ΤΟΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΥΠΕΡΧΡΕΩΣΗΣ ΤΩΝ

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΜΕΝΩΝ ΧΩΡΩΝ

Μάθημα: Οικονομική Ανάπτυξη

Διδάσκων καθηγητής: Τσακλόγλου Παναγιώτης

ΝΟΜΙΚΟΥ ΠΟΛΥΞΕΝΗ, A.M. : 4100155ΤΜΗΜΑ: ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ19/05/2015

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ανάλογα με την οικονομική ανάπτυξη κάθε χώρας και συγκρίνοντας κάποια χαρακτηριστικά τους, μπορούμε να διαχωρίσουμε τις χώρες σε ανεπτυγμένες και αναπτυσσόμενες. Σε αυτή την εργασία θα μας απασχολήσουν οι αναπτυσσόμενες χώρες και το πρόβλημα τις υπερχρέωσής τους. Θα δώσουμε έναν ορισμό για τις αναπτυσσόμενες χώρες και για την υπερχρέωση, σαν φαινόμενο, και θα αναλύσουμε ποιοι παράγοντες οδήγησαν σε αυτή. Τέλος, θα παρουσιάσουμε τις επιδράσεις του φαινομένου της υπερχρέωσης των αναπτυσσομένων χωρών και θα παραθέσουμε λύσεις για το πρόβλημα αυτό.

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΜΕΝΕΣΧΩΡΕΣ

Αναπτυσσόμενες χώρες ονομάζουμε τις χώρες εκείνες που βρίσκονται σε χαμηλό στάδιο οικονομικής ανάπτυξης. Χαρακτηριστικά των αναπτυσσομένων χωρών είναι συνήθως:

Το χαμηλό βιοτικό επίπεδο, το χαμηλό κατά κεφαλήν εισόδημα και η διαδεδομένη φτώχεια.

Η υψηλή απασχόληση στον αγροτικό τομέα και η έλλειψη βιομηχανικής παραγωγής.

Η έλλειψη επενδύσεων και οι κακές υποδομές. Η υψηλή συγκαλυμμένη ανεργία και η υποαπασχόληση. Το χαμηλό επίπεδο αστικοποίησης. Οι υψηλοί ρυθμοί πληθυσμιακής μεγέθυνσης. Το χαμηλό εκπαιδευτικό επίπεδο και το ανειδίκευτο ανθρώπινο

δυναμικό. Η αδύναμη γεωπολιτική θέση και η εξάρτηση στις διεθνείς σχέσεις. Η ανώριμη δημοκρατία ή η πλήρης έλλειψή της. Οι ασθενικοί θεσμοί.

Στις αναπτυσσόμενες χώρες περιλαμβάνονται συνήθως χώρες της Ασίας, της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής. Οι βασικές ομοιότητές τους βρίσκονται κυρίως στο χαμηλό βιοτικό και εκπαιδευτικό επίπεδο, την ανεπτυγμένη αγροτική οικονομία και τα αυταρχικά καθεστώτα. Παρακάτω παρουσιάζονται οι παγκόσμιοι χάρτες με αυτά τα κοινά στοιχεία. Ο πρώτος αντιπροσωπεύει το βιοτικό επίπεδο, ο δεύτερος τα καθεστώτα και ο τρίτος το επίπεδο της εκπαίδευσης που συναντάμε στις χώρες.

2

Πηγή: Παγκόσμια Τράπεζα 2008, κατά κεφαλήν Ακαθάριστο Εγχώριο Εισόδημα.

Βλέποντας τον παραπάνω χάρτη εντοπίζουμε τις αναπτυσσόμενες χώρες σε περιοχές της Λατινικής Αμερικής, της Αφρικής και της νοτιοανατολικής Ασίας. Αυτές έχουν ένα πιο ανοιχτό χρώμα από το καφέ ή το μπορντό, που σημαίνει πως έχουν και χαμηλότερο κατά κεφαλήν εισόδημα.

Στον επόμενο χάρτη παρατηρούμε πως οι χώρες με πράσινο χρώμα είναι δημοκρατικές, οι χώρες με κίτρινο και ελαφρώς πορτοκαλί χρώμα έχουν ένα υβριδικό δημοκρατικό καθεστώς, ενώ καθώς σκουραίνει το πορτοκαλί χρώμα περνάμε σε όλο και λιγότερο δημοκρατικά καθεστώτα. Συμπεραίνουμε, λοιπόν, πως χώρες της Αφρικής και της νοτιοανατολικής Ασίας έχουν κυρίως μη δημοκρατικά καθεστώτα, ενώ η Λ. Αμερική τείνει να είναι πιο δημοκρατική.

3

Πηγή: Global Peace Index, 2008

Στο τελευταίο χάρτη παρατηρούμε το επίπεδο εκπαίδευσης των χωρών, με το κύριο πρόβλημα να εντοπίζεται σε χώρες της Αφρικής, της Σαουδικής Αραβίας και της νοτιοανατολικής Ασίας. Το πράσινο συμβολίζει το υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης, το κίτρινο το μεσαίο επίπεδο και το κόκκινο το χαμηλό επίπεδο.

Πηγή: Education index UN HDR 2007-2008, Μάρτιος 2008

ΤΟΠΡΟΒΛΗΜΑΤΗΣΥΠΕΡΧΡΕΩΣΗΣ

Αν και πιστεύεται, γενικά, ότι το εξωτερικό χρέος βοηθά τις χώρες που πλήττονται από την έλλειψη κεφαλαίων στην επίτευξη επιτάχυνσης της οικονομικής ανάπτυξης, το παρελθοντικό συσσωρευμένο εξωτερικό χρέος είναι πιθανό να προκαλέσει περαιτέρω εξωτερικό δανεισμό, δημιουργώντας ένα πρόβλημα με φαύλο κύκλο. Οι χώρες πέφτουν σε μια παγίδα χρέους. Αυτό δημιουργεί προφανώς μια ζοφερή εικόνα για τις μελλοντικές προοπτικές ανάπτυξης και μειώνει την πιθανότητα των αναπτυσσόμενων χωρών να αντιμετωπίσουν το χρέους τους.

Παρά το γεγονός ότι η φτώχεια φαίνεται να είναι η φυσική αιτία πίσω από τον εξωτερικό δανεισμό, υπάρχουν πρόσθετοι, κυρίως εξωγενείς παράγοντες που οδήγησαν τις περισσότερες αναπτυσσόμενες χώρες σε χρόνια κρίση του εξωτερικού χρέους. Οι πιο συχνά αναφερόμενοι καθοριστικοί παράγοντες στον εξωτερικό δανεισμό τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 είναι οι δύο διαταραχές των τιμών του πετρελαίου στις αρχές και τα τέλη του 1970, η επακόλουθη ύφεση στις μεγάλες βιομηχανικές χώρες, η μεταβολή της παγκόσμιας οικονομικής πολιτικής και η επιδείνωση στις αναπτυσσόμενες χώρες όσον αφορά το εμπόριο.

4

Όπως κάθε μεμονωμένος παράγοντας, έτσι και η εξάρτηση από τον εξωτερικό δανεισμό και η επακόλουθη αντίδραση, επηρέασε όλη την διαδικασία της ανάπτυξης των οικονομικών επιδόσεων των αναπτυσσομένων χωρών τη δεκαετία του 1970 και του 1980. Αρχικά, οι ροές κεφαλαίου, που είχαν φαινομενικά απεριόριστο μέγεθος και χαμηλό κόστος, παρείχαν ένα πολύτιμο ρυθμιστικό απόθεμα σε αυτές τις χώρες εναντίον της πιο μεταβλητής παγκόσμιας οικονομίας που προκύπτει από τον ξαφνικό τετραπλασιασμό των τιμών του πετρελαίου το 1973. Στη συνέχεια, στη δεκαετία του 1980, μια απότομη διακοπή των ροών κεφαλαίων έδωσε το τελειωτικό χτύπημα σε μια διαδοχή νέων εξωτερικών οικονομικών κραδασμών που αποκάλυψε την ευπάθεια της στρατηγικής της υπερχρέωσης. Το πώς οι χώρες πορεύονται τα τελευταία χρόνια είναι σχεδόν μια άμεση συνέπεια της έκτασης των επιβαρύνσεων του χρέους τους.

Οι παράγοντες που ενθαρρύνουν ή παρεμποδίζουν τις διεθνείς ροές κεφαλαίων μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε αυτές που βρίσκονται έξω από τις οικονομίες που λαμβάνουν τη ροή και τους παράγοντες στο εσωτερικό αυτών των οικονομιών. Αρκετοί από αυτούς τους παράγοντες, αλλά και τάσεις της εποχής, αλληλεπίδρασαν στις αρχές της δεκαετίας του 1990 για να κάνουν τις αναπτυσσόμενες χώρες της Λατινικής Αμερικής και της Ασίας γόνιμο έδαφος για την ανανέωση του δανεισμού σε ξένο κεφάλαιο.

Κατ 'αρχάς, ας ξεκινήσουμε με την ιστορική εμπειρία των κινήσεων του κεφαλαίου. Τρεις περίοδοι μπορούν να διακριθούν στην ιστορία των κινήσεων κεφαλαίων: ο χρόνος πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, τα χρόνια μεταξύ των δύο παγκοσμίων πολέμων και τις δεκαετίες μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η πρόσφατη εξάρτηση από τον εξωτερικό δανεισμό είναι νέα μόνο στο περιορισμένο πλαίσιο της περιόδου μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν οι δημόσιοι πόροι έγιναν η κύρια πηγή χρηματοδότησης για τις αναπτυσσόμενες χώρες.

Νωρίτερα, τόσο τον δέκατο ένατο αιώνα, όσο και κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου, οι οργανωμένες διεθνείς κεφαλαιαγορές άνθισαν και μερικές φορές επίσης απέτυχαν. Από το 1870-1914, η παγκόσμια οικονομία προχωρούσε αποφασιστικά, γεγονός που αύξησε την ανταλλαγή των παραγόμενων προϊόντων για τις πρώτες ύλες της περιφέρειας. Στη βάση αυτής της επέκτασης του εμπορίου, ήταν ένα σύστημα επέκτασης της χρηματοδότησης, που γεμίζοντας τον κόσμο με σιδηροδρόμους άνοιξε νέα πεδία για την πρωτογενή παραγωγή. Υπήρξαν μεγάλες εισροές κεφαλαίου και αυξημένη εγχώρια αποταμίευση. Έτσι τα χρήματα αυτά παρέχονταν σε συνάλλαγμα για την εισαγωγή του εξοπλισμού που απαιτείται για μαζικές επενδύσεις σε υποδομές. Η κλίμακα αυτής της χρηματοδότησης ήταν εξαιρετική. Το κεφάλαιο έρεε κυρίως από τη Μεγάλη Βρετανία και σε μικρότερο βαθμό από τη Γαλλία και τη Γερμανία. Οι Ηνωμένες Πολιτείες άρχισαν να κάνουν

5

μικρές δεσμεύσεις το 1890, αλλά παρέμειναν καθαρός οφειλέτης μέχρι τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Οι κύριοι αποδέκτες των κεφαλαίων ήταν οι πλουσιότερες, άφθονες πόρων χώρες της Βόρειας Αμερικής, της Λατινικής Αμερικής και της Ωκεανίας. Αντιπροσώπευαν περίπου το ήμισυ των συνολικών επενδύσεων και περίπου το 70 τοις εκατό των βρετανικών περιουσιακών στοιχείων. Στη δεύτερη θέση, η δέσμευση για την Ανατολική Ευρώπη (κυρίως τη Ρωσία) και τη Σκανδιναβία αντιπροσώπευε ίσως το 25 τοις εκατό των ακαθάριστων επενδύσεων. Η Γαλλία και η Γερμανία ήταν οι κύριες πηγές. Η τρίτη ομάδα αποτελούνταν από άλλες περιφερειακές χώρες στις οποίες οι επενδύσεις είχαν ισχυρά πολιτικά κίνητρα. Αυτές περιλαμβάνουν την Κίνα, την Αίγυπτο, την Ινδία, την Τουρκία και ορισμένες αφρικανικές αποικίες.

Η κεφαλαιαγορά δεν ευνοούσε τις φτωχότερες χώρες, αλλά τις περιφερειακές υψηλού εισοδήματος, των οποίων η απόδοση, τόσο στις επενδύσεις όσο και στην εργασία, ήταν ελκυστική λόγω των άφθονων πόρων. Η μετανάστευση και η ροή κεφαλαίων πήγαιναν μαζί. Η σπάνις του κεφαλαίου και οι υπερπληθυσμιακές τροπικές χώρες έλαβαν μικρή επένδυση, διότι το περιφερειακό πρωτογενές εξαγωγικό δυναμικό τον δέκατο ένατο αιώνα δεν ήταν σημαντικά εξαρτημένο από φθηνούς μισθούς. Τα οικονομικά κίνητρα των ξένων επενδύσεων εκείνη την εποχή προέρχονταν μέχρι στιγμής από την εξίσωση του εισοδήματος.

Μετά το 1914, η διεθνής αγορά κεφαλαίων υπέστη ριζικές αλλαγές. Οι Ηνωμένες Πολιτείες όχι μόνο έγιναν καθαρός πιστωτής, αλλά γρήγορα αντικατέστησαν τη Βρετανία ως την κύρια πηγή δανεισμού. Η ιστορία αυτής της περιόδου, με τη μετάβασή της σε μεγαλύτερες κυβερνητικές ευθύνες μετά το 1945, εν συντομία ανακεφαλαιώνει την απεικόνιση των θεωρητικών σκέψεων που οδήγησαν στην ζήτηση και στην προσφορά του ξένου κεφαλαίου.

Καθ 'όλη την περίοδο του μεσοπολέμου, οι αποδόσεις των εσόδων από επενδύσεις υπερέβησαν την εφαρμογή του εμπορίου. Οι ροές κεφαλαίων τη δεκαετία του 1920 δεν ήταν πλέον αναπόσπαστο τμήμα της διευρυνόμενης παγκόσμιας οικονομίας. Οι οφειλέτες δεν είχαν καμία προοπτική ταχείας αύξησης των εξαγωγών, με την οποία θα μπορούσαν να εξυπηρετήσουν τα χρέη τους. Δεν είχε καμία σημασία αν οι οφειλέτες ήταν περιφερειακές ή ευρωπαϊκές χώρες. Οι κυβερνήσεις δεν είχαν χρησιμοποιήσει τους πόρους πλήρως για παραγωγικές επενδύσεις, με αποτέλεσμα η αύξηση των εσόδων τους να μην ταιριάζει με τα υψηλότερα επιτόκια που καταβάλλονταν κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1920. Το χρέος χρησιμοποιήθηκε συχνά για να καταβάλει τους οφειλόμενους τόκους του παρελθοντικού χρέους, δημιουργώντας έτσι μια αναπόφευκτη επιδείνωση της ποιότητας του. Στο σύνολό τους, ωστόσο, οι χώρες οφειλέτες δεν μπορούσαν να δανειστούν αρκετά για να καλύψουν πλήρως τις πληρωμές των υπηρεσιών τους, και ως εκ τούτου πολλοί απαίτησαν την επίτευξη εξαγωγικών πλεονασμάτων. Οι

6

Ηνωμένες Πολιτείες ήταν ευτυχής να εξάγουν κεφάλαια και να δημιουργούν πλεόνασμα των εξαγωγών. Οι δανειολήπτες που υπέστησαν πλεονάσματα εισαγωγής, τα τροφοδότησαν με δανεισμό. Οι παλαιότεροι περιφερειακοί οφειλέτες που έτρεξαν εξαγωγικά πλεονάσματα για την εξυπηρέτηση των υποχρεώσεών τους, δανείστηκαν το υπόλοιπο χρέος. Μετά την κρίση του 1929 και την κατάρρευση του χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης η παραγωγή πέφτει, η ανεργία διογκώνεται και το διαθέσιμο εισόδημα καταρρέει. Τα συντρίμμια ήταν παντού στον ορίζοντα. Οι Η.Π.Α μπαίνουν σε φάση έντονου αντιπληθωρισμού.

Οι περιφερειακές χώρες της Λατινικής Αμερικής, με το παράδειγμα της αποδιοργάνωσης στο κέντρο, μείωσαν την εξυπηρέτηση του χρέους τους μονομερώς. Η δραστική μείωση των τιμών των βασικών εμπορευμάτων τους άφησαν λίγες εναλλακτικές λύσεις. Οι χώρες που ανακάλυψαν τις εγχώριες πολιτικές επέκτασης και την εκτεταμένη κυβερνητική ρύθμιση του ισοζυγίου πληρωμών, έτειναν να αντεπεξέλθουν καλύτερα από εκείνες που ήταν λιγότερο καινοτόμες και λιγότερο παρεμβατικές. Το εμπόριο συρρικνώθηκε και οι αγορές κεφαλαίου εξαφανίστηκαν.

Μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, μια από τις αποτυχίες του διεθνούς συστήματος ήταν ότι δεν μπόρεσε να εντάξει τις φτωχότερες αναπτυσσόμενες χώρες σε μια διαδικασία ανάπτυξης, πολιτικής και οικονομικής σταθερότητας και δικαιοσύνης. Οι ανεπτυγμένες χώρες, κυρίως η Αμερική, και οργανισμοί, όπως η Παγκόσμια Τράπεζα, έδιναν δάνεια στις αναπτυσσόμενες χώρες. Αυτά, αρχικά, φάνηκε να ήταν ορθολογικά εργαλεία με τα οποία οι αδύναμες χώρες του διεθνούς συστήματος θα μπορούσαν μεταπολεμικά να αναπτυχθούν.

Θα πρέπει, ωστόσο, να προστεθεί ότι οι ανεύθυνες και διεφθαρμένες κυβερνήσεις (μερικές φορές και μη εκλεγμένες) στις αναπτυσσόμενες χώρες είναι βασικοί παράγοντες συσσώρευσης του χρέους. Τέτοιες κυβερνήσεις σε ολόκληρο τον αναπτυσσόμενο κόσμο έχουν κατηγορηθεί για ασύστολη κατασπατάληση των εν ανεπαρκεία εθνικών πόρων για πολυτελείς δραστηριότητες και όχι για την επένδυση τους ώστε να βελτιωθούν οι ζωές των λαών των φτωχών χωρών.

Όπως όλοι γνωρίζουμε, σε πολλές φτωχές και αναπτυσσόμενες χώρες επί δεκαετίες επικρατούσαν μη δημοκρατικά καθεστώτα. Ο βαθμός της διαφθοράς ήταν μεγάλος. Ο εύκολος δανεισμός που δινόταν από τους ηγέτες της ανεπτυγμένης Δύσης σε τοπικούς μονάρχες ήταν ένα εργαλείο εύκολης ρευστότητας. Οι ηγέτες αυτοί όντας διεφθαρμένοι και αδίστακτοι, χρησιμοποίησαν το εύκολο χρήμα για το δικό τους συμφέρον. Άλλοι για να πλουτίσουν και άλλοι για να εξοπλιστούν με πολεμικό υλικό, το οποίο είτε χρησιμοποιήθηκε εναντίον άλλων χωρών είτε εναντίον του ίδιου του λαού τους.

7

Ένας άλλος λόγος που ο δανεισμός δεν κατάφερε να βοηθήσει την ανάπτυξη των χωρών αυτών ήταν το γεγονός ότι αυτή η αναπτυξιακή βοήθεια χρησιμοποιήθηκε από τις υπερδυνάμεις της εποχής για να μπορούν εύκολα να ασκούν επιρροή και να δεσμεύουν την εκάστοτε χώρα. Υπήρχαν γεωπολιτικά και οικονομικά συμφέροντα τα οποία εκπληρώθηκαν μέσω επεμβατικών προνομίων και σπάνιων πλουτοπαραγωγικών πόρων. Ότι συνέφερε την πλούσια και ανεπτυγμένη χώρα συνέφερε και την φτωχή, παρόλο που υπό άλλες συνθήκες οι προτεραιότητές της θα ήταν άλλες.

Το γεγονός ότι οι όροι με τους οποίους οι χώρες αυτές δανείζονταν ήταν προνομιακοί σε σχέση με την δύσκολη πρόσβαση στο διεθνές τραπεζικό σύστημα, και κατ’ επέκταση στο χρήμα, που υπό άλλες συνθήκες θα είχαν, δεν είχε καμία απολύτως συνέπεια στην ανάπτυξη και την ευημερία τους. Ο λόγος είναι ξεκάθαρος, δεν υπήρχε ορθολογική αξιοποίηση του φτηνού χρήματος. Έτσι το πρόβλημα της υπερχρέωσης παρουσιαζόταν αμείλικτο αργότερα.

Η κατάρρευση του συστήματος των σταθερών ισοτιμιών (Bretton Woods) ήταν η απαρχή της μεγάλης οικονομικής κρίσης 1973-74, η οποία συνοδεύτηκε και από την ενεργειακή κρίση (α' και β' φάση) και τη μεγάλη αύξηση των τιμών του πετρελαίου. Έτσι από τον κεϋνσιανισμό οι οικονομίες των καπιταλιστικών χωρών μπήκαν στο πνεύμα του νεοφιλελευθερισμού. Η μετάβαση στο νέο μοντέλο διαχείρισης σηματοδότησε και τη ριζική στροφή στη φιλοσοφία της οικονομικής πολιτικής και ιδιαίτερα της νομισματικής, η οποία σε συνδυασμό με την τεράστια άνοδο των τιμών του πετρελαίου, οδήγησε τις περισσότερες αναπτυσσόμενες οικονομίες, ιδιαίτερα των χωρών της Λ. Αμερικής, σε κρίση δημόσιου χρέους.

Μετακινούμαστε, λοιπόν, προς την αντίδραση στην πρώτη πετρελαϊκή κρίση το 1973 από τις αναπτυσσόμενες χώρες, που ήταν εισαγωγείς πετρελαίου. Οι τιμές του πετρελαίου αυξήθηκαν κατακόρυφα. Έπειτα ακολούθησε η άνοδος των τιμών σε πρώτες ύλες και σε μαζικά προϊόντα διατροφής, τα οποία παρήγαγαν κατά κύριο λόγο χώρες τις Λ. Αμερικής. Ποιες θα μπορούσαν να ήταν οι επιλογές της χρηματοδότησής τους ή πώς θα προσαρμοζόντουσαν άμεσα; Η χρήση του εξωτερικού δανεισμού ήταν μια λογική απάντηση, ιδίως επειδή η προσφορά στην αγορά χρηματοδότησης ήταν ευνοϊκή και το κόστος των επιτοκίων ήταν χαμηλό. Υπήρχε, λοιπόν, εκείνη την περίοδο η τάση οι ιδιωτικές αγορές κεφαλαίων να αναλαμβάνουν νέες αρμοδιότητες όσον αφορά την οικονομική ανάπτυξη των αναπτυσσομένων χωρών.

Κατά τη διάρκεια της κρίσης χρέους στις αρχές της δεκαετίας του 1980, πολλοί εξωτερικοί παράγοντες συνέβαλαν στην επιδείνωση του ισοζυγίου πληρωμών των αναπτυσσόμενων χωρών. Σε αυτούς περιλαμβάνονται ο δεύτερος γύρος της αύξησης των τιμών του πετρελαίου, η άνοδος των επιτοκίων και η ύφεση στις βιομηχανικές οι χώρες. Το «εναρκτήριο λάκτισμα» της κρίσης έδωσε η απόφαση

8

του διοικητή της κεντρικής τράπεζας των ΗΠΑ, Πωλ Βόλκερ, το 1981 να αυξήσει στα πλαίσια της αντιπληθωριστικής πολιτικής τα επιτόκια δανεισμού. Ως αποτέλεσμα τα δάνεια με ονομαστικά επιτόκια που είχαν συνάψει πολλές λατινοαμερικάνικες και αναπτυσσόμενες χώρες έγιναν δυσβάσταχτα. Αξιοποιώντας υποτίθεται την ευκαιρία απορρόφησης πετροδολαρίων και ευρωδολαρίων, ο δανεισμός έγινε «θηλιά στο λαιμό». Πολλά κράτη βρέθηκαν σε αδυναμία αποπληρωμής και η αναζήτηση πιστώσεων τα έφερε μοιραία στην πόρτα του ΔΝΤ και της Παγκόσμιας Τράπεζας. Οι τελευταίοι έθεσαν ως προϋπόθεση στήριξης τους την εφαρμογή νεοφιλελεύθερης πολιτικής, η οποία ούτε την κρίση χρέους αντιμετώπισε, ενώ ταυτόχρονα υπονόμευσε τις αναπτυξιακές προσπάθειες των κρατών. Ειδικότερα στις λατινοαμερικάνικες χώρες, η λύση που προώθησαν οι ΗΠΑ ήταν η αναδιάρθρωση χρέους με τα λεγόμενα «ομόλογα Brady», τα οποία περιόρισαν μερικώς το χρέος (γύρω στο 20%) χωρίς όμως να το επιλύσουν.

Τα ποσοστά των βραχυπρόθεσμων επιτοκίων στις Ηνωμένες Πολιτείες μειώνονται σταθερά στις αρχές του 1990, και μέχρι το τέλος του 1992 βρίσκονταν στο χαμηλότερο επίπεδό τους από τις αρχές της δεκαετίας του 1960. Υπήρξε, έτσι, μια σταθερή μείωση των παγκόσμιων επιτοκίων. Τα χαμηλότερα επιτόκια στα ανεπτυγμένα έθνη προσέλκυαν επενδυτές σε επενδύσεις με υψηλή απόδοση και βελτίωναν τις οικονομικές προοπτικές των οικονομιών στην Ασία και τη Λατινική Αμερική. Λαμβάνοντας υπόψη το υψηλό εξωτερικό χρέος πολλών από αυτών των χωρών, τα χαμηλά παγκόσμια επιτόκια φαίνεται να έχουν βελτιώσει την πιστοληπτική ικανότητα των χωρών οφειλετών που δανείζονται σε αυτά τα ποσοστά. Η βελτιωμένη πιστοληπτική ικανότητα και η μείωση του κινδύνου αθέτησης αντικατοπτρίζεται στη σημαντική αύξηση στις δευτερογενείς τιμές αγοράς των τραπεζικών απαιτήσεων για τις περισσότερες από τις υπερχρεωμένες χώρες έως το Φεβρουάριο του 1994. Ενώ αυτή η σειρά των γεγονότων είχε αναδειχθεί ως μια καλή είδηση στις περισσότερες αναπτυσσόμενες χώρες, οι πολιτικοί στις αρχές της δεκαετίας του 1990 άρχισαν να ανησυχούν σχετικά με τη βιωσιμότητα αυτού του ευνοϊκού περιβάλλοντος χαμηλών επιτοκίων.

Αρκετά σίγουρα, η σύσφιξη της νομισματικής πολιτικής στις Ηνωμένες Πολιτείες και η συνακόλουθη αύξηση των επιτοκίων στις αρχές του 1994 έκανε τις επενδύσεις στην Ασία και τη Λατινική Αμερική σχετικά λιγότερο ελκυστικές. Όπως φαίνεται, τα υψηλότερα επιτόκια γρήγορα και αισθητά επηρέασαν τις τιμές χρέους των αναπτυσσόμενων χωρών. Πράγματι, η αύξηση των επιτοκίων στις ΗΠΑ επίσης πυροδότησε αξιοσημείωτες διορθώσεις σε αρκετές αναδυόμενες χρηματιστηριακές αγορές. Φαίνεται πιθανό ότι με εξαιρετικά ολοκληρωμένες και τεχνολογικά εξελιγμένες χρηματοπιστωτικές αγορές, οι αλλαγές σε σχέση με τα ποσοστά απόδοσης θα μεταφραστούν γρήγορα σε αλλαγές στις διασυνοριακές ροές κεφαλαίων.

9

Από την πλευρά της προσφοράς, οι γενναιόδωρες και ανεύθυνες πολιτικές δανεισμού των ιδιωτικών εμπορικών τραπεζών στις βιομηχανικές χώρες, οι οποίες συνδέονται με την ανακύκλωση των «πετροδολαρίων», είναι μια άλλη ευρέως αναγνωρισμένη βασική αιτία πίσω από την συσσώρευση του χρέους των χωρών. Ακόμη χειρότερο είναι, στο πλαίσιο αυτό, το γεγονός ότι οι ιδιωτικές εμπορικές τράπεζες γρήγορα εκπλήρωσαν τα δάνεια προς τις αναπτυσσόμενες χώρες στη δεκαετία του 1970, και ακόμη πιο γρήγορα μείωσαν το δανεισμό, όταν ήρθε στο προσκήνιο το πρώτο σημάδι της κρίσης χρέους, μετά την επίσημη ανακοίνωση του Μεξικού τον Αύγουστο του 1982 όταν δεν ήταν πλέον ικανό και πρόθυμο να ανταποκριθεί στις συμβατικές διεθνείς υποχρεώσεις του χρέους του.

Οι κοινές επιδράσεις όλων αυτών και άλλων παραγόντων οδήγησε τις πιο χρεωμένες χώρες να υφίστανται πολλαπλές κρίσεις χρέους, οι οποίες τους ανάγκασαν τελικά να προβούν σε τακτικές αναδιατάξεις και να ικετεύουν για τη μείωση του χρέους και την ανακούφιση.

ΠΟΙΑΜΠΟΡΕΙΝΑΕΙΝΑΙ ΤΑΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ;ΤΗΣΥΠΕΡΧΡΕΩΣΗΣ

Όταν έρθει η στιγμή που η χώρα θα πρέπει να αποπληρώσει το δάνειο, οι τόκοι που θα πρέπει να καταβληθούν θα συμπιέζουν το ήδη αναιμικό εθνικό εισόδημα. Δημιουργείται έτσι περαιτέρω ύφεση. Ακόμα, όταν το δάνειο συνδυάζεται με ένα πρόγραμμα δημοσιονομικών και διαρθρωτικών μέτρων, η ύφεση γίνεται ακόμη πιο έντονη και το διαθέσιμο εισόδημα μειώνεται. Καθώς η χώρα πληρώνει τους τόκους, όσο περνάει ο χρόνος αυξάνεται η «χρεωστική επιβάρυνσή της», δηλαδή ο λόγος του χρέους προς το εθνικό εισόδημα. Το αποτέλεσμα είναι να εκτινάσσονται τα επιτόκια με τα οποία δανείζεται η χώρα και η εύρεση ρευστότητας γίνεται δύσκολη υπόθεση. Οι τόκοι αυξάνονται ακόμα περισσότερο με αποτέλεσμα να σφίγγει η παγίδα χρέους. Στο τέλος, οι αναπτυξιακές δυνατότητες της χώρας συνθλίβονται και η ευημερία απομακρύνεται.

Πλέον, αρχίζει η αναζήτηση διαφυγής. Μια προφανής εξέλιξη είναι η χρεοκοπία της χώρας και η κατάρρευση του καθεστώτος της. Ένα πολύ γνωστό παράδειγμα είναι αυτό του Μεξικό. Τον Αύγουστο του 1982, ο υπουργός Οικονομικών του Μεξικού επισκέφθηκε προσωπικά το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, το Υπουργείο Οικονομικών των ΗΠΑ, και το Ομοσπονδιακή Τράπεζα. Το ανησυχητικό μήνυμά του ήταν παντού ίδιο: το Μεξικό δεν θα μπορούσε πλέον να εξυπηρετήσει το χρέος του. Έτσι, η κρίση χρέους άρχισε επίσημα. Η ειδική απόκριση στην περίπτωση του Μεξικού βοήθησε στη διαμόρφωση της γενικής προσέγγισης

10

που σταδιακά θα τεθεί σε εφαρμογή για την Αργεντινή, τη Βραζιλία, και άλλες χώρες που θα αντιμετωπίσουν την ίδια κατάσταση.

Ο παρακάτω κατάλογος περιλαμβάνει πολλά γνωστά επεισόδια, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων σε πολλές χώρες της Λατινικής Αμερικής κατά τη διάρκεια της κρίσης χρέους της δεκαετίας του 1980 και την Ταϋλάνδη και την Ινδονησία κατά τη διάρκεια της πιο πρόσφατης ανατολικής ασιατικής οικονομικής κρίσης. Υπάρχουν επίσης πολλά μακρά επεισόδια δυσχέρειας χρέους στην υποσαχάρια Αφρική. Το μεγαλύτερο επεισόδιο δυσχέρειας είναι στην Κεντρική Αφρικανική Δημοκρατία, η οποία είναι μονίμως σε κίνδυνο χρέους κατά τη διάρκεια όλης της περιόδου του δείγματος κυρίως λόγω των υψηλών οφειλών.

ΟΚΙΝΔΥΝΟΣΤΗΣΥΠΕΡΧΡΕΩΣΗΣ

Στο φαινόμενο της υπερχρέωσης ελλοχεύει ένας μεγάλος κίνδυνος, ο «κίνδυνος ανήθικης συμπεριφοράς» (moral hazard) ή αλλιώς γνωστός ως το «κίνητρο του τζαμπατζή». Πρόκειται για έναν πολύ διαδεδομένο ενδοιασμό στις οικονομικές θεωρίες που κυριάρχησαν το 1980 στην Αμερική, αλλά και σε άλλες ανεπτυγμένες χώρες.

Όταν σε μια χώρα χαρίζεται το χρέος, μετά εκείνη σπεύδει να ξαναδανειστεί ελπίζοντας πως σε περίπτωση που στο μέλλον ξαναπαρουσιαστεί το πρόβλημα της υπερχρέωσης μπορεί να ζητήσει νέα «συγχώρεση». Ο κίνδυνος αυτός θεωρείται αρκετά υπαρκτός διότι πολλές αναπτυσσόμενες χώρες έχουν μη δημοκρατικά καθεστώτα. Αυτά τα καθεστώτα, αν χαρίζονταν τα χρέη τους, θα έσπευδαν να δανειστούν ξανά και να αξιοποιήσουν την ανάσα που τους δινόταν σε επιχειρήσεις

11

με ιδιοτελείς σκοπιμότητες και σε έργα καθεστωτικής ισχύος, όπως πολεμικούς εξοπλισμούς. Σε καμία περίπτωση τα χρήματα δεν θα χρησιμοποιούνταν για την επίτευξη ευημερίας των λαών τους.

Γιατί οι χώρες καταβάλλουν διεθνή τα χρέη τους; Τρεις είναι οι λόγοι που προτείνονται συνήθως. Πρώτον, οι χώρες που έχουν αθετήσει τις οφειλές τους μπορεί τα περιουσιακά τους στοιχεία στο εξωτερικό να έχουν κατασχεθεί από τους ξένους πιστωτές. Δεύτερον, οι χώρες με κακή φήμη αποπληρωμής μπορεί να αποκοπούν από τις ροές κεφαλαίων στο μέλλον. Τρίτον, οι παραβατικές χώρες μπορεί να υποστούν μείωση των επιδομάτων του διεθνούς εμπορίου.

ΛΥΣΕΙΣ ΣΤΟΠΡΟΒΛΗΜΑΤΗΣΥΠΕΡΧΡΕΩΣΗΣ

Μέχρι τώρα, οι αιτίες του παγκόσμιου προβλήματος του χρέους αποσαφηνίστηκαν. Οι ρόλοι της ανακύκλωσης των πλεονασμάτων από την εξαγωγή πετρελαίου, οι δανειοδοτικές δραστηριότητες των τραπεζών, η ανοδική πορεία των επιτοκίων, η επιδείνωση των πρωτογενών αγορών των εμπορευμάτων, η ανάδειξη του προστατευτισμού και άλλα γεγονότα καθόρισαν την προέλευση του προβλήματος και τις προσπάθειες διαχείρισής του. Το ποσό της φυγής κεφαλαίων από τις αναπτυσσόμενες χώρες και η διαφορά στα ισοζύγια τρεχουσών συναλλαγών ανά τον κόσμο είναι ερωτήσεις που δεν έχουν απαντηθεί με ποσοτικό τρόπο και έτσι ένα μέρος του προβλήματος δεν είναι πλήρως κατανοητό. Οι δανειστές, εάν αφεθούν αποκλειστικά στις δικές τους επιθυμίες, θα απαιτήσουν άμεση εξυπηρέτηση του χρέους και αποπληρωμή του κεφαλαίου στις ημερομηνίες λήξης, όπως συμβαίνει και με τα ιδιωτικά δάνεια. Το 1982, έγινε προφανές ότι τα δάνεια δεν μπορούσαν να εξυπηρετηθούν και να επιστραφούν στην κανονική ημερομηνία λήξης τους. Όμως, αυτό αναγνωρίστηκε σε προγενέστερη ημερομηνία σε μεμονωμένες περιπτώσεις, όπως αυτές της Πολωνίας και του Ζαΐρ. Παρόλα αυτά το 1982, έγινε φανερό ότι πολλές χώρες που έχουν ασυνήθιστα μεγάλα χρέη, τα οποία ανέρχονται σε εκατοντάδες δισεκατομμύρια δολάρια, δεν ήταν σε θέση να αποπληρώσουν το χρέος με τον συνήθη τρόπο. Έτσι, άρχισαν οι πρώτες αναδιαρθρώσεις χρέους υπό την επίβλεψη του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, οι οποίες επέφεραν βραχύβια αναπτυξιακά αποτελέσματα, όπως στην περίπτωση του Μεξικό. Πρέπει να σημειωθεί ότι η ανάπτυξη μεταξύ των αναπτυσσόμενων χωρών είναι στην πραγματικότητα συμφέρουσα για τις βιομηχανικές χώρες επειδή συμμετέχουν γενικά σε σημαντικές εμπορικές σχέσεις με τις χώρες του Τρίτου Κόσμου.

12

Μια λύση, επομένως, θα ήταν να συνδυαστούν οι θέσεις των τραπεζών, των κρατών-δανειστών και των κρατών-οφειλετών. Για να γίνει αυτό πρέπει να ορίσουμε τους γενικούς στόχους αυτών των λύσεων. Πρώτον, θα πρέπει να γίνεται αναδιάρθρωση του χρέους, τέτοια ώστε οι οφειλέτες να μπορούν να καλύψουν τις υποχρεώσεις τους. Δεύτερον, οι διάρκειες των ομολόγων (maturities) θα πρέπει να αναθεωρηθούν επίσης. Τρίτον, στα κράτη-οφειλέτες θα πρέπει να επιτρέπεται να ακολουθούν μια πορεία ανάπτυξης και να μπορούν να λαμβάνουν νέα δάνεια.

Μετά την παγκόσμια ύφεση του 1980-1982 υπήρχε η προσδοκία ότι η περίοδος ανάκαμψης θα έχει μεγάλη διάρκεια και το παγκόσμιο εμπόριο θα αυξηθεί, χάρη στην υποτίμηση του δολαρίου, την μείωση των επιτοκίων καθώς και την σταθεροποίηση του πληθωρισμού λόγω της μείωσης των τιμών του πετρελαίου. Αυτές οι τρεις αλλαγές ήταν όμως παράγοντες που δεν ανταποκρίθηκαν στις προσδοκίες που υπήρχαν.

Δύο πολύ χρήσιμοι δείκτες για την κατάσταση του χρέους είναι ο δείκτης εξυπηρέτησης του χρέους (service burden ratio) και o λόγος χρέους προς τις εξαγωγές, ο οποίος είναι και δείκτης πιστοληπτικής ικανότητας για τους τραπεζίτες . Όσον αφορά τον δείκτη εξυπηρέτησης χρέους, αυτός μπορεί να μειωθεί στις κατευθυνόμενες οικονομίες, όπως για παράδειγμα έγινε στην Ρουμανία μέσω μέτρων λιτότητας, κάτι που δεν είναι εφικτό στις χώρες του Τρίτου Κόσμου. Όσον αφορά τον λόγο χρέους προς τις εξαγωγές, συνεχώς χειροτερεύει. Παρατηρούμε σε 93 χώρες οι οποίες είναι εισαγωγείς κεφαλαίων ότι το χρέος είναι διπλάσιο των εξαγωγών τους και τριπλάσιο στις χώρες της Λατινικής Αμερικής. Ο λόγος χρέους προς εξαγωγές είναι ο εξής:

Για να παραμένει σταθερός ο λόγος χρέους προς εξαγωγές θα πρέπει το επιτόκιο να παραμένει μικρότερο από το ρυθμό αύξησης των ονομαστικών εξαγωγών, εκφρασμένα στις ίδιες νομισματικές μονάδες. Παρόλα αυτά ένα πλεόνασμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών θα ήταν σταθεροποιητικό, ακόμα και αν το επιτόκιο ήταν μικρότερο από την αύξηση των ονομαστικών εξαγωγών. Σύμφωνα με αυτό τον τρόπο προσέγγισης του προβλήματος, πιθανές οδοί για τη βελτίωση ή σταθεροποίηση του λόγου χρέους-εξαγωγών θα ήταν οι εξής:

13

Ακόμα μεγαλύτερη μείωση των επιτοκίων. Αναζωογόνηση των εσόδων από τις εξαγωγές, είτε μέσω αύξησης του

όγκου τους είτε μέσω αύξησης των τιμών στις πρωτογενείς αγορές. Βελτίωση του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών στις αναπτυσσόμενες

χώρες, είτε μέσω αύξησης των εξαγωγών είτε μέσω μείωσης των εισαγωγών, η οποία δεν συνίσταται.

Και οι τρεις πιθανές οδοί μπορούν να συνδυαστούν.

Ακόμα, οι μακροοικονομικές πολιτικές μπορούν να συμβάλουν στη δημιουργία συνθηκών υπό τις οποίες ο λόγος χρέους-εξαγωγών στις αναπτυσσόμενες και στις ανεπτυγμένες χώρες σταθεροποιείται ή βελτιώνεται, κατά μέσο όρο. Η συνολική λύση στο πρόβλημα, όμως, απαιτεί πιο άμεσες πολιτικές που εστιάζουν στα θέματα του χρέους. Το μακροοικονομικό περιβάλλον είναι ανεπαρκές από μόνο του διότι δεν εξαλείφει το πρόβλημα του χρέους και οι δυσάρεστες επιπτώσεις του παραμένουν.

Κατά καιρούς προτάθηκαν διάφορες άμεσες πολιτικές που στοχεύουν στην μείωση του χρέους. Αρχικά, όλες οι χώρες-δανειστές των ΗΠΑ για παράδειγμα, χαίρονται να λαμβάνουν δολάρια για την αποπληρωμή του χρέους διότι είναι αξιόπιστο νόμισμα. Επιπλέον, ξέρουν ότι οι ΗΠΑ είναι αξιόπιστη χώρα και είναι σχεδόν εγγυημένο ότι θα πάρουν τα λεφτά τους πίσω. Σε αντίθεση, οι χώρες-δανειστές του Μεξικό ξέρουν ότι υπάρχει μεγάλη πιθανότητα μη αποπληρωμής του χρέους και δεν δέχονται πληρωμή σε pesos διότι γνωρίζουν ότι μπορεί να υποτιμηθεί αρκετά και να χάσουν τα χρήματά τους. Μια λύση λοιπόν θα ήταν οι χώρες-δανειστές να δέχονται αποπληρωμή του χρέους ή ενός μέρους του χρέους στο εγχώριο νόμισμα κάθε χώρας, έτσι ώστε οι χώρες-οφειλέτες να μην είναι τόσο περιορισμένες. Σημειώνεται ότι τα χρέη αυξήθηκαν στις αναπτυσσόμενες χώρες λόγω έλλειψης επένδυσης μετοχικών κεφαλαίων (equity capital). Τα μετοχικά αμοιβαία κεφάλαια είχαν περιοριστεί διότι δίνουν περισσότερο έλεγχο ή δύναμη στους ξένους καπιταλιστές, αλλά διευκολύνουν το βάρος εξυπηρέτησης σε αργές φάσεις του επιχειρηματικού κύκλου. Στις περιπτώσεις των οικονομικών σχέσεων μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και του Μεξικό, υπάρχουν κάποιες διαπραγματευτικές συμφωνίες που έχουν προταθεί, αλλά δεν έχουν πλήρως διερευνηθεί. Έχει προταθεί, για παράδειγμα, να ανοίξουν οι Ηνωμένες Πολιτείες τα σύνορα πιο γενναιόδωρα για τους πολίτες του Μεξικό με αντάλλαγμα την διευκόλυνση των άμεσων επενδύσεων. Το Μεξικό θα μπορούσε πιθανότατα να αναπτυχθεί πολύ πιο γρήγορα αν ενθαρρύνονταν οι επενδύσεις από τις ΗΠΑ.

Εφόσον γνωρίζουμε πλέον ότι μια αιτία της αύξησης του προβλήματος του χρέους των αναπτυσσόμενων χωρών είναι η ανακύκλωση των πλεονασμάτων των εξαγωγών πετρελαίου, υποστηρίχθηκε από μια ομάδα Ιαπώνων οικονομολόγων η μεταφορά των εξωτερικών πλεονασμάτων από χώρες όπως η Ιαπωνία και η

14

Γερμανία στις αναπτυσσόμενες χώρες, ως λύση του προβλήματος. Παρόλα αυτά τα πλεονάσματά τους δεν αρκούν για να στηρίξουν όλες τις αναπτυσσόμενες χώρες γιατί δεν είναι τόσο μεγάλα όσο τα πλεονάσματα του ΟΠΕΚ ή των χωρών του ΟΟΣΑ. Εάν όμως όλες ή οι περισσότερες χώρες του ΟΟΣΑ βοηθούσαν στο πρόγραμμα αυτό τότε θα ήταν αρκετά. Το πρόγραμμα LINK έχει προσομοιώσει συντονισμένες μεταβιβάσεις κεφαλαίων που ανέρχονται στο 0.7% του ΑΕΠ από τις χώρες του ΟΟΣΑ προς τις αναπτυσσόμενες χώρες . Κάτι τέτοιο είναι εφικτό, αλλά το ποσοστό της συνεισφοράς είναι σημαντικά μεγαλύτερο από τα στοιχεία που έχουν αναφερθεί από τους Ιάπωνες οικονομολόγους. Σύμφωνα με το πρόγραμμα επίσης οι ρυθμοί ανάπτυξης των αναπτυσσόμενων χωρών θα αυξάνονταν κατά περίπου 1%.

Τέλος, η πιο αποτελεσματική προσέγγιση για την λύση του προβλήματος θα ήταν να δημιουργηθεί παγκόσμια διάσκεψη για το χρέος, στην οποία θα συμμετείχαν οι δανειστές, οι δανειολήπτες, οι κυβερνήσεις αλλά και διεθνείς οργανισμοί. Σε αυτό το συνέδριο, θα γίνεται αξιολόγηση ευθυνών μεταξύ όλων των συμμετεχόντων, και στις αναπτυσσόμενες χώρες θα δίνονται πλάνα αναδιάρθρωσης του χρέους με στόχους ανάπτυξης. Αυτοί οι στόχοι ανάπτυξης θα επιτρέπουν την εφαρμογή οποιασδήποτε ειδικής αναπτυξιακής πολιτικής. Όλη αυτή η διαδικασία δεν είναι μακριά από την διαδικασία που ακολουθείται στον ιδιωτικό τομέα στις ΗΠΑ.

Η πιθανή αναδιάρθρωση των κυρίαρχων εθνών είναι βέβαια πιο περιοριστική από εκείνη των ιδιωτικών επιχειρήσεων. Για αυτό η δημιουργία μιας παγκόσμιας διάσκεψης για το χρέος είναι απαραίτητη προκειμένου να επεξεργαστεί τις λεπτομέρειες για μια δίκαιη μοιρασιά της ευθύνης μεταξύ των χωρών. Οι χώρες-πιστωτές αλλά και οι χώρες-οφειλέτες θα συνειδητοποιήσουν τις απώλειες από τη διαδικασία αυτή, αλλά θα ανακαλύψουν και ένα τρόπο να ωφελούνται ταυτόχρονα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Τσακλόγλου Παναγιώτης, Οικονομική Ανάπτυξη, Lecture 1, 2015

15

Νίκος Χριστοδουλάκης, Οικονομικές Θεωρίες και Κρίσεις, Εκδόσεις Κριτική 2012

Calvo G.A.; Leiderman L.; Reinhart C.M. (1996) “Inflows of capital to Developing Countries in the 1990s”, Journal of Economic Perspectives 10, pp. 123-139.

Taylor M.P. and Sarno L. (1997) “Capital flows to developing countries”, World Bank Economic Review 11, pp. 451-470.

Calvo G.A. (2005) “Crises in emerging market economies: A global perspective”, NBER Working Paper No. W11305.

Rose A.K. (2005) “One reason countries pay their debts: renegotiation and international trade”, Journal of Development Economics 77, pp. 189-206.

Lawrence R. Klein (1987) «INTERNATIONAL DEBT OF DEVELOPING COUNTRIES. ANY STEP TOWARDS SOLUTION?» , Journal of Philippine Development

Reinhart C. M. and Rogoff, K. S. (2011) “The Forgotten History of Domestic Debt”, Economic Journal, 121, pp 319–350.

Leslie and C.H. Helmers (eds) The Open Economy: Tools for policymakers in Developing Countries, Oxford University Press

Kraay A. and Nehru V. (2006) “When Is External Debt Sustainable?”, World Bank Economic Review 20, pp 341-365.

16