Erevan 2014 Ереван

гٻٳï³Ï³Ý ï»ùëïÁÜ»ñ³Í³Ï³ÝÁ̳Ýáó·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ`¸áݳñ³ γñ³å»ïÛ³Ý

§Ø³ï»Ý³¹³ñ³Ý¦Ø³ßïáóÇ ³Ýí³Ý ÑÇÝ Ó»é³· ñ»ñÇ ÇÝëïÇïáõï

²ÙÇñ¹áíɳà ²Ù³ëdzóÇàõëáõÙÝ µÅßÏáõû³ÝÝ ¿ ³Ûë

ºñ¨³Ý 2014

Ðî¸ 61¶Ø¸ 5² 515

² 515 ²ÙÇñ¹áíɳà ²Ù³ëdzóÇ, àõëáõÙÝ µÅßÏáõû³ÝÝ ¿ ³Ûë. – лÕÇݳÏÇ 1459 Ã. ÇÝùݳ·Çñ ӻ鳷ñÇ ùÝÝ³Ï³Ý µÝ³·Çñ. – ³ß˳ï³ëÇñáõÃÛ³Ùµ ¸. γñ³å»ïÛ³ÝÇ, ËÙµ³·Çñ ¶. î»ñ-ì³ñ¹³ÝÛëÝ. ºñ¨³Ý: ܳÇñÇ, 2014, LXVI+204 ¿ç, Ù³ï»Ý³·Çï. ó³ÝÏ 190-195 ¿ç

Ðî¸ 61 ¶Ø¸ 5

ISBN 978-5-550-01751-7

© سßïáóÇ ³Ýí³Ý سï»Ý³¹³ñ³Ý, 2014 Ã,© Һ鳷ñ³ÛÇÝ Å³é³Ý·áõÃÛáõݦ ݳ˳·ÇÍ, 2014 Ã.

ºñ³ß˳íáñíáõÙ ¿ Ññ³ï³ñ³ÏáõÃÛ³Ý Ø³ßïáóÇ ³Ýí³Ý سï»Ý³¹³ñ³ÝÇ ·Çï³Ï³Ý ËáñÑñ¹Ç ÏáÕÙÇó

һ鳷ñ³ÛÇÝ Å³é³Ý·áõÃÛáõÝ Ý³Ë³·ÇÍ

¶Çï³-Ññ³ï³ñ³Ïã³Ï³Ý ѳÝÓݳËáõÙµ

·Çï³Ï³Ý ËÙµ³·Çñ ¶¨áñ· î»ñ-ì³ñ¹³ÝÛ³Ý

·ñ³ýÇÏ³Ï³Ý Ñ³Û»ó³Ï³ñ· ¨ ݳ˳·ÍáõÙ¾ÙÇÉ ¸³Ý»ÕÛ³ÝÙ³ëݳÏóáõÃÛ³Ùµ гñáõÃÛáõÝ ê³Ùáõ»ÉÛ³ÝÇ ¨ ì³ñ¹³Ý Ø»ÉùáÝÛ³ÝÇ

¿ç³¹ñáõÙÞáÕÇÏ ¼³¹áÛ³Ýì³ñ¹³Ý Ø»ÉùáÝÛ³Ý

г Û³ ·Ç ï³ Ï³Ý, Ó» é³· ñ³ ·Ç ï³ Ï³Ý, µÅßϳ ·Ç ï³-

Ï³Ý ßñç³ Ý³ éáõ ÃÛ³Ý Ù»ç ¿ ¹ñíáõ٠ѳÛ, ÁÝ ¹³Ý ñ³-

å»ë ÙÇç ݳ ¹³ ñÛ³Ý µÅßϳ ·Ç ïáõ ÃÛ³Ý »½³ ÏÇ ³ñ Å»ù-

Ý» ñÇó Ù» ÏÁ` ÙÇç ݳ ¹³ ñÇ Ñ³Ý ñ³ ·Ç ï³Ï Ùï³ ÍáÕ,

Ñ³Û µÅßϳ å»ï ²ÙÇñ ¹áí ɳà ²Ù³ ëÇ ³ óáõ §àõ ëáõÙÝ

µÅßÏáõ û ³ÝÝ ¿ ³Ûë¦ »ñ ÏÇ Ñ» ÕÇ Ý³ ϳ ÛÇÝ ÇÝù ݳ ·Çñ

Ó» é³· ñÇ (Ø³ß ïá óÛ³Ý Ø³ ï» Ý³ ¹³ ñ³ ÝÇ Ó»é. ÑÙñ

8871, 1459 Ã.) ùÝݳ Ï³Ý µÝ³ ·Ç ñÁ, Ó» é³· ñ» ñÇ í»-

ñáÝ ßÛ³É å³ Ñá óáõÙ ³é ϳ ï³ëÁ ÝáõÛ Ý³ ÝáõÝ ·ñã³ ·Çñ

ï³ñ µ» ñ³Ï Ý» ñÇ Ñ»ï ·Ç ï³ Ñ³ Ù» Ù³ ï³ Ï³Ý í»ñ Éáõ-

Íáõ ÃÛ³Ùµ ¨ ·Ç ï³ Ï³Ý Ù»Ï Ý³ µ³ ÝáõÙ Ý» ñáí:

ܳ ˳ ï»ë íáõÙ ¿ ѳ Û³ ·Ç ïáõ ÃÛ³Ý, ÙÇç ݳ ¹³ ñÛ³Ý

Ñ³Û ¨ Áݹ ѳ Ýáõñ µÅßÏáõ ÃÛ³Ý, ݳ¨` Ýá ñ³ ·áõÛÝ

µÅßϳ ·Ç ïáõ ÃÛ³Ý Ù³ë ݳ ·»ï Ý» ñÇ, Áݹ Ñ³Ý ñ³ å»ë`

ÙÇç ݳ ¹³ ñ³ ݳ ·Ç ïáõ ÃÛ³ÝÝ ³éÝã íáÕ Ñ³Û ¨ ûï³ñ

ѳ Û³ ·»ï Ý» ñÇ Ñ³ Ù³ñ:

îå³·ñí³Í ¿ г۳ëï³Ýáõ٧ܳÇñǦ Ññ³ï³ñ³ÏãáõÃÛ³Ý ïå³·ñ³ïáõݺñ¨³Ý 0009, Æë³Ñ³ÏÛ³Ý 28

V

Ü»ñ ϳ Ññ³ ï³ ñ³ Ïáõ ÃÛ³Ý ³ß ˳ ï³ ëÇ ñáÕÝ Çñ »ñ³Ë ï³ ·Ç ïáõ ÃÛáõÝÝ ¿ ѳÛï ÝáõÙ µá Éáñ Ýñ³Ýó, áí ù»ñ Çñ»Ýó ³Ýáõ ñ³ ݳ ÉÇ ³ç³Ï óáõ ÃÛáõÝÝ áõ

Ý»ñ¹ ñáõÙÝ »Ý µ» ñ»É ³Ûë Ññ³ ï³ ñ³ Ïáõ ÃÛ³Ý Ï³ Û³ó Ù³ ÝÁ. Ç Ù³ë ݳ íá ñÇ` س ï» Ý³ ¹³ ñ³ ÝÇ ïÝû ñÇ Ýáõ ÃÛ³ ÝÁ, Ç ¹»Ùë ïÝû ñ»Ý Ðñ³ ãÛ³ ³٠ñ³ ½Û³ ÝÇ

¨ Þáõ ß³ ÝÇÏ Ê³ ãÇ ÏÛ³ ÝÇ, óñ· Ù³Ý ãáõ ÑÇ Ý»ñ Èáõ ëÇÏ êï» ÷³ ÝÛ³ ÝÇÝ ¨ ²Ç ¹³ â³ ñË ãÛ³ ÝÇÝ, Þá ÕÇÏ ¼³ ¹á Û³ ÝÇÝ, ³Û Éáó.

¨ Çѳñ Ï»`Ññ³ ï³ ñ³Ïáõ ÃÛ³Ý ·Ç ï³ Ï³Ý ËÙµ³ ·Çñ, µ³½ Ù³ ÷áñÓ Ó» é³· ñ³ ·»ï ¶¨ áñ· î»ñ-ì³ñ ¹³ ÝÛ³ ÝÇÝ, áñÇ ï¨ ³ Ï³Ý ·Ç ï³ -

Ó» é³· ñ³ Ï³Ý ³ñ Å» ù³ íáñ ¹Ç ï³ñ ÏáõÙ Ý»ñÝ Áëï ³Ù» Ý³Û ÝÇ Ýå³ë ï»É »Ý ³Ûë ³ß Ë³ ï³ ëÇ ñáõ ÃÛ³Ý ÉÇ ³ñ Å»ù ϳ Û³ó Ù³ ÝÁ:

Ü»ñϳ Ññ³ï³ñ³ÏáõÃÛáõÝÝ Çñ³Ï³Ý³óí»É ¿ §Ø³ï»Ý³¹³ñ³ÝÇ µ³ñ»Ï³ÙÝ»ñ¦

µ³ñ»·áñÍ³Ï³Ý ÑÇÙݳ¹ñ³ÙÇ µ³ñ»ñ³ñ سùëÇ٠гÏáµÛ³ÝÇ Ù»Ï»Ý³ëáõÃÛ³Ùµ

VI

Øáõïù .................................................................................. IX

´Åßϳñ³ÝÇ ëϽµÝ³ÕµÛáõñÝ»ñÝ áõ ϳéáõóí³ÍùÁ .......... XXXIгٻٳïí³Í ӻ鳷ñ»ñÇ Ýϳñ³·ñáõÃÛáõÝÁ .................. LIV

1. ². ÐÙñ 8871 (ÑÇÙù ӻ鳷Çñ) ..................................... LIV(²ÙÇñ¹áíɳÃÇ ÛÇß³ï³Ï³ñ³ÝÝ»ñÁ............... LV ڻﳷ³Û ÛÇß³ï³Ï³·ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ............... LVI)2. ́ . ÐÙñ 413 (18, Ñ. ́ , ¿ç 405) ......................................... LVII(ÚÇß³ï³Ï³ñ³Ý ·ñãáõû³Ý ųٳݳÏÇ ...... LVI)3. ¶. ÐÙñ 454 (18, Ñ. ́ , ¿ç 758) ............................................... LIX(ÚÇß³ï³Ï³ñ³Ý ۻﳷ³ÛÇ ........................... LIX)4. ¸. ÐÙñ 461 (18, Ñ. ´, ¿ç 782) .......................... LIX(ÚÇß³ï³Ï³ñ³Ý ·ñãáõû³Ý ųٳݳÏÇ ...... LIX)5. º. ÐÙñ 8104 (17, Ñ. ´, ¿ç 674) ........................... LIX(ÚÇß³ï³Ï³ñ³Ý ·ñãáõû³Ý ųٳݳÏÇ ...... LX)6. ¼. ÐÙñ 8873 (17, Ñ. ´, ¿ç 828) .................................. LXI(ÚÇß³ï³Ï³ñ³Ý ·ñãáõû³Ý ųٳݳÏÇ ...... LXI, ÚÇß³ï³Ï³ñ³Ý »ñÏñáñ¹ ·ñãÇ ....................... LXII)7. ¾. ÐÙñ 6872 (17, Ñ. ´, ¿ç 411) .............................. LXII8. À. ÐÙñ 6718 (17, Ñ. ́ , ¿ç 379) .......................................... LXII(ÚÇß³ï³Ï³ñ³Ý ·ñãÇ ..................................... LXII)9. Â. ÐÙñ 644 (17, Ñ. ´, ¿ç 320) ................... LXIII(ÚÇß³ï³Ï³ñ³Ý ·ñãáõû³Ý ųٳݳÏÇ ...... LXIII)10. Ä. ÐÙñ 6443 (17, Ñ. ´, ¿ç 320) ................................... LXIII(ÚÇß³ï³Ï³ñ³Ý ·ñãÇ ..................................... LXIV, ÚÇß³ï³Ï³ñ³Ý ۻﳷ³ÛÇ ............................ LXIV)11. Æ. ÐÙñ 2850 (17, Ñ. ´, ¿ç 888) ........................ LXIV(ÚÇß³ï³Ï³ñ³Ý ·ñãÇ ..................................... LXIV)øÝÝ³Ï³Ý µÝ³·ñÇ Ï³½ÙÙ³Ý ëϽµáõÝùÝ»ñÁ ........... LXVгٻٳïí³Í ӻ鳷ñ»ñÇ ó³ÝÏ-å³ÛٳݳÝÇß»ñ ........ 1

..................................................................................................... 2àõëáõÙÝ µÅßÏáõû³ÝÝ ¿ ³Ûë ...................................................... 3

². Ú³é³çÇÝ ¹áõéÝ ÛÇß»Ýù ½µÅßÏáõû³Ý ½áõëáõÙÝ »õ ½ßÝáñùÝ »õ ½³õñáõÃÇõÝÝ, »õ ÿ áñå¿ë ¿ µÅßÏÝ, »õ áñå¿ë ¿ ÷³éùÝ µÅßÏÇÝ, »õ áñå¿ë ׳ݳ㿠½Ù³Ñ³óáõ ¹»Õ»ñÝ ................................ 10´. ºñÏñáñ¹, áñ óáõó³Ý[¿] ½µÝáõû³ÝÝ ã³ùÝ... ............... 15 ¶. ºññáñ¹Ý, áñ ÛÇß¿ ½ÝÇõÃÝ »õ ½Ùǽ³×Ý... ....................... 17¸. âáñëÝ, áñ ÛÇß¿ ½Ë³éÝáõ³ÍùÝ »õ ½µÝáõÃÇõÝ Ýáó³Û... ..20º. ÐÇÝÏ»ññáñ¹ÝáÛ ÛÇß»Ýù, ÿ áñå¿ë ÁÝͳÛÇ Ûáñáí³ÛÝÝ Ù³õñÝ ................................................................... 25¼. ì»ó»ññáñ¹ ¹áõéÝ ÛÇß¿ ½áëÏñ³ÝùÝ... ............................ 31

Ü»ñ³Í³Ï³Ý

øÝÝ³Ï³Ý µÝ³·Çñ

VII

¾. ºõÃÝ. í³ëÝ ëï»ÕÍÙ³Ý ·ÉËáõÝ »õ ÁÕ»Õ³ÝÝ .......... 34À. ì³ëÝ ëï»ÕÍÙ³Ý ëñïÇÝ, áñ ¿ ÇÝù ó·ûáñ ¿ ³ÝÓÇÝÝ .... 36Â. ì³ëÝ ëï»ÕÍÙ³Ý É»ñ¹ÇÝ, áñ ¿ ï³Ýáõï¿ñ ³ÝÓÇÝÝ .......... 37Ä. ì³ëÝ ëï»ÕÍÙ³Ý ÷³ÛÍÕ³ÝÝ ................................... 38

IJ. ì³ëÝ ëï»ÕÍÙ³Ý ÃáùÇÝ .......................................... 39Ä´. ì³ëÝ ëï»ÕÍÙ³Ý É»ÕáõÝ ........................................ 41Ķ. ì³ëÝ ëï»ÕÍÙ³Ý ÇñÇϳٳó .................................. 42ĸ. ì³ëÝ ëï»ÕÍÙ³Ý ëï³ÙáùÇÝ »õ ³õñÇÝáõ³ÍáóÝ ÝáñÇÝ . 42ĺ. ì³ëÝ ëï»ÕÍÙ³Ý ³Õ¿óÝ ......................................... 44ļ. ì³ëÝ ëï»ÕÍÙ³Ý Ñ³É³ÛµßïÇÝ ............................... 45ľ. ì³ëÝ ëï»ÕÍÙ³Ý »õ ³õñÇÝáõ³Íáó ³ãÇóÝ ................... 46

λñåÝ ¿ ·ÉËáõÝ »õ ³ãÇóÝ ¿ ........................................ 51ÄÀ. ì³ëÝ ëï»ÕÍÙ³Ý ³ÏÁÝçÇÝ ...................................... 52ÄÂ. ì³ëÝ ëï»ÕÍÙ³Ý ùÃÇÝ ............................................... 52

Æ. ì³ëÝ ëï»ÕÍÙ³Ý åéϳݳóÝ »õ É»½íÇÝ ............................. 53Ʋ. ì³ëÝ ëï»ÕÍ[Ù³Ý] Ó»é³óÝ ................................... 54Æ´. ì³ëÝ ëï»ÕÍ[Ù³Ý] ͻͻñáõÝ .................................... 54ƶ. ì³ëÝ ëï»ÕÍÙ³Ý Óáõí»ñáõÝ ..................................... 55Ƹ. ì³ëÝ ëï»ÍÙ³Ý ÏÉñÇÝ ............................................... 56ƺ. ì³ëÝ ëï»ÕÍÙ³Ý áëÏ»ñ³óÝ »õ ÙëÇÝ »õ »ñÏÇÝ »õ çÕÇÝ... .. 57Ƽ. ì³ëÝ ëï»ÕÍÙ³Ý Û³½³É³ÛÝ»ñáõÝ ... ............................. 58ƾ. ì³ëÝ Û³õñÇÝáõ³Íáó »õ ëï»ÕÍÙ³Ý ÷³Ûí³Ý¹Ý»ñáõÝ .... 59ÆÀ. ì³ëÝ ëï»ÕÍÙ³Ý »ñÏÝáõÝ ... .......................................... 59ÆÂ. ì³ëÝ, áñ ÛÇß»Ýù ½ÑÇÝÏ ë·³ÛáõÃÇÝÝ Ù³ñ¹áõÝ .................. 60

È. ì³ëÝ ÃÁïåÇñ ½³éáÕçáõÃÇõÝÝ å³Ñ»ÉáÛÝ ... .................. 61Ȳ. ì³ëÝ ÃÁïåÇñ Ï»ñ³Ïáõñ áõï»ÉáÛ .................................. 64È´. ì³ëÝ ÃÁïåÇñ óó ÙÇñ· áõï»ÉáõÝ ................................. 66ȶ. ì³ëÝ ÃÁïåÇñ çáõñ ËÙ»ÉáÛ ............................................. 67ȸ. ì³ëÝ ÃÁïåÇñ ·ÇÝÇ ËÙ»ÉáÛ ............................................ 68Ⱥ. ì³ëÝ ÃÁïåÇñ ùÇÝ ÉÇݳÉáÛ »õ ³ñ¹Ýáõû³Ý ................... 70ȼ. ì³ëÝ ÃÁïåÇñ, áñ ½Ù³ñ¹áõ ½µÝáõÃÇõÝÝ Ï³ÏáõÕ ÉÇÝÇ ... 71Ⱦ. ì³ëÝ ÃÁïåÇñ ³ÙáõëÝáõû³Ý ...................................... 72ÈÀ. ì³ëÝ ÃÁïåÇñ, áñ Ù³ñ¹ ½³ÝÓÝ ³×é»É ..................... .... 74ÈÂ. ì³ëÝ ÃÁïåÇñ Ç µ³Õ³ÝÇë óí³óáõí»óáõÝ ... .............. 74

Ê. ì³ëÝ ³ÛÝ ÃÁïåñÇÝÇ, áñ Ç µ³Õ³ÝÇë Ç Û³ÝÓ ÏÇñ ³õÍ¿ ...... 76ʲ. ì³ëÝ ³ß˳ï»Éáõ ÃÁïåÇñÝ ......................................... 76Ê´. ì³ëÝ ÷ëË»Éáõ ÃÁïåÇñÝ .............................................. 77ʶ. ì³ëÝ ÃÁïåÇñ ÉáõÍÙ³Ý ¹»Õ ³éÝ»ÉáÛ ........................... 78ʸ. ì³ëÝ ÃÁïåÇñ »ñ³Ï ³éÝ»ÉáÛ ...................................... 83ʺ. ì³ëÝ Ã»ïåÇñ Ñ³×³Ù³ï ³éÝ»ÉáÛ ............................. 84

ʼ. ì³ëÝ ÃÁïåÇñ ï½ñáõÏ ¹Ý»ÉáõÝ .................................. 85ʾ. ì³ëÝ Ç ×³Ý³å³ñÑ ·Ý³ÉáÛ ÃÁïåÇñÝ ...................... 88ÊÀ. ì³ëÝ Ç Ý³õÝ Ýëï»ÉáõÝ ÃÁïåÇñ ............................... 90ÊÂ. ì³ëÝ ÃÁïåÇñ Ù³ÝÏ³Ý ëÝÁݹ³ÝÝ ......................... 91

Ì. ì³ëÝ ÃÁïåÇñ »ñ³Ï ׳ݳã»ÉáõÝ, áñ Ù³×³ë ³ë»Ý ... 97̲. ì³ëÝ ½Ï³ñáõñ³Û ׳ݳã»ÉÝ »õ ½³ñï³ùë ׳ݳã»ÉÝ .. 102Ì´. ì³ëÝ ³ÛÉ Ë³õëù å³Ññ³ÝÇÝ »õ ùñïݳóÝ ÑÇõÁݹÇÝ .. 117̶. ì³ëÝ Ý߳ݳóÝ Ï»Ý³ó »õ Ù³Ñáõ ÑÇõÁݹÇÝ ................ 124̸. ì³ëÝ Û³é³ç³Û·ÇïáõÃÇõÝ ÑÇõÁݹÇÝ ....................... 127̺. ì³ëÝ ·Çïáõû³Ý ½³õ¹Ý ³Ù»Ý³ÛÝ ù³Õ³ùÇÝ »õ ½µÝáõÃÇõÝÝ Ýáñ³Û ................................................................... 131̼. ì³ëÝ Ç ·Çïáõû³Ý ³õ¹áóÝ »õ ùÝÝáõû³Ý Ýáó³Û ... ...... 133̾. ì³ëÝ ÛÇٳݳÉáõÝ ½ãáñë »Õ³Ý³ÏÝ »õ ½µÝáõÃÇõÝÝ

Ýáñ³Û ... .............................................................................. 134ÌÀ. ʳõëù ѳٳñÓ³Ï »õ åÇï»õ³Ý »õ ³õ·ï³Ï³ñ... ........................................................ 138

̳Ýáó·ñáõÃÛáõÝÝ»ñ ...................................................................................... 148êϽµÝ³ÕµÛáõñÝ»ñ ¨ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝ .............................................................. 190²Ù÷á÷³·ñ»ñ ..................................................................................................... 196 Résumé .................................................................................................................. 197Резюме .................................................................................................................. 201

VIII

IX

1 ØÇÝã ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÁ ÑÇ ß³ ï³ Ï» ÉÇ »Ý ØËÇ-óñ л ñ³ óáõ (§æ»ñ Ù³Ýó ÙËÇ Ã³ ñáõ ÃÇõݦ, Ä´. ¹.), ¶ñÇ ·á ñÇë µÅßϳ å» ïÇ (§øÝÝáõ-ÃÇõÝ µÝáõ û³Ý Ù³ñ ¹áÛ¦, Ķ. ¹.) ¨ ² ѳ ñáÝ µÅßϳ å» ïÇ ïáÑ ÙÇ µÅÇßÏ Ý» ñÇ (§Ì³ ÕÇϦ, Ä´.-ĸ¹. ¹¹.) µÅßϳ ·Ç ï³ Ï³Ý »ñ Ï» ñÁ, á ñáÝù ³ Ý»ñÏ µ³ Ûá ñ»Ý ³Ý ·» ñ³· ݳ ѳ ï» ÉÇ ¹»ñ áõ Ý» ó³Ý ÙÇç ݳ ¹³ñ Û³Ý Ñ³Û µÅßϳ ·Ç-

ïáõ Ã³Ý Ýáñ ·Ç ï³ Ï³Ý á ñ³ ÏÇ Ó ̈ ³ íáñ Ù³Ý Ñ³ Ù³ñ:2 Ø»ñ û· ï³ ·áñ Í³Í ·ñ³ ϳ Ýáõà Ûáõ ÝÁ ÑÕ»É »Ýù ß³ ñ³¹ ñ³Ý ùÇ Ù¿çª ÷³ ϳ· Í» ñÇ Ù»ç Ýß» Éáí ëïáñ¨ ¹ñí³Í ·ñ³ ϳ ÝáõÃ Û³Ý ó³Ý-ÏÇ Ñ³ Ù³ å³ ï³ë Ë³Ý Ñ³ Ù³ ñÁ ¨ ·ñùÇ ¿ çÁ: Ø³ß ïáó Û³Ý Ø³ ï» Ý³ ¹³ ñ³ ÝÇ Ó» é³· ñ» ñÁ Ýᯐ »Ýù §Øئ, ÐÙñ ¨ ¿ç¦ Ó ̈ áí:

ØàôîøØÇç ݳ ¹³ñ Û³Ý Ñ³Û µÅßϳ Ï³Ý Ù³ ï» Ý³· ñáõà Ûáõ ÝÁ Ù»ñ Ùß³ ÏáõÛ-

ÃÇ Ï³ñ¨áñ ¨ ³Ý µ³ ų Ý» ÉÇ µ³Õ ϳ óáõ óÇãÝ ¿: ²Ûë á Éáñ ïáõÙ ³é ϳ »Ý ³Ý ѳï Ý»ñ, á ñáÝó ¹³ ñ³ ϳ½ ÙÇÏ Ýß³ ݳ Ïáõà ÛáõÝ áõ Ý» óáÕ ëï»Õ-ͳ ·áñ Íáõà ÛáõÝ Ý»ñÝ Ç ñ»Ýó ³å ñ³Í ų Ù³ ݳ ϳßñ ç³ ÝÇ Ñ³Û ·Ç ï³-Ï³Ý ÙïùÇ ³ñ ·³ ëÇ ùÁ ¨ µ³ñÓñ Ó»éù µ» ñáõÙ Ý» ñÇ Ñ³ í³ë ïáõ ÙÁ ÉÇ Ý»-Éáí Ñ³Ý ¹»ñÓ, ݳ¨ áõ Õ» óáõÛó »Ý » Õ»É ·Ç ïáõÃ Û³Ý ïíÛ³É µÝ³ ·³ í³-éÇ Ñ» ï³ ·³ ½³ñ ·³ óáõÙ Ý» ñÇ Ñ³ Ù³ñ1: ²Ûë µÝáõ ó· ñáõÙÝ Ç ñ³ í³Ùµ ϳ ñ» ÉÇ ¿ í» ñ³· ñ»É ĺ. ¹³ ñÇ ² Ù³ ëdz óÇ Ù»Í µÅßϳ å»ï ² ÙÇñ-¹áí ɳ ÃÇÝ, á ñÇ µÅßϳ ·Ç ï³ Ï³Ý Å³ é³Ý ·áõà ÛáõÝÝ áõ Õ» ÝÇß ¹³ñ Ó³í Ñ» ï³ ·³ ¹³ ñ» ñÇ Ñ³Û µÅßϳ ·Ç ï³ Ï³Ý ÙïùÇ Ñ³ Ù³ñ:

1836 Ã. ² ÙÇñ ¹áí ɳà ² Ù³ ëdz óáõ Ù³ ëÇÝ, ûñ¨ë, ³ é³ çÇÝ Ññ³-å³ ñ³ Ïáõ Ùáí (12, ¿ç 10)2, ëÏëí»ó Ñ³Û ·Ç ï³ Ï³Ý ßñç³ Ý³Ï Ý» ñÇ É³ÛÝ Ñ» ï³ùñù ñáõà Ûáõ ÝÁ ĺ. ¹³ ñÇ Ù» ͳ í³ë ï³Ï ·Çï ݳ ϳ ÝÇ µÅßϳ ·Ç ï³ Ï³Ý Å³ é³Ý ·áõÃ Û³Ý Ýϳï ٳٵ, ų é³Ý ·áõà ÛáõÝ, áñ Ñ» ï³ ·³ áõ ëáõ٠ݳ ëÇ ñáÕ Ý» ñÇ Ñ³ Ù³ñ å»ïù ¿ µ³ ó»ñ Ñ³Û ÙÇç ݳ-¹³ñ Û³Ý µÅßϳ ·Ç ïáõÃ Û³Ý ½³ñ Ù³ ݳ ÉÇ Ýáñ, ³Ýë å³ ë» ÉÇ ß»ñ ï»ñ áõ ѳë ï³ ï»ñ ÙÇç ݳ ¹³ñ Û³Ý Ñ³Û µÅßϳ ·Ç ï³ Ï³Ý ÙïùÇ ß³ ñáõ ݳ-ϳ ϳ ÝáõÃ Û³Ý Ç ñá Õáõà Ûáõ ÝÁ:

² ÙÇñ ¹áí ɳà ² Ù³ ëdz óÇÝ ÍÝí»É ¿ öáùñ Ð³Û ùÇ ² Ù³ ëdz ù³ Õ³-

§¶Çï³óÇñ... ÿ å³ï¿Ñ ¿, áñ ½³Ûë µÅßÏáõû³Ý ³ñáõ»ëïÝ ³Ù»Ý³ÛÝ Ù³ñ¹ áõëÝÇ ³ÛÝ å³ï׳éáíÝ, áñ ³é³õ»ÉáõÃÇõÝ ¨ ÷³éù áõÝÇ Ç Û³ÛÉ áõëÙ³ÝÝ Ç í»ñ³Û ³ÛÝáù, áñ Ù³ñ¹áõÝ ³éáÕçáõû³ÝÝ å³ÑáÕÝ ¿¦:

²ÙÇñ¹áíɳà ²Ù³ëdzóÇ

X

ùáõÙ, ĺ. ¹. ³ é³ çÇÝ ù³ éáñ ¹áõÙ: ÆÝã å»ë ѳÛï ÝÇ ¿, öáùñ Ð³Û ùÁ, áñ ¹»é ݳ ˳ù ñÇë ïá Ý»³ Ï³Ý ßñç³ ÝÇó (ëÏë³Í ø. ³. ´. ¹³ ñÇó) áõ Ý»ñ ëïí³ñ Ñ³Û µÝ³Ï ãáõà ÛáõÝ, µ³ Å³Ý í³Í ¿ » Õ»É Ø»Í Ð³Û ùÇó º÷ ñ³ï ·» ïáí, ½µ³ Õ»ó Ý» Éáí Ýñ³ ³ñ¨ÙïÛ³Ý ÏáÕ ÙÁ (36, ¿ç 26, 37): ØÇÝ㨠¶. ¹³ ñÇ í»ñ çÁ öáùñ Ð³Û ùÁ γ å³ ¹áí Ïdz ÛÇ µ³Õ ϳ óáõ óÇã Ù³ëÝ ¿ñ, ¨ Ýñ³ µÝ³Ï ãáõà Ûáõ ÝÁ ·» ñ³ ½³Ý ó³ å»ë µ³Õ ϳ ó³Í ¿ñ ѳ Û» ñÇó: öáùñ Ð³Û ùÁ γ å³ ¹áí Ïdz ÛÇ Ï³½ ÙÇó ³Ý ç³ï í»ó ¸ÇáÏ Õ» ïdz Ýáë ϳÛ-ë»ñ û ñáù ¨ ³ñ ¹»Ý 325 Ã. ÜÇ Ïdz ÛÇ ïÇ» ½» ñ³ Ï³Ý Äá Õá íáõÙ Ý»ñ ϳ-Û³ó í»ó ǵñ¨ áõ ñáõÛÝ í³ñ ã³ Ï³Ý Ùdz íáñ (2, ¿ç 80-106): º-¾. ¹³ ñ»-ñáõÙ ·Ý³ Éáí áõ Å» Õ³ ÝáõÙ ¿ ѳ Û» ñÇ ï» Õ³ ß³ñ ÅÁ ¹» åÇ ´Ûáõ ½³Ý ¹Ç³: ´Ûáõ ½³Ý ¹³ Ï³Ý Ï³Ûë ñáõÃ Û³Ý ß³ Ñ» ñÇ ï» ë³ Ï» ïÇó ѳ Û» ñÇ ·³Õ ÃÁ ¹» åÇ ³ñ¨Ùáõïù ß³ï ó³Ý ϳ ÉÇ ¿ñ, ϳÛë ñ» ñÁ Ëñ³ Ëáõ ëáõÙ ¿ÇÝ ³Û¹ ï» Õ³ ß³ñ ÅÁ, »ñ µ»ÙÝ ¿É Ç ñ»Ýù ¿ÇÝ Ñ³ Û» ñÇÝ ï» Õ³ Ñ³Ý ³ ÝáõÙ ¨ µÝ³-Ï»ó Ýáõ٠ϳÛë ñáõÃ Û³Ý ï³ñ µ»ñ ßñç³Ý Ý» ñáõÙ: Æ ñ»Ýó µ³Ë ïÁ ϳ å»-Éáí µÛáõ ½³Ý ¹³ Ï³Ý Ï³Ûë ñáõÃ Û³Ý Ñ»ï ¨ áõ Ý» ݳ Éáí ·áñ Íáõ Ý»áõÃ Û³Ý É³ÛÝ ³ë å³ ñ»½, ѳ Û» ñÁ Ý»ñ· ñ³í íáõÙ ¿ÇÝ Ã»° å» ï³ Ï³Ý ¨ û° Ùß³-Ïáõ ó ÛÇÝ áõ Ñá·¨áñ ÏÛ³Ý ùÇ µ³½ Ù³ ÃÇí µÝ³ ·³ í³é Ý» ñáõÙ, ï³ Éáí Ñé㳠ϳ íáñ ³ ÝáõÝ Ý»ñ, á ñáÝù Ëá ßáñ ͳ é³ Ûáõà ÛáõÝ Ý»ñ ¿ÇÝ Ù³ ïáõ óáõÙ µÛáõ ½³Ý ¹³ Ï³Ý Ï³Ûë ñáõà ۳ ÝÁ (2, ¿ç 80-106, 229-232), µ³ñÓ ñ³ ݳ-Éáí ÝáõÛ ÝÇëÏ ´Ûáõ ½³Ý ¹Ç³ ÛÇ Ï³Û ë» ñ³ Ï³Ý ·³ ÑÁ (93, p. 67. 94, p. 27-32): г Û» ñÇ ·³Õ ÃÁ ¹» åÇ öáùñ гÛù ß³ ñáõ Ý³Ï í»ó ݳ¨ ³ ñ³ µ³-Ï³Ý Ë³ ÉÇ ý³ ÛáõÃ Û³Ý ³Ù µáÕç ÁÝ Ã³ó ùáõÙª ¾-IJ. ¹³ ñ» ñáõÙ (94, p. 285-299, 309-324): л ï³ ·³ª IJ-ĺ. ¹³ ñ» ñÁ ¹³ñ Ó³Ý Ñ³Û Åá Õáíñ-¹Ç å³ï ÙáõÃ Û³Ý ³ Ù» ݳ ï³· ݳ å³ ÉÇó ų Ù³ ݳ ϳ ѳï í³Í Ý» ñÇó Ù» ÏÁ: λÝï ñá ݳ Ï³Ý ² ëdz ÛÇ í³ã ϳ ïáõÝ ó» Õ» ñÇ, Ù³ë ݳ íá ñ³-å»ë ë»É çáõÏ Ý» ñÇ, ó óñ Ý» ñÇ ¨ ÙáÝ ÕáÉ Ý» ñÇ Ñ³ çáñ ¹³ Ï³Ý µ³ñ µ³-ñá ë³ Ï³Ý ³ñ ß³ í³Ýù Ý» ñÁ ·ñ» û ³ Ù³ Û³ó ñÇÝ Ð³ Û³ë ï³ ÝÁ: ÎñÏÇÝ ëÏëí»ó Ñ³Û µÝ³Ï ãáõÃ Û³Ý ½³Ý· í³ Í³ ÛÇÝ ³ñ ï³ ·³Õà ¹» åÇ ³ß ˳ñ-ÑÇ ï³ñ µ»ñ ÏáÕ Ù»ñ, ѳï ϳ å»ë öáùñ гÛù ¨ ´Ûáõ ½³Ý ¹³ Ï³Ý Ï³Ûë-ñáõÃ Û³Ý ï³ñ µ»ñ ݳ ѳݷ Ý»ñ, ϳ½ Ù» Éáí ³Û¹ ï³ ñ³ ͳßñ ç³Ý Ý» ñÇ µÝ³Ï ãáõÃ Û³Ý ÑÇ٠ݳ Ï³Ý µ³Õ ϳ óáõ óÇ ãÁ: ²Ûë Ç ñá ÕáõÃ Û³Ý Ù³ ëÇÝ »Ý íϳ ÛáõÙ Ñ³Û å³ï Ù³ ·Çñ Ý» ñÇó ß³ ï» ñÁª ² ñÇë ï³ Ï»ë ȳë ïÇ í»ñ-óÇÝ, سï ûáë àõé ѳ Û» óÇÝ, ê³Ù í»É ² Ý» óÇÝ, ì³ñ ¹³Ý ²ñ¨»É óÇÝ, ÎÇ ñ³ Ïáë ¶³Ý Ó³ Ï» óÇÝ ¨ ³ÛÉù: Âáõñù-ë»É çáõÏ Û³Ý Ññá ë³Ï Ý» ñÇ Ñ³ çáñ ¹³ µ³ñ ÏñÏÝíáÕ ³ í» ñÇã ³ñ ß³ í³Ýù Ý» ñÇ ³ ϳ ݳ ï»ë ¹³ñ-Ó³Í Ä². ¹. å³ï ÙÇã ² ñÇë ï³ Ï»ë ȳë ïÇ í»ñ óÇÝ, Ù³ë ݳ íá ñ³ å»ë, ·ñáõÙ ¿. §...Üñ³Ýù ³ í» ñ» óÇÝ µ³½ Ù³ ÃÇí ³ í³Ý Ý»ñ ¨ ·Ûáõ Õ»ñ, ù³-ñáõ ù³Ý¹ ³ ñ» óÇÝ »ñ ÏÇ ñÁ, Ïá Õáå ï» óÇÝ Ïáõ ï³ Ï³Í Ñ³ñë ïáõà Ûáõ ÝÁ, ëñÇ ù³ ß» óÇÝ Ë³ Õ³Õ µÝ³Ï ãáõà ۳ ÝÁ, ѳ Ûáó ³ß ˳ñ ÑÁ í» ñ³ Í» Éáí Çë ϳ Ï³Ý ¹ÅáË ùǦ (30, ¿ç 70-78): ÆÝã í» ñ³ µ» ñáõÙ ¿ Ñ» ï³ ·³ Ä´-Ķ. ¹³ ñ» ñÇ Ã³ ó ñ³-ÙáÝ Õá ɳ Ï³Ý ³ñ ß³ í³Ýù Ý» ñÇÝ, ѳë Ý» Éáí ³ß Ë³ñ ѳ Ï³É Ýí³ ×áõÙ Ý» ñÇ, ÙáÝ Õá ɳ Ï³Ý ½áñ ù» ñÁ, ÇÝã å»ë ѳÛï ÝÇ ¿, ѳ ë³Ý ØÇ çÇÝ ² ëdz ¨ Æ ñ³Ý, ß³ñÅ í» óÇÝ ¹» åÇ ³ñ¨Ùáõïù, Ç ñ»Ýó

XI

³Ý ó³Í ׳ ݳ å³ñ ÑÇÝ ³ë å³ ï³ Ï» Éáí г Û³ë ï³ ÝÇ Ñ³ ñ³ í³ ÛÇÝ ¨ ³ñ¨ÙïÛ³Ý ÙÇ ß³ñù ßñç³Ý Ý»ñ: г Û³ë ï³ ÝáõÙ ÙáÝ Õá ɳ-ó ó ñ³-Ï³Ý ³ñ ß³ í³Ýù Ý» ñÇ ³ í» ñÇã ѻ勉Ýù Ý» ñÇ, Ñ³Û Åá Õáíñ ¹Ç ï³ é³-å³Ýù Ý» ñÇ, ½³Ý· í³ Í³ ÛÇÝ Ïá ïá ñ³Í Ý» ñÇ, ·» ñ» í³ ñáõÙ Ý» ñÇ ¨ ·³Õ-ÃÇ ³ éÇ Ãáí Ķ. ¹³ñÇ å³ï Ù³ ·Çñ, ÙÇ ß³ñù å³ï Ù³ Ï³Ý Ç ñá Õáõà ÛáõÝ-Ý»ñ ñÇ ³ ϳ ݳ ï»ë ÎÇ ñ³ Ïáë ¶³Ý Ó³ Ï» óÇÝ ·ñáõÙ ¿. §²Ù µáÕç »ñ ÏÇ ñÁ Éóí»ó Ù» é»É Ý» ñÇ ¹Ç³Ï Ý» ñáí, ̈ ãϳñ Ù» ÏÁ, áñ ó Õ»ñ ¹ñ³Ýù: êÇ ñ» ÉÇ-Ý» ñÇ ³ã ù» ñÇ ³ñ ï³ ëáõ ùÁ ëå³é í»É ¿ñ, ¨ ãϳñ Ù» ÏÁ, áñ ³ Ýû ñ»Ý Ý» ñÇ ³ ÑÇó ÁÝ Ï³Í Ý» ñÇÝ áÕ µ³ñ... ÆÝã å»ë ˳ í³ ñáí å³ ï³Í ¿ñ ³Ù µáÕç »ñ ÏÇ ñÁ, ¨ Ù³ñ ¹ÇÏ ³ í» ÉÇ ·Ç ß»ñÝ ¿ÇÝ ëÇ ñáõÙ, ù³Ý ó» ñ» ÏÁ: ºñ ÏÇ ñÁ ó ÷áõñ ¹³ñ Ó³í Çñ µÝ³ ÏÇã Ý» ñÇó, ÇëÏ Ýñ³ íñ³ û ï³ñ áñ ¹Ç Ý»ñ ¿ÇÝ ßñçáõÙ¦ (15, ¿ç 173):

ä» ï³ Ï³ Ýáõà Ûáõ ÝÇó ½ñÏí³Í Ñ³Û Åá Õáíñ ¹Ç å³ï ÙáõÃ Û³Ý ÙÇ Ù»Í Å³ Ù³ ݳ ϳ ѳï í³ ÍÇ (ĸ- ĺ. ¹¹.) Ç ñ³ ¹³ñ Óáõà ÛáõÝ Ý» ñÁ, ÇÝã å»ë ѳÛï ÝÇ ¿, ë»ñ ïá ñ»Ý ³éÝã íáõÙ »Ý ȳÝÏ-³ Ùáõ ñÇ áõ Ýñ³ ³Ý ÙÇ ç³-Ï³Ý Ñ³ çáñ¹ Ý» ñÇ, γ ñ³-Ïá ÛáõÝ Éáõ ̈ ²Õ-Ïá ÛáõÝ Éáõ Ãáõñù Ù» ݳ Ï³Ý ó»-Õ» ñÇ ¹» åÇ ²Ý¹ñ Ïáí Ï³ë ¨ öáùñ ² ëdz Ó»é ݳñ Ï³Í ³ñ ß³ í³Ýù Ý» ñÇ Ñ»ï (35, ¿ç 45-47): ². ²É åá Û³× Û³ ÝÇ µÝáõ ó·ñ ٳٵ. §²Ûë ßñç³ ÝÇÝ ³É Ù»ñ »ñÏ ñÇÝ Ù¿ç ÏÁ ïÇ ñ¿ÇÝ ÝáÛÝ ³ÛÝ ¹Åµ³Ëï å³Û Ù³Ý Ý» ñÁ ¨ ³Ý ï³ Ý» ÉÇ ï³ é³ å³Ýù Ý» ñÁ, á ñáÝù ѳ Û» ñÁ ÏÁ ѳñ ϳ¹ ñ¿ÇÝ Ñ» é³-ݳ Éáõ ·áõÝ ¹³ ·áõݹ Ç ñ»Ýó Ñ³Û ñ» ÝÇ »ñ ÏÇñ Ý» ñ¿Ý (6, ¿ç 251-252, 272): ÐÇß Û³É ¹³ ñ» ñáõ٠г Û³ë ï³ ÝÇó ëÏëíáõÙ ¿ ³ÛÝ åÇ ëÇ ÙÇ áõ Å»Õ ³ñ ï³-·³ÕÃ, áñ åÇ ëÇÝ ã¿ñ » Õ»É ³Ù µáÕç í³Õ ÙÇç ݳ ¹³ ñáõÙ: ²Ûë ³Ý ·³Ù ѳ-Û» ñÁ ѳݷñ í³Ý »Ý ·ïÝáõ٠ѳ ñ³í-³ñ¨»É Û³Ý ºí ñá å³ ÛÇ Ï»Ýï ñáÝ-Ý» ñáõÙ, Î. äáÉ ëáõÙ, ¼ÙÛáõé Ýdz ÛáõÙ (ƽ ÙÇñ) ¨ ³ÛÉ í³Û ñ» ñáõÙ (35, ¿ç 300-313): ä³ï Ù³ Ï³Ý Ç ñá Õáõà ÛáõÝ ¿, áñ µá Éáñ ³ÛÝ í³Û ñ» ñáõÙ, áõñ ѳ Û» ñÁ ѳë ï³ï í» Éáí ϳ ñá Õ³ ÝáõÙ ¿ÇÝ ïÝï» ë³ Ï³Ý Ñ³ çá ÕáõÃ-ÛáõÝ Ý» ñÇ Ñ³ë Ý»É, ½áõ ·³ Ñ» é³ µ³ñ ½³ñ ·³ óáõÙ ¿ñ ³å ñáõÙ ³½ ·³ ÛÇÝ ·Ç ïáõà ÛáõÝÝ áõ Ùß³ ÏáõÛ ÃÁ: Ð³Û Ï³ Ï³Ý ·³Õ ó í³Û ñ» ñÁ µÝ³ ϳ ݳ-µ³ñ ¹³ñ Ó³Ý Ñ³Û Åá Õáíñ ¹Ç Ùß³ Ïáõ ó ÛÇÝ ³ í³Ý ¹áõÛà ݻ ñÇ å³Ñ-å³Ý Ù³Ý ¨ ½³ñ ·³ó Ù³Ý Ï»Ýï ñáÝ Ý»ñ: ²Ûë ï» ë³ Ï» ïÇó µ³ ó³ éáõÃ-ÛáõÝ ã¿ñ ݳ¨ ä³ï Ù³ Ï³Ý öáùñ Ð³Û ùÇ Ù³Û ñ³ ù³ Õ³ù ² Ù³ ëdzÝ, á ñÁ ĺ. ¹³ ñÇ Ï» ëÇóª ́ Ûáõ ½³Ý ¹³ Ï³Ý Ï³Ûë ñáõÃ Û³Ý ÷Éáõ ½áõ ÙÇó Ñ» ïá ¹³ñ Ó»É ¿ñ úë Ù³Ý Û³Ý Âáõñ ùdz ÛÇ Ëá ßáñ íÇ É³ ۻà ݻ ñÇó Ù» ÏÇ Ï»Ýï ñá ÝÁ:

лÝó ³Ûë ï»Õª ² Ù³ ëdz ÛáõÙ, ĺ. ¹³ ñÇ ùë³ Ý³ Ï³Ý Ãí³ Ï³Ý Ý» ñÇÝ, Ñ³Û ùñÇë ïáÝ Û³ º Õdz ÛÇ ÁÝ ï³ ÝÇ ùáõÙ ¿ ÍÝí»É ³ å³ ·³ Ù»Í µÅßϳ-å»ï ² ÙÇñ ¹áí ɳà ² Ù³ ëdz óÇÝ: ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇ Ù³Ñ í³Ý 425-ñ¹ ï³-ñ» ÉÇ óÇ ³ éÇ Ãáí, Î. äáÉ ëÇ §Ð³Û µÅßϳ Ï³Ý ÙÇáõà ۳ݦ Åá Õá íáõÙ, ì. Âáñ ·áÙ Û³ÝÝ Çñ » ÉáõÛ ÃáõÙ ³ ë»É ¿. §î³ ñû ñÇ Ý³Ï ã¿ Ù»Í µÅßϳ å» ïÇ û ï³ ñ³ ÑáõÝã ³ Ýáõ ÝÁ (² ÙÇñ ¹áí ɳÃ), ·Ç ï» Ý³ Éáí ³ÛÝ Å³ Ù³ Ý³Ï í³ ïÇ ñáÕ ù³ Õ³ ù³ Ï³Ý Ç ñ³ íÇ ×³ ÏÁ, á ñÇ å³ï ׳ éáí ùñÇë ïáÝ Û³ Ý»-ñÁ, Ù³ ݳ í³Ý¹ ѳ Û» ñÁ, ëïÇå í³Í ¿ÇÝ í»ñó Ý»É å³ñ ëÇÏ Ï³Ù Ãáõñù ³ ÝáõÝ Ý»ñ¦ (26, ¿ç 8-9): ² Ù³ ëdz óÇ µÅßϳ å» ïÇ ÍÝݹ³ í³Û ñÇ Ù³-

XII

3 ºñÏ ñÇó »ñ ÏÇñ ßñç» Éáõ áõ ³Û¹ í³Û ñ» ñÇ ÏÉÇ-Ù³ ÛÇÝ áõ µáõ ë³ Ï³ Ýáõà ۳ ÝÁ, ÇÝã å»ë ݳ¨ª

³Û¹ í³Û ñ» ñáõÙ µÅÇßÏ Ý» ñÇ ÷áñ ÓÇÝ áõ Ó ̈ ³-íáñ í³Í µÅßϳ Ï³Ý ³ í³Ý ¹áõÛà ݻ ñÇÝ Í³-

ëÇÝ, Ù³ë ݳ íá ñ³ å»ë, íϳ Ûáõà ÛáõÝ Ï³ Ýñ³ µÅßϳ ñ³Ý Ý» ñÇó Ù» ÏǪ ľ. ¹³ ñÇ ·ñã³ ·Çñ û ñÇ Ý³ ÏáõÙ.

§... ºë µÅÇßÏ ² ÙÇñ ¹áí ɳÃ, ѳÛñëª º ÕdzÛàñ ÍÝ»É »Ù Ç ù³ Õ³ù ² Ù³ ëdzÛ,ºë ÑÇ Ù³Û »Ù µÝ³ Ï»É Ç ´Çõ ½³Ý ¹»³Û,àñ Çë ÏÇ ¹á ñ³ ÝÙ³Ý ù³ Õ³ù ãϳÛ,àñ ³ ÃáéÝ ¿ Ãáõñù ³½ ·ÇÝ ÑÇ Ù³Ï áñ ϳÛ,àñ ³ ë»Ý ï³ ×ÇÏ É» ½áõ Îáë ï³Ý ¹Ç ݳۦ (ØØ Ó»é. ÐÙñ 2180, ¿ç 383³):Æ ï³ñ µ» ñáõà ÛáõÝ Ýñ³ Ñ» ÕÇ Ý³ ϳ ÛÇÝ ·áñ Í» ñÇ ·ñí» Éáõ Ãí³ Ï³Ý-

Ý» ñÇ ¨ Ù³Ñ í³Ý ï³ ñ»Ã íǪ ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇ ÍÝÝ¹Û³Ý ëïáõÛ· Ãí³ Ï³ ÝÁ ѳÛï ÝÇ ã¿: ÆÝù ݳ Ï»Ý ë³· ñ³ Ï³Ý Ñ³ Ù³ éáï, µ³Ûó ϳñ¨áñ ï» Õ»-Ïáõà ÛáõÝ Ý»ñ ϳ ñ» ÉÇ ¿ ù³ Õ»É Çñ ÇëϪ ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇ, ëï»Õ ͳ ·áñ ÍáõÃ-ÛáõÝ Ý» ñÇ ÑÇ ß³ ï³ Ï³ ñ³Ý Ý» ñÇó: Àëï ³Û¹Ùª » ñÇ ï³ ë³ñ¹ ï³ ñÇ ùáõ٠ݳ Ãá Õ»É ¿ ÍÝݹ³ í³Û ñÁ ¨ µÅßϳ Ï³Ý ÷áñÓ áõ ·Ç ï» ÉÇù Ý»ñ Ó»éù µ» ñ» Éáõ Ýå³ ï³ Ïáí ׳ ݳ å³ñ Ñáñ ¹»É ï³ñ µ»ñ »ñÏñ Ý»ñ: Üñ³Ý íÇ-×³Ï í³Í ¿ » Õ»É ÙÇç ݳ ¹³ñ Û³Ý ·Çï ݳ ϳ ÝÇ, µÅßÏÇ ¹» ·» ñáõÙ Ý» ñáí, ¹Åí³ ñáõà ÛáõÝ Ý» ñáí ¨ ½ñϳÝù Ý» ñáí É» óáõÝ ÙÇ ÏÛ³Ýù: ĺ. ¹. Ï» ë»-ñÇó ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÁ ѳë ï³ï í»É ¿ Î. äáÉ ëáõÙ, áñ ï»Õ 1453 Ã. ´Ûáõ-½³Ý ¹³ Ï³Ý Ï³Ûë ñáõÃ Û³Ý ÷Éáõ ½áõ ÙÇó Ñ» ïá, áñ å»ë úë Ù³Ý Û³Ý Âáõñ-ùdz ÛÇ ïÇ ñ³ ϳÉ, ·³ ѳ ϳ ÉáõÙ ¿ñ Øáõ ѳ Ù»¹ ºñÏ ñáñ¹ ü³ ÃÇÑ ëáõÉ-ó ÝÁ: êáõÉ Ã³ÝÝ Çñ ù³ Õ³ ù³ Ù³Û ñÇ ½³ñ ·³ó Ù³Ý ¨ ³ é³ ç³ ¹Ç ÙáõÃ-Û³Ý Ñ³ Ù³ñ ² ëdz ÛÇ ï³ñ µ»ñ ÏáÕ Ù» ñÇó, ݳ¨ª ÎÇ ÉÇ Ïdz ÛÇó ¨ Ø»Í áõ öáùñ Ð³Û ù» ñÇó, µéÝÇ áõ Åáí ³ñ í»ë ïÇ, ·Ç ïáõà ۳Ý, ݳ¨ µÅßÏáõÃ Û³Ý ÷áñ Ó³ éáõ, ϳ ñáÕ, ù³ ç³ ï»Õ Û³Ï Ù³ñ¹ ϳÝó µ» ñ»É ïí»ó ¨ µÝ³ Ï»ó-ñ»ó Î. äáÉ ëáõÙ: г í³ Ý³ Ï³Ý ¿ª ÝáõÛÝ ×³ ϳ ï³· ñÇÝ ¿ ³ñ ų ݳ ó»É ݳ¨ ³ Ù³ ëdz óÇ µÅßϳ å» ïÁ, á ñÇ Ñéã³ÏÝ ³ñ ¹»Ý ѳ ë»É ¿ñ ݳ¨ Î. äá ÉÇë (26, ¿ç 10):

γñ× Å³ Ù³ Ý³Ï ³Ýó ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÁ Î. äáÉ ëáõÙ Çñ µÅßϳ ·Ç ï³-Ï³Ý Ç Ù³ óáõà ÛáõÝ Ý» ñÇ ¨ ÷áñ ÓÇ ßÝáñ ÑÇí ɳ í³ ·áõÛÝ ·Ç ï³Ï µÅßÏÇ Ñéã³Ï ¿ Ó»éù µ» ñáõÙ, í³ Û» É» Éáí ëáõÉ Ã³ ÝÇ ³ÝÓ Ý³ Ï³Ý Ñ³ Ù³Ï ñ³ÝùÝ áõ íëï³ Ñáõà Ûáõ ÝÁ: ê³, Ç Ñ³ñ Ï», Ãßݳ Ù³Ý ùáí ¿ ÁÝ ¹áõÝ íáõÙ ëáõÉ Ã³ ݳ-Ï³Ý å³ É³ ïÇ Çß Ë³ ݳ íáñ Ý» ñÇ ÏáÕ ÙÇó áõ ¹³é ÝáõÙ ¿ ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇ Ýϳï ٳٵ Ñ» ï³åÝ ¹áõÙ Ý» ñÇ áõ ѳ ɳ ͳÝù Ý» ñÇ ³ éÇÃ: Æ Ñ»ï¨³Ýë ¹ñ³, ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÁ ëïÇå í³Í ¿ ÉÇ ÝáõÙ Ñ» é³ Ý³É äáÉ ëÇó, ßñç»É »ñÏ-ñÇó »ñ ÏÇñ, í³ ñ» Éáí ó ÷³ é³ßñ çÇÏ (å» ñÇṨï) µÅßÏÇ ÏÛ³Ýù3: ²Û¹ ѳñ ϳ ¹Çñ ï³ ñ³·ñ Ù³Ý ï³ ñÇ Ý» ñÇ Ù³ ëÇÝ ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÁ Ñ» ï³-·³ ÛáõÙ å»ïù ¿ ·ñ»ñ. §ºõ ß³ï ¹Å³ ñáõ ÃÇõÝ ¨ å³ ï³Ñ ÙáõÝù »Ù ù³-ß»É Ç Û³ Ýû ñÇ Ý³ó, Ç Û³Û É³½ ·³óÝ, Ç ¹³ ï³ õá ñ³ó, Ç Ã³ ·³ õá ñ³ó ¨ Ç Çß Ë³ ݳó, ¨ ß³ï ·ñ»³Ýù ¿Ç Åá Õá í»É Ç Û² ñ³ åáó ¨ Ç ä³ñ ëÇó ¨ Ç

XIII

Ýá ó ݳ Éáõ Ññ³ ß³ ÉÇ ëá íá ñáõÛ ÃÁ ·³ ÉÇë ¿ ¹»é Ù»ÍÝ ÐÇ åáÏ ñ³ ïÇó, áí » Õ»É ¿ñ ² ûÝ-ùáõÙ, » ë³ Édz ÛáõÙ, ü³ ëáë ÏÕ½áõÙ, öáùñ ² ëdz ÛáõÙ, êÏÛáõà ݻ ñÇ »ñÏ ñáõÙ, ÎáÉ ËÇ ¹³-ÛáõÙ, º ·Çå ïá ëáõÙ, ²µ ¹» ñáõÙ, áñÝ Ç ¹»å, ѳ Ù³ñ íáõÙ ¿ ¸» ÙáÏ ñÇ ïÇ Ñ³Û ñ» ÝÇ ùÁ: ²Ûë ëá íá ñáõÛ ÃÁ ³ í» ÉÇ É³ÛÝ ï³ ñ³ ÍáõÙ ·ï³í

ÙÇç ݳ ¹³ ñáõÙ: Êá ñ»½Ù óÇ Ý» ñÁ, û ñÇ Ý³Ï, ³ÛÝ ·Çï ݳ Ï³Ý Ý» ñÇÝ, á ñáÝù ó ÷³ éáõÙ ¿ÇÝ »ñÏ ñÇó »ñ ÏÇñ Ýáñ ÷áñÓ áõ ·Ç ï» ÉÇù Ý»ñ Ó»éù µ» ñ» Éáõ ѳ Ù³ñ, ³Ý í³ ÝáõÙ ¿ÇÝ ´Ç ñáõ-ÝÇ (³Ûë ï» ÕÇó ¿É ² µáõ è³Û Ë³Ý ´Ç ñáõ ÝÇÇ ³Ý í³ Ýáõ ÙÁ) (74, стр. 7):

Âáõñ ù³ó. ¨ ß³ï Õ³ ñÇ åáõ ÃÇõÝ ¿Ç ù³ ß»É. ¨ ½Å³ Ù³ ݳ ÏÇÝ ½ã³ñÝ ¨ ½µ³ ñÇÝ ̈ ½å³ ï³Ñ ÙáõÝù ¿Ç Ïñ»É, ½Ñ³ñë ïáõ ÃÇõÝ ̈ ½³Õ ù³ ïáõ ÃÇõÝ ¿Ç ù³ ß»É. ¨ Ç Û»ñÏ ñ¿ Ç Û»ñ ÏÇñ µÅßÏáõ û³Ý ½³ ñáõ»ëïÝ ¿Ç ·áñ Í»É, ¨ ÷áñ Ó»É ¿Ç ÇÙ ÙÇïùÝ ß³ï ¹» Õ»ñ ̈ óñùå ÝÇ, ̈ ß³ï ͳ é³ Û»É ¿Ç ÑÇ-õ³Ý ¹³ó, ¨ Ù» ͳ Ù» ͳóÝ ¨ Çß Ë³ Ý³ó ¨ Ñ³ ½³ ñ³ å» ï³ó, ¨ ѳ ñÇõ-ñ³ å» ï³ó, ¨ ù³ Õ³ ù³ óáó, ¨ ³Õ ù³ ï³ó, Ù» ÍÇ ¨ ÷á ùáõ, ¨ ß³ï ã³ñ áõ µ³ ñÇ ¿Ç ï» ë»É. ¨ ѳÝó » Õ³Û »ë ÑÇ Ù³Û, áñ áã ѳñë ïáõ û³Ý Ïáõ Ëݹ³Ù, ¨ áã ³Õ ù³ ïáõ û³Ý Ïáõ ïñïÙÇÙ, ¨ ½³ Ù¿Ý ã³ñÝ áõ ½µ³ ñÇÝ Ù¿Ï Ïáõ ï»ë ÝáõÙ...¦ (ØØ Ó»é. ÐÙñ 414, ¿ç 221³):

ØdzÛÝ ï³ë ï³ ñÇ ³Ýó ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÁ ÏñÏÇÝ í» ñ³ ¹³é ÝáõÙ ¿ Î. äá ÉÇë, ëáõÉ Ã³ ݳ Ï³Ý å³ É³ ïáõÙ í» ñ³ ϳݷ ÝáõÙ Çñ Ý³Ë ÏÇÝ ¹Çñ- ùÁ ¨ ¹³é ݳ Éáí Øáõ ѳ Ù»¹ ºñÏ ñáñ¹ ëáõÉ Ã³ ÝÇ ³ÝÓ Ý³ Ï³Ý µÅÇß ÏÁª ½µ³ Õ»ó ÝáõÙ ¿ ëáõÉ Ã³ ݳ Ï³Ý å³ É³ ïÇ ·É˳ íáñ íÇ ñ³ µáõÛÅ-³Ï ݳ-µáõÛ ÅÇ å³ß ïá ÝÁ: ²Ûë Ù³ ëÇÝ íϳ Ûáõà ÛáõÝ Ï³ ö³ ñÇ ½Ç ³½ ·³ ÛÇÝ ·ñ³ ¹³ ñ³ ÝÇ ÐÙñ 247 Ó» é³ ·Çñ µÅßϳ ñ³ ÝÇ ³ é³ çÇݪ §ì³ëÝ Ýß³-ݳó ÑÇ õ³Ý ¹Çݪ ½Ï» ݳó »õ ½Ù³ ÑáõÝ ... ׳ é³Ñ å³ ßÇ Á é³ Ù³ ï³ ÝÇÝ ³ ñ³ ñ»³É, áñ ¿ ² ÙÇñ ïáí ɳà µÅÇßÏÝ ² Ù³ ëdz óǦ ·ÉËáõÙ: ²Ûë ÝáõÛÝ Ó» é³· ñÇ µ³Õ ϳ óáõ óÇã Ù³ë ϳ½ ÙáÕ »ñÏ ñáñ¹ §²Ë ñ³ å³ ïÇÝ¦Ç (Pharmacopee) Ñ» ÕÇ Ý³ ϳ ÛÇÝ ÑÇ ß³ ï³ Ï³ ñ³ ÝáõÙ í» ñá ÑÇß Û³É ÷³ë- ïÇ ³ñ Ó³ ݳ· ñáõ ÙÇó µ³ óÇ ÝßíáõÙ ¿ ݳ¨ ³Ûë ·áñ ÍÇ ëï»ÕÍ Ù³Ý Ãí³-ϳÝÝ áõ í³Û ñÁ. §ºõ ϳ ï³ ñ» ó³õ ³ é³ ç³ µ³ Ýáõ ÃÇõÝ ³Õ ñ³ å³ ïÇÝ Ï³ Ùûù ²ë ïáõ ÍáÛ... ï» ë³Û »ëª ³Ý åÇ ï³Ý ͳ é³Û ²ë ïáõ ÍáÛ ² ÙÇñ-ïû Éáõ³Ãë, Ç Ãí³ Ï³ Ýáõ û³Ýë г Ûáó æÈ. (1481), ²å ñÇÉ ³Ù ëáÛ Æ¼. (26), Ç ïû ÝÇ ³ õ»ï Ù³Ý ëñµá ÑáÛ ²ë ïáõ³ Í³Í ÝÇÝ, Ç Ù³Û ñ³ ù³ Õ³ùÝ Ç Îáë ï³Ý ¹Ç Ýáõ åû ÉÇë... »õ ½Çëª ×³ é³Ñ å³ ßÇ »õ åûë ï³Ý ×Ç å³ ßÇ ÛÇ ß» ó¿°ù Ç î¿ñ¦ (92, p. 814): êϽµÝ³ å»ë ³Ûë ÷³ë ïÇÝ ³Ý¹ ñ³ ¹³ñ-Ó»É ¿ñ ݳ¨ µÅßϳ å³ï Ù³ µ³Ý ì. Âáñ ·áÙ Û³ ÝÁ, ö³ ñÇ ½Ç ³½ ·³ ÛÇÝ ·ñ³ ¹³ ñ³ ÝÇ Ó» é³ ·Çñ µÅßϳ Ï³Ý Ù³ï Û³Ý Ý» ñÁ Ýϳ ñ³· ñ» ÉÇë (20, ¿ç 207): ÆÝã å»ë íϳ ÛáõÙ ¿ í» ñáÝß Û³É Ñ» ÕÇ Ý³ ϳ ÛÇÝ ÑÇ ß³ ï³ Ï³ ñ³-ÝÁª ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÁ 1481 Ã., ÷³ë ïá ñ»Ý, ¹»é äáÉ ëáõÙ ¿ñ, áñ ï» ÕÇó ݳ Ñ» é³ ÝáõÙ ¿ Øáõ ѳ Ù»¹ ºñÏ ñáñ ¹Ç Ù³ ÑÇó (1481 Ã.) Ñ» ïá: ² í»-Éáñ¹ ã¿ ³ñ Ó³ ݳ· ñ»É ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇ Ï»Ý ë³· ñáõÃ Û³Ý äáÉ ëáõÙ » Õ³Í ï³ ñÇ Ý» ñÇÝ ³éÝã íáÕ ÙÇ Ç ñá Õáõà ÛáõÝ ¨ë, áñ µÝáõ ó· ñáõÙ ¿ Ýñ³Ý áã ÙdzÛÝ áñ å»ë µÅÇßÏ, ³ÛÉ Ý³¨ª Çñ ³½ ·³ ÛÇÝ Ùß³ Ïáõ ó ÛÇÝ Ýß˳ñ Ý»-ñÇ ÷ñÏáõà ۳ٵ ß³ ѳ·ñ ·Çé ·Çï ݳ ϳÝ-Ùï³ íá ñ³ ϳ ÝÇ: гÛï ÝÇ ¿, áñ í³ Û» É» Éáí Ù»Í Ñ» ÕÇ Ý³ Ïáõà ÛáõÝ ¨ ѳñ ·³Ýù Øáõ ѳ Ù»¹ ºñÏ-

XIV

ñáñ¹ ëáõÉ Ã³ ÝÇ Ùáï, ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇÝ Ñ³ çáÕ í»É ¿ Ïáñë ïÇó ÷ñÏ»É ³½ ·³ ÛÇÝ ÙÇ ß³ñù Ù³ ï» Ý³· ñ³ Ï³Ý Ýß˳ñ Ý»ñ, Ù³ë ݳ íá ñ³ å»ëª Ðáí Ñ³Ý Ý»ë ¶³é Ý» óáõ ѳ٠µ³ í³ íáñ ê³Õ Ùá ë³ ñ³ ÝÁ, á ñÁ ·» ñ»-í³ñ í»É ¿ñ ¨ äá ÉÇë µ»ñ í»É Øáõ ѳ Ù»¹ ºñÏ ñáñ ¹Ç ÏáÕ ÙÇó ´³ µ»ñà ù³ Õ³ ùÇ ³ í» ñáõ ÙÇó Ñ» ïá: ú·ï í» Éáí ëáõÉ Ã³ ÝÇ µ³ñ Û³ ó³ ϳ-Ùáõà Ûáõ ÝÇó, ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇÝ Ñ³ çáÕ íáõÙ ¿ 1473 Ã. Ó»éù µ» ñ»É ³Û¹ Ññ³ ß³ ÉÇ ê³Õ Ùá ë³ ñ³ ÝÁ. §Ð³Ý ¹Ç å» ó³õ ² ÙÇñ ïáí ɳà µÅßÇßùë »õ ³ ½³ ﻳó ½ëáõñµ ·ÇñùÝ ½³ÛÝ Ç ·» ñáõ û Ý¿, ³Ûë » Õ»õ Ç Ãí. æÆ´. (1473) ³ ÙÇݦ ϳñ ¹áõÙ »Ýù ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇ ÏáÕ ÙÇó Ó»éù µ»ñ-í³Í §ê³Õ Ùá ë³ ñ³ ÝǦ ÑÇ ß³ ï³ Ï³ ñ³ ÝáõÙ (21, ¿ç 247): Æ ¹»å, ³Û¹ Ó» é³ ·ÇñÝ ³ñ ¹»Ý Ù»ñ ų Ù³ Ý³Ï Ý» ñáõÙ » Õ»É ¿ µÅßϳ å³ï-Ù³ µ³Ý ì. Âáñ ·áÙ Û³ ÝÇ ³ÝÓ Ý³ Ï³Ý ë» ÷³ ϳ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ ¨ á ñÇÝ ¿É ݳ 1895 Ã. Ñ³Ý ·³ Ù³ Ýá ñ»Ý ³Ý¹ ñ³ ¹³ñ Ó»É ¿ §² ÙÇñ ïûí ɳ Ã³Û ê³Õ Ùá ëÁ¦ Ñá¹ í³ ÍáõÙ (21, ¿ç 246-249): ²Ûë ÝáõÛÝ ê³Õ Ùá ë³ ñ³ ÝÁ Ñ» ï³ ·³ ÛáõÙ, 1480 Ã. ² ÙÇñ ¹áí ɳÃÝ ÁÝ ¹û ñÇ Ý³ Ï»É ¿ ï³ ÉÇë سñ-ïÇ ñáë ³ µ» Õ³ ÛÇÝ. §²ñ¹, ·ñ» ó³õ ë³ Ç Ãí. æÆÂ. (1480), Ç Û³Ù-ë»³Ý Ûáõ ÉÇë À., (8) Ù» ͳ ѳ٠µ³õ Ï³Û ë» ñ³ ÝÇëï ù³ Õ³ùë Àë ï³Ù-å³õÉ, Ç ¹áõéÝ ã³ ñ³ ˳ µ³Ý êáõñµ ²ë ïáõ³ Í³Í ÝÇë: à¯í ëáõñµ ÁÝ Ã»ñ óáÕù, ÛÇ ß» ó¿°ù Ç Ù³ù ñ³ ÷³ÛÉ Û³ Õ³õÃë Ó»ñ ½² ÙÇñ ïáí ɳà µÅÇßÏë, áñ ëï³ ó³õ ½ë³ Û³ñ ¹³ñ ÛÁÝ ãÇó Çõ ñáóª Ç í³ Û» ÉáõÙÝ µ³ ñÇ ½³ õ³ ϳó Çõ ñáó, ½áñ î¿ñ ²ë ïáõ³Í ³ Ù» Ý³Û ÝÇ í³ Û» É»³É ï³ ó¿, »õ Û»ï ³ ï»³ó » É³ Ý» ÉáÛÝ Áݹ ëáõñµ Ç Ù³ë ï³ ëÇ ñ³óÝ ¹³ ë³ ÏÇó ¨ åë³ ÏÇó ³ ñ³ë ó¿. ³ ٿݦ (21, ¿ç 247): àõ ß³· ñ³í ¿ ÁÝ ¹û ñÇ Ý³Ï-í³Í ³Ûë Ó» é³· ñÇ ÑÇ ß³ ï³ Ï³ ñ³ Ýáõ٠سñ ïÇ ñáë ·ñãÇ ·Ý³ ѳ-ï³Ý ùÁ ² ÙÇñ ¹áí ɳà ·Çï ݳ ϳ ÝÇÝ. §¶ñ»³É Ó» é³Ùµ Ûᷠݳ Ù»Õ ¨ ³ ݳñ Å³Ý Í³ é³ ÛÇ Ø³ñ ïÇ ñáë ³ µ» Õ³ ÛÇ, Ç ËݹñáÛ Ñ» ½³ Ñá ·Ç ¨ å³ ïáõ³ Ï³Ý ù³ç Ç Ù³ë ï³ ëÇ ñÇ, ׳ñ ï³ ñ³Ñ Ùáõï ÐÇÝ »õ Üáñ Ïï³ Ï³ ñ³ ÝÇ, »õ ³ë ï» Õ³ µ³ß Ëáõ û³Ý ³ñ Ñ»ë ïÇ, ² ÙÇñ-ïûí É³Ã Ù»Í ·Çï ݳ ϳ ÝÇ »õ ³ ñ³· µÅßÏÇ, áñ ³ÅÙÝ ·áñ Íáí ³ ÝáõÝÝ » ñ» õÇ, ½Ç ½ïÇõ »õ ½·Ç ß»ñ áã ¹³ ¹³ ñÇ, ÙÇßï Ç ·Ç ïáõ-ÃÇõÝë å³ ñ³ åÇ »õ ³Ý Ñ³ë µ³ ÝÇ Ñ³ ëáõ ÉÇ ÝÇ, ù³Ý ½Ç ³Ý ã³÷ ¿ ë¿ñ ëá ñ³ ³é ²ë ïáõ³Í »õ ³é ·Çñùë ²ë ïáõ³ ͳ ÛÇÝ, ϳ ÙÇ áñ ½³ Ù¿ ݳÛÝ ÁÝ ¹Çñ »õ ·» Õ» óÇÏ ·ñ»³Ýë ³é ÇÝùÝ Åá Õá í¿¦ (21, ¿ç 247): ²Ûë ÝáõÛÝ ê³Õ Ùá ë³ ñ³ ÝÁ Ñ» ï³ ·³ ÛáõÙ ³Ýó ÝáõÙ ¿ ´áõñ-ë³ ÛáõÙ µÝ³Ï íáÕ ÎÇ ñ³ Ïáë ³ Ýáõ Ýáí ÙÇ ³Ý ÓÇ, á ñÇ Ù³ ëÇÝ ³ñ Ó³-ݳ·ñ í³Í ¿ ê³Õ Ùá ë³ ñ³ ÝÇ ÑÇ ß³ ï³ Ï³ ñ³ ÝáõÙ. §»õ » ïáÛ ³ éÇ Ù»-Õ³ õáñ ÎÇ ñ³ Ïáëë, å³ ñáÝ ² ÙÇñ ïáí ɳà µÅÁß Ï¿Ý º. (5) ýÉá ñÇ ÝÇ, äáõñ ë³Û ù³ Õ³ùÝ: ²ëï í³Í í³ Û» É»É ï³ ó¿. ³ ٿݦ: Æ ß³ ñáõ ݳ-Ïáõ ÃÛáõݪ ÎÇ ñ³ Ïá ëÁ ѳ õ» ÉáõÙ ¿. §²ë ïáõ³Í á Õáñ ÙÇ Ñá ·áÛÝ. ³ Ù¿Ý: гÛñ Ù» Õ³Û¦ (21, ¿ç 248):

ö³ë ïá ñ»Ý ³Ûë ê³Õ Ùá ë³ ñ³ ÝÁ ÎÇ ñ³ Ïá ëÁ ·Ý»É ¿ ³Ý Ó³Ùµ ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇó, Ýñ³ Ï»Ý ¹³ ÝáõÃ Û³Ý û ñáù, ¨ ï»Õ Û³Ï ¿ » Õ»É Ýñ³ Ù³Ñ í³ ÝÁª ѳ í³ Ý³ µ³ñ ÝáõÛÝ ´áõñ ë³ ù³ Õ³ ùáõÙ: ²Û¹ ù³ Ýáí ÇëÏ

XV

»Ý ó¹ñ íáõÙ ¿, áñ ² ÙÇñ ¹áí ɳÃÝ Çñ ÏÛ³Ý ùÇ í»ñ çÇÝ ï³ ñÇ Ý»ñÝ ³Ýó ¿ Ï³ó ñ»É ´áõñ ë³ ù³ Õ³ ùáõÙ, á ñÁ ѳÛï ÝÇ ¿ñ Çñ Ñ³Ý ù³ ÛÇÝ ÍÍÙµ³ ÛÇÝ ç»ñ ÙáõÏ Ý» ñáí, áõñ, ·áõ ó» û, ݳ ·Ý³ ó»É ¿ñ µÅßÏí» Éáõ ѳ Ù³ñ, áñ ï»Õ ¿É ѳ í³ Ý³ µ³ñ Ù»Í µÅßϳ å» ïÁ ÏÝù»É ¿ñ Çñ Ù³Ñ-ϳ ݳ óáõÝ (9, ¿ç À):

ºõë ÙÇ Ñ» ï³ùñ ùÇñ Ï»Ý ë³· ñ³ Ï³Ý Ù³Ý ñ³ Ù³ëÝ ² ÙÇñ ¹áí ɳ-ÃÇ Ù³ ëÇÝ: г í³ ù» Éáí ³½ ·³ ÛÇÝ µ³ñÓ ñ³ñ Å»ù Ù³ ï» Ý³· ñ³ Ï³Ý ·áñ Í»ñ, ëï»Õ Í» Éáí Çñ ³ÝÓ Ý³ Ï³Ý Ù³ ï» Ý³ ¹³ ñ³ ÝÁ, ÉÇ Ý» Éáí µ³½ Ù³ ÏáÕ Ù³ ÝÇ ·Ç ï» ÉÇù Ý» ñÇ ïÇ ñ³ å» ïáÕ ·Çï ݳ ϳÝ, ² ÙÇñ-¹áí ɳ ÃÁ Ñ» ï³ Ùáõï ¿ñ ݳ¨ Çñ ½³ í³Ï Ý» ñÇÝ ¨ë µ³½ Ù³ ÏáÕ Ù³ ÝÇ Ç Ù³ óáõà ÛáõÝ Ý» ñáí ûÅ ï» Éáõ ¨ ѳ Û» óÇ ¹³ë ïdz ñ³ Ï» Éáõ ËݹñÇÝ: лÝó ³Û¹ Ýå³ ï³ Ïáí ݳ Çñ áñ ¹Ç ² ÙÇ ñ¿ ïÇ ÉÇ (² ÙÇ ñÇ ½³ í³Ï) ѳ Ù³ñ 1480 Ã. ÁÝ ¹û ñÇ Ý³ Ï»É ¿ ï³ ÉÇë ØÇ Ë³ ÛÇÉ ² ëá ñÇ ä³ï-ñdzñ ùÇ §Ä³ Ù³ ݳ ϳ· ñáõà Ûáõ ÝÁ¦. §¼áñ ï» ë»³É ½ë³ª Ñ»ï¨áÕÝ Ç Ù³ë ïáõ û³Ýó »õ ëÇ ñáÕ êáõñµ ·ñáó Ù» ͳ ѳ õ³ï óñù Ù³ ÝáÕ µÅÇßÏ ² ÙÇñ ïáÉ í³ÃÝ, »õ »ï ½ë³ ·ñ»É Ç í³ Û» ÉáõÙÝ ³Ý ÓÇÝ Çõ ñáÛ ¨ ·» Õáõ Õ¿ß Ýá ñ³ Ñ³ë ½³ õ³ ÏÇÝ Çõ ñáÛ ² ÙÇ ñ¿ ïÇ ÉÇÝ, »õ Û»ï ³ë ﻳóë ÛÇ ß³ ï³Ï Çõñ »õ ÍÝá Õ³ó Çõ ñáó. ³ Ù¿Ý: ²ñ¹, ·ñ» ó³õ ä³ï Ù³ ·Çñùë ³Ûë Ç ÃÁáõ³ ϳ Ýáõ û³Ýë г Ûáó æÆÂ. (1480), Ç ù³ Õ³ ùÇë Ç ´Çõ-½³Ý ¹Ç³Û, [½ ]áñ ³ÛÅÙ Ïá ãÇ Îáë ï³Ý[¹ ]Ç Ýáõ å³õ ÉÇë¦ (44, Ñï. ´., ¿ç 235. 5, ¿ç 9): Ø»½ ѳ çáÕ í»ó å³ñ ½»É, áñ ³Û¹ ÝáõÛÝ ³ é³ ù»-Éáõà ÛáõÝÝ Ç ñ³ ϳ ݳó Ý» Éáõ Ýå³ ï³ Ïáí, ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÁ ²ë ïáõ³-ͳ ïáõñ ë³ñ ϳ í³ ·ÇÝ 1481 Ã. ÁÝ ¹û ñÇ Ý³ Ï»É ¿ ï³ ÉÇë ¨ë Ù»Ï Ó»-é³ ·Çñª §Ú³ Õ³·ë Ñá ·áÛÝ »õ ½û ñáõ û³Ýó Ýá ñÇݦ í»ñ ݳ· ñáí. §Î³ ï³ ñ» ó³õ ·Çñùë Ú³ Õ³·ë Ñá· õáÛÝ ¨ ½û ñáõ û³Ýó Ýá ñÇÝ ¨ ³ é³ ùÇ Ýáõ û³Ýóª Ç Ãáõ³ ϳ Ýáõ û³Ýë г Ûáó æÈ. (1481), Ó» é³Ùµ ²ë ïáõ³ ͳ ïáõñ ë³ñ ϳ õ³ ·Ç, Ç Ëݹñá ² ÙÇñ ¹áí ɳà µÅßÏÇÝ, ÛÇ-ß³ ï³Ï Ñá· õáÛ Çõ ñá, Ç í³ Û» ÉáõÙÝ ½³ õ³ ϳó Çõ ñáó: ² Õ³ ã»Ù ½Ó»½, »Õ µ³°ñù, áñù Ñ³Ý ¹Ç åÇù Ç ëÙ³ ϳñ ¹³ Éáí ϳ٠³õ ñÇ Ý³ Ï» Éáí, ÛÇ-ß»ë çÇù Ç Ù³ù ñ³ ÷³ÛÉ ³ ÕûÃë Ó»ñ ½í³ñ å»ï ² ÙÇñ ¹áí ɳà µÅÇßÏÝ, ¨ ÉÇ µ» ñ³ Ýáí ³ ë¿ù ²ë ïáõ³Í á Õáñ ÙÇ. ³ÛÉ ¨ ³Ý Ù» Õ³ ¹Çñ É» ñáõù Ëá ßá ñáõ û³Ý ¨ ë˳ ɳ ݳó ·Çñë, ½Ç ¹»é ³ é³ çÇÝ ·Çñë ¿, ¨ ÙÇáí á Õáñ Ù³ ÛÇõ ÛÇ ß» ó¿°ù Û³ ÕûÃë Ó»ñ ½²ë ïáõ³ ͳ ïáõñ ë³ñ ϳ õ³ùë. »õ áñ ÛÇ ß»Ýª ÛÇ ß»³É ÉÇ óÇ Ç øñÇë ïá ë¿. ³ ٿݦ (44, Ñï. 4-ñ¹, ¿ç 436. 32, ¿ç 464):

² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇ Ï»Ý ë³· ñáõà ۳ ÝÁ, Ù³ë ݳ íá ñ³ å»ëª Ýñ³ Ù³Ñ-í³Ý ï³ ñ»Ã íÇÝ (1496) í» ñ³ µ» ñáÕ ëïáõÛ· ÑÇ ß³ ï³ Ïáõ٠ϳ ÈáÝ-¹á ÝÇ ´ñÇ ï³ Ý³ Ï³Ý ·ñ³ ¹³ ñ³ ÝÇ Or. 3712 Ó» é³ ·Çñ µÅßϳ ñ³-ÝáõÙ: ²Ûë ·ñã³ ·Çñ û ñÇ Ý³ ÏÁ Ù»Í µÅßϳ å» ïÇ §²Ý ·Ç ï³ó ³Ý -å¿ï¦ ¹» Õ³ µ³ é³ ñ³ ÝÇ ³ Ù» ݳ í³Õ ÁÝ ¹û ñÇ Ý³ Ïáõà ÛáõÝÝ ¿ (1490) ϳ ï³ñ í³Í سñ ïÇ ñáë ³ µ» Õ³ ÛÇ ÏáÕ ÙÇó ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇ Ï»Ý-¹³ ÝáõÃ Û³Ý û ñáù: лÝó ³Ûë Ó» é³ ·ñáõÙ ·ñãÇ ÏáÕ ÙÇó Ñ» ï³ ·³-ÛáõÙ ³ í» É³ó í»É ¿ ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇ Ù³Ñ í³Ý ëïáõÛ· Ãí³ Ï³ ÝÁ íϳ-

XVI

ÛáÕ ÑÇ ß³ ï³ Ï³ ñ³Ý. §öá Ë» ó³õ Ç øñÇë ïáë ² ÙÇñ ïáí ɳà µÅßÏÝ Ã³ñ· Ù³ ÝáÕ ·ñáó Ç Ãí. æʺ. (1496), ¹»Ï ï»Ù µ»ñ À. (8)ª ³õñÝ ÑÇÝÏ ß³µ ÃÇݦ (89, p. 318):

Üñ³ Ù³Ñ í³Ý ÑÇ ß³ ï³ Ïáõ ÙÁ ϳ ݳ¨ ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇ Ù»Ï ³ÛÉ ëï»Õ ͳ ·áñ Íáõà ۳Ý` §ú ·áõï µÅßÏáõ û³Ý¦ »ñ ÏÇ ì. Âáñ ·áÙ Û³ ÝÇ ³ÝÓ Ý³ Ï³Ý Ñ³ í³ ù³ ÍáõÇ ³ÛÝ û ñÇ Ý³ ÏáõÙ, á ñÁ Î. äáÉ ëáõÙ, ÄÂ. ¹³ ñáõÙ ÁÝ ¹û ñÇ Ý³Ï í»É ¿ñ г Ïáµ ¹åÇñ äáÉ ë» óáõ ÏáÕ ÙÇó. §öá Ë»-ó³õ Ç øñÇë ïáë ² ÙÇñ ïáí É¿Ã µÅÇßÏÝ Ã³ñ· Ù³ Ý»³É ·ñáóë, Ç ÃíÇÝ ³ ñ³ Ù»³Ý ³½ ·Ç æʺ. (1496), ¹»Ï ï»Ù µ» ñÇ À. (8), ÑÇÝ· ß³µ ÃÇ ûñ, áí áù áñ á Õáñ ÙÇ ³ ë¿, î¿ñÝ Ý³Ë Çõñ á Õáñ Ù»ë óÇ. ³ ٿݦ (22, ¿ç 201): ² í» É³ó Ý»Ýù, áñ ³Ûë ÝáõÛÝ Ó» é³· ñÇ Ñ» ÕÇ Ý³ ϳ ÛÇÝ ÑÇ ß³-ï³ Ï³ ñ³ ÝáõÙ ÏñÏÇÝ ³Ý ·³Ù ÑÇ ß³ ï³Ï íáõÙ ¿ ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇ Ñáñª º Õdz ÛÇ ³ Ýáõ ÝÁ. §¶Çñù ú ·áõï µÅßÏáõ û³Ý, áñ ³ ëÇ ï³× ϳ µ³ñ øÇ ý³ Û¿ ÃÇ ïÇå, óñ· Ù³ Ý»³É ¨ ·ñ»³É » Õ»õ Ó» é³Ùµ º Õdz ÛÇ áñ ¹Çª Ç Ù³ë ï³ ë¿ñ ² ÙÇñ ïûí É¿Ã µÅßÏÇÝ ² Ù³ ëdzó õáÛ, Ç Û»ñ-ÏÇñë س Ï» ¹á ÝÇ³Û »õ Ç ù³ Õ³ùÝ èáõ ÙÇ, Ç ²ë ïáõ³ ͳ ÛÇÝ É»³éÝ, áñ Ãáõñù üÇ ÉÇ å¿ ³ Ýáõ³ Ý¿Ý ½³Ûë ù³ Õ³ ùÇë¦ (22, ¿ç 201): ºí í»ñ ç³ å»ë` ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇÝ ³éÝã íáÕ ÙÇ Ñ» ï³ùñ ùÇñ ÷³ëï ¨ë. ѳÛï ÝÇ ¿, áñ ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇ »ñ Ïáõ µÅßϳ Ï³Ý ëï»Õ ͳ ·áñ ÍáõÃ-ÛáõÝ Ý»ñ (§ú ·áõï µÅßÏáõ û³Ý¦ ¨ §²Ë ñ³ å³ ïÇݦ) å³ ñáõ ݳ ÏáÕ ÄÀ. ¹³ ñÇ ÙÇ ³ÛÉ Ó» é³ ·Çñ ÁÝ ¹û ñÇ Ý³ Ïáõà ÛáõÝ Å³ Ù³ ݳ ÏÇÝ å³ï-ϳ Ý» ÉÇë ¿ » Õ»É î¿ñ ¼³ í»Ý å³ï ñdzñù º Õdz Û³ ÝÇÝ: ä³ï ñdzñ-ùÁ îÇ· ñ³ ݳ Ï»ñ ïÇ ³ é³ç Ýáñ¹ » Õ³Í Å³ Ù³ ݳϪ 1912 Ã., ѳ Û»-ñ»Ý ÙÇ ß³ñù Ó» é³· ñ» ñÇ Ñ»ï Ù»Ï ï»Õ ·Ý»É ¿ñ ݳ¨ í» ñá ÑÇß Û³É µÅßϳ ñ³ ÝÁ, áñ ï»Õ Ï³Ý »ñ Ïáõ Ýϳ ñ³ ½³ñ ¹áõÙ, á ñáÝù, ì. Âáñ-·áÙ Û³ ÝÇ »Ý ó¹ ñáõà ۳ٵ, å³ï Ï» ñáõÙ »Ý ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇÝ ¨ ³ñ-í»É »Ý ϳ٠ӻ é³· ñÇ ·ñÇã î¿ñ سñ ïÇ ñá ëÇ Ï³Ù ¿Éª µÅßϳ ñ³ ÝÇ ËÙµ³· ñǪ êÇ· ñ³ë (ê³ñ ·Çë) ³ Ýdz óÇ µÅßÏÇ ÏáÕ ÙÇó. §êÇ· ñ³ë ç³ Ý³ óáÕ, »õ Ýá ñá ·áÕ ·ñáÛë, ³ ë¿ Ã¿ Ç ·ñáóë ï» ëǪ »õ ÛÇ٠ϳñ-ÍÇùë ³ÛÉ ³Ûë å¿ë ³Ý ϳõ, ½áñ å³ï Ù»Ù Ó»½¦ (25, ¿ç 354): ² é³-çÇÝ å³ï Ï» ñÁ Ý»ñ ϳ Û³ó ÝáõÙ ¿ ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇݪ ÑÇ í³Ý ¹ÇÝ ½ÝÝ»-ÉÇë: ¶Í³ Ýϳ ñÇ í»ñ¨Ç ѳï í³ ÍáõÙ ³é ϳ ¿ Ù³ ϳ· ñáõà ÛáõÝ. §²Ûë ¿ å³ï Ï»ñÝ ² ÙÇñ ¹û Éáõ³Ã µÅßϳ å» ïÇÝ, / ßÇßÝ Çõ Õáí Ç Ó» éÇÝ, / Ýëï»³É ¿ ÇÝùÝ Û³ Ãá éÇÝ, / µéÝ»ñ ¿ ½Ý³Ù½Ý ïϳ ñÇÝ, / µ³ñ Ó»³É ½·ÇñùÝ ³ ß³ Ï»ñ ïÇÝ, / ͳ é³ Û»³É Ç Ñ»ïë Îáõ ëÇݦ (25, ¿ç 353): ºñÏ ñáñ¹ å³ï Ï» ñáõÙ ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇ ³Ý í³Ý ÑÇ ß³ ï³ Ïáõ ÙÁ µ³-ó³ ϳ ÛáõÙ ¿, ë³ Ï³ÛÝ, Áëï Âáñ ·áÙ Û³ ÝÇ, ¹³ ï» Éáí ³ é³ çÇÝ å³ï-Ï» ñÇ Ñ»ï áõ Ý» ó³Í ÝÙ³ Ýáõ ÃÛáõ ÝÇó, »Ý ó¹ ñ» ÉÇ ¿, áñ ³Ûë Ýϳ ñáõÙ ÝáõÛÝ å»ë å³ï Ï»ñ í³Í ¿ ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÁ: ²Ûë å³ï Ï»ñ Ý» ñÇ ³ éÇ-Ãáí ì. Âáñ ·áÙ Û³ ÝÁ, Ù³ë ݳ íá ñ³ å»ë, ·ñáõÙ ¿. §º ÿ ² ÙÇñ ¹áí-ɳ ÃÇ Í³ Ýûà ³ß ˳ ïáõ ÃÇõÝ Ý» ñáõÝ íñ³Û Ýá ñáõ ÃÇõÝ ÙÁ ãáõ ëáõ ó³ Ý»ñ Ù» ½Ç, µ³Ûó ·á Ý¿ óáÛó Ïáõ ï³Û ³ Ýáñ Ù¿Ï å³ï Ï» ñÁ, á ñáõÝ Ç ï»ëª ÏÁ ï³ ñáõÇÙ Ëáñ ÑÇÉ, ÿ Ù¿ñ ÑÇ Ý» ñÁ ÇÝã Ù»Í Û³ñ ·³Ýù áõ » ñ³Ë-

XVII

ïÇù ï³ Í³Í ÁÉ É³ Éáõ ¿ÇÝ Äº. ¹. ³Ûë Ñ³Û µÅÇß ÏÇÝ Ýϳï ٳٵ, Ñᷠ㿠ÿ ³ Ù» ݳ Ë³Ï ·Í³· ñáõ û³Ý ÙÁ ³ñ ¹ÇõÝù ÁÉ É³Ý ³ ÝáÝù¦ (25, ¿ç 357):

* * *

´Ý³ ϳ Ýá ñ»Ý ϳñ¨áñ ¿ å³ñ ½»É ³Û¹ ù³Ý Ù»Í ×³ ݳ ãáõÙ ¨ Ñ»-ÕÇ Ý³ Ïáõà ÛáõÝ í³ Û» ÉáÕ µÅÇßÏ ·Çï ݳ ϳ ÝÇ áõ ëáõ٠ݳ éáõÃ Û³Ý Ñ³Ý-·³ Ù³Ýù Ý» ñÁ: ² ÙÇñ ¹áí ɳÃÝ Çñ Ý³Ë Ý³ Ï³Ý µÅßϳ Ï³Ý ÏñÃáõ-ÃÛáõ ÝÝ, ³ Ù» ݳÛÝ Ñ³ í³ Ý³ ϳ Ýáõà ۳ٵ, ëï³ ó»É ¿ Çñ ÍÝݹ³ í³Ûñ ² Ù³ ëdz ÛÇ µÅßϳ Ýáó Ý» ñÇó Ù» ÏáõÙ, áñ ï»Õ ¿É ÑÙï³ ó»É ¿ Ãáõñ ù»-ñ»Ý ¨ ³ ñ³ µ» ñ»Ý É» ½áõ Ý» ñÇ Ç Ù³ óáõÃ Û³Ý Ù»ç, ù³ ÝÇ áñ ² Ù³ ëdz ÛÇ ³½ ·³ µÝ³Ï ãáõ ÃÛ³Ý Ù»Í Ù³ ëÁ Ù³Ñ Ù» ¹³ Ï³Ý Ý»ñ ¿ÇÝ: л ï³ ·³ ÛáõÙ µÅßϳ Ï³Ý ÏñÃáõ ÃÛáõ ÝÁ ϳ ï³ ñ» ɳ ·áñ Í» Éáõ Ýå³ ï³ Ïáí ßñç»É ¿ »ñÏ ñÇó »ñ ÏÇñ ¨, ѳ ׳ Ë» Éáí ï» ÕÇ µÅßϳ Ï³Ý ¹åñáó Ý»ñ, ³ ß³-Ï»ñ ï»É ¿ ³Ý í³ ÝÇ µÅÇßÏ Ý» ñÇÝ, Ó»éù µ» ñ» Éáí µÅßϳ Ï³Ý Ù»Í ÷áñÓ áõ ·Ç ï» ÉÇù Ý»ñ: ´³Ûó íëï³ Ñá ñ»Ý ϳ ñ» ÉÇ ¿ ³ ë»É, áñ ² ÙÇñ ¹áí-ɳ ÃÁ ÙÇç ݳ ¹³ñ Û³Ý µÅßÏáõ ÃÛ³Ý Ù»ç, áñ å»ë ÷áñ Ó³ éáõ µÅÇßÏ ¨ ÷³Û ÉáõÝ ÷áñ Ó³ ñ³ñ ·Çï ݳ ϳÝ, Ù»Í µÅßϳ å» ïÇ Çñ Ù» ͳ ѳÙ-µ³í ׳ ݳ ãáõ ÙÁ ¨ Ç Ù³ óáõà ÛáõÝ Ý» ñÁ Ó»éù ¿ µ» ñ»É ÑÇ٠ݳ ϳ ÝáõÙ ï³ ñÇ Ý» ñÇ Çñ ïùݳ ç³Ý, åñåïáõÝ ·Ç ï³ Ï³Ý ³ß ˳ ï³Ý ùÇ ßÝáñ ÑÇí: ¸ñ³ ѳ í³ë ïáõÙÝ »Ý ² ÙÇñ ¹áí ɳà ² Ù³ ëdz óáõ Ù»½ ѳ ë³Í µ³ñÓ ñ³ñ Å»ù µÅßϳ Ï³Ý ëï»Õ ͳ ·áñ Íáõ ÃÛáõÝ Ý»ñÝ, áõñ ÙÇ ß³ñù É» ½áõ Ý» ñÇ (³ ñ³ µ» ñ»Ý, å³ñë Ï» ñ»Ý, Ãáõñ ù» ñ»Ý, Ñáõ ݳ ñ»Ý) ϳ ï³ñ Û³É Ç Ù³ óáõà Ûáõ ÝÁ Ù»Ï ï»Õ íáõÙ ¿ Ñ³Ý ñ³ ·Ç ï³ Ï³Ý µÝáõÛ-ÃÇ Ýñ³ ·Ç ï» ÉÇù Ý» ñÇ ¨ ÷áñ Ó³ ñ³ñ µÅßϳ ·» ïÇ Çñ ų Ù³ ݳ ÏÇ Ñ³ Ù³ñ Ýá ñ³ ñ³ ñ³ Ï³Ý µÅßϳ ·Ç ï³ Ï³Ý ÁÝ Ï³ ÉáõÙ Ý» ñÇ ¨ Ó»éù µ»-ñáõÙ Ý» ñÇ Ñ»ï:

² ÙÇñ ¹áí ɳà ² Ù³ ëdz óÇÝ ³ÛÝ ëï»Õ ͳ ·áñ ÍáÕ Ý» ñÇó ¿, á ñÇ Ù³-ï» Ý³· ñ³ Ï³Ý Å³ é³Ý ·áõà Ûáõ ÝÁ, ϳñ ÍáõÙ »Ýù, µ³ ñ» µ³Ë ï³ µ³ñ ³Ù µáÕ çáõà ۳ٵ ѳ ë»É ¿ Ù»½: г ñáõëï ¿ ³Û¹ ų é³Ý ·áõà Ûáõ ÝÁª ÑÇÝ· ͳ í³ ÉáõÝ µÅßϳ ·Ç ï³ Ï³Ý ëï»Õ ͳ ·áñ Íáõ ÃÛáõÝ ¨ ïá Ù³ ñ³-ϳÝ-³ëï Õ³ µ³ß ˳ Ï³Ý µÝáõÛ ÃÇ Ù»Ï ·áñͪ §¶Çñù é³Ù ϳ ϳݦ: Æñ ³Ý¹ ñ³ ÝÇϪ Ý»ñ ϳ ³ß ˳ ï³ ëÇ ñáõÃ Û³Ý ³ é³ñ ϳ Ñ³Ý ¹Ç ë³-óáÕ §àõ ëáõÙÝ µÅßÏáõ û³Ý¦ í»ñ ݳ· ñáí ëï»Õ ͳ ·áñ Íáõà Ûáõ ÝÁ ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÁ ·ñ»É ¿ 1459 Ã.: ÜáõÛÝ Ãí³ Ï³ ÝÇÝ Ý³ ·ñáõÙ ¿ Çñ »ñÏ ñáñ¹ª ¹» Õ³ ·Ç ïáõÃ Û³Ý Ñ³ñ ó» ñÇÝ ÝíÇñ í³Í §²Ë ñ³ å³ ïÇݦ ³ é³ çÇÝ ¹» Õ³ ·Çñ ùÁ: î³ë ï³ ñÇ ³Ýó ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÁ ÏñÏÇÝ ³Ý¹-ñ³ ¹³é ÝáõÙ ¿ Çñ §àõ ëáõÙÝ µÅßÏáõ û³Ý¦ ·áñ ÍÇÝ, ³ÛÝ Ñ³ ñë ï³ó-Ý» Éáí Ù³Ñ ×³ µáõ ÅáõÃ Û³Ý Ñ³ñ ó» ñÇÝ ÝíÇñ í³Í ÙÇ ëïí³ñ µ³Å Ýáíª §¶Çñù µÅßÏáõ û³Ý ïáõ Ù³ ñǦ í»ñ ݳ· ñáí: ²Ûë Ýáñ Ù» ͳ ͳ í³É »ñ ϳ ëÇ ñáõà Ûáõ ÝÁª §ú ·áõï µÅßÏáõ û³Ý¦ ·áñ ÍÁ, ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÁ ·ñáõÙ ¿ س Ï» ¹á Ýdz ÛÇ üÇ ÉÇå åá åáÉ ù³ Õ³ ùáõÙ 1466-1469 ÃÃ.: 1474 Ã. ² Ù³ ëdz óÇ µÅßϳ å» ïÁ ·ñáõÙ ¿. §¶Çñù é³Ù ϳ ϳݦ-Á,

XVIII

4 §¶Çñù é³Ù ϳ ϳݦ-Á ³ëï Õ³Ñ Ù³ ÛáõÃ-ÛáõÝ (Astrologie). ·áõ ß³ Ïáõà ÛáõÝ Ý» ñǪ Ùá-Éá ñ³Ï Ý» ñÇÝ ¨ Ï»Ý ¹³ ݳ Ï»ñ å» ñÇÝ ³éÝã-íáÕ ÙÇç ݳ ¹³ñ Û³Ý ·Ç ïáõÃ Û³Ý ÙÇ ×ÛáõÕ ¿, á ñÇÝ ³Ûë ϳ٠³ÛÝ ³ éÇ Ãáí, ïíÛ³É ¹»å ùáõÙ µÅßϳ ·Ç ïáõÃ Û³Ý ï» ë³ÝÏ Ûáõ ÝÇó ¹Ç Ù»É »Ý, ÇÝã å»ë ѳÛï ÝÇ ¿, û° ³ñ¨»É ùÇ, û° ³Ý ïÇÏ ³ß ˳ñ ÑÇ ¨ û° ÙÇç ݳ ¹³ ñÇ µÝ³ ·»ï Ý» ñÇ ¨ µÅßϳ ·»ï Ý» ñÇ Ù»Í Ù³ ëÁ, á ñá ß³ ÏÇ Ï³å ï»ë Ý» Éáí ³ëï Õ³ µ³ß ËáõÃ Û³Ý ¨ µÅßϳ-·Ç ïáõÃ Û³Ý ÙÇç¨: Àëï ³Û¹ å³ï Ï» ñ³-óáõÙ Ý» ñÇ »ñÏ Ý³ ÛÇÝ Ù³ñ ÙÇÝ Ý» ñÁ á ñá ß³ ÏÇ ³½ ¹» óáõà ÛáõÝ »Ý áõ Ý» ÝáõÙ Ù³ñ ¹áõ íñ³ª ³ é³ ç³ó Ý» Éáí ÙÇ ß³ñù ÑÇ í³Ý ¹áõà ÛáõÝ Ý»ñ, ÝáõÛ ÝÇëÏ ³Ý Ï»Ý ëáõ Ý³Ï ¹³ñÓ ÝáõÙ åïÕÇ Ý» ñ³ñ ·³Ý ¹³ ÛÇÝ ½³ñ ·³ óáõ ÙÁ: ² ÙÇñ ¹áí-ɳ ÃÁ, ³ ѳ, áõ óÙë Û³ åïáõ ÕÁ ѳ Ù³ ñáõÙ ¿ ³Ý Ï»Ý ëáõ Ý³Ï ÙdzÛÝ ³ÛÝ å³ï ׳ éáí, áñ » ñ» Ë³Ý ÍÝí»É ¿ ¹Åµ³Ëï ³ëï ÕÇ ï³Ï. §ºõ ÿ ïÕ³Ý À (8) ³ ÙÇëÝ ÉÇ ÝÇ ³ÝÑ Ý³ñ ¿. áñ Ù»é ÝÇ ³Û Ýáñ ѳ Ù³ñ, áñ ³Ûë ¾. (7) Ùá-Éá ñ³ Ï³Ý ³ëï Õ»ñÝ Ýá ñ³Û í» ñ³Û Çß Ë³ Ýáõ-ÃÇõÝ áõ ÝÇ: À (8) ³ ÙÇëݪ ¼á ѳÉÝ, ¨ ¼á ѳÉÝ ã¿ ³ Õ¿Ï ³ëïÕ... À. (8) ïáõÝÝ Ñá Õ³ ÛÇÝ ¿ ¨ Ù³ Ñáõ ïáõÝ ¿ ¨ ³ÛÝ å³ï ׳ é¿Ý, áñ À. (8) ³Ù ëáõ ÍݳÍÝ Ù» é³ ÝÇ ̈ áã ³å ñǦ (ØØ Ó»é. ÐÙñ 8871, ¿ç 11³): ÜáõÛ ÝÇëÏ Ñ³Ý ×³ ñ»Õ ÐÇ-åáÏ ñ³ ïÁ Ùï³ ÍáõÙ ¿ñ, áñ á ñáß Ùá Éá ñ³Ï-Ý»ñ (Ù³ë ݳ íá ñ³ å»ë êÇ ñÇáõ ëÁ) µ³ ó³ ë³-Ï³Ý ³½ ¹» óáõà ÛáõÝ »Ý áõ Ý» ÝáõÙ Ù³ñ¹ ϳÝó ³ éáÕ çáõÃ Û³Ý íñ³, ¹ñ³ Ýáí µ³ ó³ï ñ» Éáí »ñÏ Ý³ ÛÇÝ Éáõ ë³ ïáõ Ý» ñÇ Í³· Ù³Ý ¨ Ù³Ûñ ÙïÝ» Éáõ Ñ»ï ϳå í³Í ÏñÇ ïÇ Ï³ Ï³Ý û ñ»-ñÇ ·á ÛáõÃ Û³Ý ÷³ë ïÁ (72, §De aere, aquis, locis¦, стр. 275, §De flatibus¦, стр. 290-292, §Epidemiorum¦ стр. 361, 371): ² í»-ÉÇݪ §Epidemio rum¦ ·ñùáõÙ ÐÇ åáÏ ñ³ ïÁ, ÙÇ ß³ñù ÑÇ í³Ý ¹áõà ÛáõÝ Ý» ñÇ Ýϳ ñ³· ñáõà ۳Ý

Ù»ç û· ï³ ·áñ Í»É ¿ ï³ é³Ý Ù³Ý Ñ³ Ý» Éáõ-ϳ ÛÇÝ Ýß³Ý Ý»ñ (µÝáõÛÃ), á ñáÝù ų Ù³-ݳ ÏÇÝ ³ß ˳ ï»É ¿ í»ñ ͳ Ý»É ¶³ Édz Ýá-ëÁ, á ñÁ Ù³ ë³Ùµ Ýñ³Ý ѳ çáÕ í»É ¿ñ (72, Epidemiorum, стр. 390): ²Ý ïÇÏ ßñç³ ÝÇ Ëá ßáñ Ç Ù³ë ï³ ë»ñ ÎÉ³í ¹Çáõë ¶³ Édz Ýá ëÇ Ï³ñ ÍÇ ùáí Ù³ñ ¹áõ ³ éáÕ çáõÃ Û³Ý íñ³ ÑÇÙ-ݳ ϳ ÝáõÙ ³½ ¹áõÙ »Ý áã û Ùá Éá ñ³Ï Ý»ñÝ áõ ³ëï Õ» ñÁ, ³ÛÉ Éáõ ëÇ ÝÁ (Ù³ë ݳ íá ñ³ å»ë Éáõë ÝÇ ³Ý ÙÇ ç³ Ï³Ý ³½ ¹» óáõà ۳ٵ ¿ñ µ³-ó³ïñ íáõÙ Éáõë Ýá ïáõà Ûáõ ÝÁ, ¿ åÇ É»å ëÇ³Ý ¨ ÏÝáç Ùáï ¹³ß ï³ Ý³ ÛÇÝ óÇÏ ÉÁ) (67, ò. 3, стр. 369): ÜáõÛÝ Ï³ñ ÍÇ ùÇÝ ¿ñ ݳ¨ 13-ñ¹ ¹³ ñÇ Çë å³ Ý³ óÇ µÅÇßÏ ·Çï ݳ Ï³Ý ²é Ýáɹ ìÇ É³ Ýá í³ óÇÝ, áí èá ç»ñ ´» Ïá ÝÇó Ñ» ïá ѳ Ù³ñ íáõÙ ¿ ÙÇç ݳ ¹³ñ Û³Ý ëËá ɳë ïÇ-óǽ ÙÇ ¹»Ù å³Û ù³ ñáÕ ³ Ù» ݳ í³é Ý»ñ ϳ-Û³ óáõ óÇã Ý» ñÇó Ù» ÏÁ: ²ëï Õ³ µ³ß Ëáõà Ûáõ ÝÁ 13-15-ñ¹ ¹³ ñ» ñáõÙ Ù»Í Í³Õ ÏáõÙ ¿ ³å ñáõÙ ²ñ¨ÙïÛ³Ý ºí ñá å³ ÛáõÙ: ºí ñá å³ Ï³Ý ß³ï »ñÏñ Ý» ñÇ Ã³ ·³ íáñ Ý»ñ áõ Ý»ÇÝ Ç ñ»Ýó ³ÝÓ-ݳ Ï³Ý ³ëï Õ³ µ³ßË Ý» ñÁ (³ëï ñá Éá·), á ñáÝù Ù»Í Ñ» ÕÇ Ý³ Ïáõà ÛáõÝ ¨ ѳñ ·³Ýù ¿ÇÝ í³ Û» ÉáõÙ (³ñ ų ݳ ÑÇ ß³ ï³Ï ¿ ýñ³Ý ëdz ÛÇ Î³ñÉ 9-ñ¹ ó ·³ íá ñÇ ³ÝÓ Ý³ Ï³Ý µÅÇßÏ ¨ ËáñÑñ ¹³ ïáõª Üáëï ñ³ ¹³ Ùáõ ëÁ) (67, ò. 3, стр. 371): ² í» ÉÇݪ ³ëï Õ³ µ³ß Ëáõà ۳ٵ ¿ Ññ³ åáõñ í»É 17-ñ¹ ¹³ ñÇ Ù» ͳ ·áõÛÝ ³ëï-Õ³ ·»ï Ý» ñÇó Ù» ÏÁ, ï» ë³ Ï³Ý ³ëï Õ³ ·Ç-ïáõÃ Û³Ý ÑÇ٠ݳ ¹Çñ λå É» ñÁ (áõÙ ·Ç ïáõÃ-Ûáõ ÝÁ å³ñ ï³ Ï³Ý ¿ ³ñ¨Ç ßáõñç Ùá Éá ñ³Ï Ý»-ñÇ ß³ñÅ Ù³Ý û ñ»Ýù Ý» ñÇ Ñ³Ûï ݳ ·áñÍ Ù³Ý Ñ³ Ù³ñ) ÝáõÛ ÝÇëÏ Ï³½ Ù»É ¿ Ñá ñáë Ïáå Ý»ñ (67, ò. 28, стр. 945-946): ²Û¹ ù³ Ýáí ÇëÏ, ϳñ ÍáõÙ »Ýù, û ñÇ Ý³ ã³÷ ϳ ñ» ÉÇ ¿ ѳ Ù³-ñ»É 15-ñ¹ ¹³ ñÇ ·Çï ݳ ϳ ÝǪ ² ÙÇñ ¹áí ɳà ² Ù³ ëdz óáõ Ñ» ï³ùñù ñáõà Ûáõ ÝÁ ³ëï Õ³-µ³ß Ëáõà ۳ٵ:

µÅßϳ ·Ç ïáõÃ Û³Ý Ñ»ï ³Ý ÙÇ ç³ Ï³ Ýá ñ»Ý ã³éÝã íáÕ ·áñ ÍÁ4 ¨ í»ñ-ç³ å»ëª 1481 Ã. ¹» Õ³ µ³ ÝáõÃ Û³Ý Ñ³ñ ó» ñÇÝ ÝíÇñ í³Í §²Ë ñ³-å³ ïÇݦ »ñÏ ñáñ ¹Á, ÇëÏ 1482 Ã.ª §²Ý ·Ç ï³ó ³Ý å¿ï¦ µ³ñÓ ñ³ñ-Å»ù ÑÇÝ· É»½í Û³ ¹» Õ³ µ³ é³ ñ³ ÝÁ:

² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇ í» ñá ÑÇß Û³É ëï»Õ ͳ ·áñ Íáõà ÛáõÝ Ý» ñÁ ¹³ ñ» ñÇ ÁÝ Ã³ó ùáõÙ áõ Ý» ó»É »Ý Ù»Í µÅßϳ å» ïÇ Åá Õáíñ ¹³ ϳ Ýáõà ÛáõÝÝ áõ ׳ ݳ ãáõ ÙÁ íϳ ÛáÕ Ñ³ñ Ûáõ ñ³ íáñ ÁÝ ¹û ñÇ Ý³ Ïáõà ÛáõÝ Ý»ñ, á ñáÝù ³Û -ëûñ å³Ñ íáõÙ »Ý Ø³ß ïáó Û³Ý Ø³ ï» Ý³ ¹³ ñ³ ÝáõÙ ¨ ³ñ ï³ ë³Ñ-Ù³Ý Û³Ý ÙÇ ß³ñù ·ñ³ å³ Ñáó Ý» ñáõÙ: Êݹñá ³ é³ñ ϳª §àõ ëáõÙÝ µÅßÏáõ û³Ý¦ ·áñ ÍÁ, ÝáõÛÝ å»ë ѳñ Ûáõ ñ³Ù Û³Ï Ý» ñÇ ÁÝ Ã³ó ùáõÙ áõ-Ý» ó»É ¿ µ³½ Ù³ ÃÇí ÁÝ ¹û ñÇ Ý³ Ïáõà ÛáõÝ Ý»ñ. ÙdzÛÝ Ø³ß ïáó Û³Ý Ø³-ï» Ý³ ¹³ ñ³ Ýáõ٠ϳ 20-Çó ³ í» ÉÇ ·ñã³ ·Çñ û ñÇ Ý³Ï (17, Ñï. ²., ¿ç

XIX

1388-1389, Ñï. ´., ¿ç 1178-1179. 18, ¿ç 1488. 40, ¿ç 344), ì» Ý»-ïÇ ÏÇ ØËÇ Ã³ ñ»³Ý Ùdz µ³ Ýáõà ÛáõÝÝ áõ ÝÇ í» ñá ÑÇß Û³É µÅßϳ ñ³ ÝÇ 15-Çó ³ í» ÉÇ (38, ¿ç 1001), ÇëÏ ìÇ»Ý Ý³ ÛÇ ØËÇ Ã³ñ Û³Ý Ùdz µ³-ÝáõÃ Û³Ý Ù³ ï» Ý³ ¹³ ñ³ ÝÁª Ùáï ï³ ëÁ ·ñã³ ·Çñ û ñÇ Ý³Ï Ý»ñ (43, ¿ç 61-85, 50, Ñ. ², ¿ç 1056, Ñ. ´, ¿ç 995), ÑÇÝ· û ñÇ Ý³Ï ¿É ѳݷñ í³Ý ¿ ·ï»É º ñáõ ë³ Õ» ÙÇ í³Ý ùÇ Ù³ ï» Ý³ ¹³ ñ³ ÝáõÙ (44, Ñï. ´., ¿ç 13, Ñï. ¶., ¿ç 564, Ñï. ¼., ¿ç 63, Ñï. À., ¿ç 400, Ñï. Ä., ¿ç 543):

Ð³Û µ³ ݳ ëÇ ñáõÃ Û³Ý ¨ µÅßϳ ·Ç ïáõÃ Û³Ý Ù»ç ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇÝ ¨ Ýñ³ ëï»Õ ͳ ·áñ Íáõà ÛáõÝ Ý» ñÇÝ ³éÝã íáÕ áõ ëáõ٠ݳ ëÇ ñáõà ÛáõÝ Ý» ñÁ µ³ í³ Ï³ ÝÇÝ Ñ³ ñáõëï »Ý: ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇ Ù³ ï» Ý³· ñ³ Ï³Ý Å³ é³Ý-·áõÃ Û³Ý ùÝÝáõà ÛáõÝÝ áõ ³ñŨá ñáõ ÙÁ 19-ñ¹ ¹³ ñÇó ëÏë³Í ÁÝ Ã³ ó»É ¿ ÙÇ ù³ ÝÇ áõÕ Õáõà ÛáõÝ Ý» ñáíª µ³ ݳ ëÇ ñ³ ϳÝ, ³Õµ Ûáõ ñ³ ·Ç ï³ Ï³Ý ¨ µÅßϳ ·Ç ï³ Ï³Ý. Áݹ á ñáõÙª µ³ ݳ ëÇ ñ³ Ï³Ý ¨ ³Õµ Ûáõ ñ³ ·Ç ï³ Ï³Ý ùÝÝáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÁ Ù» ͳí Ù³ ë³Ùµ ÁÝ Ã³ ó»É »Ý ½áõ ·³ Ñ»é:

² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇ Ù³ ëÇÝ ³ é³ çÇÝ íϳ Ûáõà Ûáõ ÝÁ ·ïÝáõÙ »Ýù ÙËÇ-óñ Û³Ý Ùdz µ³Ý, µ³½ Ù³ í³ë ï³Ï Ô. ÆÝ ×Ç× Û³ ÝÇ §Ðݳ Ëû ëáõ-ÃÇõÝ Ð³ Û³ë ï³ Ý»³Ûó ³ß ˳ñ ÑǦ » é³ Ñ³ ïáñ ³ß ˳ ïáõÃ Û³Ý Ù»ç, áñ ï»Õ ³Ý¹ ñ³ ¹³ñÓ Ï³ ݳ¨ Ñ³Û µÅßÏáõÃ Û³Ý å³ï Ùáõà ۳ ÝÁ. §´ÅßÏáõ ÃÇõÝ Ç Ð³Ûë¦ í»ñ ݳ· ñáí (29, ¿ç 128): ÐÇÙù ÁÝ ¹áõ Ý» Éáí Ô. ÆÝ ×Ç× Û³ ÝÇ ï» Õ» Ïáõà ÛáõÝ Ý» ñÁ, Ç ï³ É³ óÇ µ³ ݳ ë»ñ-·Çï ݳ Ï³Ý æ. γ å» É» ïÇÝ 1841 Ã. Ññ³ ï³ ñ³ Ï³Í §LþArmenia¦ ·ñùáõÙ ÝÛáõ ûñ ¿ ½» ï» ÕáõÙ Ñ³Û µÅßÏáõÃ Û³Ý í» ñ³ µ»ñ Û³É: ²Ûë ÝáõÛÝ Ñá¹ í³ ÍÇ Ñ³ Û»-ñ»Ý óñ· Ù³ Ýáõà Ûáõ ÝÁ 1843 Ã. ïå³·ñ íáõÙ ¿ §²ñ ß³ ÉáõÛë ² ñ³ ñ³-ﻳݦ ûñ ÃáõÙ (13, Ñáõ ÉÇë 23): ÆëÏ ³ ѳ 1879 Ã. Ü. ÖÇ í³Ý Û³ ÝÇ ÏáÕ ÙÇó Î. äáÉ ëáõÙ Ññ³ ï³ ñ³ Ï³Í µ³ é³ ñ³ ÝÇ »ñÏ ñáñ¹ Ù³ ëÇ Ù»ç ϳñ ¹áõÙ »Ýù. §² ÙÇñ îáí ɳà ϳ٠² ÙÁñ ïáí ɳÃ. µÅÇßÏ ¨ ׳ ݳ-å³ñ Ñáñ¹, Ñ³Û ³ Ù³ ëdz óÇ Ç Äº. ¹³ ñáõÝ, ·Ç ï³Ï ¿ñ É» ½áõÇ É³ ïÇ-ݳó õáó, ³ ëáñ õáó, ³ ñ³ µ³ó õáó, å³ñ ëÇó »õ Ãñù³ó, Ãá Õ»É ¿ ½µÅÁß-ϳ ñ³Ý ÁÝ ¹³ñ Ó³Ï, Ù³ ϳ· ñ»³Éª ²Ý ·Ç ï³ó ³Ý å¿ï¦ (39, ¿ç 10):

²Ý ï³ ñ³ ÏáõÛë, Ù»Í µÅßϳ å» ïÇ Ù³ ï» Ý³· ñ³ Ï³Ý Å³ é³Ý-·áõ ÃÛ³Ý áõ ëáõ٠ݳ ëÇñ Ù³Ý ¨ ·Ç ï³ Ï³Ý ßñç³ Ý³ éáõÃ Û³Ý Ù»ç ¹Ý»-Éáõ ·áñ ÍáõÙ ³Ý ·» ñ³· ݳ ѳ ï» ÉÇ ¿ ØËÇ Ã³ñ Û³Ý Ùdz µ³ ÝáõÃ Û³Ý Ñ³ Û³ ·»ï Ý» ñÇ í³ë ï³ ÏÁ: ØÇç ݳ ¹³ñ Û³Ý Ñ³Û µÅÇßÏ Ý» ñÇÝ ¨ Ñ³Û µÅßÏáõ ÃÛ³Ý å³ï Ùáõà ۳ÝÝ ³ í» ÉÇ Ñ³Ý ·³ Ù³ Ýá ñ»Ý ͳ Ýá ó ݳ-Éáõ ÙÇ ïáõ Ùáí, ØËÇ Ã³ñ Û³Ý Ùdz µ³ ÝáõÃ Û³Ý » ñÇ ï³ ë³ñ¹ í³ñ ¹³-å»ï, Ëáë ïáõ٠ݳ ÉÇó µ³ ݳ ë»ñ-·Çï ݳ Ï³Ý ²ñ ë»Ý êáõùñ Û³ ÝÁ 1880 Ã. Ó»é ݳ ÙáõË ¿ ÉÇ ÝáõÙ ·ñ» Éáõ §ä³ï Ùáõ ÃÇõÝ Ñ³Û µÅßÏáõ û³Ý¦ ³ß ˳ ïáõ ÃÛáõ ÝÁ, á ñÁ Ùï³Ñ Õ³ ó»É ¿ñ Ç ñ³ ·áñ Í»É ³ í» ÉÇ í³Õ: È»½-í³ ·Ç ïáõ ÃÛ³Ý Ù»ç ÑÙï³ ó³Í ÙËÇ Ã³ñ Û³Ý Ùdz µ³ ÝÁ í³ Õ³ Å³Ù Ù³Ñ í³Ý å³ï ׳ éáí (1851-1882) ³Ý ϳ ñáÕ » Õ³í ³Ù µáÕ çáõà ۳ٵ Ç ñ³ ϳ ݳó Ý»É ³Û¹ ·áñ ÍÁ (28, ¿ç 343-353): ²Û ëáõ Ñ³Ý ¹»ñÓ Ù³Ñ í³-ÝÇó ÁÝ ¹³ Ù» ÝÁ Ù»Ï ï³ ñÇ ³ é³ç ê. Ô³ ½³ ñÇ í³Ý ùÇ 60-Çó ³ í» ÉÇ µÅßϳ ñ³Ý Ý» ñÇ áõ ëáõ٠ݳ ëÇ ñáõÃ Û³Ý ³ñ¹ ÛáõÝ ùáõ٠ݳ Ññ³ ï³ ñ³-

XX

ÏáõÙ ¿ ѳ Û» ñ»Ý µÅßϳ ñ³Ý Ý» ñÇ ³Õµ Ûáõñ Ý» ñÇÝ, É»½ íÇÝ ¨ á ×ÇÝ ÝíÇñ-í³Í ³ñ Å» ù³ íáñ ÙÇ áõ ëáõ٠ݳ ëÇ ñáõà ÛáõÝ (45, ¿ç 33-37), ß»ß ï» Éáí, áñ Ù»ñ µÅßϳ ñ³Ý Ý» ñÇ É» ½áõÝ ÑÇÝ §é³Ù Ïoñ»Ýݦ ¿, ³Û ëÇÝùݪ ÙÇç-ݳ ¹³ñ Û³Ý µ³ñ µ³ éÁ. §ø» ñ³ ϳ ݳ Ï³Ý Ï³ Ýá ݳó Ýϳï ٳٵ ³É ß³ï á× ¨ Ï»ñå ÏþÁÝ Í³ Û»Ý Ù»½ µÅßϳ ñ³Ýù, ¨ ÏñݳÝù ¹³ ë³ õá ñ»É ½³ ÝáÝù Áݹ Ù¿ç ·ñ³ µ³ ñÇ ¨ ³ñ ¹Ç ³ß ˳ñ ÑÇÏ Ëû ëÇó: à°ã ÑÇÝ É»-½áõÇ Ï³Ù ·ñ³ µ³ ñÇ Í³Ý ñáõ ÃÇõÝÝ ÏÁ ï»ë ÝáõÇ Ç ÑûÝ, ¨ áã ÑÇ Ù³Ï í³Ý ³ß ˳ñ ѳ µ³ ñÇÝ ³ Õ³ õ³ Õáõ ÃÇõÝÝ ¨ ˳é ݳ Ïáõ ÃÇõÝݦ (45, ¿ç 36):

ØÇç ݳ ¹³ñ Û³Ý Ñ³ Û» ñ»Ý ÙÇ ß³ñù Ó» é³ ·Çñ ³Õµ Ûáõñ Ý» ñÇ (¨, Ç Ñ³ñ Ï», ³ Ù³ ëdz óÇ Ù»Í µÅßϳ å» ïÇ »ñ ϳ ëÇ ñáõà ÛáõÝ Ý» ñÇ) §é³Ù-Ïo ñ»Ý¦ É»½ íÇ ËÝ¹Ç ñÁ ¹»é 19-ñ¹ ¹³ ñÇó ¹³ñ Ó»É ¿ñ ³Û¹ É» ½áõÝ áõ-ëáõ٠ݳ ëÇ ñáÕ Ý» ñÇ ·Ç ï³ Ï³Ý É³ÛÝ Ñ» ï³ùñù ñáõ ÃÛ³Ý ³ é³ñ ϳÝ:

² Ý»ñÏ µ³ ¿, áñ Åá Õáíñ ¹³ Ï³Ý Ï³Ù é³Ù Ïá ñ»Ý É» ½áõÝ Ñ³ Ûáó Ù»ç ·á Ûáõà ÛáõÝ ¿ áõ Ý» ó»É ÑÇÝ Å³ Ù³ Ý³Ï Ý» ñÇó ¨ Ñ» ï³ ·³ ÛáõÙ, ³ñ ¹»Ý ³ß ˳ñ ѳ µ³ñ, ·ñ³ Ï³Ý É»½ íÇ Ç ñ³ íáõÝù Ó»éù µ» ñ» Éáí, ѳ ë»É ÙÇÝ㨠ٻñ û ñ» ñÁ: ²Ûë ³ éÇ Ãáí ÙËÇ Ã³ñ Û³Ý Ùdz µ³Ý ¶. ¼³ñå ѳ-Ý³É Û³ ÝÁ ·ñáõÙ ¿. §¸»é Ù»½ Ù¿ ùÇã Û³é³ç ÏÁ ϳñ Íáõ¿ñ, ÿ ³ß ˳ñ-ÑÇÏ É» ½áõݪ ÙdzÛÝ Ëû ë» Éáõ ѳ Ù³ñ ¿, ·ñ» Éáõ ¨ ϳñ ¹³ Éáõ Û³ ïáõÏ ¿ ·ñ³ µ³ ñÁ: ´³Ûó »ñµ ³Ûë ϳñ Í»³ó ¹»Ù ëÏë³õ Ù³ ù³ éÇÉ Å³ Ù³ ݳ-ÏÁ, ¨ ÏñÃáõ ÃÇõÝÝ áõ áõ ëáõ ÙÁ Åá Õáíñ ¹³ Ï³Ý Á Ý» Éáõ ·á í» ÉÇ ç³Ýù ÙÁª ³ß ˳ñ ÑÇÏ É» ½áõáí Ûû ñÇ Ýáõ³Í ¨ ³ÛÉ ·ñù»ñ »ñ¨óáõó¦ (19, ¿ç 57):

ØÇç ݳ ¹³ñ Û³Ý Ñ³Û µÅÇßÏ Ý»ñÝ ³é ѳ ë³ ñ³Ï ³ß ˳ñ ѳ Ï³Ý Ý»ñ ¿ÇÝ, ¨ Ýñ³Ýó Ù³ ï» Ý³· ñ³ Ï³Ý É» ½áõÝ ÑÇ٠ݳ ϳ ÝáõÙ §é³Ù Ïoñ»Ýݦ ¿ñ, ³Û ëÇÝùݪ Åá Õáíñ ¹³ Ï³Ý Ëá ë³Ï ó³ Ï³Ý É» ½áõÝ: ²Ûë ³ éáõ Ùáí µ³ ó³ éáõà ÛáõÝ ã¿ Ý³¨ ĺ. ¹³ ñÇ ³ Ù³ ëdz óÇ Ù»Í µÅßϳ å» ïÁ, áí Çñ µÅßϳ ñ³Ý Ý» ñÁ ß³ ñ³¹ ñ»É ¿ ų Ù³ ݳ ÏÇ Ñ³ Û» ñ»Ý Ëá ë³Ï ó³-Ï³Ý É»½ íáí, ÇÝã å»ë ÇÝùÝ ¿ ³ ëáõÙ. §áñ å»ë ½Ç Ù³ï ã» ÉÇ ÉÇ ÝÇ ù»-ñ³ Ï³Ý ã·Çï óáÕ Ý» ñÇ Ñ³ Ù³ñ¦: ²Ûë ï»Õ ϳñ¨áñ ¿ ÙÇ Ñ³Ý ·³ Ù³Ýù ¨ë. Ëݹñá ³ é³ñ ϳ §àõ ëáõÙÝ µÅßÏáõ û³Ý¦ ·áñ ÍÁ, ÷³ë ïá ñ»Ý, ëϽµÝ³Õµ Ûáõ ñÇ Çñ É»½ í³ å³ ß³ ñáí (ù³Ý ½Ç ¹³ ĺ. ¹³ ñÇ Ñ³ Û» ñ»Ý Ëá ë³Ï ó³ Ï³Ý ³ß ˳ñ ѳ µ³ñ É»½ íÇ Ñ» ÕÇ Ý³ ϳ ÛÇݪ Ñ» ï³ ·³ ÛáõÙ ãËÙµ³·ñ í³Í ÇÝùÝ ·Çñ µÝ³· ñ³ ÛÇÝ ³Õµ Ûáõñ ¿) áõ ëáõ٠ݳ ëÇ ñáõÃ Û³Ý ÝÛáõà ¿ ¹³ñ Ó»É Ñ³Û ³ß ˳ñ ÑÇÏ É»½ íÇ ½³ñ ·³ó Ù³Ý å³ï Ùáõà ÛáõÝÝ áõ ëáõ٠ݳ ëÇ ñáÕ Ý» ñÇ Ñ³ Ù³ñ: ºí å³ ï³ Ñ³ Ï³Ý ã¿, áñ µ³½ Ù³Ñ Ùáõï µ³ ݳ ë»ñ, ÙËÇ Ã³ñ Û³Ý Ô. Ðáí Ý³Ý Û³Ý í³ñ ¹³ å»ïÝ Çñ áõ ëáõ٠ݳ-ëÇ ñáõ ÃÛ³Ý Ñ³ Ù³ñ, áñ å»ë ĺ. ¹³ ñÇ ïÇ å³ Ï³Ý Ëá ë³Ï ó³ Ï³Ý ³ß ˳ñ ѳ µ³ñ É»½ íÇ ³ ݳ Õ³ñï µÝ³· ñ³ ÛÇÝ ³Õµ Ûáõñ, §é³Ù Ïû ñ»Ý É»½ íǦ ϳ ï³ñ Û³É û ñÇ Ý³Ï ÁÝï ñ»É ¿ ѳï ϳ å»ë §àõ ëáõÙÝ µÅßÏáõ-û³Ý¦ ·áñ ÍÁ, ÇÝã å»ë ݳ¨ ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇ µÅßϳ Ï³Ý ³ÛÉ ëï»Õ ͳ-·áñ Íáõ ÃÛáõÝ Ý»ñ (37, ¿ç 509-517): Æ Ù³ë ݳ íá ñǪ Ô. Ðáí Ý³Ý Û³ ÝÇ Ñ³ Ù³ñ áõ ëáõ٠ݳ ëÇ ñáõÃ Û³Ý ³ é³ñ ϳ »Ý ¹³ñ Ó»É ØËÇ Ã³ñ Û³Ý Ùdz-µ³ Ýáõ ÃÛ³Ý Ù³ ï» Ý³ ¹³ ñ³ ÝáõÙ å³Ñ íáÕ ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇ » ñ»ù Ó»-é³ ·Çñ µÅßϳ ñ³Ý Ý» ñÁ, á ñáÝ óÇó »ñ Ïáõ ëÁ (ÃÇí 75 ¨ 135) §àõ ëáõÙÝ

XXI

µÅßÏáõ û³Ý¦ ·áñÍÝ ¿, ¨ á ñáÝó í»ñ ݳ ·ÇñÝ áõ ·ñí» Éáõ Ãí³ Ï³ ÝÁ ãÇ ÁÝ Ï³É í»É ÑÇ ß³ ï³ Ï³ ñ³Ý Ý» ñÇ µ³ ó³ ϳ ÛáõÃ Û³Ý å³ï ׳ éáí) Ýñ³ ÏáÕ ÙÇó ¹Çï í»É »Ý áñ å»ë §Ñ³ Ù³ éá ï»³É ËÙµ³· ñáõà ÛáõÝ Ý»ñ¦, ÇëÏ »ñ ñáñ ¹Á (ÃÇí 230, á ñÁ ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇ §ú ·áõï µÅßÏáõ û³Ý¦ »ñ ϳ ëÇ ñáõà ÛáõÝÝ ¿)ª §Édz ϳ ï³ñ ËÙµ³· ñáõà Ûáõݦ (50, ¿ç 326-329, 427-429, 596-602): ØÇÝã ³Û¹ ³ñ ¹»Ý Ññ³ å³ ñ³ ÏÇ íñ³ ¿ÇÝ ØËÇ-óñ Û³Ý Ùdz µ³Ý, ï³ Õ³Ý ¹³ ß³ï ·Çï ݳ Ï³Ý Ô. ² ÉÇ ß³ ÝÇ »ñ Ïáõ Ñá Û³ Ï³å ·áñ Í» ñÁª §Ð³Û ϳ Ï³Ý µáõ ë³ µ³ éáõ ÃÇõݦ (3) ¨ §Ð³Û µáõ-ë³Ï¦ (5), áñ ï»Õ Éáõ ë³ µ³Ý íáõÙ ¿ÇÝ Ñ³ Û» ñ»Ý µÅßϳ ñ³Ý Ý» ñÇ å³-ñáõ ݳ Ï³Í ·ñ» û µá Éáñ µ³ é» ñÇ ëïáõ ·³ µ³ Ýáõà Ûáõ ÝÁ: ì» ñáÝß Û³É Ï³ñ¨á ñ³ ·áõÛÝ Ññ³ ï³ ñ³ Ïáõà ÛáõÝ Ý» ñÇ ßÝáñ ÑÇí ÙÇç ݳ ¹³ñ Û³Ý Ñ³Û µÅßÏáõ ÃÛáõ ÝÁ ¹³é ÝáõÙ ¿ áã ÙdzÛÝ µ³ ݳ ë»ñ Ý» ñÇ, ³Ûɨ µÅÇßÏ ·Çï ݳ Ï³Ý Ý» ñÇ (á ñáÝó Ù»ç ³ é³ÝÓ Ý³ ÝáõÙ ¿ ÍÝáõÝ ¹áí åáÉ ë³ Ñ³Û, ö³ ñÇ ½áõÙ ÏñÃí³Í µ³ ݳ ë»ñ ¹» Õ³ ·áñÍ Î. ´³ë Ù³ç Û³ ÝÁ) áõ ëáõÙ-ݳ ëÇ ñáõÃ Û³Ý ³ é³ñ ϳÝ: 1926 Ã. ´³ë Ù³ç Û³ ÝÁ Ññ³ ï³ ñ³ ÏáõÙ ¿ ² Ù³ ëdz óÇ µÅßϳ å» ïÇ §²Ý ·Ç ï³ó ³Ý å¿ï¦ ÑÇÝ· É»½í Û³ ¹» Õ³-µ³ é³ ñ³ ÝÇ µÝ³ ·Ç ñÁ, á ñÇ Ñ³ Ù³ñ ÑÇÙù ¿ñ Ñ³Ý ¹Ç ë³ ó»É ³Û¹ ëï»Õ-ͳ ·áñ Íáõà ۳ݪ ľ. ¹³ ñáõÙ, ÏñÏÇÝ ´áõ ÝÇ³Ã ê» µ³ë ï³ óÇ µÅßÏÇ ÏáÕ ÙÇó ËÙµ³ ·ñí³Í ï³ñ µ» ñ³ ÏÁ (8):

Ð³Û µÅßϳ ·Ç ïáõÃ Û³Ý å³ï ÙáõÃ Û³Ý áõ ëáõ٠ݳ ëÇ ñáõÃ Û³Ý Ï³-ñ ̈ á ñ³ ·áõÛÝ ·áñ ÍáõÙ, ³Ý ϳë ϳÍ, ³ é³ç Ýáõà Ûáõ ÝÁ å³ï ϳ ÝáõÙ ¿ åáÉ ë³ Ñ³Û µÅÇßÏ ì. Âáñ ·áÙ Û³ ÝÇÝ, á ñÇ í³ë ï³ ÏÁ ³Ý ·» ñ³ ·Ý³-ѳ ï» ÉÇ ¿ ѳ Û» ñ»Ý ÙÇç ݳ ¹³ñ Û³Ý Ó» é³ ·Çñ µÅßϳ Ï³Ý Ù³ï Û³Ý Ý»-ñÇ Ñ³Ûï ݳ µ»ñ Ù³Ý, Ýϳ ñ³· ñáõÃ Û³Ý ¨ Ññ³ å³ ñ³Ï Ù³Ý ·áñ ÍáõÙ: ØÇç ݳ ¹³ñ Û³Ý Ñ³Û µÅßϳ ·Ç ïáõÃ Û³Ý ³ Ù» ݳ¿³ Ï³Ý ËݹÇñ Ý» ñÇÝ ÝíÇñ í³Íª ë÷Ûáõé ù³ Ñ³Û ÙÇ ß³ñù å³ñ µ» ñ³ Ï³Ý Ý» ñáõÙ (§´³½ Ù³-í»å¦, §Ð³Ý ¹¿ë ³Ù ëû ñ»³Û¦, §²ñ¨»Éù¦, §êÇáݦ ¨ ³ÛÉÝ) ïå³·ñ-í³Í Ýñ³ µ³½ Ù³ ÃÇí Ñá¹ í³Í Ý» ñÁ, Ç Ù³ë ݳ íá ñǪ ì» Ý» ïÇ ÏÇ ¨ ìÇ»Ý Ý³ ÛÇ ØËÇ Ã³ñ Û³Ý Ùdz µ³ ÝáõÃ Û³Ý Ù³ ï» Ý³ ¹³ ñ³Ý Ý» ñáõÙ, ö³ ñÇ ½Ç ³½ ·³ ÛÇÝ ·ñ³ ¹³ ñ³ ÝáõÙ, º ñáõ ë³ Õ» ÙÇ í³Ý ùÇ, ÇÝã å»ë ݳ¨ ë÷Ûáõé ùÇ ï³ñ µ»ñ Ñ³Û Ï³ Ï³Ý » Ï» Õ» óÇ Ý» ñÇ ¨ í³Ý ù» ñÇ ·ñ³-å³ Ñáó Ý» ñáõÙ å³Ñ íáÕ µÅßϳ ñ³Ý Ý» ñÇÝ ÝíÇñ í³Í ѳñ Ûáõ ñÇó ³ í» ÉÇ Ñá¹ í³Í Ý»ñÝ Ç ñ»Ýó ³ Ýáõ ñ³ ݳ ÉÇ Ýå³ëïÝ »Ý µ» ñ»É Ñ³Û µÅßϳ ·Ç-ïáõà ۳ ÝÁ: Ø»Í ¿ ì. Âáñ ·áÙ Û³ ÝÇ Ý»ñ¹ ñáõ ÙÁ ݳ¨ Ëݹñá ³ é³ñ ϳ §àõ ëáõÙÝ µÅßÏáõ û³Ý¦ ·áñ ÍÇ ¨ ³Û¹ ÝáõÛÝ ëï»Õ ͳ ·áñ ÍáõÃ Û³Ý Ñ»-ï³ ·³ ÛáõÙ í» ñ³Ù ß³Ï í³Í ¨ ÁÝ ¹³ñ Ó³Ï í³Í ï³ñ µ» ñ³ ÏǪ §ú ·áõï µÅß Ïáõ û³Ý¦ »ñ ϳ ëÇ ñáõÃ Û³Ý áõ ëáõ٠ݳ ëÇ ñáõÃ Û³Ý Ù»ç, á ñÇÝ Ï³Ý¹-ñ³ ¹³é ݳÝù Ù»ñ Ñ» ï³ ·³ ß³ ñ³¹ ñ³Ý ùáõÙ:

Ð³Û µÅßϳ ·Ç ï³ Ï³Ý ßñç³ Ý³Ï Ý» ñÇÝ É³Û Ýá ñ»Ý ѳÛï ÝÇ ¿ µÅÇßÏ ·Çï ݳ ϳÝ, Ñ³Û µÅßÏáõ ÃÛ³Ý å³ï ÙáõÃ Û³Ý ÑÙáõï Ù³ë ݳ ·»ï È. Ðáí Ñ³Ý ÝÇë Û³ ÝÇ ³ í³Ý ¹Á ÙÇç ݳ ¹³ñ Û³Ý Ñ³Û µÅÇßÏ Ý» ñÇ ëï»Õ ͳ-·áñ Íáõà ÛáõÝ Ý» ñÇ, áÕç ÙÇç ݳ ¹³ñ Û³Ý Ñ³Û µÅßϳ ·Ç ïáõÃ Û³Ý áõ ëáõÙ-ݳ ëÇñ Ù³Ý ¨ åñá å³ ·³Ý¹ Ù³Ý ·áñ ÍáõÙ: §´ÅßÏáõÃ Û³Ý å³ï Ùáõ-

XXII

ÃÛáõ ÝÁ г Û³ë ï³ ÝáõÙ¦ ÑÇÝ· ѳ ïáñ Û³ ϳ åÇ ï³É ³ß ˳ ïáõÃ Û³Ý »ñ ñáñ¹ ·ñùáõÙ ·Ç ï³ Ï³Ý Ù³Ý ñ³Ïñ ÏÇï í»ñ Éáõ ÍáõÃ Û³Ý »Ý óñ Ï»-Éáí Ù»Í µÅßϳ å» ïÇ ëï»Õ ͳ ·áñ Íáõà ÛáõÝ Ý» ñÁ, È. Ðáí Ñ³Ý ÝÇë Û³ ÝÁ µ³ñÓñ ¿ ·Ý³ ѳ ïáõÙ ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇÝ Ý³¨ áñ å»ë ï» ë³ µ³Ý ·Çï-ݳ ϳ ÝÇ, áñÝ ³ í» ÉÇ ³ é³ñ ϳ Ûá ñ»Ý ¨ ³Ù µáÕ ç³ Ï³Ý ¿ ¹ñë ̈ áñ íáõÙ §àõ ëáõÙÝ µÅßÏáõ û³Ý¦ ·áñ ÍÇ Ù»ç (80, ÷. III, стр. 21-36):

² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇÝ, áñ å»ë ï» ë³ µ³Ý ·Çï ݳ ϳ ÝÇ, ³Ý¹ ñ³ ¹³ñ Ó»É ¿ ݳ¨ µ³½ Ù³ í³ë ï³Ï ·Çï ݳ Ï³Ý ²í. î»ñ-äá Õáë Û³ ÝÁ §´Çá Éá-·Ç³ Ï³Ý ÙïùÇ ½³ñ ·³ óáõ ÙÁ г Û³ë ï³ ÝáõÙ¦ ³ñ Å» ù³ íáñ áõ ëáõÙ-ݳ ëÇ ñáõ ÃÛ³Ý Ù»ç: ì»ñ Éáõ Í» Éáí ³ Ù³ ëdz óÇ µÅßϳ å» ïÇ Ï»Ý ë³ µ³-ݳ Ï³Ý ¹Ç ï³ñ ÏáõÙ Ý» ñÁ, Ù³ë ݳ íá ñ³ å»ë, §àõ ëáõÙÝ µÅßÏáõ û³Ý¦ ·áñ ÍÇ Ù»ç, î»ñ-äá Õáë Û³ ÝÁ ·ñáõÙ ¿. §² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÁ Ñ³Û Åá Õáíñ ¹Ç Ù» ͳ ·áõÛÝ ·Çï ݳ Ï³Ý µÅÇßÏÝ ¿, ³ Ù» ݳ Ëá ßáñ » ñ³Ë ï³ íáñ Ý» ñÇó Ù» ÏÁ, áã áù, áã Ýñ³ ÝÇó ³ é³ç ̈ áã ¿É Ýñ³ ÝÇó Ñ» ïá, ãÇ Ãá Õ»É Ù»½ ѳ-ë³Í ³ÛÝ åÇ ëÇ Ñ³ ñáõëï, ÙïùÇ ùÝݳ ¹³ ï³ Ï³Ý µá íáí ³Ýó ϳó ñ³Í ·Ç ï³ Ï³Ý Å³ é³Ý ·áõà ÛáõÝ, ÇÝã åÇ ëÇÝ ³Û¹ ² ÙÇñ ¹áí ɳÃÝ ¿ ³ ñ»É. » Õ³Í Ï³Ù áõ Ý» ó³Í û ñáõà ÛáõÝ Ý»ñÝ ³Ù µáÕ ç³ å»ë ÙÇç ݳ ¹³ ñÇÝÝ »Ý, Çñ ų Ù³ ݳ ÏÇ ÝÁ, áã ë³ Ï³ÛÝ ³ÝÓ Ý³ å»ë Ç ñ» ÝÁ¦ (51, ¿ç 433):

² ÙÇñ ¹áí ɳ ó ·Ç ïáõÃ Û³Ý Ù»ç ϳñ¨áñ ¿ñ 1990 Ã. µÅßϳ å³ï-Ù³ µ³Ý ê. ì³ñ ¹³Ý Û³ ÝǪ §²Ý ·Ç ï³ó ³Ý å¿ï¦ ¹» Õ³ µ³ é³ ñ³-ÝÇ éáõ ë» ñ»Ý É»½ íáí Ññ³ ï³ ñ³ Ïáõ ÙÁ, á ñÁ éáõ ë³ É» ½áõ ÁÝ Ã»ñ óá ÕÇÝ Ñݳ ñ³ íá ñáõà ÛáõÝ ÁÝ Ó» é»ó ³éÝã í» Éáõ ÙÇç ݳ ¹³ñ Û³Ý µÅßϳ ·Ç ïáõ-ÃÛ³Ý Ñ³Û Ù» ͳ ÝáõÝ ·Çï ݳ Ï³Ý Ç Ù³ë ï³ ë» ñÇ µÅßϳ Ï³Ý Å³ é³Ý-·áõ ÃÛ³ ÝÁ (57): ÜáõÛÝ Ñ» ÕÇ Ý³ÏÝ áõ ÝÇ ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇÝ í» ñ³ µ» ñáÕ ³ÛÉ Ññ³ å³ ñ³ ÏáõÙ Ý»ñ ¨ë (48, ¿ç 139-155; 68):

² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇ ·Ç ï³ Ï³Ý Å³ é³Ý ·áõÃ Û³Ý ÙÇ ç³½ ·³Û ݳó Ù³ ÝÁ Ù»Í ã³ ÷áí Ýå³ë ï» óÇÝ û ï³ñ É» ½áõ Ý» ñáí Ññ³ å³ ñ³ ÏáõÙ Ý» ñÁ, áñ-ï»Õ ѳñÏ ¿ ³ é³ÝÓ Ý³ ÏÇ Ýᯐ ýñ³Ý ëdz óÇ µÅÇßÏ ÈÇ» ó ñÇ Í³ é³-Ûáõà Ûáõ ÝÁ, áí ýñ³Ý ë» ñ»Ý µÅßϳ Ï³Ý Ñ³Ý ñ³ ·Ç ï³ Ï³Ý µ³ é³ ñ³ ÝÇ (Dictionnaire encyclopédique des sciences medicales) ÙÇç ݳ ¹³ñ Û³Ý Ñ³Û µÅßÏáõÃ Û³Ý µ³ ÅÝÇ Ñ»ÕÇݳÏÝ ¿ (98, p. 21-24): ²Ûë ·áñ ÍáõÙ Ýß³-ݳ ϳ ÉÇó »Ý ݳ¨ Ñ³Û µÅßϳ å³ï Ù³ µ³Ý Ý» ñÇ (Î. ´³ë Ù³ç Û³Ý (86, 87), ì. Âáñ ·áÙ Û³Ý (97, 98), Ä. ÎÛáõ ñ»Õ Û³Ý (90), ². ¶ ̈ áñ· Û³Ý (91), ì. Ü»ñ ë»ë Û³Ý (95), È. Ðáí Ñ³Ý ÝÇë Û³Ý (96), ê. ì³ñ ¹³Ý Û³Ý (99, 100)) û ï³ñ É» ½áõ Ý» ñáí Ññ³ å³ ñ³ ÏáõÙ Ý» ñÁ:

гñÏ »Ýù ѳ Ù³ ñáõÙ ³Ý¹ ñ³ ¹³é Ý³É ì. Âáñ ·áÙ Û³ ÝÇ ³ÛÝ Ññ³-å³ ñ³ ÏáõÙ Ý» ñÇÝ, á ñáÝù í» ñ³ µ» ñáõÙ »Ý §ú ·áõï µÅßÏáõ û³Ý¦ »ñ ÏÇ Ä¾. ¹. ë» µ³ë ï³ Ñ³Û µÅÇßÏ ´áõ Ýdz ÃÇ ÏáÕ ÙÇó ËÙµ³· ñ³Í û ñÇ Ý³-ÏÇÝ, û Ïáõ½ ¨ Ñ»Ýó ³ÛÝ å³ï ׳ éáí, áñ ³Ûë ËÙµ³·ñ í³Í û ñÇ Ý³ÏÝ ¿ñ ÑÇÙù Ñ³Ý ¹Ç ë³ ó»É ³ ϳ¹. êï. Ø³É Ë³ë Û³Ý óÇ Ñ³ Ù³ñ Ññ³ ï³-ñ³ Ï» Éáõ §ú ·áõï µÅßÏáõ û³Ý¦ »ñ ϳ ëÇ ñáõà Ûáõ ÝÁ, á ñÇ ³ é³ çÇÝ Ù³-ëÁª §àõ ëáõÙÝ µÅßÏáõ û³Ý¦ »ñ ÏÇ ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇ ÏáÕ ÙÇó Ñ» ï³ ·³-ÛáõÙ í» ñ³Ù ß³Ï í³Í ï³ñ µ» ñ³ÏÝ ¿ñ:

XXIII

1899 Ã. ì. Âáñ ·áÙ Û³ ÝÁ Ýϳ ñ³· ñáõÙ ¿ ä³ É³ ÃÇ ê. Ðñ»ß ï³-ϳ å»ï » Ï» Õ» óáõ Ù³ ï» Ý³ ¹³ ñ³ ÝáõÙ å³Ñ íáÕª ² ÙÇñ ¹áí ɳà ² Ù³-ëdz óáõ §ú ·áõï µÅßÏáõ û³Ý¦ »ñ ÏÇ ´áõ ÝÇ³Ã ê» µ³ë ï³ óáõ ÏáÕ-ÙÇó ËÙµ³ ·ñí³Í ï³ñ µ» ñ³ ÏÁ, áñ ï»Õ ϳñ ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇ Ñ³Ûï ÝÇ Ñ» ÕÇ Ý³ ϳ ÛÇÝ ÑÇ ß³ ï³ Ï³ ñ³ ÝÁª ³Ûë ·áñ ÍÇ ëï»ÕÍ Ù³Ý Ãí³ Ï³ ÝÇ, ·ñí» Éáõ Ýå³ ï³ ÏÇ ¨ ËݹÇñ Ý» ñÇ í» ñ³ µ»ñ Û³É. §...Ú³Ûë å»ëª ·Çñ ÙÝ ßÇ Ý» óÇ »ë ³Ý åÇ ï³Ý ¨ ³ ݳñ Å³Ý Í³ é³Ûë ²ë ïáõ ÍáÛ ² ÙÇñ ¹áí ɳà µÅÇßÏë ² Ù³ ëdz óÇÝ Ç Ù³Û ñ³ ù³ Õ³ùÝ Ç üÇ ÉÇ å³Û, Ç Ãí³ Ï³ Ýáõ-û³Ýë ѳ Ûáó æĺ. (1466) ³ ÙÇÝ ̈ ³Ù ëáÛ Ç ¹»Ï ï»Ù µ» ñÇ Æº.ÇÝ (25), ûñÝ ÑÇÝ· ß³µ ÃÇ... ½³Ûë ·ñáóë ³ ÝáõÝÝ ³ Ýáõ³ Ý» ó³ù ú ·áõï µÅßÏáõ-û³Ý, áñ ï³ ×ÇÏÝ øÇ ý³ Û» ÃÇ Ç ïÇå ³ ë¿: ºõ ³ ñ³ ñÇ ½³Ûë ·Çñùë »ñ Ïáõ µ³ ÅÇÝ, ¨ ³ é³ çÇÝ µ³ ÅÇÝÝ ¿ àõ ëáõÙÝ µÅßÏáõ û³Ý ¨ ÃåïÇñ ³ éáÕ çáõ û³Ý ¨ ëï³ óáõÙÝ ³ Ù¿Ý ³Ý ÓÇÝݦ (23, ¿ç 108): ÐÇ ß³ ï³-ϳ ñ³ ÝÇ í»ñ çáõÙ ³ñ Ó³ ݳ·ñ í³Í ¿ µÅßϳ ñ³ ÝÇ ³ í³ñï Ù³Ý Ãí³-ϳ ÝÁ. §Â³ñ· Ù³ Ý» ó³õ å³ ïáõ³ Ï³Ý µÅßϳ ñ³Ýë Ç Ù³Û ñ³ ù³ Õ³ùÝ Ç À éáõ ÙdzÛ, áñ óñ· Ù³ ÝÇ üáõ ÉÇ å»³Û, Ç Ãí³ Ï³ ÝÇë ѳ Ûáó æÄÀ. (1469) ³ ÙÇÝ, Ç ¹»Ï ï»Ù µ»ñ ³Ù ëáÛ Æ¼. (26), »õ Ç Ï³ Ãá ÕÇ Ïá ëáõ û³Ý ï¿ñ Úá í³ ÏÇ ÙÇ: àñù ϳñ ¹³Ûù ϳ٠û ñÇ Ý³ Ï¿ùª Ãá Õáõ ÃÇõÝ Ù» Õ³ó Ëݹñ» ó¿°ù Ç øñÇë ïá ë¿ Ã³ñ· Ù³ Ýá ÕÇ ·ñáó ² ÙÇñ ¹áí ɳà µÅßÏÇÝ, ¨ ²ëï í³Í ½Ó»½ ÛÇ ß¿ Çõñ ÙÇõ ë³Ý ·³Ù ·³ ÉáõëïÝ. ³ ٿݦ (23, ¿ç 109): ²Ûë ϳñ¨á ñ³ ·áõÛÝ ÑÇ ß³ ï³ Ï³ ñ³ ÝÇó µ³ óÇ, ä³ É³ ÃÇ ê. Ðñ»ß ï³-ϳ å»ï » Ï» Õ» óáõ Ù³ ï» Ý³ ¹³ ñ³ ÝÇ í» ñá ÑÇß Û³É Ó» é³ ·ÇñÝ áõ ÝÇ Ù»Ï ³Ûɪ á°ã å³ Ï³ë ϳñ¨áñ ÑÇ ß³ ï³ Ï³ ñ³Ý, á ñÇó ѳÛï ÝÇ ¿ ¹³é ÝáõÙ, áñ ³Ûë û ñÇ Ý³ ÏÁ ľ. ¹³ ñáõÙ ËÙµ³· ñ»É ¨ ß³ ñ³¹ ñ»É ¿ µÅÇßÏ ´áõ-ÝÇ³Ã ê» µ³ë ï³ óÇÝ. §²ÛÉ »ë ½í»ñ çÇÝ ³ß ˳ ïáÕÝ ëá ñ³ ½äáõ ÝÇ³Ã ê» µ³ë ï³ óÇ µÅÇßÏÝ, áñ µ³ ½áõÙ µÅßÏáõ ÃÇõÝ Ï³ ï³ ñ» ó³õ ßÝáñ ÑÇõÝ ²ë ïáõ ÍáÛ »õ ³Ûë å³ ïáõ³ Ï³Ý ·ñáóë ËÇëï ѳ õ³ Ý» ó³ù ¨ ·ñ»É ïáõ³ù...¦ (23, ¿ç 111): ÜáõÛÝ Ãí³ Ï³ ÝÇÝ §Ð³Ý ¹¿ë ³Ù ëû ñ»³Û¦áõÙ ì. Âáñ ·áÙ Û³ ÝÁ, Ýϳ ñ³· ñ» Éáí Ô³ ɳ Ãdz ÛÇ ³½ ·³ ÛÇÝ Ï»Ýï ñá ݳ-Ï³Ý Ù³ ï» Ý³ ¹³ ñ³ ÝÇ §ú ·áõï µÅßÏáõ û³Ý¦ Ù»Ï ³ÛÉ û ñÇ Ý³Ï, á ñÇ ÑÇ ß³ ï³ Ï³ ñ³Ý Ý» ñÇó Ù» ÏÁ, ÏñÏÇÝ íϳ Û» Éáí §ú ·áõï µÅßÏáõ û³Ý¦ »ñ ÏǪ ´áõ ÝÇ³Ã ê» µ³ë ï³ óÇ µÅßÏÇ ËÙµ³ ·Çñ ÉÇ Ý» Éáõ Ç ñá Õáõà Ûáõ ÝÁ, ÝßáõÙ ¿. §ºõ ³Û ëáõ ³ õ» ÉÇ åÇ ïÇ Ñ³ë ï³ ïáõÇ, Ûáõ ë³Ùù, ÿª äáõ ÝÇ³Ã ê» µ³ë ï³ óÇ µÅÇßÏÝ » Õ³Í ¿ Ç ñ³õ, áñ ² ÙÇñ ïáí ɳ Ã³Û ·áñ ÍÁ ˳-õ³ ñ¿Ý ѳ Ý³Í ¿, ß³ ñ³¹ ñ³Í ¿ ¨ ͳ Ýû ó óáõ ó³Í ¿ Çõñ ³½ ·Çݦ (24, ¿ç 377):

ì» ñá ÑÇß Û³É ÷³ë ï» ñÁ Ù»ñ ùÝÝáõÃ Û³Ý ËݹñÇݪ §àõ ëáõÙÝ µÅßÏáõ-û³Ý¦ ·áñ ÍÇÝ ³éÝã íáõÙ »Ý Ñ»ï¨Û³É Ï»ñå. ÇÝã å»ë ѳÛï ÝÇ ¿ª §ú ·áõï µÅßÏáõ û³Ý¦ »ñ ÏÁ, á ñÇ ³ é³ çÇÝ Ù³ ëÁ Ù»ñ áõ ëáõ٠ݳ ëÇ-ñáõÃ Û³Ý ³ é³ñ ϳ §àõ ëáõÙÝ µÅßÏáõ û³Ý¦Ý ¿, í»ó Ó» é³· ñÇ µ³Õ-¹³ ïáõà ۳ٵ 1940 Ã. ³ é³ çÇÝ ³Ý ·³Ù Ññ³ ï³ ñ³ Ï»É ¿ êï. سÉ-˳ë Û³Ý óÁ. Ýñ³ ÏáÕÙÇó ϳ½Ù³Í µÝ³·ñÇ Ñ³Ù³ñ ÑÇÙù ¿ ͳé³Û»É ´áõÝdzÃÇ ËÙµ³ ·ñ³Í Ø³ß ïáó Û³Ý Ø³ ï» Ý³ ¹³ ñ³ ÝÇ ÐÙñ 414 Ó»-

XXIV

é³ ·Çñ µÅßϳ ñ³ ÝÁ: гñÏ »Ýù ѳ Ù³ ñáõÙ ³Ý¹ ñ³ ¹³é Ý³É ³Ûë Ññ³-ï³ ñ³ ÏáõÃ Û³Ý á ñáß Ù³Ý ñ³ Ù³ë Ý» ñÇÝ. ½³ñ Ù³ ݳ ÉÇ ¿ ÃíáõÙ, áñ Ø³É Ë³ë Û³Ý óÁ, Ó»é ùÇ ï³Ï áõ Ý» ݳ Éáí µÅßϳ ñ³ ÝÇ ³ é³ çÇÝ µ³Õ-ϳ óáõ óÇã Ù³ë ϳ½ ÙáÕ §àõ ëáõÙÝ µÅßÏáõ û³Ý¦ ·áñ ÍÇ Ø³ß ïáó Û³Ý Ù³ ï» Ý³ ¹³ ñ³ ÝÇ ÐÙñ 8871 ãËÙµ³·ñ í³Í Ñ» ÕÇ Ý³ ϳ ÛÇÝ ÇÝù ݳ ·Çñ û ñÇ Ý³ ÏÁ, ³Û ¹áõ Ñ³Ý ¹»ñÓ, ÑÇÙù ¿ ÁÝ ¹áõ Ý»É ´áõ Ýdz ÃÇ ËÙµ³· ñ³Í ï³ñ µ» ñ³ ÏÁ: سë ݳ íá ñ³ å»ë ³Ûë ³ éÇ Ãáí Ø³É Ë³ë Û³Ý óÁ ·ñáõÙ ¿. §² Ó» é³ ·Ç ñÁ (ØØ Ó»é. ÐÙñ 8871) ãÇ Ï³ ñ» ÉÇ ÙÛáõë Ó» é³· ñ» ñÇ Ñ»ï ѳ Ù» Ù³ ï»É ï³ñ µ»ñ ÁÝ Ã»ñó í³Íù Ý» ñÁ ÁÝï ñ» Éáõ ѳ Ù³ñ, ù³ ÝÇ áñ áã ǵñ¨ µÝ³ ·Çñ ¿ ͳ é³ Û»É ÙÛáõë Ó» é³ ·Çñ Ý» ñÇÝ, ¨ áã ³ñ ï³·ñ í³Í ¿ Ýñ³ ÝÇó, ³ÛÉ ÇÝù Ýáõ ñáõÛÝ ³ß ˳ ïáõà ÛáõÝ ¿ §ú ·áõï µÅßÏáõ û³Ý¦ ·ñùÇó ï³ ëÁ ï³ ñÇ ³ é³ç ·ñí³ ÍÁ¦ (9, ¿ç È´): ²Ûë ¿ñ ³ éÇ ÃÁ, áñ Ø³É Ë³ë Û³Ý óÁ §ú ·áõï µÅßÏáõ û³Ý¦ µÝ³ ·Ç ñÁ Ññ³ ï³ ñ³ Ï» ÉÇë ó³Ý ϳ ó»É ¿ñ ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇ ³ é³ çÇÝ ·Ç ï³ Ï³Ý ëï»Õ ͳ ·áñ ÍáõÃ-Û³Ý ÇÝù ݳ ·Çñ ï³ñ µ» ñ³ ÏÁ, áñ å»ë ѳ í»É í³Í, ½» ï» Õ»É §ú ·áõï µÅßÏáõ û³Ý¦ ·ñùÇ í»ñ çáõÙ, á ñÁ ݳ ³Û¹ å»ë ¿É ãÇ ñ³ ·áñ Í»ó, ù³Ý ½Ç ÑÙáõï µ³ ݳ ë» ñÇ Ùáï ϳë Ï³Í Ý»ñ ϳ ÛÇÝ, áñ ÐÙñ 8871 Ó» é³ ·Ç ñÁ ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇ ÇÝù ݳ ·Ç ñÁ ã¿, ³ÛÉ ÁÝ ¹û ñÇ Ý³ Ïáõà ÛáõÝ ¿: ¸ñ³ ѳ-Ù³ñ ÑÇÙù ¿ñ » Õ»É ìÇ»Ý Ý³ ÛÇ ØËÇ Ã³ñ Û³Ý Ùdz µ³ ÝáõÃ Û³Ý Ù³ ï»-ݳ ¹³ ñ³ ÝÇ §àõ ëáõÙÝ µÅßÏáõ û³Ý¦ ·áñ ÍǪ Ô. Ðáí Ý³Ý Û³ ÝÇ Ýϳ-ñ³· ñ³Í §Ñ³ Ù³ éû ï»³É ËÙµ³· ñáõ û³Ý¦ û ñÇ Ý³ ÏáõÙ Ù»ç µ»ñ í³Í ³ÛÝ Ñ³ï í³ ÍÁ, á ñÁ ï»Õ ¿ñ ·ï»É §Ð» ï³ ½û ïáõ ÃÇõÝù Ý³Ë Ý»³ó é³Ù Ïû ñ¿ ÝÇ íñ³Û¦ ³ß ˳ ïáõ û³Ý Ù»ç. §...»÷ ³ÛÝ, áñ ³ ݳ ëáõÝ ¿ª ½ËáéÝ ²ë ïáõ³Í ãÇ ÁÝ ¹áõ ÝÇɦ (37, Ñ. ´, ¿ç 348): ²Ûë ïá ÕÇ Ñ³ Ù»-Ù³ ïáõà Ûáõ ÝÁ س ï» Ý³ ¹³ ñ³ ÝÇ ÐÙñ 8871 Ó» é³· ñÇ ÝáõÛÝ Ñ³ï í³ ÍÇ Ñ»ï Ýϳ ï» ÉÇ ¿ ¹³ñÓ ÝáõÙ ÙÇ ³ÏÝ µ³Ë ï³ñ µ» ñáõà ÛáõÝ. §...½Ç, áñ ³ ݳ ëáõÝ ¿ª ÉÇïéÝ ²ë ïáõ³Í ãÇ ÁÝ ¹áõ ÝÇɦ: ê³ ¿É ³ éÇà ¿ñ ѳÝ-¹Ç ë³ ó»É Ø³É Ë³ë Û³Ý óÇ Ñ³ Ù³ñ ϳñ Í» Éáõ, áñ ÐÙñ 8871 Ó» é³ ·Ç ñÁ ² ÙÇñ ¹áí ɳ ÃÇ ÇÝù ݳ ·Ç ñÁ ã¿, á ñáí Ñ»ï¨ í»ñ çÇÝë ã¿ñ ϳ ñáÕ ÃáõÛÉ ï³É ³Ûë åÇ ëÇ ³Õ ׳ ïáõÙ (×Çßï µ³éÝ ¿ §½Ëáéݦ ³Û ëÇÝùݪ Ëá é³-ÍÁ, å³ Ï³ ë³ íá ñÁ, ³Û ÝÇÝã §ÉÇïéݦ-Á ³ ÝÇ Ù³ëï µ³é ¿):

л ï³ ·³ ÛáõÙ Ø³É Ë³ë Û³Ý óÇÝ Ñ³Ûï ÝÇ ¹³ñ Ó³Ý Ø³ß ïáó Û³Ý Ø³ ï» Ý³ ¹³ ñ³ ÝÇ §àõ ëáõÙÝ µÅßÏáõ û³Ý¦ ¨ë »ñ Ïáõ û ñÇ Ý³Ï Ý»ñ, á ñáÝù áõ Ý»ÇÝ áõ ÕÇÕ ÁÝ Ã»ñó í³Íùª §½Ëáéݦ, ÇëÏ ÐÙñ 8871 Ó» é³·-ñÇ í» ñáÝß Û³É §³Õ ׳ ïáõ ÙÁ¦ µ³ ó³ïñ íáõÙ ¿ Ñ»ï¨Û³É Ï»ñå. ÐÙñ 8871 Ó» é³· ñáõÙ ÝáõÛÝ å»ë ëϽµÝ³ å»ë ·ñí³Í ¿ » Õ»É §½Ëáéݦ, µ³Ûó ³Ûë µ³ éÁ Ó» é³· ñÇ ÃÕÃÇ íݳë í» Éáõ å³ï ׳ éáí ³Õ ×³ï-í»É ¿ ¨ ÁÝ Ã»ñ�