ΠEP IEXOMENA

E ι σα γωγή σ τ ην π ρώ τ η έ κ δοση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Πρόλογο ς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

1. Ένα πολίτευμα με περίβλημα ελληνικότητας:

Eλλάδα, Eυρώπη, Δύση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

2. H ιδρυτική πράξη: H δημοκρατία στην αρχαία Eλλάδα . . . . . . . . . . . 48

3. Πώς ξαναμπήκε στο παιχνίδι και πώς τελικά εξήλθε

της σκηνής η ελληνική δημοκρατία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

4. H πρώτη νίκη του φιλελευθερισμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

5. Kαθολική ψηφοφορία: πράξη πρώτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

6. Kαθολική ψηφοφορία: πράξη δεύτερη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158

7. Oι έγνοιες του «γεροτυφλοπόντικα» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

8. H Eυρώπη «σε πορεία» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182

9. Aπό την εκατόμβη των κομμουνάρων στις «ιερές ενώσεις» . . . . . . . 199

10. H Tρίτη Δημοκρατία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

11. H δεύτερη αποτυχία της καθολικής ψηφοφορίας . . . . . . . . . . . . . . . . 247

12. O «ευρωπαϊκός εμφύλιος πόλεμος» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288

13. Δημοκρατίες, προοδευτικές δημοκρατίες, λαϊκές δημοκρατίες . . . . . 331

14. Ψυχρός Πόλεμος και οπισθοδρόμηση της δημοκρατίας . . . . . . . . . . 376

15. Προς το «μεικτό σύστημα» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404

16. Ήταν μια «νέα ιστορία»; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441

Eπ ί λο γο ς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469

B ι β λ ι ο γ ρ αφ ί α . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477

Eπ ί μ ε τ ρ ο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497

E υ ρ ε τ ή ρ ι ο ονομά των . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519

1

ΕΝΑ ΠΟΛ ΙΤΕΥΜΑ ΜΕ ΠΕΡ ΙΒΛΗΜΑ ΕΛΛΗΝ ΙΚΟΤΗΤΑΣ :

ΕΛΛΑΔΑ , ΕΥΡΩΠΗ , ΔΥΣΗ

Ο Πλάτων στην Πολιτεία, βιβλ. V, λέει: «οι Έλληνες δεν θα κατα-στρέψουν βέβαια τους Έλληνες, δεν θα τους κάνουν σκλάβους, δενθα ερημώσουν τις επαρχίες τους ούτε θα κάψουν τα σπίτια τους· αντι-θέτως όμως θα τα πράξουν όλα τούτα στους Βαρβάρους». Και οι λό-γοι του Ισοκράτους, όλοι τους πλήρεις ελέους για τα δεινά των Ελλή-νων, είναι ανηλεείς όσον αφορά τους Βαρβάρους, ή Πέρσες, καιπροτρέπουν συνεχώς το έθνος, και τον Φίλιππο, να τους εξοντώσει.

Giacomo Leopardi, Zibaldone

Επιτρέπεται σε ένα φιλόσοφο να διευρύνει την οπτική του και να θε-ωρήσει την Ευρώπη μεγάλη δημοκρατία, οι τόσο διαφορετικοί κάτοι-κοι της οποίας έχουν φτάσει σχεδόν στο ίδιο επίπεδο πολιτισμού καιπαιδείας […]. Οι άγριοι λαοί της γης είναι κοινοί εχθροί της πολιτι-σμένης κοινωνίας, και θα πρέπει να αναρωτηθούμε εναγωνίως εάν ηΕυρώπη απειλείται ακόμη από μια επανάκαμψη αυτών των συμφορών.

Edward Gibbon, Ιστορία της παρακμής και της πτώσης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας

23

T ο ότι η δημοκρατία είναι ελληνική επινόηση αποτελεί μάλλον ρι-ζωμένη άποψη. Ένα πρόβλημα λόγω αυτής της αοριστίας της έν-

νοιας ανέκυψε κατά το σχεδιασμό του προοιμίου του Ευρωσυντάγ-ματος (που δημοσιεύτηκε στις 28 Μαΐου 2003). Αυτοί που, έπειτα απόπολλές αλχημείες, επεξεργάστηκαν το κείμενο ―ανάμεσά τους και οπρώην πρόεδρος της Γαλλίας Giscard d’Estaing― σκέφτηκαν να επι-θέσουν την ελληνοκλασική σφραγίδα στο γεννώμενο σύνταγμαπροτάσσοντας στο προοίμιο ένα παράθεμα από τον επιτάφιο λόγοπου ο Θουκυδίδης αποδίδει στον Περικλή (430 π.Χ.). Στο προοίμιοτου Ευρωσυντάγματος τα λόγια του θουκυδίδειου Περικλή παρατίθε-νται ως εξής: «To πολίτευμά μας λέγεται δημοκρατία επειδή η εξουσίαείναι στα χέρια όχι μιας μειοψηφίας αλλά ολόκληρου του λαού». [Ταλόγια αυτά εξαφανίστηκαν στην οριστική μορφή του κειμένου.] Πρό-κειται για παραποίηση των όσων ο Θουκυδίδης βάζει στο στόμα τουΠερικλή. Και δεν είναι διόλου άσκοπη η προσπάθεια να καταλάβεικανείς γιατί έγινε προσφυγή σε μια τέτοια φιλολογική «ποταπότητα».

Λέει ο Περικλής στον βαρυσήμαντο λόγο που του αποδίδει οΘουκυδίδης: «Η λέξη που χρησιμοποιούμε για να χαρακτηρίσουμετο πολιτικό μας σύστημα [φυσικά, θα ήταν μοντερνιστικό και λά-θος να αποδώσουμε τη λέξη πολιτεία ως «σύνταγμα»] είναι δημο-κρατία, λόγω του ότι στη διοίκηση [η λέξη που χρησιμοποιείται εί-ναι οικείν] αυτό προσδιορίζεται όχι σε σχέση με τους λίγους αλλάσε σχέση με την πλειοψηφία [άρα, δεν έχει καμία σχέση η «εξου-σία», και πολύ λιγότερο «ολόκληρος ο λαός»]. Και εξακολουθεί οΠερικλής: «Όμως στις ιδιωτικές μας αντιδικίες αποδίδουμε στονκαθένα ίση βαρύτητα, και εν πάση περιπτώσει στον δημόσιο βίομας κυριαρχεί η ελευθερία» (II, 37). Μπορεί κανείς να καταφύγει σεόσες σοφιστείες θέλει, όμως η ουσία είναι ότι ο Περικλής αντιπα-ραθέτει τις έννοιες «δημοκρατία» και «ελευθερία».

∏ ¢ ∏ ª √ ∫ ƒ ∞ Δ π ∞

24

Ο Περικλής υπήρξε ο μεγαλύτερος πολιτικός ηγέτης στην Αθή-να κατά το δεύτερο ήμισυ του 5ου αιώνα π.Χ. Δεν κατήγαγε στρα-τιωτικές νίκες, μάλλον ήττες γνώρισε στην εξωτερική πολιτική, επίπαραδείγματι στην καταστροφική εκστρατεία κατά της Αιγύπτου,όπου η Αθήνα έχασε έναν τεράστιο στόλο. Όμως μπορούσε ναεξασφαλίζει και να παγιώνει τη συναίνεση τόσο επιδέξια, ώστε κα-τάφερε να καθοδηγήσει σχεδόν αδιάκοπα επί μία τριακονταετία(462-430 π.Χ.) την πόλη των Αθηνών με «δημοκρατικό» τρόπο. Δη-μοκρατία ήταν ο όρος με τον οποίο οι αντίπαλοι της «λαϊκής» κυ-βέρνησης προσδιόριζαν τη διακυβέρνηση αυτή, με την πρόθεση ναφωτίσουν τον βίαιο χαρακτήρα της (το κράτος δηλώνει ακριβώς τηνισχύ στη βίαιη έκφανσή της). Για τους πολέμιους του πολιτικού συ-στήματος που επικεντρωνόταν στη συνέλευση του δήμου, η δημο-κρατία ήταν συνεπώς ένα ελευθεροκτόνο πολίτευμα. Να γιατί οΠερικλής, στον επίσημο και βαρυσήμαντο λόγο που του αποδίδειο Θουκυδίδης, επαναπροσδιορίζει το εύρος του όρου, παίρνει τιςαποστάσεις του από αυτόν, γνωρίζοντας άλλωστε καλά ότι είναιλέξη που αρέσει στη λαϊκή μερίδα, η οποία χρησιμοποιεί το δίχωςάλλο τον όρο δήμος για να δηλώσει το σύστημα που νιώθει ότι τηναντιπροσωπεύει. Ο θουκυδίδειος Περικλής παίρνοντας τις αποστά-σεις του λέει: χρησιμοποιούμε τον όρο δημοκρατία για να προσ-διορίσουμε το πολιτικό μας σύστημα απλώς επειδή συνήθως κατα-λήγουμε στο κριτήριο της «πλειοψηφίας», παρότι σ’ εμάς υπάρχειελευθερία.

Ο Θουκυδίδης αντιλαμβάνεται τον Περικλή ως έναν πραγματι-κό princeps: ένα είδος «πρωτείου», μια προσωπική εξουσία αποδε-κτή και αναγνωρισμένη, που τελικά εκφυλίζει, χωρίς να τις παρα-βιάζει, τις ισορροπίες μεταξύ των εξουσιών. Μόλις τέσσερις αιώνεςαργότερα ένας παρόμοιος τύπος εξουσίας εγκαθιδρύθηκε από τον

∂ ¡ ∞ ¶ √ § π Δ ∂ À ª ∞ ª ∂ ¶ ∂ ƒ π μ § ∏ ª ∞ ∂ § § ∏ ¡ π ∫ √ Δ ∏ Δ ∞ ™

25

Αύγουστο, ο οποίος ―παρότι έγινε «princeps»― δεν δίστασε ναδιεκδικήσει την αποκατάσταση της Δημοκρατίας στη Ρώμη. Αλλά,όσον αφορά τους συγχρόνους του Περικλή, ήταν φυσικό να πάειο νους τους σε ένα άλλο είδος προσωπικής εξουσίας που τουςήταν πιο οικείο, στην «τυραννίδα». Και όντως, ορισμένοι κωμικοίποιητές ―επωφελούμενοι από την ελευθερία του λόγου που παρε-χόταν στην κωμωδία― μαστίγωναν από σκηνής τον princeps Περι-κλή, ικετεύοντάς τον δίκην αστεϊσμού να μην αναλάβει την τυραν-νίδα στην Αθήνα. Αυτός που έπλασε τον όρο πρώτος ανήρ ανα-φορικά με τον Περικλή ήταν ο σύγχρονος και θαυμαστής του Θου-κυδίδης. Γι’ αυτό και, σκιαγραφώντας ένα του «πορτρέτο», έγραψεότι υπό τη διακυβέρνησή του στην Αθήνα υπήρξε στα λόγια δημο-κρατία, αλλά στην πράξη η του πρώτου ανδρός αρχή (ΙΙ, 65). Αυτόςο ορισμός είναι καλοζυγισμένος ― κάθε λέξη έχει σταθμιστεί ευ-φυώς. Και φαίνεται πολύ πιο σημαντικός καθώς ακολουθεί σε μι-κρή απόσταση την ομιλία στην οποία ο ίδιος ο Περικλής (ο θου-κυδίδειος Περικλής, εννοείται) παίρνει τις αποστάσεις του από τηλέξη δημοκρατία και υπογραμμίζει πόσο ήταν ακατάλληλη για ναεκφράσει την αληθινή ―και εξαιρετικά πρωτότυπη― φύση του αθη-ναϊκού πολιτικού συστήματος.

Ο Θουκυδίδης δεν λέει επομένως ότι η κυβέρνηση του Περικλήέμοιαζε στην «τυραννίδα», πράγμα που αντιθέτως διακήρυσσανανοιχτά οι εχθρικοί έναντι του Περικλή κωμωδιογράφοι. Επινοεί ―και αυτό είναι ένδειξη του μεγαλείου του ως πολιτικού στοχαστή―την ασυνήθιστη κατηγορία «του πρώτου ανδρός αρχή». Εξάλλουτου είναι εξαιρετικά οικείος ο τύπος εξουσίας που τον προηγούμε-νο αιώνα είχαν ασκήσει στην Αθήνα οι «τύραννοι», ή μάλλον ο κα-τεξοχήν τύραννος, ο Πεισίστρατος (560-528 π.Χ.). Όταν γίνεταιλόγος περί «τυραννίδος», συγχέονται διαφορετικές πραγματικότη-

∏ ¢ ∏ ª √ ∫ ƒ ∞ Δ π ∞

26

τες· και πάντως δυσκολευόμαστε να τις εκτιμήσουμε ισορροπημέ-να, διότι οι πηγές που μιλούν γι’ αυτές είναι ως επί το πλείστονάκρως εχθρικές προς τα άτομα που σε διάφορες ελληνικές πόλειςυποδύθηκαν αυτόν το ρόλο ― ρόλο ουσιαστικά διαμεσολαβητικόστην αρχή, που αναλαμβανόταν από ανθρώπους που, όπως ο Πει-σίστρατος, μπορούσαν να στηριχθούν σε λαϊκή βάση. «Από ηγέ-της του λαού ο Πεισίστρατος έγινε τύραννος» λέει ο Αριστοτέληςστην Αθηναίων Πολιτεία (22, 3). Ο Θουκυδίδης ξέρει καλά ότι τηνεξουσία των «τυράννων» στην Ελλάδα την κατέλυσε η Σπάρτη καιότι στην περίπτωση των Αθηνών τη διακυβέρνηση του Πεισίστρα-του τη χαρακτήριζε όχι βέβαια μια στυγερή τρομοκρατική καταστο-λή (αυτή είναι η «ρητορικο-δημοκρατική» εικόνα του τυράννου)αλλά η αδιάλειπτη παρουσία του στην εξουσία μέσα σε ένα πολι-τειακώς ορθό πλαίσιο, που η σοβαρότερη αλλοίωσή του ήταν η μα-κρά παραμονή των ίδιων πάντοτε ανθρώπων ―δηλαδή του Πεισί-στρατου και των συγγενών του― στην ηγεσία της πόλης. Ο Θου-κυδίδης συνεπώς αποδίδει στον «τύραννο» των Αθηνών (τον Πει-σίστρατο) χαρακτηριστικά πολύ συγγενικά εκείνων του princeps-Περικλή, και ωστόσο δεν αποκαλεί τον Περικλή τύραννο αλλά επι-νοεί μια νέα κατηγορία· αυτός ο ίδιος που θεωρητικοποίησε τηνεπανάληψη των γεγονότων είναι εκείνος που κατανοεί από την άλ-λη την ιδιαιτερότητα και μη επαλληλία τους.

Η περιγραφή του είναι τέτοια, ώστε ένας μεγάλος στοχαστής,από τους θεμελιωτές της πολιτικής σκέψης, ο Thomas Hobbes ―που ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του με μια μετάφραση του Θουκυ-δίδη (1628), αποφασιστικής σημασίας για την πνευματική του εξέ-λιξη―, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο Θουκυδίδης είχε τοποθε-τήσει τόσο τον Πεισίστρατο όσο και τον Περικλή στη χορεία των«μοναρχών», και ότι ως εκ τούτου ο Θουκυδίδης έπρεπε να θεω-

∂ ¡ ∞ ¶ √ § π Δ ∂ À ª ∞ ª ∂ ¶ ∂ ƒ π μ § ∏ ª ∞ ∂ § § ∏ ¡ π ∫ √ Δ ∏ Δ ∞ ™

27

ρηθεί ένας από τους μεγαλύτερους θεωρητικούς και υποστηρικτέςτης μοναρχίας. Συσκότιζε την κρίση του Hobbes η δική του οπτι-κή για τις πολιτικο-θεσμικές μορφές. Η εκτίμησή του είναι λαν-θασμένη, αλλά εξόχως σημαντική, διότι καταρρίπτει τον συμβατι-κό Θουκυδίδη των μέτριων ερμηνευτών, που επινοούν έναν ιστο-ρικό υμνητή της δημοκρατίας εφόσον υπήρξε συγγραφέας του πε-ρίκλειου επιταφίου.

Ήδη αυτές οι συνοπτικές αρχικές σκέψεις, στις οποίες θα επα-νέλθουμε εκτενέστερα στη συνέχεια, βοηθούν να κατανοήσουμετο φαινόμενο της αδιάκοπης, πολύπαθης και συχνά παραπλανητι-κής προσπάθειας των συγχρόνων να «εγκλιματιστούν» στο ακαν-θώδες τοπίο της αρχαίας πολιτικής σκέψης, ιδιαίτερα της ελληνι-κής. Προσπάθεια που τη δυσχεραίνει ακόμα περισσότερο η λεκτι-κή ταυτότητα ποικίλων και θεμελιακών εννοιών, με πρώτη τη «δη-μοκρατία». Ταυτότητα που κρύβει τη διαφορά ― δεν είναι εύκολο νακαταλάβει κανείς τη διαφορά κάτω από τη φαινομενική ταυτότητα.Χρειάζεται, όπως μόλις είπαμε, ένας Θουκυδίδης.

Να, λοιπόν, που αρχίζουμε να κατανοούμε την γκάφα που έκα-ναν οι αρχιτέκτονες του προοιμίου του Ευρωσυντάγματος. Από μιαπληροφόρηση σχολικού τύπου, ίσως μάλιστα μέσου ή και χαμηλούεπιπέδου, ήξεραν ότι «η Ελλάδα επινόησε τη δημοκρατία» (διατύ-πωση εντυπωσιακή και τόσο σχηματική, ώστε, αν τη μελετήσει σεβάθος κανείς, αποδεικνύεται ψευδής). Γνώριζαν επίσης ότι οι αρ-χαίοι συγγραφείς (Αθηναίοι ή περί Αθηνών ομιλούντες) αναφέ-ρουν, συζητούν και κρίνουν το μηχανισμό της πολιτικής δημοκρα-τίας. Πιθανότατα έψαξαν αρχικά στους πολιτικούς στοχαστές (τονΠλάτωνα και τον Αριστοτέλη), και θα πρέπει να τους εξέπληξε ηδιαπίστωση ότι στα έργα τους, που σώθηκαν σε τόσο μεγάλη έκτα-ση, η δημοκρατία είναι σταθερός στόχος επιθέσεων και μάλιστα,

∏ ¢ ∏ ª √ ∫ ƒ ∞ Δ π ∞

28

στην περίπτωση της Πολιτείας του Πλάτωνα, άγριας πολεμικής.Στράφηκαν τότε αλλού. Να έψαξαν άραγε ανάμεσα στους ρήτορες;Δεν το γνωρίζουμε. Αν το έκαναν, θα έμειναν έντρομοι. Θα βρή-καν στον Ισοκράτη τον αφορισμό πως η Σπάρτη είναι «τέλεια δη-μοκρατία» και θα αναρωτήθηκαν με αμηχανία: Μα πώς είναι δυνα-τόν; Δεν ήταν η κατεξοχήν ολιγαρχική πόλη; (άλλος κοινός τόπος)Και έτσι κατέληξαν να χτυπήσουν την πόρτα του Θουκυδίδη (στουΔημοσθένη δεν θα ωφελούσε ιδιαίτερα να σταθούν, μια και υπο-στηρίζει ότι τους πολιτικούς αντιπάλους πρέπει κανείς να τους «ξυ-λοκοπά», και επιπλέον ότι πρέπει να στιγματίζονται ως «προδότες»και «πράκτορες του εχθρού»). Αλλά τι να διαλέξουν από τονστριφνό, διαλεκτικό Θουκυδίδη; Κατέληξαν, πάντα χάρη στις σχο-λικές μνήμες, στον επιτάφιο λόγο του Περικλή. Αρκεί ένας indexverborum, ένα λεξιλόγιο, και από το λήμμα δημοκρατία φτάνουνεύκολα στην περικοπή αυτή. Όμως, μόλις τη διάβασαν, δεν πρέπεινα τους ικανοποίησε και πολύ. Ακόμα και οι τρέχουσες μεταφρά-σεις, όσο κι αν είναι ευπρεπείς και ενίοτε βολικές, δεν μπορούν ναπαραγνωρίσουν τον αποστασιοποιημένο και αμήχανο τρόπο με τονοποίο εκφράζεται ο Περικλής. Εξού και η λαμπρή λύση, και επίσηςκλασική: να αλλάξουν το κείμενο· να βάλουν στο στόμα του Θου-κυδίδη κάτι που δεν λέει.

Το «ταξίδι» στην αρχαία Eλλάδα πρέπει πάντως να υπήρξε επι-μορφωτικό. Να ανέδειξε μια πραγματικότητα ιδιαιτέρως αποκαλυ-πτική, παρότι διόλου ψυχωφελή: δεν υπάρχουν κείμενα αθηναίωνσυγγραφέων που να αναπέμπουν ύμνους στη δημοκρατία. Και δενπρέπει να είναι τυχαίο.

Κάθε αναγνώστης του Ομήρου γνωρίζει ότι η αντίθεση Ευρώπη/Ασία δεν απαντά στην Ιλιάδα, ούτε καν η αντίθεση μεταξύ Ελλή-

∂ ¡ ∞ ¶ √ § π Δ ∂ À ª ∞ ª ∂ ¶ ∂ ƒ π μ § ∏ ª ∞ ∂ § § ∏ ¡ π ∫ √ Δ ∏ Δ ∞ ™

29

νων και Βαρβάρων, όπως επισήμανε ο Θουκυδίδης (Ι, 3). Οι Τρώεςδεν είναι λιγότερο Έλληνες από τους Αχαιούς. Πρόκειται επομέ-νως για μια αναδρομική ερμηνεία, που δεν πρέπει να είναι προγε-νέστερη των Περσικών Πολέμων. Η Γεωγραφία του Εκαταίου τουΜιλήσιου, συγχρόνου της Ιωνικής Επανάστασης, περιλάμβανε δύοβιβλία: το ένα αφιερωμένο στην Ευρώπη, το άλλο αφιερωμένοστην Ασία· όμως Ευρώπη σήμαινε λίγο πολύ την Ελλάδα (εξαιρου-μένης της Πελοποννήσου) και τις ελληνικές αποικίες.

Οι Περσικοί Πόλεμοι χρησίμευσαν ως καταλύτης για την ανά-δειξη της αντίθεσης Έλληνες/Βάρβαροι. Ποια είναι άραγε η ου-σιώδης διαφορά μεταξύ των μεν και των δε; Οι Έλληνες ζουν σεπόλεις ενώ οι Βάρβαροι όχι· οι μεν είναι «ελεύθεροι» ενώ οι άλλοιυποταγμένοι σε έναν αρχηγό. Από την πρώτη κιόλας φράση τωνΙστοριών του Ηροδότου οι Βάρβαροι αποτελούν, μαζί με τουςΈλληνες, τους δύο πόλους της ιστορικής πραγματικότητας: «Αυτήείναι η έκθεση των ερευνών του Ηροδότου του Αλικαρνασσέως,προκειμένου τα ανθρώπινα γεγονότα να μη χαθούν με τον καιρόκαι τα μεγάλα και θαυμαστά κατορθώματα που πραγματοποίησαν οιΈλληνες και οι Βάρβαροι να μη μείνουν δίχως φήμη».

Την αντίθεση μεταξύ Ευρώπης και Ασίας απεικονίζει ο Αισχύ-λος στους Πέρσες (472 π.Χ.) μέσω των δύο αντιμαχόμενων αδερ-φών, της Δωρικής και της Περσίδας. Αυτή η οπτική θα προβληθείστον Τρωικό Πόλεμο, έτσι παρουσιάζονται αναδρομικά οι Τρώες ως«Βάρβαροι». Για πολύ καιρό η έννοια της Ευρώπης συνέπιπτε με τοναυτοπροσδιορισμό που υιοθετούσαν οι Έλληνες. Στην Ελλάδα τωνπόλεων-κρατών μία ισοδυναμία είναι βαθιά ριζωμένη: Ελλάδα =Ευρώπη = ελευθερία-δημοκρατία· Περσία = Ασία = δουλεία.

Όμως συμφωνούσαν άραγε οι Έλληνες στην πραγματικότηταστο σημείο αυτό; Σε ένα χωρίο των Ιστοριών του ο Ηρόδοτος υπο-

∏ ¢ ∏ ª √ ∫ ƒ ∞ Δ π ∞

30

στηρίζει σαφέστατα ότι, πριν από τον Κλεισθένη, την πολιτική δη-μοκρατία την είχε «επινοήσει» στην Περσία ένας από τους πέρσεςαξιωματούχους οι οποίοι εμπλέκονταν στη συνωμοσία που είχεγκρεμίσει το σφετεριστή Ψευδοσμέρδι. Ο Ηρόδοτος διαμαρτύρε-ται για το γεγονός ότι οι Έλληνες, κατά τις δημόσιες αναγνώσειςτου, δεν είχαν αποδεχτεί αυτή την πολύ ξεκάθαρη και λεπτομερήδήλωση (ΙΙΙ, 80). Ένας μεγάλος ιστορικός της Ελλάδας και τηςΠερσίας, ο David Asheri, σωστά έγραψε εν προκειμένω ότι στοχωρίο αυτό ο Ηρόδοτος έχει βάλει στο στόχαστρο, με συγκεκα-λυμμένο τρόπο, την τυπικώς αθηναϊκή (ελληνική, γενικότερα)αντίληψη ότι η δημοκρατία είναι ελληνική «επινόηση».1

Ο 5ος αιώνας π.Χ. ―που αρχίζει με τη μάχη την οποία ο JohnStuart Mill θεωρούσε πολύ πιο σημαντική για την Αγγλία από αυ-τήν του Hastings, δηλαδή τη μάχη του Μαραθώνα― τελειώνει με μιασυγκλονιστική εξέλιξη: οι ελληνικές πόλεις προσπαθούν να εξα-σφαλίσουν, οι μεν κατά των δε, την εύνοια και τις παροχές του βα-σιλιά των Περσών. Ο «μέγας βασιλεύς» συμβολίζει, στη ρητορικήεννοείται, τη «βαρβαρική» δουλεία, αλλά ταυτόχρονα είναι ο ιδανι-κός προστάτης, από τον οποίο σπεύδουν να ζητήσουν στρατιωτικήκαι οικονομική βοήθεια.

Μια παράδοση που μας είναι γνωστή χάρη στον Πλούταρχο βε-βαιώνει ότι ο Μέγας Αλέξανδρος βρήκε στις Σάρδεις, την εποχήπου έπεσε η δυναστεία των Αχαιμενιδών, ένα αντίγραφο από τιςεπιστολές τις οποίες ο βασιλιάς της Περσίας είχε στείλει στους σα-τράπες της Ιωνίας προστάζοντάς τους να υποστηρίξουν με μεγάλαποσά την πολιτική δράση του Δημοσθένη (Πλούταρχος, Δημοσθέ-νης 20). Έχοντας επίγνωση του κινδύνου που αντιπροσώπευε οΦίλιππος Β’ για το βασίλειό του, ο βασιλιάς της Περσίας ενίσχυεχρηματικά τον Δημοσθένη ως στυλοβάτη της αντιπολίτευσης κατά

∂ ¡ ∞ ¶ √ § π Δ ∂ À ª ∞ ª ∂ ¶ ∂ ƒ π μ § ∏ ª ∞ ∂ § § ∏ ¡ π ∫ √ Δ ∏ Δ ∞ ™

31

του Φιλίππου. Στο ίδιο κείμενο ο Πλούταρχος προσθέτει ότι στααρχεία της βασιλικής πρωτεύουσας ο Μέγας Αλέξανδρος είχε τηντύχη να βρει όχι μόνο τις επιστολές που ο Δημοσθένης απηύθυνεστους «φίλους» του στην Περσία, αλλά και τον κατάλογο με τα πο-σά που κατέθεσαν υπέρ του οι σατράπες. Άλλωστε, ο βασιλιάς τηςΠερσίας είχε διασταυρώσει τις φήμες αναφορικά με μια μακεδονι-κή επίθεση όταν έπεσε στα χέρια του ο Ερμείας, ο έλληνας δυνά-στης του Αταρνέως (στην Τρωάδα), φίλος του Αριστοτέλη και τωνΜακεδόνων. Η σύλληψη και ο απάνθρωπος θάνατός του υπήρξαντο αντικείμενο ενός βαθιά συγκινητικού ποιητικού κειμένου τουΑριστοτέλη με τον τίτλο Ύμνος εις αρετήν (απόσπ. 675 Rose).Αντιθέτως, ο Δημοσθένης εκδηλώνει όλο του τον ενθουσιασμό γιατη σύλληψη του Ερμεία, με τρόπο σχεδόν άγριο, στον λεγόμενο Δ’Φιλιππικό: «Ήρθε επιτέλους η στιγμή» αναφωνεί. «Ο βασιλιάς τηςΠερσίας θα μάθει επιτέλους όλη την αλήθεια, και αυτή τη φορά όχιχάρη στα μηνύματά μας αλλά χάρη στις ομολογίες στις οποίες θαεξαναγκαστεί ο Ερμείας» (32).

Στο ίδιο κείμενο ο Δημοσθένης εκφράζει σαρκαστικά την περι-φρόνησή του για όσους, στην Αθήνα ή αλλού, υιοθετούν ακόμη τις«επιπόλαιες διατυπώσεις […] ο βάρβαρος, ο παραδοσιακός εχθρόςτης Ελλάδας κτλ.» (Δ’ Φιλιππικός 33). Και προσθέτει: «Όταν βλέ-πω κάποιους να εκδηλώνουν φόβο απέναντι στο βασιλιά της Περ-σίας, που κατοικεί πέρα στη Μεσοποταμία, και ακούω τις έντρομεςκραυγές τους (“ο εχθρός σας είναι αυτός” κτλ.), και έπειτα βλέπωτα ίδια πρόσωπα να εκφράζονται τελείως διαφορετικά σε σχέση μετον εγκληματία που ζει κοντά μας, στη Μακεδονία, α, τότε τους φο-βάμαι αυτούς τους τύπους, γιατί δεν φοβούνται τον Φίλιππο».

Η Realpolitik είχε διδάξει στον Δημοσθένη πως η Ασία δενήταν επικίνδυνη, πως ο πιο επικίνδυνος εχθρός ήταν για την Αθή-

∏ ¢ ∏ ª √ ∫ ƒ ∞ Δ π ∞

32

να ένας ευρωπαίος γείτονας, ισχυρός και μισητός όπως, κατά τηγνώμη του, ο βασιλιάς της Μακεδονίας.

Σε προγενέστερες φάσεις ο Δημοσθένης είχε καταφύγει καιαυτός στις «επιπόλαιες διατυπώσεις», στην «αντιβαρβαρική» ρητο-ρική, τόσο στο λόγο που πραγματεύεται εκτενώς τα οικονομικά καιστρατιωτικά ζητήματα και έχει τον τίτλο Περί των συμμοριών όσοκαι, πολύ αργότερα, στον Γ’ Φιλιππικό (41-45), όπου η ισοδυναμίαΑσία = δουλεία διακηρύσσεται ανενδοίαστα και για λόγους στενάπροπαγανδιστικούς. Συμμερίστηκε και αυτός την επί μακρόν ισχύ-ουσα άποψη των Ελλήνων (Ελλάδα σημαίνει Ευρώπη και, ταυτό-χρονα, ελευθερία· Περσία σημαίνει Ασία και, ταυτόχρονα, δου-λεία). Η φρασεολογία αυτή ήταν ο μόνος τρόπος για να έχει απή-χηση στην εκκλησία του δήμου.

∂ ¡ ∞ ¶ √ § π Δ ∂ À ª ∞ ª ∂ ¶ ∂ ƒ π μ § ∏ ª ∞ ∂ § § ∏ ¡ π ∫ √ Δ ∏ Δ ∞ ™

33