Erken Dönem Anadolu–Türk Kenti

7/29/2019 Erken Dnem AnadoluTrk Kenti

1/28

biligGz 2010 Say 55: 193-220 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl

Erken Dnem AnadoluTrk Kenti

Anadolu Seluklu Kenti ve Meknsal geleri

Koray zcan

zet: Seluklu dnemi, AnadoluTrk kent kltrnn meknsal alt-yapsnn rgtlendii erken Trk yerleim ya da kolonizasyon sreciolarak tanmlanabilir. Bu srete, Orta Asya ve ran corafyasndan

Anadoluya ynelen yerleik ya da yar yerleik veya gebe yaamkkeninden gelen Trkmen topluluklar, Bizans egemenliinden devra-

lnan yerleim kltr miras zerinde tamamen Anadoluya zgTrk yn egemen bir kent kltr oluturmulardr.Bu aratrmann amac, Seluklu dneminde Bizans egemenliindendevralnan yerleim miras zerinde meknsal kurgusu yeniden yap-landrlan ya da yeni kurulan Anadolu kentlerinin meknsal rgtlen-me dzenini biimlendiren gelerin tanmlanmasdr. Bu tanmlama,Anadolunun her ynyle ok bilinmeyenli bir dnemi olarak, Selukludnemi kentsel mekn organizasyonlarn biimlendiren meknsal veilevsel dinamiklerin ortaya konmas ve Orta Asya ve randan Anado-luya tanan yerleme pratikleri ile Osmanl kentlerine aktarlan yerle-

im kltr miras

n

n boyutlar

n

n belirlenmesi a

s

ndan nemlidir.Aratrma, Seluklu dnemine ilikin vakyname ya da vakfnamegibi yazl kaynaklar ile arkeolojik buluntular ve mimari kaltlarn, orta-ya konan bir dizi varsaymlar eliinde irdelenerek, elde edilen bulgula-rn kurgulanan plan ya da emalar zerinden deerlendirilmesine da-yanan bir yntem kurgusu iinde ele alnmtr.

Anahtar Kelimeler: AnadoluTrk kenti, Anadolu Seluklu kenti,meknsal ge.

1. GiriSeluklu dnemi, AnadoluTrk kentlerinin meknsal altyapsnn rgtlen-dii erken Trk yerleim ya da kolonizasyon sreci olarak adlandrlabilir. Busrete, Orta Asya ve ran corafyasndan Anadoluya ynelen yerleik ya dayar yerleik veya gebe yaam kkeninden gelen Trkmen topluluklar,Bizans egemenliinden devralnan yerleim kltr miras zerinde tamamen Anadoluya zg Trk yn egemen bir kent kltr oluturmu-lardr. Kukusuz, bu kltrn tarihsel ve meknsal kkleri Trklerin slm

Do. Dr., Seluk niversitesi, MhendislikMimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blm / [email protected]


2/28

bilig, Gz / 2010, Say 55

194

ncesi ve sonras Orta Asya ve ran corafyas yerleik yaam pratiklerinin,

Anadoluda devralnan Bizans kltr miras zerindeki birlikteliine dayan-maktadr. Dolaysyla Anadolu Seluklu kenti, Trklerin Orta Asya ve rancorafyas yerleim pratiklerinin, Anadolu karlalan ve devralnan Bizansyerleim kltr altyaps zerinde birletirilmi ortak meknsal rnleri ola-rak tanmlanabilir.

Bu aratrmann amac, Seluklu dneminde Bizans egemenliinden devral-nan yerleim miras zerinde meknsal kurgusu yeniden yaplandrlan ya dayeni kurulan Anadolu kentlerinin meknsal rgtlenme dzenini biimlendi-ren gelerin tanmlanmasdr. Bu tanmlama, Anadolunun her ynyle ok

bilinmeyenli bir dnemi olarak, Seluklu dnemi kentsel mekn organizas-yonlarn biimlendiren meknsal ve ilevsel dinamiklerin ortaya konmas veOrta Asya ve randan Anadoluya tanan yerleme pratikleri ile Osmanlkentlerine aktarlan yerleim kltr mirasnn boyutlarnn belirlenmesi a-sndan nemlidir.

Aratrmada, Anadolu Seluklu kentinin meknsal rgtlenme dzenini ta-nmlayan ya da biimlendiren geler, ortaya konan bir dizi varsay mlar eli-inde ayrntda irdelenmitir. Birinci varsaym, Anadolu Seluklu kentininmeknsal rgtlenme dzenini biimlendiren gelerin, ilevsel adan Bizans

egemenliinden devralnan meknsal altyap zerinde biimlendii, baka birifadeyle, Trkslm toplumunun meknsal gereksinimlerine uyarland veevrimleti(rildi)idir. kinci varsaym, Trklerin Orta Asya ve ran corafya-sndan Anadoluya tadklar ya da aktardklar yerleme pratiklerinin, Ana-dolu Seluklu kentinin meknsal geleri zerinde belirleyici ve ynlendiriciolduudur. nc varsaym ise Seluklu dneminde rgtlenen yerlemesistemi ve yerlemeler kademelenmesi kapsamnda kentlerin stlendii ilev-sel kimliklerin, meknsal gelerin kentler dzeyinde niceliksel ve nitelikseldalmnda etkin olduu ya da deikenlik gsterdiidir. Baka bir ifadeyle,

kentlerin Seluklu yerleme sistemi iindeki ilevsel kimliklerine dayananfarkllklarn, kentlerin meknsal rgtlenme dzeni ve gelerinin kurgularzerinde belirleyici olduudur.

Bu varsaymlar eliinde, Arapslm kltr ve medeniyeti etkileim blgesindeyer alan Mardin, Diyarbakr, Adyaman ve Urfa kentlerinden oluan ve Seluk-lu dneminde Gneydou Eyaleti olarak tanmlanan blge ve Arapslam kentkltr ve yerleim pratikleri, aratrmann kapsam dnda braklmtr.

Aratrma, Seluklu dnemine ilikin vakyname ya da vakfname gibi

yaz

l

kaynaklar ile arkeolojik buluntular ve mimari kal

tlar

n, ortaya konanbir dizi varsaymlar eliinde irdelenerek, elde edilen bulgularn kurgulananplan ya da emalar zerinden deerlendirilmesine dayanan bir yntem kur-gusu iinde ele alnmtr.


3/28

zcan, Erken Dnem AnadoluTrk Kenti Anadolu Seluklu Kenti ve Meknsal geleri

195

2. Anadolu Seluklu Kenti

Devralnan ve Aktarlan Kltr Mirasnn Meknsal BirlikteliiAnadolu Seluklu kenti; Anadoluda HristiyanBizans yerleim kltr mira-s zerinde, tarihsel kkenleri Orta Asya ve ran corafyasna uzanan Trkslm toplumunun meknsal gereksinimlerine gre uyarlanm ya da Trkslm toplumunun geleneksel yaam biimine gre yeniden yaplandrlmmeknsal rgtlenme dzeni olarak tanmlanabilir. Baka bir ifadeyle, OrtaAsya ve randan Anadoluya aktarlan kltr birikimi ve yerleme pratikleri-nin, Anadoluda devralnan Bizans yerleme kltr altyaps zerinde birle-tirilmi meknsal rnleridir (zcan 2005: 206208). Nitekim Anadolu kent-lerinde Seluklu dnemine tarihlenen sanatsal rnler zerine yaplan ara-trmalar (Kuban 1970: 103117, Kuban 1993: 127166), Seluklu kentkltrnn Orta Asya ve ranslam kltr ile Anadoluda HristiyanBizanskltrnn sanatsal ortaklklarna dayandn en azndan etkilendiinidndrmektedir. Dolaysyla corafyalararassanatsal devinim ve kltreletkileim srecinin, Seluklu kentlerinin meknsal ve ilevsel rgtlenmedzeni zerinde etkin olmas kanlmaz bir sonu olarak grnmektedir.

Bu adan; Orta Asya ve ran Trkslm corafyas yerleik yaam klt-rnde, minberli cami olarak adlandrlan ulucami ya da Cuma camilerinesahip yerlemelerin kent olarak adlandrldna ilikin kaytlar (Mez 1937:127135, Ergin 1936: 115116, Mazaher 1972: 207208) ile AnadoluSeluklu dnemi sonrasna tarihlenen erken Osmanl vakaynamelerindeCuma klnr, bzar kurulur. ya da kad konuldu, suba konuldu, bzarkuruldu, hutbe okundu, Cuma klnd. ifadeleri (kpaaolu 1970: 2223) karlatrmal deerlendirilirse; kent kavramn tanmlayan ya da kar-layan temel meknsal gelerin (ulucami ya da pazar gibi), Orta Asya ve rancorafyas yerleik yaam kltrnden Anadoluya tandn ya da aktarl-d gstermesi bakmndan dikkat ekicidir.

Dier taraftan, Anadoluda devralnan Bizans yerleim kltr miras asn-dan bir deerlendirme yaplrsa; Bizans kentlerinin meknsal kurgusunu bi-imlendiren ana unsurlarn, dini odak ilevindeki kilise, askeriynetimselodak ilevindeki kale ve ekonomik ileve sahip pazar yerleri olmakla birlikte,Bizans dneminde pazar yerleri genellikle kent surlar dnda kurulduun-dan temelde Bizans kentinin meknsal omurgasnn dinsel geler ile sa-vunma geleri zerine kurulduu sylenebilir1. Nitekim arkeolojik aratrmabulgular, Bizans kentlerinin Seluklu fetihleri ncesinde (ve srecinde) te-

melde savunma ve dinsel gereksinimlerine hizmet eden piskoposluk merkez-leri ilevi stlenmi tahkim edilmi kalekentler (Castron) niteliinde olduu-nu ortaya koymaktadr (Angold 1985: 137, Foss 1996: 145205, Bouras2002. 499528).


4/28


196

Bu deerlendirmeler eliinde vurgulanmak istenen; Seluklularn Anado-

luda devraldklar kentlerin (snrl da olsa) meknsal bir kurgusununvarolduudur. Dolaysyla Anadolu Seluklu kenti, Bizans kentlerinin mekn-sal kurgusu ya da altyaps zerinde gelimitir. Seluklular, Orta Asya ve ranTrkslm corafyasndan Anadoluya aktardklar maddi kltr deerleri ileAnadoluda karlatklar Bizans kltr motiflerini kimi zaman birletirerekkimi zaman da kilisecami gibi ilevsel ve meknsal dnmler yoluylauyarlayarak, Trkslm kltrne zg meknsal geler ile yeniden rgt-lemilerdir.

3. Meknsal geler

Burada meknsal geler ad altnda Anadolu Seluklu kentlerinin mekn-sal rgtlenme dzeni iinde; kentsel savunma sisteminden siyasalynetimsel yaplanmalara, dinsel kolonizasyon faaliyetlerinden ekonomiketkinliklere ve sosyalkltrel hizmetlere dek uzanan bir dizi farkl meknsalve ilevsel kullanmlara ynelik fiziki yaplanmalar irdelenecektir.

3.1. Savunma geleri: AskeriStratejik Yaplar

Seluklu vakynamelerinde (Ibn Bibi 1941: 99100, Ibn Bibi 1996: I/271274), Sultan Aladdin Keykubad I dneminde (12201237) merkezi yne-

tim mekanizmasnn kurulmas ve milletlerarasblgeleraras ticaretin geli-mesine dayal olarak hzl byme gsteren ve sur dna tat anlalanKonya, Kayseri ve Sivas kentlerinin yeniden surlarla evrilmesine dayananimar faaliyetlerine ilikin kaytlar; Anadolu Seluklu kentlerinin sur dndagelime gsterse bile temel meknsal gelerinin genellikle surlar iinde bu-lunduu dndrmektedir (zcan 2005: 203204). Bu erevede, savun-ma geleri ad altnda Anadolu Seluklu kentlerinin meknsal snrlarnbiimlendirmesi ya da kentsel makroformunu tanmlamasnn tesinde prestijya da imaj gesi ilevini de stlenen kent surlar iinde yaplandrlm, me-

knsal ve ilevsel adan farkllk gsteren ikincil savunma yaplar ya datahkimatlar niteliindeki Kale ve Ahmedekler irdelenecektir.

Kale

Seluklu dneminde Anadolu kentlerinin hemen tmnde, Orta Asya ve ranTrkslam kentlerindeki ordugeleneinin Anadoluya tanm miras ola-rak, kentlerin d savunma hattndan ayr bir savunma duvaryla evrelenmi,i kale olarak tanmlanan askeri ve ynetici merkezler ilevine sahip kalelerbulunmaktadr (Baykara 1971: 138, Esin 1972: 135215, Cezar 1977: 9192). Bu kalelerin bir ksm Bizans egemenliinden devralnan kalekentler(Castron) zerinde yeniden yaplandrlrken, bir ksm da kentlerin Selukluyerleme sistemi iinde stlendii ilevsel kimliine dayal olarak yenidenina edilmitir.


5/28


197

Anadolu Seluklu kentlerinin ekirdeini oluturan i kaleler, meknsal ko-

num ya da yer seimi asndan kent planlar eliinde irdelenirse; temeldedrt farkl meknsal tipoloji gsterdii sylenebilir.Birincisi, Konya ve Sivasgibi Trk fetih ve yerleim srecinde demografik gelimelere dayal olarakortaya kan meknsal talepler eliinde fiziksel adan byyerek, yeni birsavunma hattyla evrelenen kentlerin merkezi blgesinde kalan i kalelerdir(ekil 1 ve 2). kincisi; Kayseri ve Ktahya gibi Bizans dnemi kalekent(Castron) alan iinde Trk yerleimi ile balayan fiziki gelimeler sonundayaplan yeni savunma hattna bitiik konumlandrlm i kalelerdir (ekil 3ve 4). ncs; Alyye ve Sinop gibi topografik koullarn fiziksel gelime

olanaklar

n

s

n

rland

rd

, kentsel dini ve etnik yap

n

n eitlilik gsterdii,askeristratejik nem ve blgeleraras ekonomik etkinlik merkezleri ilevinde-ki liman kentlerinde, mevcut surla evrili kale alan iinde ayr bir savunmahattyla kent btnnden ayrlarak kentin bir kesinde konumlandrlm ikalelerdir (ekil 4 ve 5). Drdncs ise; kentlerin fiziki geliimi zerindetopografyann dorudan belirleyici olduu Tokat ve Amasya gibi kentlerdeyeni yerleim alanndan topografik eiklerle ayrlan yksek bir tepe zerinde-ki i kalelerdir (ekil 6).

Anadolu Seluklu kentlerindeki surlar ve hendeklerle tahkim edilmi i kalele-

rin meknsal donanmlarnn, kent yneticisinin ikametgh ilevindeki sa-raykkler, genellikle Bizans apel ya da kiliselerinden dntrlen Fetih,Fethiye ya da Kale Camisi veya Mescidi olarak adlandrlan slmkolonizasyon yaplar ile kla ve darphane gibi askeri ve ekonomik adanstratejik neme sahip yaplardan olutuunu sylemek olanakldr (Uzluk1935: 138, Konyal 1964: 121163, LloydRice 1989: 3639, Akok 1976:538, Rogers 1998: 370371).

Bu bilgilendirmelerden, Anadolu Seluklu kentlerindeki i kalelerin sahipolduu askeri ve siyasalynetimsel geleri ile kentlerin meknsal kurgusu

iinde ynetici merkez olarak ana odak ilevini stlendii, konumsal yerseiminin ise kentlerin yerleme sistemi iinde sahip olduu ilevsel kimlik vetopografik koullara gre biimlendirildii anlalmaktadr.

Ahmedek ya da Ehmedek

Anadolu Seluklu kentlerinde sur, hendek ve kule gibi savunma tesisleri iletahkim edilmiahmedek ad verilen kalelerin, Orta Asya ve ran Trkslmkentlerinde olduu gibi,2 kent yneticisi ya da komutannn ikametgh, kaleaskerlerinin konutlarkla, cami veya mescid hatta zaviye gibi dini yaplar ile

hapishane, cephanelik, su sarn

lar

ve erzak depolar

gibi askeristratejik veyaamsal birimlerin yer ald stratejik yaplar olduu sylenebilir. Dier taraftan,ahmedeklerin kimi zaman kente gelen elilerin arland, kim zaman da kentte


6/28


198

kan i karklk ya da d tehdit (kuatma) durumunda kent yneticilerinin

snma yeri ilevinde kullanld da belirlenmitir (zcan 2005: 186187).Seluklu dnemi vakyname kaytlar (Esterabadi 1990: 174, 285, 322323, Ibn Bibi 1996: II/148, 212, Kkda 2001: 8391); Konya, Kayseri,Sivas, Malatya, Akehir, Alyye ve Sinop kentlerinde i kalelerden ayr,bamsz bir meknsal ge olarak rgtlenmiahmedek ad verilen kalelerinvarln ortaya koymaktadr (ekil 1 ve ekil 2). Ancak, Seluklu kentlerininbir savunma gesi olarak ahmedeklerin istisnasz tm Seluklu kentlerindevarolduunu sylemek bugn iin olanakl deildir.

3.2. SiyasalYnetimsel geler

Seluklu vakyname metinlerinden; Seluklu sultanlarnn Orta Asya veran Trkslm devlet geleneindeki l sistemine uygun olarak lke top-raklarn, ocuklar ve akrabalarndan oluan Melik ad verilen hanedan ye-leri arasnda zerk ynetim blgelerine (meliklik merkezleri) ayrd ve herbir melikin ynetim blgesinde kendi devlet tekilatn kurarak, devlet ilerive ikametgh iin saltanat saraylar ya da devlethaneler yaptrd anlal-maktadr (Mneccimba 1935: 20, Mneccimba 2001: 2527, Ibn Bibi1941: 24, Ibn Bibi 1996: I/41, Aksaray 1943: 127, Aksaray 2000: 23). Bu

erevede, Seluklu dneminde meliklik merkezleri olarak ynetim merkeziilevi stlendii bilinen Konya, Kayseri, Sivas, Aksaray, Tokat, Amasya, Ma-latya, Nide, Ereli, Niksar, Elbistan, Uluborlu, Erzeni Rm, Erzincan veAnkara kentlerinde, her bir melikin kendi ikmetgh ve ynetim organizas-yon ya da faaliyetleri iin, kentlerin iinde ya da yakn evresinde saltanatsaray ya da yazlk saray veya kent d saraylar olarak tanmlanan farklilevlerde saraylar yaptrm olmalar kanlmaz bir sonu olarak grnmek-tedir (nver 1969: 323327, Szen 1990: 2132).

Saraylar: Saltanat Saraylar, Yazlk Klk Saraylar ve Kkler

Saltanat saraylar, Anadolu Seluklu kentlerinin meknsal rgtlenme dzeniiindeki konumu asndan deerlendirildiinde; yer seimindeki temel yak-lamn Orta Asya Trk saray geleneinden gelen devlet gc ya da otorite-sinin meknsal yansmas olarak deerlendirilebilir. Bu ynyle, prestij ya dag simgesi niteliindeki saltanat saraylarnn kente hkim bir noktada ve istisnasz i kalelerin iinde konumlandrld sylenebilir (Redford 1993:215232). Nitekim bakent Konyada Felekbd ad verilen Saltanat saray,Frig dnemine dek uzantlanan, RomaBizans dnemlerinde ise Castron(kale) olarak kullanlan kente hkim bir tepe (hyk) zerinde konumland-

rlmtr (Akok 1968: 4773, Uzluk 1972: 374381). Bu yerleim gelenei yada ilkesinin; Orta Asya Trk yerleim kltrnde suni tepeler zerinde ko-numlandrlan orduya da Hakan Saray ad verilen saray gelenei3 ile ben-


7/28


199

zerlii, Orta Asya Trk saray geleneinin Anadolu corafyasna aktarldn

ortaya koymas bakmndan nemlidir (ekil 1).Anadoluda Seluklu saray geleneine ilikin en bilinen rnek Kubdbdsaraydr. Seluklu dnemine ilikin vakyname metinlerinden; Sultan I.Aladdin Keykubadn emri ile emir-i ikr4 ve mimar Sadeddin Kpek tarafn-dan (tahminen 12241226 yllar aras) Beyehir Gl kysnda Arnas yre-sinde ina ettirilen saray ve eklentilerinden oluan yap grubunun, Sultan I.Aladdin Keykubada atfen Kubdbd olarak adlandrld anlalmaktadr(Ibn Bibi 1941: 134135, Ibn Bibi 1996: I/362364).

Arkeolojik buluntular ve mimari kaltlar, Kubdbd saray yerlekesinde,saraylar ve kkler ile av hayvanlar bahesi gibi Sultan ve maiyetinin e-lenmedinlenme meknlarnn yansra konutlar, hamam ve su kanallar iletersane gibi dnemin koullarnda ileri dzeyde kentsel sosyal ve teknik alt-yap gelerinin varln ortaya koymaktadr (Ark 2000: 4951, Ark 2001:2829, Ark 2003: 345350). Bu tespitler, Kubdbd saray yerlekesininsre iinde kentsel yerleme nitelii kazandn dndrmektedir. NitekimKubdbd subas Bedreddin Suta adna yazlm 1235 tarihli kitabeninvarl, Kubdbd saray yerlekesinin Seluklu yerleme sistemi iindeaskeristratejik merkez (subalk merkezi) ilevi stlenmi bir kentsel yerle-

me olduu dorular niteliktedir (Erdem 1935: 254256, Oral 1953: 501517, Turan 1988: 14). Dolaysyla, Kubdbd yerlemesinin, Selukluyerleme sistemi ve ynetim organizasyonu kapsamnda subalk merkeziilevini stlenmi saraykent niteliinde bir yerleme olduunu sylemekmmkndr.

Dier taraftan, Seluklu dneminde Orta Asya ve ran Trkslm kentlerin-de hkmdar saray ve ehir d saray ayrmnda olduu gibi (Cezar1977: 215221); kent iinde konumlandrlan Saltanat saraylar dnda,gerek Anadolu ncesi gebeyar yerleik yaam geleneine kklenen yaz-lkklk mevsimlik yer deitirme tercihlerine, gerekse geleneksel av faaliyet-leri ile lenziyafetler gibi dinlenmeelenme gereksinimlerinin karlanma-sna ynelik olarak kentlerin dnda ya da yakn evresinde saraylar ve kk-ler yaptrld da bilinmektedir.

Seluklu vakyname metinleri ve arkeolojikmimari aratrma bulgular,siyasalynetimsel bakentler ilevini stlenmi Konya ve Kayseri kentlerindegerek saltanat saray ilevindeki gerekse Sultan ve maiyetinin elencedinlenme meknlar niteliindeki saray ve kklerin varlna iaret etmekte-

dir (Ibn Bibi 1996: II/210, Oral 1953: 501517, Aslanapa 1965: 2240,Akok 1968: 4773). Bu saray ve kklere; bakent Konyada Filbd mevki-indeki Av Kk5 ya da Kki Sebz (Yeil Kk) ile Kayseri kenti yaknnda


8/28


200

Mehed Sahras ad verilen yrede konumlandrlm saltanat saray ilevin-

deki Keykubdiye Saray6

rnek verilebilir.Anadolu Seluklu kkleri zerine yaplan arkeolojik aratrmalarda; Krkkaleyaknlarnda Delice kla ad verilen yredeki Seluklu kk ya da Kayserive Kubdbd kentleri yakn evresindeki gzetleme kulesi ve haberle-me/iletiim ilevi de stlendii dnlen Haydar Bey, Hzr lyas ve Malan-da kkleri ile Antalya ve Alyye evresindeki av kklerinin varl belirlen-mitir (Oral 1953: 501517, zgAkok 1957: 139148, Aslanapa 1963:2328, Akok 1968: 4773, Yavuz 1970: 353371, Uzluk 1981: 371384,Karaduman 1995: 189220, Redford 2000:139163, Yavuz 2000: 279

302, Ark 2001: 2532). Bu tespitlerden; Anadolu Seluklu saray ya da kkgeleneinde, Anadolu ncesi Orta Asya Trk yaam biimine kklenen yaz-lkklk mevsimlik yer deitirme tercihleri ve geleneksel av faaliyetlerininetkili olduu anlalmaktadr.

Devlethane

Seluklu dnemi vakyname kaytlar; Konya, Kayseri, Sivas, Erzincan veHarput gibi kentlerde, saltanat saraylar dnda bargh ad verilen toplantsalonlar ile dadgh ad verilen adliye ve mahkemelerin yer ald blmlerden

oluan, baka bir ifadeyle, hukuk ve kanun ilerin grld, yabanc

lkeler-den gelen elilerin kabul edildii ve sultanlarn halkn istek ve ikyetlerini din-ledii devlethane adverilen medrese tarznda yaplar bulunduuna iaret et-mektedir (Anonim SelukName 1952: 53, 55, Ibn Bibi 1996: (I) 114115,283, 193, 316, 365, 441, (II) 22, 205, 210,). Ayrca, Seluklu kentlerinin ilev-sel kimlik ve demografik byklne gre baz dnemlerde ulucami ya damedreselerin de baz dnemlerde devlethane ilevi stlendii de ne srlmek-tedir (nver 1969: 323327).

Devlethanelerin Anadolu Seluklu kentlerinin meknsal rgtlenme dzeni

iindeki konumu zerine farkl grler szkonusudur. Saltanat saray ile dev-lethane arasndaki ilevsel farkllk, kamuya ak bir kurum olarak, devlethane-lerin saltanat saraylarndan ayr bir meknda konumlandrlm olmas olasl-n ortaya karmaktadr. Nitekim tarihi kaytlardan (Uur 1939: 1600), Sultan I.zzeddin Keykavus dneminde yaptrld anlalan Konya devlethanesinin,Bb Sultan ad verilen Konya i kalesi Saltanat Saray kapsnn dnda ko-numland anlalmaktadr (ekil 1). Benzer olarak, Kayseri devlethanesininyeri zerine yaplan bir aratrmada (Eravar 2001: 281295), Kayseri Devlet-hanesinin saltanat saraynn bulunduu i kalenin dnda konumlandrld

belirlenmitir (ekil 3). Bu bilgilendirmelerden, Anadolu corafyasnda Seluklukentlerine zg bir meknsal ge olarak yaplandrlan devlethanelerin, kentselmekndaki konumu ya da meknsal yerseimi tercihleri zerinde stlendiikamusal hizmet ilevinin etkin olduunu sylemek mmkndr.


9/28


201

3.3. Ekonomik geler: malathaneler, ar ve Pazarlar

Seluklu dneminde ekonomik geler niteliindeki imalathane ve hanlar ilear ve pazarlardan oluan ticaret meknlarnn, slam kentleri ya da orta-a Bat kentlerinde olduu gibi genellikle sra ya da sokak dzeninde ko-numlandrlm dkknlar ya da tek kitle halinde yaplandrlan tccar hanlariinde rgtlendii ve ekonomik faaliyet konularna gre uzmanlama gs-terdii sylenebilir. Nitekim Seluklu dnemi vakfname kaytlarnda7; alar,attrlar, bezciler, demirciler, bakrclar, kunduraclar, baklar arlar ya da atpazar veya buday pazar gibi belirli bir faaliyet konusunda uzmanlam arve pazarlarn varl, Anadolu Seluklu kentlerinde ayn tr faaliyetlerle uraan

esnaf ve zanaatkrlarn ortak meknlarda rgtlendiini, bu ynyle ar vepazarlarn meknsal ve ilevsel adan uzmanlama gsterdiini ortaya koy-maktadr.

Seluklu dneminde kentsel tketim faaliyetlerine ynelik ar ve pazarlarnulucami ya da kale kaplar yaknnda konumlandrld, buna karlk, koyunpazar veya at pazar ya da Trkmen Pazar (Sk Terkme) olarak adland-rlan, gebe Trkmenlerin yetitirdii at ve katr gibi hayvansal ya da hal vekilim gibi el sanatlar rnlerinin almsatmnn yapld geni meknlaragereksinim duyan ya da dericilik faaliyetleri gibi evre ve salk koullar

asndan olumsuz etkileri olan ar ve pazarlarn ise kent surlar dndakonumland anlalmaktadr. Nitekim zzeddin Keykavusun Sivas Drifs ve Caca Olu Nur-El-Dinin Krehir Caca Bey Medresesi vakfnamekaytlar, Ereli ve Krehirde Trkmen pazarlar (Sk Terkme) olarakadlandrlan genellikle gebe Trkmenlerin mal ve rnlerinin alm-satmnn yapld, geni alana gereksinim duyan pazarlarn, kent surlardnda kurulduuna iaret etmektedir (Cevdet 1938: 3538, Yinan 1984:299307, Temir 1989: 223, Bayat 1991: 519).

Bu bilgilendirmelerden, Anadolu Seluklu kentlerinde ekonomik etkinlikmerkezleri niteliindeki ar ve pazarlarn meknsal ve ilevsel rgtlenme-sinde, temelde unsurun etkili olduu sylenebilir. Birincisi, Orta Asya veran Trkslm kentleri ya da devralnan Bizans kentlerinde olduu gibi,toplanmadalma merkezleri ilevindeki dinsel yaplardr. kincisi, kentleringirik noktalar ilevindeki kent kaplardr. ncs ise, almsatmyaplan mal ve rn kompozisyonlarnn ortaya kard meknsal gereksi-nimlerdir8.

te yandan vakfname metinleri, Anadolu Seluklu kentlerinde ar ve

pazarlar

n yan

s

ra tccarlar

n faaliyet gsterdii han, kapan ve fonduk gibikapal kitlesel yaplar ile kentsel lekte tketime ynelik imalat faaliyetlerineilikin kssabhne ve kebap evi, sabunhane, yahane (masara), buzhane,araphane, furun ya da ekmeki, eker hane, bezir hane, boyahane,


10/28


202

hallchne, mengenehne, salhane, debba hane, cendere hane

(candarhne), tabgah (matbaa) ve tavla (hara) gibi farkl retim alanlarndafaaliyet gsteren ve genel anlamda krhane ad verilen farkl retim alanla-rnda uzmanlam imalathaneler de bulunmaktadr (zcan 2005: 189, 303).

3.4. Dinsel geler: Ulucami ya da Cuma Camileri

Ulucami ya da Cuma camileri ilevindeki Camii Kebir veya Sultan Camisiya da Aladdin Camisi olarak adlandrlan dinsel yaplarn, hemen tmortaa slm kentlerinde olduu gibi Anadolu Seluklu kentlerinin de me-knsal rgtlenme dzenini belirleyen temel meknsal ge olduu anlal-maktadr (Edhem 1947: 283286, Baykara 1996: 3459).

Ulucami ya da Cuma Camilerinin meknsal ge olarak kuruluu ya da geli-imi; Trkslam kolonizasyon srecinde Bizans egemenliinden devralnankentlere yerletirilen MslmanTrk kitlelerinin dinsel gereksinimleriningeici olarak karlanmasna ynelik olarak mevcut kilise ya da apel gibidinsel yaplarn (olaslkla yeni Ulucami yaplana dek) cami ya da mescidleredntrlmesi biiminde olmutur (Yinan 1944: 181182).

Bu adan baklrsa; Konya i kalesi iinde Bizans dneminde kilise olarakkullanlan Efltun Kilisesinin 1155 ylnda Aladdin Camisi yaplana dek

Trk nfusun dinsel gereksinimlerine hizmet verdiine9

ya da Sinop10

, Antal-ya11 ve Alyye12 gibi liman kentlerindeki kilise ve apellerin fetih sonrasndadntrldne ilikin kaytlar, ulucamilerin Mslman nfusun art ileTrklerin kentlerde egemen etnik unsur haline gelmesi srecinin ortaya -kard meknsal gereksinimlerin rn olduunu ortaya koymaktadr. Nite-kim bakent Konyada 1155 ylna tarihlendirilen Alaaddin Camisinin yakla-k 70 yla yaylan aamal bir srete geniletilerek son halini aldnatamamlandna ilikiler tespitler13, Trklerin Anadolu kentlerinde egemenunsur haline gelmesinin belirli bir sre iinde gerekletiini ortaya koymas

bakmndan nemlidir. Dolaysyla, Anadolu Seluklu kentlerinde Trk yerle-imini tanmlayan ya da simgeleyen temel meknsal ge olarak ulucamilerin,Trkslm kolonizasyon srecinde Trklerin gerek kent ynetiminde etkinduruma gelmesi gerekse demografik adan saysal stnlk salamasnadayal olarak sre iinde kentsel meknlara eklemlendii sylenebilir. Nite-kim Seluklu dnemi ulucamileri zerine yaplan aratrmalar, ulucamilerininarlkl olarak, Trkslam kolonizasyon srecinin tamamlanmas ve Trkle-rin Anadolu corafyasnda gerek siyasalynetimsel gerekse demografikadan egemenlik kurduklar dneme (XII. yzyl sonuXIII. yzyl ortas)

iaret etmektedir (Erdmann 1961: 94101, Kuran 1994: 3337). Bu tespit-ler, Seluklu siyasal otoritesinin yerlemesi-kurumsallamas ve kentlerdeTrk nfusun geliim sreci ile ulucamilerin kentsel meknlara eklemlenmesiarasndaki banty ortaya koymas bakmndan nemlidir.


11/28


203

3.5. Sosyal ve Kltrel Hizmet geleri (Klliyeler): Medrese ve

DriflarSeluklu sultanlarnn, Orta Asya ve ran Trkslm devlet gelenei mirasn-dan gelen vakf yoluyla sosyal yardm ve kltrel hizmet kurumlar yaptrmapolitikalarnn meknsal rnleri olarak; Anadolu kentlerinin hukuk, tp, ma-tematik, astronomi, felsefe ve edebiyat eitimi veren medreseler, salk veeitim kurumlar ilevindeki driflar gibi sosyalkltrel amal kamusalhizmet yaplar ile donatld bilinmektedir. Bu sosyalkltrel hizmet yapfaaliyetlerinin; sosyalkltrel yaam dzeyinin ilerlemesine ve gelimesinezemin hazrlamasnn tesinde, meknsal geler olarak Anadolu Seluklu

kentlerinin ilevsel ve konumsal farkllklarna gre erken dnem klliyeleriniteliinde, zellikle sur d yaplanma odaklar olarak, gerek Trkslamkolonizasyon srecini gerekse kentlerin meknsal kurgusunu biimlendirdiive ynlendirdii sylenebilir. Nitekim sosyalkltrel hizmet yaplarnn kent-sel geliim srecinde meknsal ve ilevsel adan ynlendiricibiimlendiricinitelii, Orta Asya ve ran Trkslam kentlerinden Seluklu kentlerine akta-rld gibi14, Seluklu dnemi sonrasnda biimlendirilen Osmanl dnemikentlerinde de gzlemlenebilmektedir15. Bu gzlemler, Orta Asya ve ranTrkslm yerleim kltr geleneinin, Anadolu corafyasnda Seluklu

yerleim kltr zerinden Osmanl kentlerine aktarldn ya da tandngstermesi bakmndan dikkat ekicidir.

Medreseler: Ddrl Kuran, Drl Hffz, Drl Hadis, Drif

Seluklular, HristiyanBizans egemenliinden devraldklar Anadolu kentle-rinde sosyalkltrel kent yaamnn gelimesini salamann tesinde, slmeitimin devlet denetiminde Snn felsefesi zerinden yaylmasn hedefleyenbir din politikas benimsemilerdir (Turan 1953: 531564, Lapidus 1995:305, Cahen 2000: 207222). Bu din politikasnn meknsal yansmalar,Anadolu kentlerinde Snnslm eitimin verildii medrese ina faaliyetleri-nin rgtlenmesi biiminde olmutur.

Anadoluda Seluklu dnemine tarihlenen ilk medrese ina faaliyeti, SelukluEmiri emseddin Altun Aba tarafndan 1202 ylnda bakent Konyada kuru-lan ve otuz sekiz rencinin cretsiz olarak eitim grd Altun Aba Medre-sesidir (Turan 1947: 197221). Seluklu dneminde siyasalynetimselmerkez ilevindeki bakent Konya'da otuz, milletleraras ticaret ve mbadelemerkezi Sivasta on ve ikinci siyasalynetimsel merkez ilevindeki Kayse-ride dokuz medresenin varl, Anadolu Seluklu kentleri arasnda sosyal

kltrel yaplanmalara dayanan bir hizmet kademelenmesinin varolduunaiaret etmektedir (zcan 2005: 191194). Nitekim dier Anadolu kentlerineoranla, Seluklu yerleme sistemi ve ulam ann odak ve dm merkezleriilevindeki Konya, Kayseri ve Sivas kentleri, saysal adan Anadoluda en


12/28


204

fazla medrese ina edilen kentler olarak n plana kmaktadr

(BayburtluoluMadran 1981: 941949). Bu tespit, Anadolu Seluklu kent-lerinin yerleme sistemi ve ulam a iinde stlendii ilevsel kimlikler ilekentlerin sosyalkltrel geleri arasndaki banty (hizmet kademelenmesi)gstermesi bakmndan nemlidir.

Dier taraftan, Seluklularn Orta Asya ve ran Trkslm devlet geleneininmiras olarak, gezici hekimleri ya da tabipleri, Anadolu kentlerinde grevlen-dirmelerinin tesinde drif, maristn, drs shh ve drl fiye olarakadlandrlan tp okulu ve salk hizmet kurumu ilevinde medreselersalkkurulular ina ettikleri de bilinmektedir. Seluklu salk kurulularnn, Orta

Asya ve randan yaklak iki yzyl sren g hareketi sonunda Anadolucorafyasnda yerleen geni Trk kitlelerinin salk hizmetlerinin karlanma-s, Orta AsyaHindistanranAvrupa ya da KrmSuriyeMsr arasndauzanan doubat ve kuzeygney milletleraras ticaret kanallarnn Anadolucorafyas zerinde dmlenmesinin ortaya kard salgn hastalk tehditleri-nin nlenmesi ve dnemin askerisiyasal koullarnda asker nfusun salksorunlarnn giderilmesi gibi hizmetler zerine odakland sylenebilir (nver1940: 6467, 101104, Cantay 1992: 1519).

Seluklu medrese ve salk kurumlarnn, Anadolu Seluklu kentlerinin de-

mografikmeknsal byklk ve ilevsel niteliklerine gre camimedresehamam ya da camihanikhhamam gibi klliye gruplar biiminde kentlereeklemlendirildii, kentsel mekndaki yer seimi tercihlerinde ise kentlerinilevsel kimliklerinin etkin olduu sylenebilir (Cantay 2002: 1722). NitekimSeluklu salk kurulularnn Anadolu corafyasndaki meknsal dalmirdelenirse; Trkslm kolonizasyon faaliyetlerinin merkezi ilevindeki an-kr, Kastamonu, Akehir ve Ktahya gibi Uc blgelerindeki kentlerde, ulamsisteminin odak ve dm noktalarnda konumlanm Sivas, Aksaray, Tokatve Amasya gibi ekonomik etkinlik merkezleri ilevindeki kentlerde, Konya ve

Kayseri gibi lkesel dzeyde siyasalynetimsel merkezlerde ve Erzeni Rm,Malatya, Kastamonu gibi idari birim merkezlerinde konumlandrld anla-lmaktadr (zcan 2005: 190192).

Dier taraftan, medrese ve salk kurumlarnn Anadolu Seluklu kentlerin-deki yerseimi ya da konumlanma dzenleri asndan; siyasalynetimselmerkez ilevindeki Konya ve Kayseri ile ticaret kervanlarnn rgtlendiimilletleraras ticaret merkezi ilevindeki Sivasta kent surlar iinde konum-landrld (ekil 1, ekil 2 ve ekil 3), buna karlk, yerel ya da blgeselticaret merkezleri ilevindeki Amasya ve Tokat gibi kentler ile Uc blgelerindeaskeristratejik ileve sahip ankr ve Ktahya gibi kentlerde ise kent surdnda konumlandrld grlmektedir (ekil 4, ekil 7 ve ekil 8). Butespitlere dayanlarak, medrese ve salk kurulularnn kentsel sosyal


13/28


205

kltrel hizmet ilevinin yansra Trkslm kolonizasyon ve yerleimini

tevik amacyla yerleim oda ve ekim merkezi ilevi stlendiini de syle-mek olanakldr (zcan 2005: 194195).

3.6. Kolonizasyon geleri: Tekke ve Zaviyeler

Tekke ve zaviyeler, kkenleri Orta Asya ve ran Trkslm kltrne daya-nan dervi ya da eyh veya baba ad verilen dini kimlikli ahsiyetlerce, Trkslm kolonizasyon srecinde Anadolunun krsal ve kentsel alanlarnda r-gtlenmi kolonizasyon yaplar olarak tanmlanabilir (Barkan 1942: 279365, Eyice 19621963: 180, Ocak 1978: 247269, Emir 1994: 4250).

Kolonizasyon yap

lar

ilevindeki tekke ve zaviyeler, Anadolunun k

rsal alan-larnda (Emirci Sultan ya da Elvan elebi zaviyeleri gibi) belirli ve tanml biryerleim sreci sonunda dinsel ilevine dayal olarak yerleim odaklar halinegelmi ve krsal yerlemelerin ekirdeini oluturmulardr (Eyice 1969: 211246, Ocak 1978a: 129208, Bayram 1993: 179186). Kentsel alanlarszkonusu olduunda ise kentlerin dnda (sur d) ya da yaknnda konum-lanarak, Mevln Tekkesi (Konya), Ahi Evran Zaviyesi (Krehir), HalifetGazi Zaviyesi (Amasya) gibi kentsel gelime odaklar ilevini stlenmilerdir(zcan 2005: 195196).

Bu bilgilendirmelerden, Anadolu Seluklu kentlerindeki tekke ve zaviyelerinTrkslm kolonizasyon srecinin meknsal rn olarak zellikle kentselalanlarda sur d gelimeleri tevik eden ve ynlendiren ikincil gelime odak-lar ilevini stlendii, krsal alanlarda ise ekim merkezleri olarak krsal yer-lemelerin ekirdeini oluturduklar anlalmaktadr (ekil 1 ve ekil 7).

4. SonuXI. yzylda balayan ve XII. yzyl balarna dek sren fetih karakterli Trkyaylmas (kolonizasyon) srecinde,gerekHal seferlerinin etkisi ve Seluklu

devlet mekanizmas

n

n kurumsallama srecini tamamlayamam

olmas

gerekse Anadoludaki Trk siyasal paralanmlnn ortaya kard askerisiyasal koullar gznne alnrsa; Trklerin Anadolu kentlerinin meknsalkurgusu zerinde etkili olduklar ve kentlerde egemen etnik unsur olarakyerletikleri sylenemez. Nitekim deiken askerisiyasal koullarn meknsalyansmalar olarak, Bizans egemenliinden devralnan Anadolu kentlerininmeknsal kurgusunun fiziksel adan kkl bir deiime uramad, fethedi-len kentlerdeki kilise veya apellerin yerini Fethiye veya Fetih olarak adland-rlan camilerin almas gibi, sadece ilevsel adan Trkslm kltrne uyar-land anlalmaktadr. Dolaysyla, Trklerin Bizans kentlerinin meknsalkurgusunu yeniden biimlendirmesi ya da HristiyanBizans kentinin ev-rimleerek MslmanSeluklu kentine dnmesi, ancak XII. yzyln ikinciyarsndan itibaren Anadoluda Seluklu egemenlii altnda Trk siyasal


14/28


206

birliinin kurulmas ve Seluklu devlet mekanizmasnn kurumsallamas ve

merkezi otoritenin salanmas gibi siyasalynetimsel gelimeler sonundagereklemitir.

Bu meknsal evrim srecinin Anadolu kentleri zerindeki yansmalar, OrtaAsya ve ran corafyas Trk kltrnden aktarlan vakf kurumu yoluylargtlenen medresecamitrbe kompozisyonlarndan oluan sosyal ve kl-trel ierikli antsalkamusal hizmet yaplarnn, devralnan Bizans kentlerininmeknsal kurgusuna eklemlenmesi ve yeniden yaplandrlmas biimindeolmutur. Bu srete; Anadolu Seluklu kentlerinin meknsal rgtlenmedzenini biimlendiren gelerin, Orta Asya ve ran Trkslam kltrnden

gelen yerleim pratiklerinin Anadolu corafyasnda devralnan Bizans yerle-im kltr miras zerinde yeniden yaplandrlmasnn ortak meknsalrnleri olduu sylenebilir. Bu erevede, kentsel mekn biimlendiren yada ynlendiren temel geler; saraydarphane gibi siyasal ve stratejik kurum-larn zerinde konumland ynetimsel merkez ilevindeki i kale veAhmedek, sosyal ve kltrel kent yaamnn merkezi niteliindeki ulucami yada Cuma camisi ile ekonomik etkinliklerin rgtlendii ar ya da pazarlarolmutur. Baka bir ifadeyle, kentsel omurga bu temel unsur zerineoturmutur. Bu meknsal kurguya, camimedresehamam ya da cami

drif kompozisyonlarndan oluan erken dnem klliyeleri niteliindekisosyalkltrel hizmet kurumlar ile tekke ve zaviyeler gibi dini ve askeriierikli kolonizasyon yaplar, sur d meknsal gelimeleri ynlendi-ren/biimlendiren ikincil gelime odaklar olarak eklemlenmitir (ekil 9).

te yandan, meknsal gelerin Anadolu Seluklu kentlerininyerleme siste-mi ve ulam a iinde sahip olduu ilevsel ve konumsal niteliklere grekentler dzeyinde niceliksel ve niteliksel dalm asndan farkllk ya dadeikenlik gsterdii de belirlenmitir16. rnein, Seluklu dneminde siya-salynetimsel merkez ilevini stlenmi Konya ve Kayseri gibi kentlerin

meknsal kurgusu dier Anadolu kentlerinden farkllklar gstermektedir.Konya ve Kayseride Sultanlarn ikametghna ayrlm saltanat saraylarilevindeki yaplarn varl ya da birden ok Cuma Camisi ilevinde dinselyapnn bulunmas veya vakf yoluyla gerekletirilen sur d youn antsalkamusal yap faaliyetlerinin gzlemlenmesi, szkonusu kentlerin sahip oldu-u ilevsel ve konumsal niteliklerle bantldr.

Bir baka rnek ky kentleri iin verilebilir. Anadolu yerleme sistemi iinded almd satm merkezleri ilevindeki Alyye, Antalya ve Sinop gibi limankentlerinin benzer meknsal gelere sahip olduu belirlenmitir.

BizansSeluklu kltrelekonomik temas ya da siyasal snr blgelerinde(Uc blgesi) konumlanm Ankara, ankr, Ktahya, Tunguzlu gibi kentlerinmekn kurgusunda, sur d antsalkamusal yap faaliyetlerinin etkin olmas


15/28


207

ise, szkonusu kentlerin sahip olduu kolonizasyon ve fetih faaliyetleri gibi

askeri ilevler ile aklanabilir.zetle, Anadolu Seluklu kentlerinin meknsal geleri; Orta Asya ve ranTrkslm kltrnden gelen kltr birikimi ve yerleim geleneinin Anado-luda devralnan Bizans yerleim kltr miras zerindeki meknsal birlikte-liinin ortak rnleri olarak biimlendirilmitir. Bu meknsal biimlenmesrecinde, Anadolu kentlerinin Seluklu dnemi yerleme sistemi ve ulama iindeki ilevsel kimlik ve konumsal nitelikleri, meknsal gelerinin me-knsal ve ilevsel kurgusunu farkllatran temel etken olarak grlmektedir.

Aklamalar1 Trk fethi ncesi AnadoluBizans kentlerinin meknsal ve ilevsel nitelikleri iin baknz: zcan 2008.2 Orta Asya ve ran Trkslm kentlerinde Erk ya da Ahmedek veya Ehmedek kavram ve meknsal

ilevsel nitelii iin baknz: Barthold 1949: 327330.3 Orta Asya Trk kentlerindeki Hakan Saray ve Anadoludaki yansmalar iin baknz: Esin 1972: 135215,

Esin 1976: 1518, Esin 1985: 2226.4 Emir-i ikr, Anadolu Seluklu Devletinde Sultanlarn av hayvanlarna bakan ve av dnemlerinde sultan-

lara elik eden emirdir.5 Filbd Av Kk ve Kki Sebzin meknsal konumu ve ilevsel kullanm iin bkz: Ibn Bibi 1996: II/204

206, 210, Aksaray 1943, 281. Aksaray 2000, 185, Anonim SelukName 1952: 53, 55, Eflak 1986:I/106, II/108.

6 Arkeolojik aratrmalarda, Keykubdiye Saraynn Kayseri kentinin batsnda bugnk Kayseri ekerFabrikas tesis alan iinde yer ald belirlenmitir. Baknz: Aslanapa 1965: 2240, Oral 1953: 501517.

7 Seluklu kentlerindeki arpazarlarn varlna ilikin vakfname metinleri iin baknz: Erdoan 1936:127128, Erdoan 1936a: 189191, Turan 1947: 197221, Turan 1947a: 415429, Turan 1948: 17145,BayramKarabacak 1981: 3161, Yinan 1982: 514.

8 Seluklu kentlerinde ekonomik gelerin meknsal rgtlenme dzeni zerine bir zmleme iin baknz:zcan 2007: 87100.

9 Konya i kalesi iinde Bizans dneminde kilise olarak kullanlan Efltun Kilisesinin Trk fethi sonundamescide dntrlerek, 1155 ylnda Aladdin Camisi yaplana dek Trk nfusun dinsel gereksinimlerinehizmet verdii kaydedilmektedir. Baknz: Konyal 1964: 351353, Eyice 1970: 269302.

10 1214 ylnda fethedilen Sinop kentinde ulucami ilevindeki Aladdin Camisi 12151230 arasna tarihlendi-rilmektedir. Baknz: Altun 1988: 4951.

11 Antalyann Seluklular tarafndan fethi 1207 olmasna karlk, ulucami niteliindeki Yivli Minare(Aladdin) Camisi 12161217 yllarna tarihlendirilmektedir. Baknz: Ylmaz 2002: 1015.

12 Alyye 1221 ylnda fethedilmesine karlk ulucami ilevindeki Sleymaniye (Aladdin) Camisi 1231 ylnatarihlendirilmektedir. Baknz: Konyal 1946: 290297.

13 Konya Alaaddin Camisinin ina sreci hakknda ayrntda deerlendirme ve kaynaka iin baknz:AsutayEffenberger 2006: 113122.

14 Erken dnem Trk klliyelerinin Seluklu dnemi kentlerindeki meknsalilevsel nitelikleri iin bkz:Katolu 1967: 336344, Alkan 1985: 205211.

15 Osmanl dnemi kentlerinde klliyelerin kentlerin meknsal kuruluu ve meknsal rgtlenme dzenizerindeki etkileri iin baknz: Barkan 1963: 239296, Ergin 1939, Cantay 1988: 112, Cantay 2002, Ye-nen 1988.

16 Seluklu anda Anadolu kentlerinin ilevsel kimliklerine ilikin bir zmleme iin baknz: zcan 2007:100112.


16/28


208

KaynaklarAkok, Mahmud (1976). Kayseri ehri Tarihi Kalesi. Trk Arkeoloji Dergisi XXIII:

538.

Akok, Mahmut (1968). Konyada Aladdin Kk Seluklu Saray ve Kkleri. TrkEtnografya Dergisi XI: 4773.

Aksarayi (1943). Anadolu Seluki Devletleri Tarihi. ev. M. Nuri Genosman. Ankara:Recep Ulusolu Yay.

-------- (2000).Msmeretl Ahbar. ev. Mrsel ztrk. Ankara: TTK Yay.

Alkan, Ahmet (1985). Mevlevilik ve Mevln Klliyesinin Konya ehirsel Gelimeleri

indeki Yeri. I. Milli Mevln Kongresi. Konya: Seluk niversitesi Yay.205212.

Altun, Ara (1988). OrtaaTrk Mimarisinin Anahatlarin Bir zet.stanbul: Arkeolojive Sanat Yay.

Angold, Michael (1985). The Shaping of the Medieval Byzantine City. ByzantinischeForschungen X: 137.

Anonim SelukName (1952). Anadolu Seluklular Devleti Tarihi III. ev. FeridunNafiz Uzluk. Ankara: Uzluk Yay.

Ark, Rhan (2000). Kubd-bd; Seluklu Saray ve inileri. stanbul: Trkiye

Bankas Yay.-------- (2001). Kubd-bd Saray (Bir Deerlendirme) ve Malanda Kk.I. Ulus-

lararas Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi. Konya: Seluk niversitesiYay. 2532.

-------- (2003). Kubd-bd 2002 Yl Kaz almalar.25.Kaz Sonular Top-lants. Ankara: Kltr Bakanl Yay. 345350.

Aslanapa, Oktay (1963). Yeni Aratrmalarda Trk Saray ve Kklerinin Yeri. TrkKltr 3: 2328.

-------- (1965). Kayseride Keykubdiye Kkleri Kaz

s

. Trk Arkeoloji Dergisi IIII(I): 2240.

AsutayEffenberger, Neslihan (2006). Konya Alaaddin Camisi Yapm Evreleri zeri-ne Dnceler. ODT Mimarlk Fakltesi Dergisi 23(2): 113122.

kpaaolu (1970). Akpaaolu Tarihi (Tevrihi Ali Osman). ev. Nihal Atsz.Ankara: Milli Eitim Bakanl Yay.

Barkan, mer Ltfi (1942). Osmanl mparatorluunda Bir skn ve KolonizasyonMetodu Olarak; Vakflar ve Temlikler I, stila Devirlerinin Kolonizatr TrkDervileri ve Zaviyeler. Vakflar Dergisi II: 279365.

-------- (1963). ehirlerin Teekkl ve nkiaf Tarihi Bakmndan Osmanl mpara-torluunda maret Sitelerinin Kurulu ve leyi Tarzna Ait Aratrmalar.

..ktisat Fakltesi Mecmuas XXIII (12): 239296.


17/28


209

Barthold, Vassiliy V. (1949). Farsa ArkErk, KaleCitadel. TTK Belleteni XIII (49):

327330.Bayat, Ali Haydar (1991). Anadolu Seluklu Hastane Vakfiyelerinin Tek rneiOlarak Sivas Drifas Vakfiyesi. Trk Kltr 333: 519.

Baykara, Tuncer (1971). XI. Yzyla Kadar Trk ehri. Doktora Tezi. stan-bul: stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.

-------- (1996). Ulu cami: Seluk ehrinde skn Belirleyen Bir Kaynak Olarak. TTKBelleteni LX (227): 3459.

Bayram, Sadi (1993). Anadoluda XIII. Yzyl Bir Rufai Zaviyesi. Ylmaz ngeArmaan. Konya: Seluk niversitesi Yay. 179186.

Bayram, Sadi ve Ahmet Hamdi Karabacak (1981). Sahib Ata Fahrddin AlininKonya maret ve Sivas Gk Medrese Vakfiyeleri. Vakflar Dergisi XIII: 3161.

Bayburtluolu, Zafer ve Emre Madran (1981). Anadoluda 1308 M. Ylna KadarGerekletirilmi Trkslm Yaplar zerine Saysal Snamalar. VIII. TrkTarih Kongresi. Ankara: TTK Yay. 941949.

Bouras, Charalambos (2002). Aspects of the Byzantine City; EighthFifteenth Cen-turies. The Economic History of Byzantium. Ed. Angeliki E. Laiou. Washing-ton: Harvard University Press. 499528.

Cahen Claude (2000). Osmanllardan nce Anadolu. ev. Erol yepazarc. stanbul:Tarih Vakf Yurt Yay.

Cantay, Gnl (1988). 16. Yzyl Klliyelerinin ehirlerin Gelimesine Etkisi. Si-nann Osmanl Trk ehircilik ve Belediyeciliine Katks:Uluslararas Yuvar-lak Masa Toplants Bildirileri. 112.

-------- (1992).Anadolu Seluklu ve Osmanl Darifalar. Ankara: Atatrk Kltr, Dilve Tarih Yksek Kurumu Yay.

-------- (2002). Osmanl Klliyelerinin Kuruluu. Ankara: Atatrk Yksek KurumuAtatrk Kltr Merkezi Yay.

Cevdet, Muallim (1938). Sivas Darifas Vakfiyesi ve Tercmesi, Vakflar DergisiI: 3538.

Cezar, Mustafa (1977).Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk. stanbul: Trki-ye Bankas Yay.

Edhem, Halil (1947). Anadolu Seluklu Dneminde Mimari ve Tezyini Sanatlar.Halil. Edhem Hatra Kitab. 279297.

Eflk, Ahmed (1986). Ariflerin Menkbeleri. ev. Tahsin Yazc. Ankara: RemziKitabevi.

Emir, Sedat (1994). Erken Osmanl

Mimarl

nda oklevli Yap

lar: KentselKolonizasyon Yaplar Olarak Zaviyeler I (nc Yaplar: Tokat Zaviyeleri).zmir: Akademi Yay.


18/28


210

Eravar, Osman (2001). Anadolu Seluklularnda dari Mekn Olarak Devlethne.

I. Uluslararas

Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi. 281295.Erdem, Tahir (1935). Yeniar. N Dergisi 2 (18): 254256.

Erdmann, Kurt (1961). Die Sonderstellung Der Anatolischen Moschee Des XII.Jahrhunderts. The First International Congress of Turkish Arts. 94101.

Erdoan, Abdlkadir (1936). Seluk Sultanna Sadakatle Hizmet Eden EmirCelaleddin Karatayn Konyadaki Muhteem Medresesine Ait Arapa Vakfi-yeden karlan Hlasa.Konya Dergisi 2: 127128.

-------- (1936a). Seluk Sultanna Sadakatle Hizmet Eden Emir Celaleddin Kara-tayn Konyadaki Muhteem Medresesine Ait Arapa Vakfiyeden karlan

Hlasa.Konya Dergisi 3: 189191.Ergin, Osman Nuri (1936). Trk ehrinin Tarihinkiaf. Ankara: Maarif Yay.

-------- (1939). Trk ehirlerindemaret Sistemi. Ankara: Maarif Yay.

Esin, Emel (1972). Ordu; Balangtan Seluklulara Kadar Trk Hakan ehri.A..DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi VII (1011): 135215.

-------- (1976). M.IX.-XII. Yzyl Uygur Kklerinden Safranbolu Ev Mimarisine Ge-lime.Mimarlk Tarihi ve Restorasyon Enstits Blteni 2 (56): 1518.

-------- (1985). Ordu; Trk Saray Mimarisinin Onbeinci Asrdan nceki Tarihesi.

TBMM Milli Saraylar Sempozyumu. 2226.Esterabadi, Aziz bin Erdeir (1990). Bezmu Rezm. ev. Mrsel ztrk. Ankara:

Kltr Bakanl Yay.

Eyice, Semavi (19621963). lk Osmanl Devrinin Dinitimai Bir Messesi; Zaviye-ler ve Zaviyeli Camiler...ktisat Fakltesi Mecmuas 23 (12): 180.

-------- (1969). orumun Mecidznde k Paaolu Elvan elebi Zaviyesi. Trki-yat Mecmuas XV: 211246.

-------- (1970). Konyann Aladdin Tepesinde Seluklu ncesine Ait Bir Eser; Efla-tun Mescidi. Sanat Tarihi Yll. 269302.

Foss, Clive (1996). The Defences of Asia Minor Against The Turks. Cities, Fortressand Villages of Byzantine Asia Minor. London: Variorum Press. 145205.

Ibn Bibi (1941). Anadolu Seluki Devleti Tarihi (Farsa Muhtasar SelukName).ev. M. Nuri Genosman. Ankara: Uzluk Basmevi.

-------- (1996). El Evamir'lAla'iye Fil Umuri'lAla'iye (Seluk Name). ev. Mrselztrk. Ankara: TTK Yay.

Karaduman, Hseyin (1995). Delice Seluklu Kk Kurtarma Kazs. V. MzeKurtarma Kazlar Semineri. 189220.

Katolu, Murat (1967). XIII. Yzyl Anadolu Trk Mimarisinde Klliye. TTK Belle-teni XXXI (121124): 336344.

Konyal, brahim Hakk (1946).Alanya (Aliyye). stanbul: Ayaydn Basmevi.


19/28


211

-------- (1964).Konya Tarihi. Konya: Konya Belediyesi Yay.

Kuban, Doan (1970). Ortaa AnadoluTrk Sanat zerine Gzlemler.MalazgirtArmaan. Ankara: TTK Yay. 103117.

Kuban, Doan (1993). Batya Gn Sanatsal Evreleri (Anadoludan nce TrklerinSanat Ortaklklar). stanbul: Cem Yay.

Kuran, Abdullah (1994). Anadolu Seluklu Ulucamileri.IV. Milli Seluklu Kltr veMedeniyeti Semineri. 3337.

Kkda, Yusuf (2001). Konya Kalesinin Ahmedek Blmne Dair.I. Uluslarara-s Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi. 8391.

Lapidus Marvin Ira (1995). A History of Islamic Societies. London: Cambridge

University Press.Lloyd, Seton ve D. Storm Rice (1989). Alanya (Aliyya). ev. Nermin Sinemolu.

Ankara: TTK Yay.

Mazaher, Ali (1972). Ortaada Mslmanlarn Yaaylar. ev. Bahriye ok.stanbul: Varlk Yay.

Mez, Adam (1937). Orta Zaman Trkslm Dnyasnda ehircilik. lk MecmuasX (56): 127135.

Mneccimba, Ahmed bin Ltfullah (1935).Mneccimbaya gre: Anadolu Seluki-

leri. ev. Hasan Fehmi Turgal. stanbul: Trkiye Yay.-------- (2001). CamidDvelSeluklular Tarihi; Anadolu Seluklular ve Beylikler.ev. Ali ngl. zmir: Akademi Yay.

Ocak, Ahmet Yaar (1978). Zaviyeler. Vakflar Dergisi XII: 247269.

-------- (1978a). Emirci Sultan Zaviyesi; XIII. Yzyln lk Yarsnda Anadolu(Bozok)da Bir Babai eyhi: erefudDin smail b. Muhammed. .. Edebi-yat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi 9: 129208.

Oral, M. Zeki (1953). Kayseride Kubadiye Saraylar: Anadoluda Seluk Saraylar.TTK Belleteni XVII (68): 501517.

zcan, Koray (2005). Anadoluda Seluklu Dnemi Yerleme Sistemi ve Kent Model-leri. Doktora Tezi. Konya: Seluk niversitesi.

-------- (2007). Seluklu anda Sivas: Ortaada Bir AnadoluTrk Kentinin lev-sel Kimlii zerine Hipotetik Yaklamlar. Akademik Aratrmalar Dergisi 9(33): 100112.

-------- (2007). Vakfiyelere Gre Seluklu Kentinde Ticaret Meknlarnn rgtlenmeDzeni ve Meknsal Dizilii zerine Bir Deneme; Konya rnei. VakflarDergisi XXX: 87100.

-------- (2008). Arap stilalar

ndan Trk Fetihlerine Kadar AnadoluBizans KentiMeknsal Evrim ve Kentsel Modeller. Baslmam Aratrma Projesi(0540.1077). Konya: Seluk niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Koordi-natrl.


20/28


212

zg, Tahsin ve Mahmut Akok (1957). Alayhan, resunhan ve Hzr lyas Kk-

ki Seluklu Kervansaray

ve Bir Kk. TTK Belleteni XXI (81): 139148.Redford, Scott (1993). ThirteenthCentury Rum Seljuq Palaces and PalaceImagery.Ars Orientalis 23: 215232.

-------- (2000). Landscape and the State in Medieval Anatolia; Seljuk Gardens andPavilions of Alanya, Turkey. Oxford: Archeopress.

Rogers, J. Michael (1998). Seton Lloyds and D. S. Rices Survey of Alanya(Aliyya, Aliye). Ancient Anatolia. Ed. Roger Matthews. Ankara: TheBritish Institute of Archaeology at Ankara Press. 367378.

Szen, Metin (1990).Devletin Evi Saray. stanbul: Sandoz Kltr Yay.

Temir, Ahmet (1989). Caca Olu Nur ElDinin 1272 Tarihli ArapaMoolca Vakfi-yesi. Ankara: TTK Yay.

Turan Osman (1953). Seluk Trkiyesi Din Tarihine Dair Bir Kaynak. 60. DoumYl Mnasebetiyle Fuad Kprl Armaan. 531564.

-------- (1947). Seluk Devri VakfiyeleriI, emseddin AltunAba Vakfiyesi ve Haya-t. TTK Belleteni XI (42): 197221.

-------- (1947). Seluk Devri VakfiyeleriI, emseddin AltunAba Vakfiyesi ve Haya-t. TTK Belleteni XI (42): 197221.

-------- (1947a). Seluk Devri VakfiyeleriII, Mbarezeddin Ertoku Vakfiyesi. TTKBelleteni XII (43): 415429.

-------- (1948). Seluk Devri VakfiyeleriIII, Celaleddin Karatay, Vakflar ve Vakfiye-leri. TTK Belleteni XII(45): 17145.

-------- (1988). Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar. Ankara: TTK Yay.

Uur, Ferit (1939). Tevrihi Ali Karaman.Konya Dergisi 31: 15921600.

Uzluk, ahabeddin (1935). Konyann Selukiler Zaman ehir Mimarisi. Konya:Babalk Basmevi.

-------- (1972). Felekbd Saray Konyann Neresinde di, Kim na Ettirdi, atsn

Hangi Mimar att?. VII. Trk Tarih Kongresi. Ankara: TTK Yay. 374381.-------- (1981). Seluklu Sultan I. Aladdinin Beyehrindeki Saray. VIII. Trk

Tarih Kongresi. Ankara: TTK Yay. 887891.

nver, A. Sheyl (1940). Seluklu Tababeti. Ankara: TTK Yay.

-------- (1969). Anadoluda Seluklu Devleti, Beylikleri Resmi Daireleri ve ToplantYerlerine Dair. Vakflar Dergisi VII: 323327.

Yavuz, Ayl Tikel (2000). Antalya Kemerdeki Seluklu Kk. Prof. Dr. EminBilgi Hatra Kitab. 279302.

Yavuz, Yldrm (1970). Alanyann Demirta (Syedre) Bucandaki Kk. TTKBelleteni XXXIV (133): 353371.


21/28


213

Yenen, Zekiye (1988). Vakf Kurumu-maret Sitesi Balamnda Osmanl Dnemi

Trk Kentlerinin Kurulu ve Geliimlkeleri. Doktora Tezi. stanbul: T.Ylmaz, Leyla (2002). Antalya: Bir Ortaa Trk ehrinin Mimarlk Miras ve ehirDokusu (16. Yzyln Sonuna Kadar). Ankara: TTK Yay.

Yinan, Mkremin Halil (1944). Trkiye Tarihi Seluklular Devri 1; AnadolununFethi. stanbul: stanbul niversitesi Yay.

Yinan, Refet (1982). Seluklu Medreselerinden Amasya Hilafet Gazi Medresesi veVakfiyesi. Vakflar Dergisi XV: 514.

-------- (1984). Kayseri ve Sivas Darifalarnn Vakflar. TTK Belleteni XLVIII(189190): 299307.


22/28


214

ekiller

ekil 1. Seluklu dneminde Konya, siyasalynetimsel bakent

ekil 2. Seluklu dneminde Sivas, milletleraras ticaret merkezi


23/28


215

ekil 3. Seluklu dneminde Kayseri, ikinci bakent

ekil 4. Seluklu dneminde Ktahya, Uc kenti


24/28


216

ekil 5. Seluklu dneminde Alyye, askeri sliman kenti

ekil 6. Seluklu dneminde Sinop, askeri sliman kenti


25/28


217

ekil 7. Seluklu dneminde Amasya, blgesel ticaret merkezi

ekil 8. Seluklu dneminde Tokat, blgesel ticaret merkezi


26/28


218

ekil 9. Anadolu Seluklu Kenti; meknsal eler ve rtlenme dzeni

Gsterimler


27/28

biligAutumn 2010Number 55: 193-220 Ahmet Yesevi University Board of Trustees

Early AnatolianTurkish Town

Anatolian Seljuk Town and its Spatial Elements

Koray zcan

Abstract: The spatial background of Anatolian-Turkish towns wasorganized in the Seljuk period, which can be defined as the earlyTurkish settlement and colonization process. In this process, Turks,who came from Iran and Central Asia, participated in the settlementchain of Anatolia by founding the Seljuk state. Turks took over the

towns from the Byzantine regime and re-organized them in terms ofTurkish culture.The aim of this study is to determine the spatial elements of Anatoliantowns which were re-established or re-organized spatially during theSeljuk period. This is important regarding the understanding of thespatial and functional dynamics which shaped the spatial organizationsof Anatolian towns during the Seljuk period. It is also important inunderstanding Turkish settlement practices, which were transferred notonly from Central Asia and Iran to Anatolia but also from Seljuk townsto Ottoman towns.

The methodology of this study is based on examining historicalmanuscripts, archaeological findings and architectural remains andtheir transfer to plans and schemas. The results are evaluatedaccording to some hypotheses developed.

Key Words: AnatolianTurkish town, Anatolian Seljuk town, spatialelement.

Assoc. Prof. Dr., Seluk University, Faculty of Engineering and Architecture, Department of City and RegionalPlanning / [email protected]


28/28

oce 2010 55: 193-220

:

: , - .

, , , . , , . , , ; , ; , . , , , .

:-, , .

. ., , - , /[email protected]

Erken Dönem Anadolu–Türk Kenti

Documents

Transcript of Erken Dönem Anadolu–Türk Kenti