«EÌÂ›˜» Î·È ÔÈ «¿ÏÏÔÈ»: ÂÌ ÂÈÚ›Â˜ ÂÎ...

laquoEIgraveAcircrsaquo˜raquo IcircmiddotEgrave OcircEgrave laquoiquestIumlIumlOcircEgraveraquo

AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquoAcirc˜ AcircIcircmiddotEgravepermilAcirc˘UgraveEgraveIcircOgraveOacute

AOacutemiddotUcircUgravemiddotUcircrsaquomiddot centEumlIgraveEumlUgraveUacutersaquoOcirc˘

BEgraveIcircUgraveˆUacutersaquomiddot sectmiddotAacuteOcircOcircDaggerIumlOcirc˘

TUacuteEgravemiddotOacuteUgraveiquestEcirc˘IumlIumlOcirc˜ paraAcircUgraveUacutersaquopermilEuml˜

Agraveparapartparapound paramiddotOacuteAcircEgraveUcircUgravelsaquoIgraveEgraveOcirc infinıEumlOacuteOgraveOacute

intIumlAcircEgravepermil

Egraveiquest Icirc

middotEgrave

infinOacuteUgraveEgraveIcirc

IumlAcircrsaquopermil

Egravemiddot

prod UacuteiquestIacuteEuml Ucirc˘AacutemacrUacuteEumlIgravemiddotUgraveOcircpermilOcircUgraveAcircrsaquoUgravemiddotEgrave IcircmiddotUgraveiquest 80 middotfi UgraveOcirc part˘Uacuteˆmiddot˚Icircfi intOcircEgraveOacuteˆOacuteEgraveIcircfi

∆middotIgraveAcircrsaquoOcirc IcircmiddotEgrave IcircmiddotUgraveiquest 20 middotfi partıOacuteEgraveIcircOcircDagger˜ parafiUacuteOcirc˘˜

EXOFILA 6 25-04-07 1118 Page 5

ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΠΑΙ∆ΩΝ

Κλειδιά και Αντικλείδια

Ταυτότητες και Ετερότητες

laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo

εmicroπειρίες εκπαιδευτικών Αναστασία ∆ηmicroητρίου

Βικτωρία Λαγοπούλου

Τριαντάφυλλος Πετρίδης

ΥΠΕΠΘ

Πανεπιστήmicroιο Αθηνών

Αθήνα 2007

Μέτρο 11 ΕΠΕΑΕΚ II

Εκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδων

Βrsquo έκδοση 2007

Αrsquo έκδοση 2004

Επιστηmicroονική υπεύθυνη της σειράς

laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

ΑΑλλεεξξάάννδδρραα ΑΑννδδρροούύσσοουυ

Η Αναστασία ∆ηmicroητρίου και η Βικτωρία Λαγοπού-

λου είναι εκπαιδευτικοί πρωτοβάθmicroιας εκπαίδευσης επι-

microορφώτριες σε θέmicroατα διαπολιτισmicroικής εκπαίδευσης και

συγγραφείς βιβλίων διδασκαλίας της γλώσσας για τη

microειονοτική εκπαίδευση Ο Τριαντάφυλλος Πετρίδης είναι

φιλόλογος και συmicromicroετέχει στην οmicroάδα ιστορίας του προ-

γράmicromicroατος Εκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004

laquoΕΜΕΙΣraquo ΚΑΙ ΟΙ laquoΑΛΛΟΙraquo ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΤΙΚΩΝ

3


Eίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσmicroα-

τικά σε ένα αποmicroονωmicroένο ορεινό χωριό της Θράκης

όταν νιώθει αδυναmicroία επικοινωνίας λόγω γλώσσας Πώς

βρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάmicroεσα στους

κανόνες του σχολικού θεσmicroού στις απαιτήσεις των εξε-

τάσεων στα περιεχόmicroενα του αναλυτικού προγράmicromicroατος

και στις ανάγκες των παιδιών Πώς διδάσκει κανείς ελ-

ληνικά όταν πάνω από τα microισά παιδιά στην τάξη είναι

αλλόγλωσσα Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουmicroε τα

παιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο Πώς αξιο-

λογούmicroε εάν οι microαθητές έmicroαθαν ή όχι ιστορία Aντέχεται

η σιωπή των microαθητών από το δάσκαλο Πώς διορθώ-

νουmicroε τα λάθη των παιδιών Πώς επικοινωνούmicroε σε microια

σχολική τάξη Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στο

σηmicroερινό σχολείο

Tα παραπάνω ερωτήmicroατα και πολλά άλλα απασχολούν

τους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άmicroεσα microε την καθη-

microερινή διδακτική τους πράξη Kάθε τάξη ορίζεται ως συ-

νάντηση υποκειmicroένων microε διαφορετική το καθένα προ-

σωπική ιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίο

πλαίσιο Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

4

φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες

Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-

νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί

συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-

θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-

τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν

τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους

πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-

λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-

βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο

λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα

Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-

τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να

αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της

σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που

έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης

απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-

διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης

(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε

άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-

τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την


5

κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-

κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-

λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα

σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-

τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-

λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν

microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη

θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά

για τη δική σας διδακτική πρακτική

Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί

καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την

πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας

και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-

microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από

τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα

φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-

ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα

τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που

κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε

δικές σας λύσεις

Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της

καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι

χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών


6

σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο

βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-

κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-

λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και

τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε

σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-

νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-

ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε

ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την

κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της

γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του

πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά

βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα

Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το

Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα

ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον

καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-

microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε

στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-

κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα

όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε

ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των

εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-

παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που


7

θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο

microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να

αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν

στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην

έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-

θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους

ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά

Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος

Νοέmicroβριος 2002


8

Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία

bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε

bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α

bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β

bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β

bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ

bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ

bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α

bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ

bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ

bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ

bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ

bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ

bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ


9

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β

bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π

bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε

bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ

bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α

bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α

bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α


10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet


11

laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών

Σκηνή 1η Γκάζι Φεβρουάριος 1998 ∆ηmicroοτικό σχολείο microε 65

αλλόγλωσσους microαθητές (στην πλειοψηφία τους τουρ-

κόφωνοι microουσουλmicroάνοι εσωτερικοί microετανάστες από τη

Θράκη) και 35 ελληνόφωνους χριστιανούς κατοίκους

της περιοχής

Επιτέλους το σχολείο που πάντα ονειρευόmicroασταν αρχί-

ζει να παίρνει σάρκα και οστά Μετά από ενάmicroιση χρόνο

laquoπαρέmicroβασήςraquo microας στο σχολείο του Γκαζιού τα παιδιά

αρχίζουν να microας εmicroπιστεύονται οι σχέσεις τόσο microε τους

γονείς όσο και microε τους συναδέλφους αρχίζουν να εξο-

microαλύνονται ακόmicroα και ο περιπτεράς της γειτονιάς είναι

δύο microήνες τώρα που microας λέει καληmicroέρα

Είναι 2 το microεσηmicroέρι έχουmicroε ανέβει στην τάξη microετά από

το microεσηmicroεριανό φαγητό είναι ώρα microελέτης τα περισσό-

τερα παιδιά κάθονται στη microοκέτα (που αγοράσαmicroε microε

χρήmicroατα από το ταmicroείο της τάξης πριν από microία βδοmicroάδα)

και ψάχνουν πληροφορίες για το project microε θέmicroα τα

παιχνίδια Είναι microια συνεργασία της Βrsquo microε την Εrsquo τάξη και

πάει πολύ καλά Ξαφνικά χτυπάει η πόρτα Είναι η διευ-

θύντρια του σχολείου που φανερά ταραγmicroένη microας λέει


12

laquoΣας θέλω στο γραφείο microου στο σχόλασmicroαraquo

Είmicroαστε όλοι οι συνάδελφοι microαζεmicroένοι στο γραφείο και η

διευθύντρια microας ανακοινώνει ότι είχε ένα τηλεφώνηmicroα

από το Υπουργείο Παιδείας Της ανακοίνωσαν ότι το

διοικητικό συmicroβούλιο του συλλόγου γονέων του σχο-

λείου κατήγγειλε ότι σε κάποιες τάξεις οι δασκάλες έβα-

λαν χαλάκια σε γωνιές για να προσεύχονται οι microαθητές

στον Αλλάχ Μάλιστα ζήτησαν την παρέmicroβαση του

Υπουργείου για να microας επαναφέρει στην τάξη

Χάσαmicroε τη γη κάτω από τα πόδια microας Κάποιοι συνάδελ-

φοι γελούσαν ειρωνικά laquoσας τα λέγαmicroε εmicroείςraquo είπαν

κάποιοι άλλοι όσο για τη διευθύντρια από τη microία κατέ-

κρινε την κίνηση των γονέων και από την άλλη microάς

έλεγε ότι έπρεπε να είχαmicroε ενηmicroερώσει τους γονείς για

τη χρήση της microοκέτας

Σκηνή 2η

Μάρτιος 1997 ορεινό χωριό της Θράκης microάθηmicroα ιστο-

ρίας σε microειονοτικούς microαθητές της Βrsquo Λυκείου

∆ίδασκα ελληνική και ευρωπαϊκή ιστορία του 19ου αι-

ώνα Η ύλη της τάξης περιλάmicroβανε τη γαλλική και την

ελληνική επανάσταση την ιστορία του ελληνικού κρά-

τους και τις εξελίξεις στον ευρωπαϊκό χώρο καθώς και

τη βιοmicroηχανική επανάσταση Το microάθηmicroα ιστορίας σε


13

αυτή την τάξη ήταν το πιο δύσκολο microάθηmicroα που είχα να

διδάξω Συχνά το συζητούσα microε τους συναδέλφους microου

για να καταλήξουmicroε σύντοmicroα στο γνωστό συmicroπέρασmicroα

ότι αν δε microάθουν καλά ελληνικά microαταιοπονούmicroε Οι

microαθητές δε συmicromicroετείχαν καθόλου πολύ σπάνια microιλού-

σαν και απαντούσαν στις ερωτήσεις σαν να microην κατα-

λάβαιναν τίποτα από όσα έλεγα Εγώ γεmicroάτος ανασφά-

λεια για όσα συνέβαιναν προσπαθούσα να microηχανευτώ

συνεχώς τρόπους για να κάνω το microάθηmicroα πιο ελκυστικό

microήπως και εξασφαλίσω τη συmicromicroετοχή τους στην τάξη

Εκτιmicroώντας ότι το βιβλίο τούς δυσκόλευε αφάνταστα

έγραφα και microοίραζα απλοποιηmicroένες σηmicroειώσεις ετοίmicroαζα

σχεδιαγράmicromicroατα πιστεύοντας ότι κάπως τους βοηθώ

Ήθελα να βεβαιωθώ ότι κάτι συmicroβαίνει ότι κάτι θα κινη-

θεί microέσα στην τάξη

Κάπου στα microέσα Μαρτίου εκείνης της χρονιάς δίδασκα

για τις πρώτες διεκδικήσεις των γυναικών στην Αγγλία

την περίοδο της βιοmicroηχανικής επανάστασης τις σου-

φραζέτες και τους αγώνες τους Ξαφνικά αντιλαmicroβάνο-

microαι ότι οι microαθητές κοιτούν απορροφηmicroένοι microια εικόνα

όπου ένας άγγλος αστυνοmicroικός συλλαmicroβάνει microια σου-

φραζέτα Η τάξη ζωντάνεψε Τα αγόρια άρχισαν να ρω-

τούν για τις γυναικείες διεκδικήσεις laquoΤι κατάφεραν τε-

λικά Ποιες ήταν οι αντιδράσεις της κοινωνίας τότεraquo

∆ηmicroιουργήθηκε ένα πολύ διαφορετικό κλίmicroα από αυτό


14

που επικρατούσε microέχρι τότε Άρχισαν κάποιες συζητή-

σεις τέθηκαν ερωτήmicroατα αρχίσαmicroε να ψάχνουmicroε στο

βιβλίο στις εικόνες στις πηγές Στα κορίτσια (τα οποία

ήταν ελάχιστα τόσο στη συγκεκριmicroένη τάξη όσο και στο

σύνολο των microαθητών) η σιωπή παρέmicroενε για κάποιο

διάστηmicroα ακόmicroη Τελικά άρχισαν και αυτά να microιλάνε και

να συmicromicroετέχουν αλλά λιγότερο σε σχέση microε τα αγόρια

σαν να ήθελαν να διατηρήσουν την όποια απόσταση

υπήρχε ανάmicroεσά microας

Τελειώνοντας η χρονιά είχα την αίσθηση ότι από το

Μάρτιο και microετά κάτι άλλαξε επιτέλους έκανα microάθηmicroα

Οι σχέσεις microου microε τους microαθητές βελτιώθηκαν άρχισα να

βλέπω ότι υπήρχε τρόπος επαφής

(Από τα ηmicroερολόγια εκπαιδευτικών των σχολείων)

Τι συνέβη στις δύο σκηνές

Σκηνή πρώτη Οι δασκάλες εργάζονται σε ένα σχολείο

microε πολλά προβλήmicroατα Ελληνόφωνοι και τουρκόφωνοι

microαθητές διδάσκονται microαζί σε ένα σχολείο στο κέντρο της

Αθήνας1 Οι δυσκολίες microιας τέτοιας laquoσυνύπαρξηςraquo είναι

πολλές και σε διαφορετικά επίπεδα

1 Το συγκεκριmicroένο σχολείο βρίσκεται στο Γκάζι και πέρα από τους ελληνόφωνους microαθητές της περιοχής περιλαmicroβάνει ένα σηmicroαντικό ποσοστό της τάξης του 65 αλλόγλωσσων microαθη-


15

Η ανοmicroοιογένεια σε αυτό το σχολείο δεν εντοπίζεται

microόνο στις διαφορετικές επιδόσεις στο διαφορετικό κοι-

νωνικοοικονοmicroικό περιβάλλον της οικογένειας στο δια-

φορετικό φύλο ή στις διαφορετικές ταχύτητες microάθησης

παραmicroέτρους που συναντάmicroε σε οποιοδήποτε σχολείο

τών (τουρκόφωνοι από τη ∆υτική Θράκη Αλβανοί Βούλγαροι κά) Από το 1995 οργανώθηκε από οmicroάδα του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών επιmicroόρφωση microε θέmicroα laquoΠαιδαγωγικές τεχνικές διαχεί-ρισης της ετερότηταςraquo Η επιmicroορφωτική παρέmicroβαση χρηmicroατο-δοτούνταν από την Ευρωπαϊκή ∆ιεύθυνση XXII Task Force for Human Resources Training and Youth Από το 1997 ως το 2000 λειτούργησε στο σχολείο πιλοτικό εκπαιδευτικό πρό-γραmicromicroα στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος laquoΕκπαίδευση Μου-σουλmicroανοπαίδωνraquo Επιστηmicroονική Υπεύθυνη του προγράmicromicroατος τριετούς διάρκειας (Ιούνιος 1997-Ιούνιος 2000) ήταν η Άννα Φραγκουδάκη Καθηγήτρια Κοινωνιολογίας της Εκπαίδευσης στο Τmicroήmicroα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Το πρόγραmicromicroα χρηmicroατοδοτήθηκε από το Βrsquo ΚΠΣΕπιχειρησιακό Πλαίσιο Εκπαίδευσης και Αρχικής Επαγγελmicroατικής Κατάρτισης (ΕΠΕΑΕΚ) Ενέργεια 1ζ1β Το σχολείο λειτουργούσε ως ολοήmicroερο και το πρόγραmicromicroα προέ-βλεπε φαγητό microελέτη και απογευmicroατινό πρόγραmicromicroα εργαστη-ρίων Το απογευmicroατινό πρόγραmicromicroα εργαστηρίων τελούσε υπό την εποπτεία της Αλεξάνδρας Ανδρούσου Λέκτορα Εκπαιδευτι-κής Ψυχολογίας στο Τmicroήmicroα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προ-σχολική Ηλικία του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών Στο πρόγραmicromicroα αυτό συmicromicroετείχαν 15 ειδικά εκπαιδευmicroένοι εmicroψυχωτές


16

αλλά και στη διαφορετική microητρική γλώσσα και θρησκεία

στις διαφορετικές πολιτισmicroικές συνήθειες

Συγκρουσιακές είναι και οι σχέσεις του σχολείου microε τους

γονείς οι ελληνόφωνοι γονείς θεωρούν ότι το επίπεδο

της γειτονιάς όπως και του σχολείου είναι χαmicroηλό

λόγω της παρουσίας των τουρκόφωνων και οποιοδήποτε

δυσάρεστο γεγονός αποτελεί για αυτούς αφορmicroή να εκ-

φράσουν τη δυσαρέσκειά τους Μέχρι τη συγκεκριmicroένη

παρέmicroβαση οι εκπαιδευτικοί που δούλευαν στο σχολείο

αυτό έκαναν microάθηmicroα σχεδόν αποκλειστικά microε τους ελ-

ληνόφωνους microαθητές περιθωριοποιώντας παντελώς

όλους τους αλλόφωνους Οι τουρκόφωνοι γονείς δυσκο-

λεύονταν ακόmicroα και να περάσουν την πόρτα του σχο-

λείου θεωρώντας ότι ήταν ένας απαγορευmicroένος για αυ-

τούς χώρος Από τη microια πλευρά δεν κατείχαν καλά την

ελληνική γλώσσα και δεν microπορούσαν να απευθυνθούν

στους εκπαιδευτικούς και από την άλλη οι ίδιοι οι εκπαι-

δευτικοί δεν είχαν κάνει κάτι για να τους προσελκύσουν

Τέλος συγκρουσιακές ήταν και οι σχέσεις ανάmicroεσα

στους εκπαιδευτικούς του σχολείου Από τη microια πλευρά

υπήρχαν οι εκπαιδευτικοί που επιθυmicroούσαν να δοκιmicroά-

σουν νέες παιδαγωγικές ιδέες θεωρώντας βασική παρά-

microετρο της παιδαγωγικής διαδικασίας την ανάδειξη microε


17

πολλούς και ποικίλους τρόπους των δυνατοτήτων κάθε

microαθητή Από την άλλη πλευρά βρίσκονταν οι εκπαιδευ-

τικοί που επέmicroεναν να διατηρήσουν τον ίδιο τρόπο microε

τον οποίο δούλευαν microέχρι τότε πίστευαν ότι οι τουρκό-

φωνοι microαθητές δε microαθαίνουν και δεν ενδιαφέρονται για

το σχολείο και θεωρούσαν ότι οι πειραmicroατισmicroοί που ει-

σηγούνταν οι άλλοι έθεταν σε κίνδυνο την πρόοδο των

ελληνόφωνων microαθητών άποψη που συmicromicroεριζόταν και η

πλειοψηφία των ελληνόφωνων γονέων

Οι δασκάλες της πρώτης σκηνής θεωρούσαν ότι microια

διαφορετικού τύπου προσέγγιση των αναγκών του microα-

θητή microε τις κατάλληλες παιδαγωγικές παρεmicroβάσεις θα

microπορούσε να βοηθήσει στην άmicroβλυνση των συγκρού-

σεων αναδεικνύοντας τις δυνατότητες όλων των microαθη-

τών microε σεβασmicroό στην εθνοπολιτισmicroική ταυτότητά τους

Προς αυτή την κατεύθυνση δούλευαν τα παιδιά αντα-

ποκρίνονταν θετικά στην προσπάθεια και οι ίδιες άρχι-

σαν να αισθάνονται ότι επιτέλους η εκπαιδευτική δια-

δικασία έχει αποκτήσει νόηmicroα Καθώς microε την πάροδο

του χρόνου οι σχέσεις είχαν προοδεύσει πίστευαν ότι τα

πράγmicroατα πάνε καλύτερα και τα βήmicroατα που επρόκειτο

να γίνουν αποκεί και πέρα θα ήταν προς τα εmicroπρός


18

Έτσι ξαφνιάστηκαν δυσάρεστα από ένα γεγονός που

ήρθε από το χώρο εκτός σχολείου επηρέασε σοβαρά τη

λειτουργία του και laquoακύρωσεraquo την αίσθηση που είχαν

ότι όλη αυτή η διαδικασία θα microπορούσε να είναι απλή

και ανώδυνη

Στη δεύτερη σκηνή βλέπουmicroε τις δυσκολίες που αντιmicroε-

τωπίζει κάποιος καθηγητής για να διδάξει ιστορία το πιο

φορτισmicroένο ίσως ιδεολογικά microάθηmicroα2 Στο microεγαλύτερο

microέρος της σχολικής χρονιάς διδάσκονται κεφάλαια από

την ελληνική ιστορία του 19ου αιώνα Η βασική αντί-

δραση των microειονοτικών microαθητών στο microάθηmicroα είναι η

σιωπή Η συmicromicroετοχή τους είναι από ελάχιστη έως ανύ-

παρκτη Το microάθηmicroα γίνεται ανιαρό βαρετό δύσκολο

τόσο για το διδάσκοντα όσο και τους microαθητές Ο εκπαι-

δευτικός προσπαθώντας να ερmicroηνεύσει αυτή τη σιωπή

τη βλέπει ως τη βασική αδυναmicroία να κατανοήσουν οι

microαθητές γλωσσικά τα κείmicroενα του βιβλίου Αυτή η

πρώτη ανάγνωση είναι άλλωστε αυτή που επικρατεί στο

σχολείο και τη συmicromicroερίζονται και οι υπόλοιποι συνάδελ-

φοί του

2 Για το ρόλο της ιδεολογικής διαπαιδαγώγησης που παίζει το microάθηmicroα της ιστορίας στο σχολείο βλ ενδεικτικά Αβδελά Ε Ιστορία και σχολείο Νήσος Αθήνα 1998 σ 39-61


19

Αυτή η σιωπή αρχίζει να σπάει κάποια στιγmicroή microε ένα

φαινοmicroενικά άσχετο θέmicroα Τα αγόρια της τάξης microε

αφορmicroή το κίνηmicroα της γυναικείας χειραφέτησης αρχί-

ζουν δειλά να microιλούν microε δική τους πρωτοβουλία microέσα

στην τάξη Από την άλλη πλευρά τα κορίτσια παρόλο

που το θέmicroα διαπραγmicroάτευσης είναι ένα γυναικείο θέmicroα

εξακολουθούν να σιωπούν Η άρση της σιωπής από τη

microεριά των αγοριών τον χαροποιεί και τον προβληmicroατίζει

Γιατί όmicroως οι microαθητές αντέδρασαν microε αυτό τον τρόπο

στο συγκεκριmicroένο συmicroβάν ∆ύο τρία microαθήmicroατα πριν

έγινε λόγος για τις διεκδικήσεις των εργατών την εποχή

εκείνη τη δηmicroιουργία των συνδικαλιστικών ενώσεων και

άλλα συναφή θέmicroατα Γιατί η σιωπή δεν έσπασε τότε

Γιατί τα κορίτσια παρέmicroειναν σιωπηλά σε ένα laquoγυναι-

κείοraquo θέmicroα Γιατί τέλος τα αγόρια ταυτίστηκαν microε ένα

laquoγυναικείοraquo θέmicroα Γιατί η σιωπή έσπασε εξίmicroισι microήνες

microετά την έναρξη των microαθηmicroάτων Γιατί δεν ταυτίστη-

καν παιδιά οικοδόmicroων και αγροτών microε τις διεκδικήσεις

της εργατικής τάξης αλλά microε το κίνηmicroα της γυναικείας

χειραφέτησης Ήταν απλώς πρωτόγνωρο για αυτούς και

ως εκ τούτου δεν αισθάνονταν να απειλούνται

Σαφώς και επρόκειτο για ένα κίνηmicroα πολύ microακρινό σε

σχέση microε τη δική τους κατάσταση Αυτή ακριβώς η από-


20

σταση τους επέτρεπε να ταυτιστούν microε το συγκεκριmicroένο

κίνηmicroα διεκδίκησης και microέσω αυτής της ταύτισης να κα-

ταφέρουν να εκφράσουν έmicromicroεσα καταρχήν τις διεκδι-

κήσεις της microειονοτικής τους ταυτότητας Όποιες ταυτί-

σεις λάνθαναν ήθελαν δουλειά για να αναδειχθούν Ως

εκ τούτου τους παρείχε ασφάλεια ∆ε θα γίνονταν εύ-

κολες ταυτίσεις και αναγωγές στη δική τους κατάσταση

Επιπλέον σε microια τόσο ανδροκρατούmicroενη κοινωνία microε

ξεχωριστούς και διακριτούς ρόλους για τα δύο φύλα η

ταύτιση αυτών των δύο (φεmicroινιστριών και microειονοτικών

ανδρών) όσο παράλογη φαινόταν τόση ασφάλεια πα-

ρείχε στους δεύτερους Το αιτούmicroενο δεν ήταν η θέση

της γυναίκας αλλά η ανάδειξη του microειονοτικού Προς

αυτή την κατεύθυνση στραφήκαmicroε3 Με ποιο κόστος

όmicroως

3 Στο πλαίσιο των Προγραmicromicroάτων Κινητικότητας του ΥΠΕΠΘ Κινητικότητα Μαθητών ∆ράση 24 οργανώθηκαν δύο εκπαι-δευτικά προγράmicromicroατα συνεργασίας microε άλλα σχολεία microε στόχο την έξοδο των microειονοτικών microαθητών από την αποmicroόνωση Το πρώτο είχε θέmicroα laquoΜύλοι Ενεργειακά συστήmicroατα παραδοσια-κής τεχνολογίας και αξιοποίηση των ήπιων microορφών ενέργειας στη σύγχρονη εποχήraquo έλαβε χώρα στο χρονικό διάστηmicroα 264-6598 αφορούσε στην εκπαιδευτική επίσκεψη microαθητών του Ενιαίου Λυκείου Γλαύκης και Γυmicroνασίου Κεφάλου Κω στο Ενιαίο Λύκειο Τυmicroπακίου Κρήτης και συmicromicroετείχαν 83 microαθητές (44 αγόρια και 39 κορίτσια) και 8 εκπαιδευτικοί (5 άνδρες και 3


21

ΠΠοοιιεεςς ππααρράάmicromicroεεττρροοιι εεmicromicroππλλέέκκοοννττααιι

σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Αν προσπαθήσουmicroε να αναλύσουmicroε τις παραπάνω σκη-

νές θα κατανοήσουmicroε ότι οι παράmicroετροι οι οποίες

εmicroπλέκονται είναι πολλές Θα πρέπει σίγουρα να ξεκινή-

σουmicroε από το θεσmicroό του ελληνικού σχολείου το οποίο

αγνοεί τη διαφορετικότητα Εθνοπολιτισmicroικά στοιχεία

γυναίκες) Το δεύτερο πρόγραmicromicroα microε θέmicroα laquoΙσλαmicroικά microνηmicroεία ανατολικής κεντρικής Μακεδονίας και Θεσσαλίαςraquo έλαβε χώρα στο χρονικό διάστηmicroα 15-22499 αφορούσε σε οκταήmicroερη εκπαιδευτική επίσκεψη και εργαστηριακή άσκηση microαθητών του Ενιαίου Λυκείου Γλαύκης και του 7ου Γυmicroνασίου Ηρακλείου Κρήτης και συmicromicroετείχαν σε αυτό 60 microαθητές (29 κορίτσια και 31 αγόρια) και 7 εκπαιδευτικοί (5 γυναίκες και 2 άνδρες) Τα σχολεία συνεργάστηκαν microε το Τmicroήmicroα Ιστορίας του Ιόνιου Πα-νεπιστηmicroίου το Τmicroήmicroα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχο-λική Ηλικία του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστηmicroίου Αθη-νών καθώς και microε το Παιδαγωγικό Τmicroήmicroα ∆ηmicroοτικής Εκπαίδευ-σης του Αριστοτέλειου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης Στο πλαί-σιο του προγράmicromicroατος εκδόθηκε ένας οδηγός για τα οθωmicroανικά microνηmicroεία των περιοχών που επισκέφθηκαν οι microαθητές Ισλαmicroικά microνηmicroεία ανατολικής κεντρικής Μακεδονίας και Θεσσαλίας Μι-κρός οδηγός Ηράκλειο 1999 Τα προγράmicromicroατα χρηmicroατοδοτή-θηκαν από το Βrsquo ΚΠΣΕπιχειρησιακό Πλαίσιο Εκπαίδευσης και Αρχικής Επαγγελmicroατικής Κατάρτισης (ΕΠΕΑΕΚ) Ενέργεια 1ζ1β


22

διαφορετικά από τα κυρίαρχα του έλληνα microαθητή συνή-

θως παραmicroερίζονται ή αποσιωπούνται πλήρως και αξιο-

λογούνται ως κατώτερα και εχθρικά Θα πρέπει επίσης να

επισηmicroάνουmicroε ότι και στις δύο σκηνές συmicromicroετέχουν εκ-

παιδευτικοί που αντιmicroετώπισαν στην καθηmicroερινή τους εκ-

παιδευτική πρακτική ποικίλες microορφές του laquoδιαφορετικούraquo

bull Μαθητές και microαθήτριες που είχαν άλλη microητρική

γλώσσα και θρησκεία και προέρχονταν από διαφο-

ρετικά κοινωνικοοικονοmicroικά περιβάλλοντα

bull Συναδέλφους τους εκπαιδευτικούς οι οποίοι σε

microεγαλύτερο ή microικρότερο βαθmicroό είχαν διαφορετικές

παιδαγωγικές αντιλήψεις και ιδεολογικές πεποιθήσεις

bull Τον κοινωνικό περίγυρο τους γονείς των microαθητών

που εmicroπλέκονταν άmicroεσα και δε συmicroφωνούσαν microε τις

επιλογές του σχολείου αλλά και τη γειτονιά τους

κατοίκους και τους εργαζοmicroένους στην περιοχή

Από την άλλη πλευρά βρίσκεται η οmicroάδα των εκπαιδευ-

τικών που αποφασίζει να παρέmicroβει Ήmicroασταν εmicroείς η

οmicroάδα microας Ήταν η κοινή έντονη επιθυmicroία microας να δου-

λέψουmicroε σε σχολεία όπου οι microειονοτικοί microαθητές είχαν

σηmicroαντική αριθmicroητική παρουσία ή αποτελούσαν όπως

στο δεύτερο παράδειγmicroα το σύνολο των microαθητών

Αποφασίσαmicroε σε αυτά τα εκπαιδευτικά πλαίσια να δου-

λέψουmicroε προς την κατεύθυνση της ανάδειξης της ταυτό-


23

τητας των microαθητών microας Ανακαλύψαmicroε έτσι ότι καθένας

από microας ταυτιζόταν microε κοmicromicroάτια των ταυτοτήτων των

microαθητών καθένας για διαφορετικό λόγο Θα πρέπει να

σηmicroειώσουmicroε ότι τότε αντιλαmicroβανόmicroασταν τους microαθητές

microας ως οmicroοιογενές σύνολο microε κοινά χαρακτηριστικά

αγνοώντας τις microεταξύ τους διαφοροποιήσεις Στα microάτια

microας οι microειονοτικοί φαίνονταν αρχικά ως microια συmicroπαγής

οmicroάδα περιθωριοποιηmicroένη και αδικηmicroένη που χρειαζό-

ταν τη βοήθειά microας Ταυτιζόmicroασταν αδιάκριτα microε τον

αδύνατο

ΗΗ ααννάάδδεειιξξηη ττηηςς εεττεερρόόττηηττααςς σσττηηνν κκααθθηηmicromicroεερριιννήή

εεκκππααιιδδεευυττιικκήή ππρράάξξηη micromicroιιαα σσυυγγκκρροουυσσιιαακκήή δδιιααδδιικκαασσίίαα

Η διαδικασία ανάδειξης της ετερότητας σχετιζόταν microε microια

σειρά από δραστηριότητες που στόχευαν

bull στον επαναπροσδιορισmicroό των γνωστικών αντικειmicroέ-

νων microέσα από microια βιωmicroατική προσέγγισή τους

bull στην ανάδειξη και αποδοχή των στοιχείων που συ-

γκροτούσαν τη microειονοτική ταυτότητα και τα οποία

ήταν απόντα από το σχολείο

bull στην ένταξη των microειονοτικών οικογενειών στη σχο-

λική ζωή


24

bull στο άνοιγmicroα του σχολείου στους γονείς και γενικό-

τερα στην τοπική κοινωνία

Η διαδικασία αυτή ανέδειξε microια σειρά από συγκρούσεις

που αφορούσαν στον τρόπο microε τον οποίο καθένας προ-

σωπικά αλλά και όλοι microαζί οι εmicroπλεκόmicroενοι διαχειριζό-

microασταν την επαφή microας microε την ετερότητα τις προσδοκίες

που τρέφαmicroε από microια τέτοιου είδους εmicroπλοκή τον τρόπο

microε τον οποίο αξιολογούσαmicroε τις προθέσεις microας και τη

συmicromicroετοχή microας σε αυτή τη διαδικασία Στην πορεία η

προσπάθεια για την ανάδειξη της ετερότητας microας οδή-

γησε στην ανάδειξη και των δικών microας πολλαπλών ταυ-

τοτήτων Η προσπάθεια αυτή έφερε στο προσκήνιο τις

διαφορετικές ταυτότητες που περιλαmicroβάνει αυτό το

laquoεmicroείςraquo

Προσπαθούσαmicroε να διαmicroορφώσουmicroε τις συνθήκες εκεί-

νες που θα επέτρεπαν στους microαθητές να εκφραστούν

ελεύθερα ∆εν επιδιώκαmicroε να φέρουmicroε microονόπλευρα τους

microειονοτικούς σε επαφή microε τα στοιχεία που ορίζουν την

κυρίαρχη πλειονοτική ταυτότητα να τους την παρου-

σιάσουmicroε microε όσο το δυνατόν καλύτερο τρόπο ώστε να

αισθανθούν την ανωτερότητά της αλλά και microε τα οφέλη

που θα αποκόmicroιζαν από την υιοθέτησή της καθώς δε θα

ήταν πλέον οι laquoεχθροίraquo Αντίθετα επιδιώκαmicroε πολύ


25

συχνά υιοθετώντας microέτρα θετικής διάκρισης υπέρ των

microειονοτικών την ανάδειξη όλων των υπαγωγών που

συνθέτουν τη microειονοτική ταυτότητα4 Σε αυτό το πλαίσιο

οργανώσαmicroε και στα δύο σχολεία project για τα microνηmicroεία

της οθωmicroανικής περιόδου στη Βόρεια Ελλάδα και στην

Αθήνα5

Όταν προβάλλαmicroε στοιχεία από την ταυτότητα των microειο-

νοτικών microαθητών οι περισσότεροι πλειονοτικοί microαθητές

και γονείς αισθάνονταν ότι η δική τους πολιτισmicroική ταυ-

τότητα απειλούνταν καθώς παραmicroεριζόταν και έχανε

την ισχυρή θέση που microέχρι τότε κατείχε στο σχολείο

Αmicroφισβητούσαν την αποτελεσmicroατικότητα των παρεmicroβά-

σεών microας ήταν απρόθυmicroοι να συνεργαστούν συσπει-

4 J Cummins Ταυτότητες υπό διαπραγmicroάτευση Εκπαίδευση microε σκοπό την ενδυνάmicroωση σε microια κοινωνία της ετερότητας microτφρ Σ Αργύρη Gutenberg Αθήνα 1999 5 Για το project microε θέmicroα laquoΙσλαmicroικά microνηmicroεία ανατολικής κεντρι-κής Μακεδονίας και Θεσσαλίαςraquo βλ υποσηmicroείωση 3 Το άλλο project είχε θέmicroα την laquoΙστορία τεσσάρων microνηmicroείων Παρθενώ-νας Φετιχέ Τζαmicroί Μεντρεσές και Ρολόι του Κυρρήστουraquo Συmicro-microετείχαν 14 microαθητές (6 ελληνόφωνοι 5 τουρκόφωνοι και 3 αλβανόφωνοι) και 1 δασκάλα η διάρκειά του ήταν 6 microήνες (∆εκέmicroβριος 1999 ndash Μάιος 2000) και χρηmicroατοδοτήθηκε από τα Προγράmicromicroατα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης της ∆ιεύθυνσης Πρωτοβάθmicroιας Εκπαίδευσης Αrsquo Αθήνας


26

ρώνονταν πολύ συχνά microας αντιmicroετώπιζαν microε φανερή

επιθετικότητα Υπήρχαν ωστόσο και περιπτώσεις πλειο-

νοτικών οι οποίοι πρόθυmicroα συmicromicroετείχαν στις παρεmicroβά-

σεις microας αντιλαmicroβανόmicroενοι ότι έχουν όφελος τόσο σε

γνωστικό όσο και σε επικοινωνιακό και συναισθηmicroατικό

επίπεδο

Ανάλογες ήταν και οι αντιδράσεις των microειονοτικών Η

ανάδειξη της ταυτότητάς τους δηmicroιουργούσε αντιστάσεις

και σε αυτούς Αντιληφθήκαmicroε ότι ο τρόπος microε τον

οποίο τους αντιmicroετωπίζαmicroε τους ξάφνιασε και τους προ-

βληmicroάτισε καθώς δεν ήταν συνηθισmicroένοι σε ανάλογες

παρεmicroβάσεις Σε αρκετές περιπτώσεις διαπιστώσαmicroε ότι

κάποιοι από αυτούς ντρέπονταν για πολλά στοιχεία της

ταυτότητάς τους Άλλοι από αυτούς φάνηκαν πρόθυmicroοι

να συmicromicroετάσχουν άλλοι όmicroως παρέmicroεναν καχύποπτοι

άλλοτε συmicromicroετείχαν άλλοτε υπαναχωρούσαν απέναντι

στις δραστηριότητες στις οποίες τους εmicroπλέκαmicroε και άλ-

λοτε αυτοπεριορίζονταν και σιωπούσαν Πολλές φορές ο

ίδιος microαθητής που συmicromicroετείχε πρόθυmicroα από ένα σηmicroείο

και microετά microας αντιmicroετώπιζε microε άρνηση και επιθετικότητα

Ποια ήταν τα κίνητρά microας για ότι κάναmicroε Πόσο ειλικρι-

νείς ήmicroασταν στις προθέσεις microας Γιατί υιοθετούσαmicroε microια

στάση εmicroφανώς διαφορετική από πολλών άλλων Μή-

πως πίσω από τη στάση που κρατούσαmicroε υπήρχε laquoοί-


27

κτοςraquo προς το πρόσωπό τους Μήπως κάναmicroε ότι κά-

ναmicroε από διάθεση laquoφιλανθρωπίαςraquo Μήπως ασχολούmicroε-

νοι microε την ανάδειξη της ετερότητας απλώς ικανοποιού-

σαmicroε την περιέργειά microας Ποιοι ήταν οι απώτεροι στόχοι

microας Τι microπορούσαmicroε να κρύβουmicroε Αυτά ήταν αρκετά

από τα ερωτήmicroατα που έmicromicroεσα κυρίως έθεσαν προς

εmicroάς

Η στάση και οι αντιδράσεις τόσο των πλειονοτικών όσο

και των microειονοτικών microαθητών σε καmicroιά περίπτωση δεν

ήταν ενιαία και οmicroοιογενής όπως αρχικά φαντασιωνό-

microασταν Ανακαλύπταmicroε ότι και microέσα στην οmicroάδα των

microειονοτικών υπήρχαν όρια και ισορροπίες ανάλογες microε

αυτές που υπήρχαν στους πλειονοτικούς Σιγά σιγά κα-

θώς αναδεικνυόταν η διαφορετικότητα και microέσα στην

οmicroάδα των microειονοτικών microαθητών γινόταν φανερό στα

microάτια microας ότι και αυτοί δεν αποτελούσαν ένα οmicroοιογενές

σύνολο Είχαν και αυτοί διαφορές φύλου κοινωνικοοι-

κονοmicroικού περιβάλλοντος ρυθmicroών microάθησης αντιλή-

ψεων και στάσεων προσδοκιών επιπέδου ελληνοmicroά-

θειας Όλα αυτά καθόριζαν τις αντιδράσεις τους και το

πόσο συmicromicroετείχαν στις παρεmicroβάσεις microας

Η καχυποψία microε την οποία αντέδρασαν οι microειονοτικοί

microαθητές ήταν για microας ο πρώτος κλονισmicroός Μέχρι τότε


28

πιστεύαmicroε ότι αρκούν οι καλές προθέσεις για να φτά-

σουmicroε στο στόχο microας ότι αρκούσε να προσπαθήσουmicroε

να υλοποιήσουmicroε τις ιδέες και ότι θα είχαmicroε εξασφαλι-

σmicroένη την υποστήριξη των microειονοτικών Τώρα διαπι-

στώσαmicroε ότι η ανάδειξη της ταυτότητας είναι microια περισ-

σότερο πολύπλοκη και microακρόχρονη διαδικασία ∆ιαmicroορ-

φωνόταν ένα νέο πλαίσιο microια νέα δυναmicroική στη δουλειά

microας Οι αντιδράσεις των πλειονοτικών ήταν αναmicroενόmicroε-

νες αλλά καλούmicroασταν τώρα πια να τις διαχειριστούmicroε

να βρούmicroε διόδους συνεργασίας microαζί τους και να τους

εντάξουmicroε λειτουργικά στο νέο πλαίσιο που προσπαθού-

σαmicroε να οικοδοmicroήσουmicroε Σε καmicroιά περίπτωση δεν

έπρεπε να αισθανθούν ότι περιθωριοποιούνται ότι απει-

λούνται να βρεθούν τώρα σε microειονεκτική θέση Από την

άλλη πλευρά έπρεπε να διαχειριστούmicroε και τις αντιδρά-

σεις των microειονοτικών να περιορίσουmicroε τον υπερβολικό

ενθουσιασmicroό microερικών ή την καχυποψία κάποιων άλλων

να εδραιώσουmicroε περισσότερο την αίσθηση ασφάλειας

που ενδεχοmicroένως τους δηmicroιούργησαν οι παρεmicroβάσεις

microας Νέα ερωτήmicroατα αναδύθηκαν Με ποιο τρόπο θα

microπορούσαmicroε να περάσουmicroε από την ανάδειξη των στοι-

χείων που ορίζουν τη microειονοτική ταυτότητα στην περαι-

τέρω λειτουργική ένταξή τους στις ελληνικές εκπαιδευ-

τικές δοmicroές Πώς θα microπορούσαmicroε να συνεχίσουmicroε Αντι-

λαmicroβανόmicroασταν πλέον ότι τα όρια του νέου πλαισίου


29

που προσπαθούσαmicroε να οικοδοmicroήσουmicroε ήταν ρευστά

Κάθε φορά προέκυπταν νέα ερωτήmicroατα και νέες παρά-

microετροι Πόσο έτοιmicroοι ήmicroασταν να τα αντιmicroετωπίσουmicroε

κάθε φορά

Αντιδράσεις σηmicroειώνονταν και από τους laquoάλλουςraquo εκ-

παιδευτικούς όσους δε συmicromicroερίζονταν τις δικές microας

ιδέες και πρακτικές6 Πολύ συχνά έθεταν το θέmicroα της

προόδου των microαθητών Υποστήριζαν ότι η παρέmicroβασή

microας παρέβλεπε αυτή την παράmicroετρο ότι δηλαδή οι microα-

θητές δε microαθαίνουν Αντιλαmicroβανόmicroασταν ότι πίσω από

αυτό κρυβόταν ο φόβος πως αmicroφισβητούνται στην

πράξη οι δικές τους παγιωmicroένες αντιλήψεις για τις δυνα-

τότητες των microειονοτικών microαθητών Φοβούνταν ότι το

νέο πλαίσιο που προοδευτικά διαmicroορφωνόταν θα τους

επηρέαζε και θα τους laquoξεβόλευεraquo Καλούνταν να πά-

6 Όσοι αποτελούσαmicroε την laquoοmicroάδαraquo microας συmicromicroετείχαmicroε σε επι-microόρφωση που οργανώθηκε στο χώρο του συγκεκριmicroένου σχο-λείου από οmicroάδα του Πανεπιστηmicroίου Αθήνας σε εβδοmicroαδιαία βάση Για το συγκεκριmicroένο θέmicroα βλ Ανδρούσου Α amp Ασκούνη Ν laquoΠροσεγγίζοντας την έννοια της ετερότητας σε προγράmicro-microατα αρχικής εκπαίδευσης και επιmicroόρφωσης εκπαιδευτικώνraquo στο Ερευνητικές οπτικές ndash Εκπαιδευτικές προοπτικές επιmicro Τζ Βαρνάβα-Σκούρα Τmicroήmicroα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προ-σχολική Ηλικία (ΤΕΑΠΗ) Εθνικό και Καποδιστρικό Πανεπιστή-microιο Αθηνών Αθήνα 2003 σ 151-164


30

ρουν θέση microέσα σε αυτό Και αυτό προϋπέθετε διάθεση

εmicroπλοκής από την πλευρά τους παραχωρήσεις αλλα-

γές Υπήρχε όmicroως η διάθεση να τις κάνουν

Από την πλευρά microας έπρεπε να υπερασπιστούmicroε τις

laquoεπιτυχίεςraquo αλλά και να δικαιολογήσουmicroε τις laquoαποτυ-

χίεςraquo microας Αυτό πολλαπλασίαζε την ανασφάλειά microας σε

σχέση microε το κατά πόσο microπορούσαmicroε να φέρουmicroε σε πέ-

ρας το εγχείρηmicroα που αναλάβαmicroε Αρχίσαmicroε να αmicroφι-

βάλλουmicroε για το αν βρισκόmicroασταν στο laquoσωστόraquo δρόmicroο

Αναρωτιόmicroασταν αν διαθέταmicroε τα εφόδια και τις ικανό-

τητες να διαχειριστούmicroε το νέο πλαίσιο που διαmicroορφω-

νόταν Νέα ερωτήmicroατα αναδύθηκαν Μέχρι πού ήmicroασταν

διατεθειmicroένοι να φτάσουmicroε Μήπως ταυτιζόmicroασταν πλή-

ρως microε τους microειονοτικούς Τι microπορεί να ήταν αυτό που

microας έκανε να τους βλέπουmicroε τόσο διαφορετικά σε σχέση

microε άλλους Πώς θα microπορούσαmicroε να ξεπεράσουmicroε την

laquoπόλωσηraquo ανάmicroεσα σε microας και σε όσους συναδέλφους

δε συmicroβάδιζαν microαζί microας Πόσο αποτελεσmicroατικοί microπορού-

σαmicroε να είmicroαστε στη δουλειά microας όταν καλούmicroασταν να

αντιmicroετωπίζουmicroε συνεχείς συγκρούσεις τις οποίες σε

microεγάλο βαθmicroό laquoπροκαλέσαmicroεraquo Πώς θα microπορούσαmicroε να

εξασφαλίσουmicroε την απαραίτητη συναισθηmicroατική από-

σταση που θα microας επέτρεπε να εκτιmicroήσουmicroε laquoεπιτυχίεςraquo

και laquoαποτυχίεςraquo όρια και προοπτικές


31

Όλα αυτά microας έκαναν να ζητάmicroε εναγωνίως τη στήριξη

θεωρητική και συναισθηmicroατική Επειδή ούτε το θεσmicroικό

πλαίσιο ούτε και οι σπουδές microας microας παρείχαν τη στή-

ριξη που θέλαmicroε την αναζητήσαmicroε στην laquoοmicroάδαraquo microας

σε όσους πιστεύαmicroε ότι microοιράζονταν την αγωνία microας Σε

αυτό το σηmicroείο οφείλουmicroε να επισηmicroάνουmicroε ότι η εικόνα

που είχαmicroε για την laquoοmicroάδαraquo microας οικοδοmicroήθηκε πάνω

στην πλήρη αντίθεση που αισθανόmicroασταν ότι υπήρχε

ανάmicroεσα σε αυτούς που είχαν αποφασίσει να microη συmicromicroε-

τάσχουν σε αυτήν και σε microας Το όριο λοιπόν ήταν η

συmicromicroετοχή ή microη Στην αρχή οι συγκρουσιακές σχέσεις

microε τους άλλους ενδυνάmicroωναν τις microεταξύ microας σχέσεις

έφτιαχναν microια συmicroπαγή οmicroάδα που microέρα microε τη microέρα

ένιωθε περισσότερο ενωmicroένη και δυνατή έτοιmicroη να

αντιmicroετωπίσει τους laquoάλλουςraquo Προοδευτικά καθώς η

ανάδειξη της ετερότητας έmicroπαινε σε πιο βαθιά νερά κα-

θώς βιώναmicroε laquoεπιτυχίεςraquo και laquoαποτυχίεςraquo στο εγχείρηmicroά

microας καθώς διαπιστώναmicroε τις προσωπικές και συλλογικές

κατακτήσεις αλλά και τις παλινδροmicroήσεις καθώς οι συ-

γκρούσεις που είχαmicroε πλέον να διαχειριστούmicroε γίνονταν

όλο και πιο περίπλοκες η εικόνα για την οmicroοιογένεια και

τον ενιαίο χαρακτήρα της laquoοmicroάδαςraquo microας άρχισε να αmicro-

φισβητείται από εmicroάς τους ίδιους Η ικανοποίηση και η

ευχαρίστηση που νιώθαmicroε από τη microερική ή ολική επιτυ-

χία των παρεmicroβάσεών microας έκανε την laquoοmicroάδαraquo microας να


32

αισθανθεί microεν πιο ισχυρή αλλά από την άλλη πλευρά

έδωσε την ευκαιρία στα microέλη της να χαλαρώσουν και να

διαπιστώσουν τη microεταξύ τους ανοmicroοιογένεια Τώρα κα-

θένας microας microπορούσε να εξωτερικεύσει τις δικές του

ανάγκες και τότε φυσικά φάνηκε η διαφορετικότητα

ότι δηλαδή καθένας microας είχε άλλες προτεραιότητες για

άλλους λόγους συmicromicroετείχε στα συγκεκριmicroένα εγχειρή-

microατα από άλλη οπτική γωνία έβλεπε τα πράγmicroατα και

άλλους στόχους είχε θέσει Έτσι άρχισαν να δηmicroιουρ-

γούνται συγκρούσεις και διαφωνίες microέσα στην ίδια την

laquoοmicroάδαraquo microας Όταν συνειδητοποιήσαmicroε ότι έπρεπε να

αλλάξουmicroε ρόλο ως δάσκαλοι κάποιοι αρνήθηκαν να το

πράξουν άλλοι δεν microπόρεσαν άλλοι το έκαναν microε laquoλά-

θος τρόποraquo και άλλοι το επιδίωξαν ανεπιτυχώς Κάποιοι

προχώρησαν και κάποιοι επέλεξαν να επιστρέψουν σε

πιο γνωστά και ασφαλή microονοπάτια

laquolaquoΕΕmicromicroεείίςςraquoraquo κκααιι οοιι laquolaquoάάλλλλοοιιraquoraquo

Ξαναγυρνώντας στα δύο αρχικά παραδείγmicroατα ας προ-

σπαθήσουmicroε να κάνουmicroε microια αποτίmicroηση του τι συνέβη

Και στις δύο περιπτώσεις έχουmicroε εκπαιδευτικούς που

προσπαθούν να δουλέψουν microε τη διαφορετικότητα που

επιθυmicroούν να αναδείξουν τις ταυτότητες των διαφορετι-


33

κών και να τις εντάξουν ισότιmicroα στην εκπαιδευτική δια-

δικασία Ξεκινούν από διαφορετικές αφετηρίες δουλεύ-

ουν σε διαφορετικά πλαίσια αλλά ο στόχος τους είναι

κοινός η ανάδειξη της ταυτότητας του microειονοτικού microα-

θητή Οι εκπαιδευτικοί ξεκινούν πιστεύοντας στο δια-

κριτό χαρακτήρα πλειονοτικών και microειονοτικών τους

οποίους αντιλαmicroβάνονται ως οmicroοιογενή σύνολα microε δια-

κριτά microεταξύ τους χαρακτηριστικά Επιπλέον δουλεύουν

microέσα σε οmicroάδες όπου πιστεύουν ότι microοιράζονται κοινές

ιδέες στάσεις και αντιλήψεις Η ανάδειξη και η διαχεί-

ριση της ετερότητας όmicroως αποδεικνύεται ότι περιλαmicro-

βάνει microια σειρά συγκρούσεων Συγκρούονται microε τον

άmicroεσο κοινωνικό περίγυρο microε τις επικρατούσες στάσεις

και αντιλήψεις microε το θεσmicroικό πλαίσιο και microε όσους νιώ-

θουν ότι κλονίζεται η θέση ισχύος που απολάmicroβαναν

microέχρι τότε Πολλές από τις συγκρούσεις αυτές ήταν

αναmicroενόmicroενες αλλά προκύπτουν και άλλες καινούριες

που στην αρχή πίστευαν ότι δε θα αντιmicroετώπιζαν Αντι-

λαmicroβάνονται ότι οι laquoδιαφορετικοίraquo δεν τους αντιmicroετωπί-

ζουν microε τον τρόπο που ανέmicroεναν ότι δε χαίρουν πά-

ντοτε της αmicroέριστης αποδοχής και συmicroπαράστασης από

την πλευρά τους Από την άλλη πλευρά ακόmicroα και ανά-

microεσα στα microέλη της laquoοmicroάδαςraquo τους για την οποία πι-

στεύουν ότι αποτελεί ένα δοκιmicroασmicroένο και οmicroοιογενές

σύνολο προκύπτουν αντιφάσεις υπαναχωρήσεις σκε-


34

πτικισmicroός Αυτό που αρχικά φαινόταν αυτονόητο και

σχετικά εύκολο παρουσιάζεται περίπλοκο επώδυνο συ-

χνά ριψοκίνδυνο Η διαπίστωση αυτών των παραmicroέ-

τρων η βίωση όλων αυτών των συγκρούσεων στις

οποίες άλλοτε βρίσκουν την επιθυmicroητή στήριξη και άλ-

λοτε όχι νιώθουν ότι αλλάζει τους ίδιους

Από τη microια πλευρά προσπαθούν να παραmicroείνουν microέλη

της οmicroάδας της οποίας αισθάνονται ότι είναι microέλη και

από την άλλη αντιλαmicroβάνονται ότι οι προσωπικές αντι-

λήψεις στάσεις ιδέες δε συmicroβαδίζουν πάντοτε microε αυτές

των άλλων Την αρχική πεποίθηση ότι ξεκινούν από microια

κοινή αφετηρία και αναmicroένουν microια κοινή κατάληξη δια-

δέχεται η αίσθηση ότι καθένας από τους εmicroπλεκοmicroένους

έκανε διαφορετικά βήmicroατα ενεπλάκη σε διαφορετικό

βαθmicroό και ενδεχοmicroένως υπαναχώρησε Ανακαλύπτουν

τη microεταξύ τους διαφορετικότητα Νιώθουν το αίσθηmicroα

της ικανοποίησης αλλά εξίσου έντονα και το αίσθηmicroα της

microαταίωσης Πολλά από αυτά που ανέmicroεναν αρχικά δεν

τα βρήκαν αντίθετα είχαν να αντιmicroετωπίσουν άλλα που

ήταν πρωτόγνωρα

Αυτό που ήταν microέχρι τώρα laquoβέβαιοraquo και laquoδεδοmicroένοraquo

ότι πλειονοτικοί και microειονοτικοί αποτελούmicroε διαφορετικά

αλλά οmicroοιογενή σύνολα αποδεικνύεται ένα πολύπλοκο


35

κατασκεύασmicroα στο οποίο περιέχονται πολλές διαφορε-

τικές και συχνά αντιφατικές ταυτότητες Και αυτό δεν

αφορά microόνο στα συλλογικά υποκείmicroενα των πλειονοτι-

κών και microειονοτικών αλλά και στον καθένα microας προσω-

πικά Η γνώση ότι τελικά και εσύ είσαι laquoδιαφορετικόςraquo

όπως και οι άλλοι και αυτό φανερώνεται καθώς ξεσκε-

πάζονται ξεχασmicroένες και καλά κρυmicromicroένες πλευρές του

εαυτού σου πολλαπλασιάζει την ανασφάλεια και σί-

γουρα δεν οδηγεί στην ικανοποίηση Ανακαλύπτεις ότι

και η δική σου προσωπική ταυτότητα την οποία θεω-

ρούσες οmicroοιογενή περιλαmicroβάνει πολλά επιmicroέρους κοmicro-

microάτια πολλές επιmicroέρους ταυτότητες Η ανοmicroοιογένεια

και η αλλαγή δεν αφορά microόνο στους άλλους αλλά και σrsquo

εσένα τον ίδιο ∆εν έχεις να διαπραγmicroατευτείς microόνο τις

συγκρούσεις ανάmicroεσα σε πλειονοτικούς και microειονοτι-

κούς τις συγκρούσεις microε τον άmicroεσο κοινωνικό και επαγ-

γελmicroατικό περίγυρο microε όσους είναι εmicroφανώς διαφορετι-

κοί από εσένα αλλά και τις συγκρούσεις microε τον ίδιο σου

τον εαυτό τον οποίο αρχίζεις να βρίσκεις laquoδιαφορετικόraquo

από αυτό που νόmicroιζες ότι είναι ή microπορεί να είναι microε

αυτό που πίστευες ότι είσαι και αυτό που διαπιστώνεις

ότι γίνεσαι καθώς έρχεσαι σε επαφή microε την ετερότητα

Νιώθεις να microετακινείσαι Παγιωmicroένες απόψεις για τον

εαυτό σου νιώθεις ότι βάλλονται στάσεις και ιδέες που

πίστευες ότι έχεις κατακτήσει και στις οποίες στηριζό-


36

σουν αντιλαmicroβάνεσαι ότι είναι περισσότερο ευάλωτες

από όσο εκτιmicroούσες Η βεβαιότητα που λίγο ή πολύ

ένιωθες για τις προθέσεις σου κλονίζεται άλλοτε περισ-

σότερο και άλλοτε λιγότερο αλλά κλονίζεται Αναδει-

κνύονται στάσεις και ιδέες που πίστευες ότι τις έχεις ξε-

περάσει Νιώθεις περισσότερο microόνος ενώ ταυτόχρονα

καλείσαι να διαχειριστείς όλο και πιο περίπλοκες κατα-

στάσεις και υπαγωγές συχνά αντιφατικές microεταξύ τους

Αντιλαmicroβάνεσαι ότι καλείσαι να οικοδοmicroήσεις microια νέα ταυ-

τότητα που θα περιέχει πια τις αντιφάσεις και τις δυσκο-

λίες τις αναιρέσεις και την ποικιλία που ενέχει η ανάδειξη

του διαφορετικού Καλείσαι πλέον να αναλύσεις και να

διαχειριστείς τις προσωπικές σου διαφοροποιήσεις

ΚΚααιι micromicroεεττάά

Το τέλος της παρέmicroβασης ανέδειξε microια επιπλέον σειρά

ερωτηmicroάτων για τον τρόπο microε τον οποίο τα αποτελέ-

σmicroατά της θα microπορούσαν να συνδεθούν microε την υπό-

λοιπη εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα Έχει δηmicroιουργηθεί

εκπαιδευτικό υλικό έχει αποκτηθεί εmicroπειρία έχουν δο-

κιmicroαστεί στην πράξη microια σειρά από εκπαιδευτικά εργα-

λεία οι ίδιοι οι εmicroπλεκόmicroενοι έχουν δοκιmicroαστεί σε microια

laquoαποδοmicroητική διαδικασίαraquo Με ποιο τρόπο θα microπορού-


37

σαν όλα αυτά να συνδεθούν microε τη σχολική πραγmicroατικό-

τητα και να αποτελέσουν microόνιmicroα εργαλεία της εκπαιδευ-

τικής διαδικασίας Όσον αφορά στις συγκεκριmicroένες εκ-

παιδευτικές παρεmicroβάσεις πρέπει να επισηmicroάνουmicroε ότι δε

γνώρισαν συνέχεια και παρέmicroειναν σε microεγάλο βαθmicroό

laquoξεκοmicromicroένες από την υπόλοιπη σχολική πραγmicroατικό-

τηταraquo Όσον αφορά στους εmicroπλεκόmicroενους εκπαιδευτι-

κούς συνέχισαν να δουλεύουν στο σχολείο όπως και

πριν αυτή τη φορά όmicroως microε λιγότερες ενοχές Αυτό

συνέβη γιατί microέσα από όλη αυτή τη διαδικασία σαφώς

και αποκτήθηκε αυτοπεποίθηση ότι microπορούmicroε να δου-

λέψουmicroε microε την ετερότητα Μερικώς ίσως καταφέραmicroε

κάποια πράγmicroατα Σαφώς και βελτιώθηκε η εικόνα του

σχολείου στη microειονοτική κοινότητα Φάνηκε ότι το σχο-

λείο microπορεί να είναι και κάτι διαφορετικό από αυτό που

είχαν microέχρι τότε όλοι στο microυαλό τους Επίσης ότι microπορεί

και σε ένα ασφυκτικό περιβάλλον να γίνουν πράγmicroατα

διαφορετικά Ότι τέλος πέρα από το microειονοτικό και το

ελληνικό σχολείο microπορεί να υπάρξει και ένα microοντέλο

διαφορετικό Όmicroως θα πρέπει να επισηmicroάνουmicroε ότι η

συγκεκριmicroένη παρέmicroβαση δε δηmicroιούργησε προϋποθέσεις

για να έχει συνέχεια πολλά από αυτά που αποκοmicroίσαmicroε

παρέmicroειναν βιώmicroατα και δε φάνηκε να έχουν ορατές

επιπτώσεις στην εκπαιδευτική διαδικασία


38

∆ιαπιστώσαmicroε ότι η ανάδειξη της ετερότητας είναι microια

συγκρουσιακή διαδικασία που κάθε φορά διαmicroορφώνεται

ανάλογα microε τα άτοmicroα που συmicromicroετέχουν και τις ιδιαίτερες

συνθήκες στις οποίες αυτά βρίσκονται Καταλάβαmicroε ότι

δεν υπάρχουν laquoσυνταγέςraquo και microοντέλα για τον τρόπο

που διαχειρίζεσαι την επαφή σου microε το laquoδιαφορετικόraquo

ότι δεν αρκεί να προσπαθήσεις να αντικαταστήσεις το

υπάρχον κλειστό σχήmicroα αναφορών ερmicroηνειών και προ-

σανατολισmicroού του εκπαιδευτικού συστήmicroατος microε ένα

άλλο περισσότερο ανοικτό ∆ιαπιστώσαmicroε ότι δεν επαρ-

κούν απλώς και microόνο γνώσεις για το διαφορετικό Σε

κάθε περίπτωση απαιτείται προσωπική εmicroπλοκή Η πε-

ρισσότερη δουλειά πρέπει να γίνει σε προσωπικό επί-

πεδο να ξεπεράσεις τον εφησυχασmicroό της οmicroοιογένειας

να αποδεχτείς και να διαχειριστείς τις πολλαπλές προ-

σωπικές σου ταυτότητες διαδικασία συχνά επώδυνη


39

Βιβλιογραφία

Αβδελά Ε Ιστορία και σχολείο Νήσος Αθήνα 1998 Ανδρούσου Α amp Ασκούνη Ν laquoΠροσεγγίζοντας την έννοια της

ετερότητας σε προγράmicromicroατα αρχικής εκπαίδευσης και επι-microόρφωση εκπαιδευτικώνraquo στο Ερευνητικές οπτικές ndash Εκ-παιδευτικές προοπτικές επιmicro Τζ Βαρνάβα-Σκούρα Τmicroήmicroα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία (ΤΕΑΠΗ) Εθνικό και Καποδιστρικό Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003

Cummins J Ταυτότητες υπό διαπραγmicroάτευση Εκπαίδευση microε σκοπό την ενδυνάmicroωση σε microια κοινωνία της ετερότητας microτφρ Σ Αργύρη Gutenberg Αθήνα 1999

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΠΑΙ∆ΩΝ


Ταυτότητες και Ετερότητες

laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo

εmicroπειρίες εκπαιδευτικών Αναστασία ∆ηmicroητρίου

Βικτωρία Λαγοπούλου

Τριαντάφυλλος Πετρίδης

ΥΠΕΠΘ

Πανεπιστήmicroιο Αθηνών

Αθήνα 2007
















3
























4

























5

























6


























7












8
















9

















10












11























12
















Σκηνή 2η









13



























14























15








16

























17
























18




















φοί του



19

























20















όmicroως



21










22


























23










αδύνατο











λική ζωή


24

























25






Αθήνα5










26






επίπεδο




















27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39

























3
























4

























5

























6


























7












8
















9

















10












11























12
















Σκηνή 2η









13



























14























15








16

























17
























18




















φοί του



19

























20















όmicroως



21










22


























23










αδύνατο











λική ζωή


24

























25






Αθήνα5










26






επίπεδο




















27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











4

























5

























6


























7












8
















9

















10












11























12
















Σκηνή 2η









13



























14























15








16

























17
























18




















φοί του



19

























20















όmicroως



21










22


























23










αδύνατο











λική ζωή


24

























25






Αθήνα5










26






επίπεδο




















27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











5

























6


























7












8
















9

















10












11























12
















Σκηνή 2η









13



























14























15








16

























17
























18




















φοί του



19

























20















όmicroως



21










22


























23










αδύνατο











λική ζωή


24

























25






Αθήνα5










26






επίπεδο




















27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











6


























7












8
















9

















10












11























12
















Σκηνή 2η









13



























14























15








16

























17
























18




















φοί του



19

























20















όmicroως



21










22


























23










αδύνατο











λική ζωή


24

























25






Αθήνα5










26






επίπεδο




















27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











7












8
















9

















10












11























12
















Σκηνή 2η









13



























14























15








16

























17
























18




















φοί του



19

























20















όmicroως



21










22


























23










αδύνατο











λική ζωή


24

























25






Αθήνα5










26






επίπεδο




















27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











8
















9

















10












11























12
















Σκηνή 2η









13



























14























15








16

























17
























18




















φοί του



19

























20















όmicroως



21










22


























23










αδύνατο











λική ζωή


24

























25






Αθήνα5










26






επίπεδο




















27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











9

















10












11























12
















Σκηνή 2η









13



























14























15








16

























17
























18




















φοί του



19

























20















όmicroως



21










22


























23










αδύνατο











λική ζωή


24

























25






Αθήνα5










26






επίπεδο




















27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











10












11























12
















Σκηνή 2η









13



























14























15








16

























17
























18




















φοί του



19

























20















όmicroως



21










22


























23










αδύνατο











λική ζωή


24

























25






Αθήνα5










26






επίπεδο




















27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











11























12
















Σκηνή 2η









13



























14























15








16

























17
























18




















φοί του



19

























20















όmicroως



21










22


























23










αδύνατο











λική ζωή


24

























25






Αθήνα5










26






επίπεδο




















27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











12
















Σκηνή 2η









13



























14























15








16

























17
























18




















φοί του



19

























20















όmicroως



21










22


























23










αδύνατο











λική ζωή


24

























25






Αθήνα5










26






επίπεδο




















27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











13



























14























15








16

























17
























18




















φοί του



19

























20















όmicroως



21










22


























23










αδύνατο











λική ζωή


24

























25






Αθήνα5










26






επίπεδο




















27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











14























15








16

























17
























18




















φοί του



19

























20















όmicroως



21










22


























23










αδύνατο











λική ζωή


24

























25






Αθήνα5










26






επίπεδο




















27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











15








16

























17
























18




















φοί του



19

























20















όmicroως



21










22


























23










αδύνατο











λική ζωή


24

























25






Αθήνα5










26






επίπεδο




















27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











16

























17
























18




















φοί του



19

























20















όmicroως



21










22


























23










αδύνατο











λική ζωή


24

























25






Αθήνα5










26






επίπεδο




















27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











17
























18




















φοί του



19

























20















όmicroως



21










22


























23










αδύνατο











λική ζωή


24

























25






Αθήνα5










26






επίπεδο




















27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











18




















φοί του



19

























20















όmicroως



21










22


























23










αδύνατο











λική ζωή


24

























25






Αθήνα5










26






επίπεδο




















27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











19

























20















όmicroως



21










22


























23










αδύνατο











λική ζωή


24

























25






Αθήνα5










26






επίπεδο




















27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











20















όmicroως



21










22


























23










αδύνατο











λική ζωή


24

























25






Αθήνα5










26






επίπεδο




















27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











21










22


























23










αδύνατο











λική ζωή


24

























25






Αθήνα5










26






επίπεδο




















27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











22


























23










αδύνατο











λική ζωή


24

























25






Αθήνα5










26






επίπεδο




















27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











23










αδύνατο











λική ζωή


24

























25






Αθήνα5










26






επίπεδο




















27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











24

























25






Αθήνα5










26






επίπεδο




















27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











25






Αθήνα5










26






επίπεδο




















27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











26






επίπεδο




















27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











27







εmicroάς


















28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











28



























29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











29




κάθε φορά














30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











30


























31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











31



























32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











32
























33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











33



























34

























35



























36
























37


























38


















39











34

























35



























36
























37


























38


















39











35



























36
























37


























38


















39











36
























37


























38


















39











37


























38


















39











38


















39











39










«EÌÂ›˜» Î·È ÔÈ «¿ÏÏÔÈ»: ÂÌ ÂÈÚ›Â˜ ÂÎ...

Documents

Transcript of «EÌÂ›˜» Î·È ÔÈ «¿ÏÏÔÈ»: ÂÌ ÂÈÚ›Â˜ ÂÎ...