Envt. policy Malayalam- 9.3.2010 · Title: Microsoft Word - Envt. policy Malayalam- 9.3.2010.doc...
Transcript of Envt. policy Malayalam- 9.3.2010 · Title: Microsoft Word - Envt. policy Malayalam- 9.3.2010.doc...
tIcf kwØm\ ]cn-ØnXn \bw
2009
]cn-ØnXn hIp¸v
tIcf Kh¬saâv
2
tIcf kÀ¡mÀ kw{Klw
]cn-ØnXn hIp v̧ þ kwØm\ ]cn-ØnXn \bw, 2009 þAw-Ko-I-cn¨v D¯-chv ]pd-s -̧Sp-hn-¡p-¶p.
]cn-ØnXn hIp¸v
k.-D.(-I-s¿-gp-̄ v) \w.04/09/]cn. Xob-Xn, Xncp-h-\-́ -]pcw 31.12.2009.
]cm-aÀiw: 1). k.-D.(-km-[m) 22/07/]-cn. XobXn 04.04.2007.
2). tIcf kwØm\ ssPh-ssh-hn²y t_mÀUv sa¼À sk{I-«-dn-bpsS
01.10.2009 se 200-/-F1/08/sI.-F-kv.-_n.-_n. \¼À I¯v
D -̄chv
kwØm-\-̄ n-\p-th−n Hcp ]cn-ØnXn \bw Bhn-jv¡-cn-¡p-¶-Xn-\mbn kÀ¡mÀ Hcp
IcSv ]cn-ØnXn \b-̄ n\p cq]w \ÂIp-Ibpw Cu \b-̄ n³ta hnhn[ ]cn-ØnXn {]hÀ -̄IÀ,
imkv{X-Ú³amÀ, ]cn-ØnXn taJ-e-bnse hnZ-Kv[À XpS-§n-b-h-cpsS A`n-{]m-b-§fpw \nÀt±-È-
§fpw B-cm-bp-Ibpw sNbvXp. C{]-Imcw e`n¨ \nÀt±-È-§Ä ]cn-tim-[n-¡p-¶-Xn\pw ]cn-ØnXn
\b-̄ n\v A´na cq]w \ÂIp-¶-Xn\pw hnhn[ taJ-e-I-fnse hnZ-Kv[c-S-§nb Hcp 16 AwK
hÀ¡nwKv {Kq v̧ kwØm\ ssPh-ssh-hn²y t_mÀUv sa¼À sk{I-«dn I¬ho-\-dmbn ]cm-aÀiw
H¶v {]Imcw kÀ¡mÀ cq]o-I-cn-¡p-I-bp-−m-bn. {]kvXpX hÀ¡nwKv {Kq v̧ hnhn[ kwL-S-\-I-fnÂ
\n¶pw GP³kn-I-fn \n¶pw hIp-̧ p-I-fn \n¶pw e`n¨ \nÀt±-i-§fpw A`n-{]m-b-§fpw hni-Z-
ambn NÀ¨ sN¿p-Ibpw AXnâ ASn-Øm-\-̄ n ]pXnb IcSv ]cn-ØnXn \b-̄ n\v cq]w \ÂIp-
Ibpw sNbvXp.
]cn-ØnXn kwc-£-W-hp-ambn _Ô-s¸« Øm]-\-§Ä, ]cn-ØnXn {]hÀ¯IÀ,
kÀ¡m-cn-Xc kwL-S-\-IÄ, hnZ-Kv[À XpS-§n-b-hsc ]s¦-Sp-̧ n¨v kwØm-\-̄ nsâ hnhn[ `mK-§-
fn h¨v \S-̄ nb in -̧im-e-I-fn ]cn-ØnXn \bw NÀ¨ sN¿p-I-bp-−m-bn. {]kvXpX \b-
¯n³ta kÀ¡mÀ hnhn[ hIp-̧ p-I-fpsS A`n-{]m-b-§fpw \nÀt±-i-§fpw tXSp-Ibpw Ah IcSv
\b-̄ n DÄs -̧Sp-̄ p-¶-Xn-\mbn ssPh-ssh-hn²y t_mÀUn\v Ab¨p sImSp-¡p-Ibpw sNbvXp.
hnhn[ hIp-̧ p-I-fn \n¶pw e`y-amb \nÀt±-È-§fpw A`n-{]m-b-§fpw DÄs -̧Sp¯n
\ho-I-cn¨ IcSv ]cn-ØnXn \bw ]cm-aÀiw c−nse I¯v {]Imcw tIcf kwØm\ ssPh-ssh-
hn²y t_mÀUv sa¼À sk{I-«dn kÀ¡m-cnsâ AwKo-Im-c-̄ n-\mbn kaÀ¸n-¡p-I-bp-−m-bn.
3
kÀ¡mÀ C¡mcyw hni-Z-ambn ]cn-tim-[n-¡p-Ibpw CXn-t\m-S-\p-_-Ô-ambn tNÀ¯n-
«pÅ kwØm\ ]cn-ØnXn \bw, 2009 Aw-Ko-I-cn¨v D¯-c-hm-Ip-Ibpw sNbvXp.
(K-hÀWdpsS D -̄c-hn³{]-Im-cw)
kn.-sI. hniz-\m-Y³ sk{I«dn
sNbÀam³, tIcf kwØm\ ssPh-ssh-hn²y t_mÀUv, Xncp-h-\-́ -]pcw sNbÀam³, tIcf kwØm\ aen-\o-I-cW \nb{´W t_mÀUv, Xncp-h-\-́ -]pcw Ub-d-IvSÀ, F³h-tbm¬saâv amt\-Pvsaâv GP³kn, tIc-fw, Xncp-h-\-́ -]pcw FÃm {]n³kn-̧  sk{I-«dn/ sk{I-«dn/ kvs]jy sk{I-«-dn-amÀ¡pw FÃm PnÃm If-IvSÀamÀ¡pw/ FÃm hIp-̧ -[y-£³amÀ¡pw sk{I-t«-dn-b-änse (\n-baw/ [\-Imcyw DÄs -̧sS) FÃm hIp-̧ p-IÄ¡pw
A¡u-−âv P\-d (F & C)/ BUn-äv), tIc-fw, Xncp-h-\-́ -]pcw
]IÀ v̧:
apJy-a-{´n-bpsS ss{]häv sk{I-«-dn¡v
No^v sk{I-«-dn-bpsS tPmbnâv sk{I-«-dn¡v
s]mXp-̀ -cW (F-kv.-kn) hIp-̧ n\v
tÌm¡v ^bÂ/ Hm^okv tIm¸n
D¯-c-hn³{]-Im-cw
H v̧/--þ
sk£³ Hm^o-kÀ
4
hn`mKw DÅ-S¡w t]Pv
1. apJ-hpc 5
2. tIc-f-̄ nsâ ]mcn-Øn-XnI ØnXn 6
3. ]mcn-Øn-XnI DZy-a-§Ä 7
4. ]cnØnXn \b¯nsâ Øqe- e-£y-§Ä 12
5. s]mXp-k-ao]\w 13
6. X{´-§fpw IÀa-]-cn-]m-Sn-Ifpw X®oÀ¯S Bhm-k-hy-hØ
14
6.1. \Zn-IÄ, XSm-I-§Ä, Pe kw`-c-Wn-IÄ, `qKÀ`-P-ew, ag-shÅw 14
6.2. IpSn-shÅw 15
6.3. PetkN\w 15
6.4. Ipf-§Ä, XSm-I-§Ä, I−¡m-Sp-IÄ 16
7. h\w, h\yPohn, ^njdokv 16
8. Irjn`qan kwhn[m-\-§Ä 18
8.1. s]mXp-hn-f-IÄ 18
8.2. s\ÂIrjn 19
8.3. ]pc-bn-S-Irjn 19
8.4. P\n-X-I-amäw hcp-̄ nb kky-Pm-e-§Ä 20
9. XoctZi þ kap{Zhn`h§Ä 20
10. arKkwc£Ww 21
11. ssPh-ssh-hn²y kwc-£Ww 22
12. hymh-km-bnI hnI-k\w 23
13. J\\hpw ]mds]m«n¡epw 24
14. DuÀPw 25
15. ]mÀ¸n-S-§Ä 26
16. hnt\m-Z-k-©mcw 27
17. KXm-KXw 28
18. hmbp, i_vZ aen-\o-I-c-Ww 28
19. ]cn-ØnXn hnZym-̀ ym-kw, ]cn-io-e-\w, t_m[-hÂI-c-Ww 29
20. Kth-jWw, hnI-k\w, kmt¦-X-nIhn-Z-y-I-fpsS {-]Nm-cWw 30
21. ]²-Xn-IÄ aqew amänXma-kn¸nt¡−n hcp¶ P\-§-fpsS ]p\-c-[n-
hmkw. 30
22. ]mcn-Øn-XnI HmUn-änwKv 31
23. ]mcn-Ø-nXnI ØnXn hnhc dnt¸mÀ«v 31
24. \bw \S-̧ m-¡p-¶-Xn-\pÅ kwhn-[m-\-§fpw LS-I-§fpw 32
24.1. hyàn-IÄ, IpSpw-_-§Ä 32
24.2. {Kma-]-©m-b-̄ p-IÄ 33
24.3. t»m¡v, PnÃm ]©mb¯pIÄ 33
24.4. kÀ¡mÀ hIp¸pIfpw GP³knIfpw 34
24.5. kwØm\ ]cn-ØnXn hIp¸v 34
24.6. kwØm\, PnÃm D]-tZ-iI kan-Xn-IÄ 34
24.7. kÀ¡m-cn-Xc kwL-S-\-IÄ 35
24.8. \nbaw iàn-s¸-Sp-̄ Â 35
25 kwØm\ ]cn-ØnXn ^−v 35
5
tIcf kwØm\ ]cn-ØnXn \bw
ZÀi\w
tIc-f-̄ nse P\-§Ä¡v Btcm-Ky-I-c-amb PohnXw \bn-¡p-¶-Xn\v kwip-²-amb hmbp,
Pew, a®v, Blmcw F¶n-h-bp-sS e`y-Xbpw kpØnc D]-t`m-Khpw Dd-̧ m-¡p-I.
apJ-hpc
1.1. ]cn-ØnXn kwc£W-̄ nsâ {]m[m-\yw AwKo-I-cn¨ temIs¯ BZy `c-W-L-S-\-I-
fn-sem-¶mWv C´-y³ `c-W-L-S-\-. ]cn-ØnXn ]pjvSns¸Sp¯m\pw ]mcn-Øn-XnI
KpW-\n-e-hmcw kwc£n¡m\pw `c-W-IqSw \S-]-Sn-sb-Sp-¡-W-sa¶v `c-W-L-S-\-
\nÀt±-in-¡p-¶p. h\w, XSm-I-§Ä, ]pgIÄ, h\-y-Po-hn-IÄ F¶n-h-bpÄs¸-sS-bp-ff
]cn-Øn-Xn-bpsS kl-P-{]-I-rXn kwc£n¡pIbpw sa¨-s¸Sp¯p-Ibpw sN¿p-I-sb-
¶Xv Hmtcm ]ucsâbpw {]mY-anI IÀ¯-h-y-am-sW¶pw `c-W-L-S-\- \njv¡Àjn¡p-
¶p.
1.2. Hcp t£a cmjv{Sw sI«n¸-Sp¡p¶-Xn-\pÅ N«-¡qSv \½psS `c-W-L-S\ Ah-X-
cn¸n¡p¶p F¶-Xp-sIm−p Xs¶ \nÝn-X-amb {]IrXnhn`-h§sf P\-§-fp-tSbpw
{]Ir-Xn-bp-tSbpw Btcm-K-ys¯ tZmj-I-c-ambn _m[n-¡m¯ coXn-bn ]c-amh[n
{]tbm-P-\-s¸-Spt¯−-Xv A\n-hm-c-y-am-Wv. CXmWv kpØnc hnI-k\w F¶ k¦-
ev]¯nsâ A´k¯. {]IrXnhn`-h§-fp-sSbpw Poh-kÔm-cW kwhn[m-\§-fp-
sSbpw taepÅ k½À±§sf AXn-Po-hn-¡p¶-Xn\v ]cnØnXn kwc£W¯neq¶n-
bpÅ hnI-k\ kao-]\w kzo-I-cn-t¡−n-bn-cn¡p-¶p.
1.3. `qan-im-kv{X{]Im-chpw ]mcn-Øn-XnIambpw Ht«sd ]cn-an-Xn-Ifpw sshhn-[-yhpw
k¦oÀW-X-Ifpw \ndª tIc-f¯n hnI-k-\hpw ]cn-Øn-Xnbpw X½n-epÅ ]mc-
kv]-cyw Ah-K-Wn-¡-s¸SpIbpw \in¸n-¡-s¸-Sp-Ibpw sN¿p-¶p. `qan-im-kv{X]-camb
khn-ti-j-X-Ifpw Imem-h-Øbpw ]mcn-Øn-XnI {]tX-y-I-X-Ifpw ImcWw \½psS
Bhm-k-h-y-hØ AXn-tem-e-am-Wv. ssPh `qL-S-\-bn temIs¯ Gähpw k¼¶-
amb `qhn-̀ mK-amWv tIcfw. temIs¯ Gähpw Dev]m-Z-\£-ahpw ssPh-ssh-hn-[-y
k¼p-jvS-hp-amb aq¶v Bhm-k hyhØ-Ifpw þ DjvW-t-aJem ag¡m-Sp-IÄ, Xoc-
tZi–ip²P-e- þ -Hm-cp-P-e-X®oÀX-S-§Ä- þ -I-Sense ]hn-g-̧ p-äp-Ifpw \ap¡p-−v.
A³]-Xp- In-tem-ao-äÀ hnkvXm-c¯n Chaq¶pw kwt£]n-¡s¸«ncn¡p¶p. kpJ-
{]-Z-amb Imem-h-Ø, Bdp-am-k¯ntesd \ofp¶ I\-̄ -a-g, ssPh `q{]-I-rXn,
Imcy-amb hnLm-X§-fnÃmsX \ne-\n-¡p¶ ssPh-þ-a-\p-j-y-hm-k-ss\-c´-cyw F¶n-
h-bmWv \½psS {][m\ k¼-̄ v.
1.4. tIc-f-̄ nsâ ]mcnØn-XnIþ{]IrXnhn -̀h-§fpsS ta Zn\w{]Xn-sb-t¶mWw
k½À±-w hÀ²n¨p-h-cn-I-bm-Wv. DbÀ¶ km£c-Xm-\n-c¡v, km¼¯n-I-þ-km-aq-ln-I-þ-
cm-jv{So-b-þ kmwkv¡mcnI khn-ti-j-X-IÄ, hÀ²n-̈ - P-\-km-{µX F¶nh ]mcn-Øn-
XnImLmXw hÀ[n-¡p-¶-Xn\v Imc-W-am-Ip¶p. CXnsâ {]X-ym-Lm-X-§Ä \mÄ Ign-
bp-t´mdpw {]I-S-am-Ip-¶p. Cu Xe-ap-d-bp-sSbpw hcpw Xe-apdIfp-tSbpw PohnXm-h-
iy-§Ä \nd-thäp¶-Xn-\pÅ ]cn-Øn-Xn-bpsS tijn \in¸n-¡p¶ Xc-̄ n AXv
amdmsX t\mt¡− IÀ¯-hyw \ap-¡p-−v. Cu kml-N-c-y¯n hnI-k-\-{]-hÀ¯-
\§Ä hgn \ap¡p−mb ]cnan-Xn-IÄ IW-¡n-se-Sp¯v {]IrXnhn`-h-kwc£-W-
¯n\v IqSp-X Du¶Â \ÂIp¶ kpØn-c- hn-I-k\ kao-]\w kzo-I-cn¡m³ \mw
X¿m-dm-tI−Xv A\n-hm-c-y-am-bn-cn¡p-¶p.
6
1.5. hnI-k\ {]{In-b-bn ]mcn-Øn-XnI ]cn-K-W-\-IÄ¡v ap³K-W\ \ÂtI-−-Xnsâ
Bh-iy-IX IW¡n-se-Sp¯v AXn-\p-Å amÀK-tc-J-IÄ DÄs¸Sp¯n `mc-X-kÀ¡mÀ
1992þÂ ]cn-Øn-Xnbpw hnI-k-\hpw kw_Ôn¨ tZio-b kwc£-W -X-{´hpw
\btcJbpw (National Conservation Strategy and Policy Statement on Environment
and Development) Bhn-jvI-cn-¡p-I-bp−m-bn. {]kvXpX tZiob X{´-§Ä¡pw
\b§Ä¡pw A\p-]q-c-I-ambn Hcp kwØm\ \bw Bhn-jvI-cn-t¡−Xp−v.
1.6. h\w, Pew, Irjn F¶o taJ-e-I-fn \b-cq-]o-I-cWw \S-̄ p¶ {]{In-b-bnemWv
kwØm\-kÀ¡mÀ. AX-Xp-ta-JeIfn kpØnchn-I-k\w km[-y-am-¡p¶-Xn-\pÅ
X{´§fpw IÀa-]-cn-]m-Sn-Ifpw Cu \b-{]-J-ym-]-\-§Ä apt¶m«p hbv¡p-¶p-
sh¦nepw ]cn-ØnXn {]iv\-§Ä A`n-ap-Jo-I-cn¡p¶-Xn-\pÅ ka-{K-amb \b-cq-]o-I-
cWw C\nbpw D−m-bn«n-Ã. AXp-sIm−v Cu ]cnØn-Xn-\bw FÃm taJ-e-I-fn-ep-
apÅ ]mcnØn-XnI {]iv\-§sf A`n-ap-Jo-I-cn¡p¶-Xn-\pÅ X{´§fpw IÀa-]-cn-]m-
Sn-Ifpw apt¶m-«p-h-bv¡p-¶p.
1.7. tIc-f¯nsâ {]mtZ-inI {]tX-y-I-X-IÄ IW-¡n-se-Sp¯v {]IrXnhn`-h§sf
kwc£n-¡p¶ Xc-̄ n hnI-k-\-{]-hÀ¯-\§Ä ]p\:{Iao-I-cn¡pI hgn
kpØnchn-I-k\w ssIh-cn¡p¶-Xn\v A\p-tbm-Pyamb hn[¯n-emWv Cu \bw
cq]-IÂ]-\- sN-bvXn-cn-¡p¶-Xv.
1.8. kwØm\s¯ Hmtcm hyàn-bp-sSbpw PohnX KpW-\n-e-hmcw ]c-am-h[n DbÀ¯pI
F¶ e£-y-t¯msS Htc-k-abw ]cn-Øn-Xn kwc£-Whpw hnI-k-\hpw km[-y-am-
¡p-¶-Xn\pw {]Ir-Xn-hn-̀ -h-k-¼¯v hÀ[n-̧ n-¡p-¶-Xn\pw ]mcn-Øn-XnI\miw ]c-am-
h[n Ipd¨v kwØm\¯nsâ km¼-̄ n-I-\ne sI«n-̧ -Sp-¡p-¶-Xn\papÅ cq]-tc-J-
bmWv Cu \b-tcJ apt¶m-«p-h-bv¡p¶-Xv.
2. tIc-f-̄ nsâ ]mcn-Øn-XnI ØnXn
BsI 38-,863 NXp-c{i-In-temaoäÀ hnkvXrXn, aq¶ptImSnbn-tesd P\-§Ä, kpZoÀL-amb
IStemcw, IS-tem-c-t¯mSv tNÀ¶p-Å Imb-ep-IÄ, ]Ýn-a-L«§fnse PemÀ{Zamb DjvW-
taJ-em-h-\-§Ä, AX-y-[nIw \navt\m¶-X-amb `qXew, ka-io-tXm-jvW-Im-em-hØ þ
ChsbÃm-amWv tIc-fs¯ khn-ti-j-amb `qhn-̀ m-Khpw Bhm-k-h-y-h-Ø-bp-ambn \ne-
\nÀ¯p-¶-Xv. DbÀ¶ km£-c-Xm\ne-hm-c-ap-Å-h-cmWv P\-§Ä. BtcmKy-c£, t]mj-Im-
lmcw, hy-àn-ip-Nn-Xzw XpS-§n-b-h-bn-ep-Å \njvT- Im-cWw hÀ[n¨ Pohn-X-mbpÊv, Ipdª
inip-a-c-W-\n-c¡v F¶n-§s\ t\«§Ä At\Iw. F¶m icn-bmb ]cn-ØnXn ]cn-K-W-\-
I-fn-ÃmsX \S-̧ m¡nb hnI-k-\{]hÀ¯-\-§Ä tIc-f-̄ nsâ ]cn-Øn-Xn-bn-ep-−m-¡nb
{]X-ym-Lm-X-§Ä Gsd-bm-Wv. Ah-bn {][m\s¸«h NphsS tNÀ¡p-¶p.
2.1. h\-\-jvShpw timj-Whpw: ]Ýn-a-L-«¯n h\§Ä AXnthKw \in¸n¡s¸SpI-
bm-Wv. Bhm-kh-y-h-Ø-bpsS ASn-̄ -d-bn-f¡pw hn[w ssPh-ssh-hn-[yw timjn-
¡p¶p; {]tX-y-In¨pw {][m-\-amb \½psS kk-y-P-́ p-k-¼¯v. Cu {]h-W-X-aqew
\½psS \Zn-I-fn-tebpw aäpX®oÀXS-§-fn-tebpw Pe-e-̀ -yX AXn-thKw Ipd-bp¶p;
a®n-Sn-bp¶p; Pekw`c-Wn-I-fn F¡Â \nd-bp¶p.
2.2. \in-¡p¶ I−¡m-Sp-IÄ: temI¯v Gähpa[nIw Dev]m-Z-\-£-a-amb Bhm-khy-
Ø-bmWv I−¡m-Sp-IÄ. tIc-f-̄ n AXv D¯cPnÃ-I-fnse GXm\pw {]tZ-i¯v
am{X-ambn Npcp-§n-bn-cn-¡p-¶p. Ah-ti-jn-¡p¶ Xp−p I−¡m-Sp-Ifpw h³\m-i-
`o-jWn t\cn-Sp-¶pþ{]tX-y-In¨pw C¶v hym-]-I-ambn hcp¶ hnt\mZþ`-h-\-\nÀamW hy-
h-km-b-]-²-Xn-I-fneqsS. CXv kwØm\-̄ nsâ aÕyk-¼¯n\v hn\m-i-I-c-amsW¶v
\mw Xncn-̈ dnªn«p−v. F¶m AXns\ t\cn-Sp-¶-Xn\v Bh-i-y-amb \S-]-Sn-IÄ D−m-
7
bn-«n-Ã. hnhn[taJ-e-I-fnse hnI-k-\-{]-hÀ¯-\-§Ä kwtbmPn-̧ n-t¡-−-Xnsâ Bh-
i-y-IX hy-à-am-¡p¶ anI¨ Hcp-Zm-l-c-W-am-Wn-Xv.
2.3. \mi`ojWn t\cn-Sp¶ Xoc-tZiw: hnt\mZk©mcw DĸsSbp-ff taJ-e-I-fpsS
k½À±w aqew IStemcw \in-¡p-¶p. aÕys¯mgn-emfn tImf-\n-I-fn iuNm-e-b-
§fp-sSbpw, HmS-I-fp-tSbpw A`mhwaqew aen-\o-IcWw hÀ[n-¡p-¶-p. \K-c-am-en-\-y-
§fpw AanX-amb P\-km-{µ-Xbpw IS-tem-cs¯ \mtim-·p-J-am-¡p-¶p. ISensâ
Bhm-khyh-Ø-tbbpw aÕys¯mgn-emfnIfpsS D]-Po-h-\-amÀK-s¯bpw tZmj-I-c-
ambn _m[n-¡m-̄ -X-c-̄ n-ep-ff Hcp ]cn-lmc CS-s]-SÂ ASn-b-´n-c-mhiyambn amdn-bn-
cn¡p¶p. H¸w kap-{Z-Pek-¼¯v sa¨-s¸Sp¯p-¶-Xn-\p-ff kwc£W {]hÀ¯\-
§Ä¡pw {]m[m-\yw \ÂtI-−-Xp−v.
2.4. hÀ[n-¡p-¶- aWÂ-þ-I-fn-a¬ J\\w: \Zn-I-Ä, \Zo-X-S-§Ä, hb-ep-IÄ F¶n-hn-S-§-
fnse aWÂ-þ-I-fn-a¬ J\\w h³tXm-Xn-ep-ff ]cn-ØnXn \io-I-c-W-̄ n\p hgn-sbm-cp-
¡p¶p F¶p am{XaÃ, AXv {ItaW \½psS `£-y-þ-Pekpc-£sb A]-I-S-s¸Sp¯p-
Ibpw sN¿p-¶p-. PnÃm `c-W-Iq-S-̄ nsâbpw t]meo-knsâbpw CS-s]-SÂ hgn AXv
\nb-{´n-¡p-¶Xn-\p-ff {ia-§Ä th−{X ^e-{]-Z-am-bn-«n-Ã. aW-eqäv {]m[m-\ambpw
sI«n-S-\nÀam-W-ta-Jebv¡v th−n-bm-sW¶ Imcyw AwKoIcnt¨Xocq. tIc-f-̄ nÂ
sI«n-S-\nÀam-W-ta-Jebnep-−mb hfÀ¨ km¼-̄ n-IcwK¯v Nne t\«§Ä¡n-S-bm-¡n-
bp-−v. F¶m AXv \½psS Pe, `£-y- t{kmX-ÊpIsf hos−-Sp-¡m-\m-hm-̄ -hn[w
\in-̧ n-¡p-Ibpw sNbvXp. AXp-sIm-−pXs¶ AXpw ^e{]-Z-ambn- \nb-{´nt¡-−-Xp-
−v. tIc-f-̄ n\v AXnsâ Ip¶p-Ifpw ]md-Ifpw AXn-thKw \jvS-s¸-«p-sIm-−n-cn-¡p-
I-bm-Wv. AXv XS-bm³ ASn-b-́ n-c- \-S-]-Sn-IÄ Bh-i-y-am-Wv.
2.5. ip²-P-e, kap-{Z-Pe Pohn k¼-̄ p-IÄ: Bhmk hyh-ØbpsS \io-I-c-Whpw
AanX Nqj-Whpw aqew tIc-f-̄ nsâ Cu Aaqey k¼-̄ p-IÄ AXn-thKw \in-¡p-
I-bm-Wv. Ib-äp-aXn hyh-km-b-̄ nsâ hfÀ¨bpw AXn\v Hcp Imc-W-am-Wv. a\pjy CS-
s]-S-ep-Ifpw \nÀamW {]hÀ¯-\-§fpw hgn-bp-−m-Ip¶ aen-\o-I-c-Whpw \nI-̄ Â
{]hWXbpw XSªv aÕy-k-¼-̄ nsâ Bhm-k-tI-{µ-§sf kwc-£n-¡p-¶-Xn-\p-Å
{iaw Bh-iy-am-Wv. P\-§-fpsS D]-Po-h-\-amÀK-¯-nsâbpw Ib-äp-aXn hyh-km-b-̄ n-
sâbpw t{kmXÊv F¶ \ne-bn aÕyhIp-̧ n-sâbpw _Ô-s¸« taJ-e-I-fp-sSbpw
kl-I-c-W-t¯msS Cu cwK¯v Kuc-h-X-c-amb kwc-£-W-þ-am-t\Pvsaâv X{´-§Ä
Bhn-jv¡-cn-t¡-−-Xm-W-v.
2.6. hb kwc-£Ww : s\¸m-S-§Ä \mWy hnf-IÄ¡pw sI«nS \nÀam-W-̄ n\pw aäp-
ambn ]cn-hÀ¯\w sNbvXXpaqew `t£ym-ev]m-Z\¯n kwØm-\¯v h³Ip-dhv
kw`-hn-̈ n-cn-¡p-IbmWv. 1971 \ptijw, 30 hÀj-̄ n-\n-S-bn GXm−v A©p-e£w
slIvSÀ hb-emWv C¯-c-̄ n CÃm-Xm-b-Xv. CXv XnI¨pw Bi-¦m-P-\-I-am-Wv. `qKÀ -̀
P-e-̄ nsâ {][m\ {]`-h-Øm-\-amb hb-ep-IÄ \nI-¶-tXmsS Pe-e-̀ y-X-sbbpw AXv
{]Xn-Iq-e-ambn _m[n-¨p. AXp-sIm−v hb-ep-IÄ kwc-£n-¡p-¶-Xn\pw ]p\-cp-Öo-hn-
¸n-¡p-¶-Xn\pw DbÀ¶ ]cn-K-W\ \ÂtI-−XmWv.
2.7. \Zn-I-fpsS timjWw : aW-eqäv, It¿-äw, hyh-km-b-Øm-]-\-§Ä \S-¯p¶ AanX
Nqj-Ww, tXm«-§-fn \n¶pÅ cmk-h-kvXp-¡Ä aqe-apÅ aen-\o-I-c-Ww, \K-c-§-
fn \n¶pw hyh-kmb§fn \n¶p-apÅ Jc-þ-{Zh amen-\y-§Ä XpS-§n-b-h-bneqsS
tIc-f-̄ nse \Zn-I-fpsS Bhm-k-hy-hØ £bn-̈ n-cn-¡p-¶p. {]mtZ-inI kÀ¡m-cp-
IÄ, kzbwklmb kwL-§Ä, kvIqfp-IÄ, tImtf-Pp-IÄ XpS-§n-b-h-bpsS kl-I-c-
W-t¯msS tIc-f-̄ nse \Zo-X-S-§Ä ]p\-cp-²-cn-¡p-¶-Xn-\pÅ {]hÀ¯\w {]Ya ]cn-
K-W\ \ÂIn \S-̧ m-t¡-−-Xm-Wv. \Zn-Isf kwc-£n-¡p-¶-Xn\pw Btcm-Ky-I-c-ambn
]cn-]m-en-¡p-¶-Xn\pw Bh-iy-amb \nb-a-§fpw N«-§fpw \nÀan-t¡-−-Xp-−v.
8
2.8. hÀ[n-¡p¶ Pe-£maw: tIc-f-̄ n Gä-hp-a-[nIw Zpcp-]-tbmKw sN¿-s¸-Sp¶ hn`-h-
amWv Pew. AXnsâ t]cn kwØm-\-̄ n-\p-Ånepw kwØm-\-§Ä X½n-epapÅ
kwLÀj-§Ä hfÀ¶psIm−n-cn-¡p-¶p. anI¨ hÀj-]mXw IW-¡n-se-Sp¡pt¼mÄ
Pe-̄ nsâ Imcy-̄ n an¨ kwØm-\-am-tI− tIc-f-̄ n an¡ \Zn-Ifpw
th\¡m-e¯v hän-h-c-fp¶ ImgvN-bmWv C¶v ImWp-¶-Xv. ho«mhiy-§Ä¡pw hyh-
km-b-̄ n\pw th−n \S-¡p¶ Aan-X-amb Pe-Nq-j-Whpw hymh-km-bnI aen-\o-I-c-W-
hp-amWv ip²-Pe e`y-Xbv¡v `ojWn DbÀ¯p¶ aäp LS-I-§Ä.
2.9. Irjn-bn-S-§-fpsS Dev]m-Z-\-£-a-bn-ep-−m-Ip¶ Ipdhv : ImÀjnI taJ-e-bn C¶pÅ
{]Xn-k-Ôn-IÄ¡v Hcp {][m\ ImcWw Irjn `qan-I-fpsS hr²n-£-b-am-Wv. cmk-h-f-
§fpw IoS-\m-in-\n-Ifpw D]-tbm-Kn-̈ pÅ B[p-\nI DuÀÖn-X-Ir-jn-co-Xn-IÄ aqew
a®nsâ BtcmKyw \in-¡p-¶p. bYm-k-abw shÅw In«m¯ Ah-Øbpw \Ã
hn¯p-I-fpsS A`m-hhpw a®n ssPh \nt£-]-¯nsâ Ipdhpw \½psS Irjn-bn-S-
§-fn Dev]m-Z-\-£-aX £bn-¡m³ CS-bm-¡n-bn-cn-¡p-¶p.
2.10. hÀ[n-¡p¶ hmbp, Pe, a®v aen-\o-I-cWw : Dev]m-Z-\-£-aXm hÀ[-\-hnsâ t]cnÂ
a®n-te¡v XÅp¶ S¬ IW-¡n\v cmk-h-f-§fpw hnf-Isf kwc-£n-¡ms\¶
\ymtb\ bmsXmcp \nb-{´-W-hp-an-ÃmsX D]-tbm-Kn-¡p¶ IoS-\m-in-\n-Ifpw (\n-tcm-[n-
¡-s¸-«h t]mepw) Kpcp-X-c-amb Bi-¦-IÄ P\n-̧ n-¡p-¶-Xm-Wv. CXnsâ ^e-ambn
\½psS an¡ `£y-hn-̀ -h-§fpw shÅhpw ]e-X-c-¯n Zpjn--̈ n-cn-¡p-¶-Xmbn hni-I-e-
\-̄ n sXfn-ªn-«p-−v. ioXf ]m\ob§-fnepw Ip¸n-sh-Å-̄ nepw ASp¯bnsS
Is−-̄ nb hnjmwiw Cu Ah-Ø-bpsS Kuchw t_m²y-s¸-Sp-̄ p-¶-Xm-Wv.
2.11. Jc-am-en\yw F¶ hn]¯v : Jc-am-en-\y-§Ä kwØm-\¯v F¼mSpw Xocm hn]-
¯mbn amdn-s¡m-−n-cn-¡p-¶p. AXns\ \nb-{´n-¡m-\pÅ {]hÀ¯-\-§Ä ]e Xe-§-
fn \S-¡p-¶ps−¦nepw an¡ ]©m-b-̄ p-Ifpw \K-c-k-̀ -Ifpw X§-fpsS {]tZis¯
hoSp-I-fn \n¶pw Øm]-\-§-fn \n¶pw ]pd-´-Åp¶ Jc-am-en-\y-§Ä \nÀamÀP\w
sN¿m-\m-hmsX Ipg-§p-I-bm-Wv. ¹mÌnIv ]mgv hkvXp-¡Ä, {]tXy-In¨pw _mKp-IÄ,
I¸p-IÄ, t¹äp-IÄ apX-em-bh D]-tbm-Kn¨ tijw s]mXp-Ø-e¯v sIm−p-X-Åp-¶Xv
Nn¡p³Kp-\n-b, sU¦p XpS-§nb amc-I-amb Btcm-Ky-{]-iv\-§Ä¡p hgn-sbm-cp-¡p-
¶p. C¯cw hkvXp-¡-fpsS D]-t`mKw \½psS kaq-l-̄ n \n¶v L«w L«-ambn
D·q-e\w sN¿m³ {]tXyI ]cn-{i-ahpw t_m[-h¡-c-Whpw Bh-iy-am-Wv.
2.12. hymh-km-bnI aen-\o-I-cWw þ hÀ[n-¡p¶ `oj-Wn-IÄ : hÀ[n-̈ p-h-cp¶ hymh-km-
bnI aen-\o-I-c-Ww, {]tXy-In¨pw Fd-Wm-Ipfw (G-eqÀ þ CS-bmÀ), ]me-¡mSv (¹m-̈ n-aS
þ I©n-t¡m-Sv) PnÃ-I-fnse hyh-kmb FtÌ-äp-I-fnÂ, P\-Po-hnXw ZpÊ-l-am-¡n-bn-cn-
¡p-¶p. a®nepw ]pg-bnepw hmbp-hnepw IeÀ¶ C¯cw hymh-km-bnI amen-\y-§Ä
\½psS `£y-irw-J-e-bn IS-¶p-I-b-dn-b-Xmbn Is−-̄ n-bn-«p-−v. `£yhkvXp-¡-
fnepw a\p-jy-c-à-̄ nepw Ch-bpsS hnjmwiw Is−-̄ p-Ibpw sNbvXp. GeqÀ þ
FS-bmÀ hyh-kmb taJ-e-bn Im³kÀ DÄs¸-sS-bpÅ At\Iw amc-I-tcm-K-§Ä
hym]-I-amb-Xmbn dnt¸mÀ«p-−v. CXn-\pÅ ]cn-lm-c-amÀK-§Ä Bcm-bp-¶-Xn-s\m¸w
CXnsâ Zpc-́ -̂ ew A\p`-hn-¡p-¶-h-cpsS {]iv\-§Ä ]cn-l-cn-¡p-¶-Xn-\pÅ \b-
§fpw Bhn-jv¡-cn-t¡-−-Xp-−v.
2.13. Ce-Ivt{Sm-WnIv amen\y hn]¯v : hnh-ckmt¦XnI hnZy, Ce-Ivt{Sm-WnIv hyh-km-b-
§-fn \n¶pÅ Ah-in-jvS-§Ä, AXn-thKw ]cn-lmcw ImtW− Kpcp-X-c-amb hn]-
¯mbn amdn-s¡m-−n-cn-¡p-¶p. kp{]ow tImS-Xn-bpsS CS-s]-SÂ D−m-bn«pw C¯cw
amc-I-amb ]mgv hkvXp-¡-fp-bÀ¯p¶ {]iv\-§Ä CÃm-Xm-¡m³ tIc-f-̄ n\v Ign-ªn-
«nÃ. s]mXp-P-\-kw-L-§-fpsS ]¦m-fn-̄ -t¯m-sS-bpÅ Iq«mb ]cn-{i-a-̄ n-eqsS
am{Xta Cu hn]¯n\v ]cn-lmcw ImWm³ Ignbq F¶mWv CXv kqNn¸n-¡p-¶-Xv.
9
2.14. \K-c-h¡-c-W-̄ nsâ hfÀ¨: \K-c-h¡-c-W-¯nsâ AXn-th-K-apÅ hfÀ¨-bpsS
{]Xym-Lm-X-§Ä \K-c-§-fn Btcm-Ky-I-c-amb a\p-jy-hmkw Akm-²y-am-¡p¶ Xc-
¯n-tebv¡v F¯n-bn-cn-¡p-¶p. {]tXyIn¨pw \K-c-am-en\y \nÀamÀP\w AXoh
Zpjv¡c-ambn Ah-ti-jn-¡p¶ kml-N-cy-̄ nÂ. CXv Ct¸mÄ {Kma-{]-tZ-i-§-fn-
tebv¡pw hym]n-̈ n-cn-¡p-¶p. F®-aä ]cn-ØnXn {]iv\-§Ä¡p ]pdta \Zn-bnepw
hb-enepw \n¶pÅ hym]-I-amb aW-eq-än\pw {ZpX-K-Xn-bn-epÅ \K-c-h¡-cWw CS-
bm-¡n-bn-cn-¡p-¶p. aW-ensâ Bhiyw hÀ²n-̈ -tXmsS aW-en-\mbn ]md-Isf \in-̧ n-
¡p-¶-Xn-tebv¡pw hyh-kmbw Xncn-ªn-cn-¡p-¶p. Pe-t{km-X-Êp-I-fmb Ip¶p-Ifpw
]md-Ifpw AsÃ-¦n Xs¶ h³ \mi `oj-Wn-bn-em-Wv.
2.15. ]cn-Øn-Xn-bnep-−mbns¡m−n-cn-¡p¶ Cu A]-N-b-§-fpsS {]Xym-Lm-X-§Ä C¶v
icn¡pw a\p-jy-cpsS Btcm-Ky-̄ n {]Xn-̂ -en-̈ p-Im-Wp-¶p. ASn-¡-Sn-bp-−m-Ip¶
]IÀ¨ hym[n-IÄ, Kpcp-X-c-amb tXmXn hf-cp¶ Pohn-X-ssieo tcmK-§Ä, Ip«n-I-
fpsS hfÀ¨sb, {]tXy-In¨pw am\-knI hfÀ¨sbbpw ]T-\-ti-jn-sbbpw, {]Xn-Iq-e-
ambn _m[n-¡p¶ tcmK-§-fpsS AXn-{]-kcw, FÃm-̄ cw Iym³kÀ tcmK-§-fp-sSbpw
IS-¶m-{I-aWw F¶nh \mw Pohn-¡p¶ ]cn-Øn-Xn-bpsS ]cn-Xm-]-I-c-amb
XIÀ¨sbbmWv ImWn-¡p-¶-Xv.
\s½bpw \½psS Poh-k-Ôm-cW kwhn-[m-\-§-sfbpw \in-̧ n-¡p¶ C¯cw Kpcp-X-c-amb
FÃm {]iv\-§-sfbpw A`n-kw-t_m-[\ sN¿p-¶-XmWv Cu ]cn-ØnXn\bw.
3. ]mcn-Øn-XnI DZy-a-§Ä
3.1. ]cn-ØnXn kwc-£-W-̄ n-\p-th−n kwØm\ kÀ¡mÀ AXnsâ hnhn[ hIp-̧ p-IÄ
þ ]cn-ØnXn, imkv{X-þ-km-t¦-Xn-Iw, Btcm-Ky-þ-Ip-Spw-_-t£-aw, h\w-þ-h-\y-Po-hn,
^mIvS-dokv B³Uv t_mbvtegvkv, hyh-kmbw, ssa\nwKv B³Uv Pntbm-f-Pn, `qKÀ`
Pew þ hgn Ht«sd \nb-{´-W§fpw, ]cn-ØnXn ]cn-t]m-jW DZy-a-§fpw \S-̧ m¡n
hcn-I-bm-Wv.
AXn-\mbn kwØm\ kÀ¡mÀ Imem-Im-e-§-fn Bhnjv¡-cn¨ \nb-a-§Ä, N«-§Ä,
hnÚm-]-\-§Ä F¶n-h-bn {][m-\-s¸-«-h NphsS tNÀ¡p-¶p.
i. h-\y-Po-hn (kw-c-£-Ww) \n-baw 1972 þ (1983, 1986, 1991, 92, 93, 95, 98, 2002, 03
hÀj§fn \S¯nb t`ZKXnItfmsS).
ii. Z hm«À ({]nh³j³ Bâv I¬t{SmÄ Hm^v s]meyqj³) BIvSv 1984 (1998 se
t`ZKXntbmsS).
iii. Z hm«À ({]nh³j³ Bâv I¬t{SmÄ Hm^v s]meyqj³) skÊv BIvSv 1977
(1991, 2003 se t`ZKXnItfmsS).
iv. Z t^mdkväv (I¬kÀthj³) BIvSv 1980 (1988, 1992, 2003 se t`ZKXnItfmsS).
v. Z FbÀ ({]nh³j³ Bâv I¬t{SmÄ Hm^v s]meyqj³) BIvSv 1981 (1987 se
t`ZKXntbmsS).
vi. Z F³htbm¬saâv (s{]m«Ivj³) BIvSv 1986.
vii. Z F³htbm¬saâv (s{]m«Ivj³) dqÄkv 1986 (1991, 98, 99, 2001, 2003, 2004 se
t`ZKXnItfmsS).
viii. Z lkmÀUkv thkväv (amt\Pvsaâv Bâv lm³UnenwKv) dqÄkv, 1989, 96, 97, 99,
2000, 2001, 2003.
ix. Z am\p^mIvSÀ, kvtämtdPv Bâv Cwt]mÀ«v Hm^v lkmÀUkv sIan¡Âkv
dqÄkv 1989.
10
x. Z tImkvä sdKptej³ t\m«n^nt¡j³ 1991 (1998, 1999, 2001, 2002, 2003 se
t`ZKXnItfmsS).
xi. Z am\p^mIvNzÀ, bqkv, Cwt]mÀ«v, FIvkvt]mÀ«v Bâv kvtämtdPv Hm^v
lkmÀUkv ssat{Im HmÀKm\nkwkvv Bâv P\än¡en F©n\ntbUv
HmÀKm\nkwkv HmÀ skÂkv dqÄkv 1989.
xii. Z F³htbm¬saâ Cw]mIvSv AÊkvsaâv 1994 (1997, 2000, 2001, 2002, 2004
se t`ZKXnItfmsS).
xiii. Z sIan¡Â BIvknUâvkv (FaÀP³kn ¹m\nwKv, {]nt¸ÀUv\kv Bâv
sdkvt]m¬kv dqÄkv (1996).
xiv. Z F³htbm¬saâ ]»nIv lnbdnwKv t\m«n^nt¡j³, 1997.
xv. Z _tbm saUn¡Â thkväv (amt\Pvsaâv Bâv lm³UvenwKv) dqÄkv 1998,
2000, 2003.
xvi. Z dossk¡nÄkv ¹mkvänIvkv (am\p^mIvNzÀ Bâv bqtkPv) dqÄkv 1999 (2003
se t`ZKXntbmsS).
xvii. Z F³htbm¬saâv (skänwKv t^mÀ C³Ukv{Snb t{]mPIvSvkv) dqÄkv 1999.
xviii. Z t\mbvkvv s]meyqj³ (sdKptej³ Bâv I¬t{SmÄ) dqÄkv 2000 (2002 se
t`ZKXnItfmsS).
xix. Z ap\nkn¸Â tkmfnUv thkvävkv (amt\Pvsaâv & lm³UvenwKv) dqÄkv 2000.
xx. Z _tbmfPn¡Â ssUthgvknän BIvSv 2002 Bâv Z _tbmfPn¡Â
ssUthgvknän dqÄkv 2004.
xxi. tIcf dnhÀ _m¦v s{]m«Ivj³ Bâv km³Uv ssa\nwKv sdKptej³ BIvSv
(2001).
xxii. Z tamt«mÀ shln¡nÄ BIvSv 1938 (1988 se t`ZKXntbmsS).
xxiii. Z ]»nIv eb_nenän C³jpd³kv BIvSv 1991.
xxiv. Z ]»nIv eb_nenän C³jpd³kv dqÄkv 1991 (1992, 93 se t`ZKXnItfmsS).
3.2. C´ybn aen\oIcW \nb{´W¯n\mbn Hcp aen\oIcW \nb{´W t_mÀUn\v
cq]w \ÂInb BZy kwØm\§fnsem¶mWv tIcfw. h\wþh\y Pohn
hn`h§fpsS ]cn]me\¯n\pw kwc£W¯n\pambn Ht«sd ]cn{ia§fpw
kÀ¡mÀ \S¯nhcp¶p.
3.3. ]cnØnXn taJebnse KthjW þ hnIk\ {]hÀ¯\§Ä iàns¸Sp¯p¶Xn\v
kÀ¡mÀ tIcf imkv{X kmt¦XnI ]cnØnXn Iu¬knen\pw kzbw
`cWmhImiapÅ Ht«sd KthjW Øm]\§Ä¡pw cq]w \ÂInbn«p−v. skâÀ
t^mÀ FÀ¯v kb³kv kväUokv, t{Sm¸n¡Â t_m«mWnIv KmÀU³ & dnkÀ¨v
C³Ìn-äyq«v, tIcf t^mdkväv dnkÀ¨v C³kvänäyq«v, skâÀ t^mÀ hm«À dntkmgvkv
sUhe¸vsaâv Bâv amt\Pvsaâv, cmPohv KmÔn skâÀ t^mÀ _tbm sSIvt\mfPn,
\mjW {Sm³kvt]mÀt«j³ ¹m\nwKv Bâv dnkÀ¨v skâÀ, GP³kn t^mÀ
t\m¬ I¬sh³j-W G\ÀPn Bâv dqd sSIvt\mfPn (A-\À«v) F¶nh
AhbnÂs¸Sp¶p. kwØm\¯n\pw kaql¯n\pw {]tbmP\{]Zamb
KthjW§Ä¡v t\XrXzw \ÂIm\mWv C¯cw imkv{X kvYm]\§Ä¡v cq]w
\ÂInbncn¡p¶Xv. ]cnkvYnXn {]iv\§fpambn _\v[s¸« \bXocpam\§fnÂ
imkv{X kmt¦XnI taJebpsS hnZKvt²m]tZiw Dd¸n¡p¶ Xc¯n 2002 Â
kwØm\ kÀ¡mcnsâ imkv{X kmt¦XnI \b¯n t`ZKXn hcp¯pIbp−mbn.
CXn\p]pdsa hnhn[ kÀÆIemimem hIp¸pIfpw KthjW tI{µ§fpw Nne
11
k¶² kwLS\Ifpw ]cnkvYnXn kw_\v[amb Imcy§fn KthjW hnIk\
{]hÀ¯\§fnteÀs¸«ncn¡p¶p.
3.4. ]cnØnXn kwc£W \nb{´W ]cn]me\ \S]SnIÄ \S¸m¡p¶Xn\v kwØm\
kÀ¡mÀ Hcp F¬htbm¬saâ s{]m«Ivj³ t{]m{Kmw ¹m\nwKv I½nän¡pw
(EPPPC) F¬htbm¬saâ s{]m«Ivj³ SmkvIvv t^mgvkn\pw (EPTF) cq]w
\ÂInbn«p−v. \nÀWmbIamb ]cnkvYnXn {]iv\§fn hnZKvt²m]tZiw
tXSp¶Xn\pÅ IqSnbmtemN\IÄ¡v Cu Smkv¡v t^mgvkv t\XrXzw \ÂIp¶p.
3.5. ]cnkvYnXn kwc£W cwK¯v {]hÀ¯n¡p¶ kÀ¡m-cn-Xc Øm]-\-§fpw kwL-S-
\-I-fp-ambn hnhn[ {]iv\-§Ä NÀ¨-sN-¿p-¶-Xn\v IqSp-X Du¶Â \ÂtI-−n-bn-cn-
¡p-¶p. CXn-\Iw Xs¶ hnhn[ kÀ¡m-tc-Xc Øm]-\-§fpw _lp-P\ kwLS-\-I-
fp-ambn tNÀ¶v ]cn-ØnXn t_m[h¡cW¯n\v Imcyamb ]cn{iaw
\S¯nbn«p−v. CXnsâsbms¡ ^eambn ]cnØnXn {]iv\§sf¡pdn¨v DbÀ¶
Adnhpw Aht_m[hpapÅ kaqlw F¶ \ne ssIhcn¡m³ \ap¡v km[n¨p.
3.6. Pehpambn _Ôs¸« ]cnØnXn {]iv\§sf XcWw sN¿p¶Xn\pw
Pehn`h¯nsâ kpØnc ]cn]me\w Dd¸m¡p¶Xn\pambn kwØm\ kÀ¡mÀ
kpc£nXamb IpSnshÅw e`yam¡pI F¶ {]mYanI e£yt¯msS Hcp kwØm\
Pe\bw Bhnjv¡cn¨n«p−v.
3.7. kwØm\¯nsâ k¼¶amb ssPh sshhn[yw tUmIypsaâv sN¿p¶Xn\pw
kwc£n¡p¶Xn\pw kpØncamb D]tbmKw Dd¸phcp¯p¶Xn\pambn 2002 se
tZiob _tbmfPn¡Â ssUthgvknän BIvSpw 2004 se _tbmfPn¡Â
ssUthgvknän N«§fpw {]Imcw 2005  tIcfw tIcf kwØm\ ssPh-ssh-hn²y
t_mÀUv cq]h¡cn¡pIbp−mbn. FÃm Xt±ikzbw`cW Øm]\§fnepw
_tbm ssUthgvknän amt\Pvsaâv I½nänIÄ cq]h¡cn¡p¶Xn\v t_mÀUv
t\XrXzw \ÂIp¶p. Cu I½nänIÄ Hmtcm {]tZis¯bpw ssPhk¼¯pIÄ
Is−¯n P\Iob ssPhsshhn[y cPnkvädpIÄ X¿mdm¡pIbpw
hmWnPymhiy¯n\v ssPh k¼¯pIÄ hn\ntbmKn¡p¶Xv \nb{´n¡p¶Xn\pÅ
ssPhsshhn[y]cn]me\ ]²XnIÄ¡v cq]w \ÂIpIbpw sN¿p¶p.
3.8. P\§fpsS kPoh ]¦mfn¯t¯msS kaql¯nsâ ASn¯«n ]cnkvYnXn
kwc£W {]iv\§Ä ssIImcyw sN¿m³ Gähpw ^e{]Zamb hntI{µoIrX
kwhn[m\amWv C¶v \nehn h¶ncn¡p¶ {XnXe ]©mb¯pIÄ.
hnIk\mkq{XW¯n ]cnØnXn kwc£W¯nsâ {]m[m\ys¯¡pdn¨pÅ
Aht_m[w P\§fn Du«nbpd¸n¡m³ tIcf¯nse P\Iobmkq{XW{]{Inb
Gsd klmbn¨p. Nne ]©mb¯pIÄ ssPhsshhn[y tXm«§fpw ]£n
kt¦X§fpw Øm]n¡m³ ap³ssI FSp¯p. t»m¡v Xe¯n \oÀ¯Sm[njvTnX
amkväÀ ¹m³ X¿mdm¡m\pÅ hensbmcp ]cn{iaw Ct¸mÄ \S¶phcnIbmWv.
kpØnchpw XpeyXbne[njvTnXhpamb Hcp hnIk\ ]²Xn¡pÅ ZoÀLIme
ImgvN¸mSv kzcq]n¡m³ Cu kwcw`w hgnsbmcp¡pw. F´m-bmepw ]cn-ØnXn Imcy-
§-fn ]©m-b-̄ p-Isf C\nbpw imào-I-cn-t¡-−-Xp-−v.
3.9. ]cn-ØnXn ]cn-]m-e-\-̄ n\v Ct¸mÄ \S-¶p-hcp¶ DZy-a-§Ä F{X sNdpXmsW¦nepw
HcÀ°-̄ nepw AhKWn-¡m-hp-¶-X-Ã. F¶m hnI-k-\-̄ n\v C¶p-−mbnhcp¶
Du¶epw ]cn-Øn-Xn¡pw Poh-k-Ôm-c-tWm-]m-[n-IÄ¡pw kw`-hn-̈ p-sIm-−n-cn-¡p¶
Btcm-Ky-lm-\nbpw IW-¡n-se-Sp-¡pt¼mÄ F´m-bmepw IqSp-XÂ ka-{K-amb Hcp
]cn-ØnXn \b-̄ nsâ Bh-iy-IX asä-s¶-t¯-¡mfpw {]k-à-am-bn-̄ o-cp-¶p. Xmsg-
12
s¡m-Sp-̄ n-cn-¡p¶ Øqe e£y-§-fpsS ASn-Øm-\-̄ n-emWv A¯-c-sam-cp \bw
cq]o-I-cn-t¡-−-Xv.
4. ]cnØnXn \b¯nsâ Øqe- e-£y-§Ä
4.1. hn`h§fpsS ]cnc£ Dd¸m¡Â: ssPh PmXnIÄ, Bhmk hyhØ, ssPh
k¼¯pIÄ F¶nhbpÄs¸sS kwØm\¯nsâ FÃm {]IrXn hn`h§fpsSbpw
kwc£Ww Dd¸m¡pI.
4.2. hn`h§fpsS Xpeye`yXbpw kpØncXbpw Dd¸m¡Â : {]IrXn hn`h§sf
B{ibn¨v Pohn¡p¶ kaql¯nse Gähpw Zcn{ZcpÄs¸sS FÃm hn`mKw
P\§Ä¡pw hn`h§fpsS Xpeyhpw \oXn]qÀÆIhpamb e`yX Dd¸phcp¯pIbpw
P\§fpsS Ct¸mgpw `mhnbnepapÅ Bhiy§Ä \nÀhln¡m³ klmbIamwhn[w
{]IrXn hn`h§fpsS kpØnc D]tbmKw {IaoIcn¡pIbpw sN¿pI.
4.3. ]mcnØnXnI hn`h hn\ntbmKw ]c-am-h[n Imcy£aam¡Â : Dev]mZ\£aXbv¡v
B\p]mXnIambn {]IrXn hn`h§fpsS D]t`mKw Ipd¨v ]mcnØnXnImLmX§Ä
eLqIcn¡p¶Xn\v {]IrXn hn`hhn\ntbmKw Imcy£aam¡pI.
4.4. ]p\cpPvPoh\, \hoIcW {]hÀ¯\§Ä : Pohsâ \ne\n¸n\v B[mcamb
hmbp, shÅw, a®v, ssPhk¼¯pIÄ F¶nhbv¡v kw`hn¨ncn¡p¶ A]Nb§Ä
eLqIcn¡p¶Xn\pw `mhnbn IqSpX tZmj§Ä D−mImXncn¡p¶Xn\pw
A\ptbmPyamb ]p\cpPvPoh\ / \hoIcW \S]SnIÄ¡v cq]w \ÂIpI.
4.5. amen\y \nÀamÀP-\-̄ n\v, {]tXy-In¨pw hymh-km-bnI þ \Kc taJ-e-I-fn \n¶p-Å-h-
bpsS kwkv¡-c-W-̄ n\v, amÀK-tc-Jbpw \b-§fpw \nÝ-bn-¡p-I.
4.6. ]mcnØnXnI {]XymLmX§Ä : ]mcnØnXnI {]XymLmX§Ä ]camh[n Hgnhm¡n
hnIk\ {]hÀ¯\§Ä icnbmbn \S¸m¡p¶psh¶v Dd¸phcp¯pI, km¼¯nI þ
kmaqlnI ]ptcmKXn¡mbpÅ hnIk\ {]hÀ¯\§fpsS \bw, ]²XnIÄ,
]cn]mSnIÄ F¶nhbn ]cnØnXn kwc£Ww Hcp apJyLSIambn
k¶nthin¸n¡pI.
4.7. ]mcnØnXnI kZv`cWw : {]IrXn hn`h ]cn]me\¯n\pw hn\ntbmK¯nepw
kZv`cW¯nsâ X¯z§Ä (kpXmcyX, bpàn, Nn´, D¯chmZn¯w, kabem`w,
sNehpNpcp¡Â, ]¦mfn¯w) A\phÀ¯n¡pI.
4.8. hn`hkamlcWw : {]IrXn hn`h kwc£W¯n\v {]mtZinI kaql§Ä,
s]mXpkvYm]\§Ä, KthjIÀ, A¡mZanI kaqlw, \nt£]IÀ XpS§nb hnhn[
hn`mKw P\§fpsSbpw kvvYm]\§fpsSbpw ]¦mfn¯t¯msS km¼¯nIw,
kmt¦XnIw, amt\Pvsaâv sshZKv²yw, \m«dnhpIÄ, kmaqlnI aqe[\w XpS§nb
hnhn[Xcw hn`h§Ä kamlcn¡pI.
4.9. kaq-l-̄ nse FÃm hn`mKw P\-§-fnepw ]mcn-Øn-Xn-Im-h-t_m[w krjvSn-¡pI :
a\p-jysâ hÀ[n-̈ p-h-cp¶ hnI-k-\m-h-iy-§Ä \nd-th-äp-¶-Xn\v \½psS ]cn-Øn-Xn-
sbbpw Bhm-k-hy-h-Ø-sbbpw kwc-£n-t¡-−-Xnsâ Bh-iy-I-X-sb-¡p-dn¨v kaq-l-
¯nse FÃm hn`mKw P\-§-fnepw Ah-t_m[w krjvSn¡pIbpw FÃm ]cn-ØnXn
{]iv\-§-fnepw s]mXp-P-\-]-¦m-fn¯w km[y-am-¡p-Ibpw sN¿p-I.
13
5. s]mXp-k-ao]\w
i. FÃm ]²XnIfpsSbpw Bkq{XW L«¯n Xs¶ AXn\p \ÂtI−n hcp¶
hnebpw e`n¡p¶ {]tbmP\§fpw IW¡nseSp¯v ]mcnkvYnXnI
BLmXhnebncp¯Â \S¯pI. ]cnØnXn kwc£W¯n\pw
]p\cpÖoh\¯n\pw Bhiyambn hcp¶ sNehv ]²XnbpsS `mKambn
DÄs¸Sp¯pI. FÃm IW¡pIfpw hnhc§fpw s]mXpP\§Ä¡v e`yam¡pI
ii. ]cnØnXn ZpÀ_e {]tZi§fn \S¸m¡p¶ FÃm ]²XnIÄ¡pw
F¬htbm¬saâ ¢nbd³kv \nÀ_Ôam¡pI
iii. Irjn, Pehn`hhnIk\w, arKkwc£Ww, ^njdokv, hyhkmbw, J\\w þ
]md s]m«n¡Â, [mXp J\-\w, kwkv¡cWw, DuÀÖw, h\h¡cWw,
hnt\mZ k©mcw, KXmKXw, a\pjyhmktI{µ§Ä XpS§nb taJeIfnse
Hmtcm t{]mPIvSpw \S¸m¡pt¼mÄ AXnsâ \bw, Bkq{XWw, Øew
sXcsªSp¡Â, kmt¦XnI hnZy F¶nhbpsS Imcy¯n ]cnØnXn
kwc£Ww Dd¸m¡p¶Xn\v A\ptbmPyamb \nba kpc£m kwhn[m\¯n\v
cq]w \ÂIpI.
iv. ]cnØnXn kulrZ kmt¦XnI hnZyIÄ kw_Ôn¨ KthjWw, hnIk\w,
hym]\w, {]IrXn hn`h§fpsS kwc£W¯n\pw ]p\cpÖoh\¯n\pw
hn\ymk¯n\pw B[p\nI imkv{X kmt¦XnI hnZyIÄ
{]tbmP\s¸Sp¯p¶Xn\pÅ kwcw`§Ä F¶nh t{]mÕmln¸n¡pI.
v. ]mcnØnXnIambn ktN-X-\-amb {]tZi§Ä Is−¯n hnÚm]\w sN¿pI.
vi. hnIk\ {]hÀ¯\§fpsS Bkq{XWw, \nÀÆlWw F¶nhbnÂ
]mcnØnXnI {]iv\§Ä kw_Ôn¨ P\§fpsS Bi¦IÄ tXSpI, hnI-k-\-
]-²-Xn-I-fpsS Bkq-{X-W-¯nepw \nÀh-l-W-̄ nepw Ah DÄs¡mÅn¡pI.
vii. ]cnØnXn kulrZ Dev]¶§Ä {]Ncn¸n¡p¶Xn\pw {]IrXn kulrZ
]²XnIÄ t{]mÕmln¸n¡p¶Xn\pambn Ct¡mamÀIv, Ct¡mte_enwKv
kwhn[m\§Ä GÀs¸Sp¯pI.
viii. BhmkhyhØbpsS \ne\n¸pw a\pjytijn hnIk\hpw e£yam¡n
kaql¯n ]mcnØnXnI Aht_m[w hfÀ¯pI.
ix. ]pgbnse aWÂ, XSn XpS§nbhbv¡v ]Icw D]tbmKn¡mhp¶ hkvXp¡Ä
hgn hymhkmbnI Dev]¶§fn {]IrXn hn`h§fpsS AanX D]t`mKw
Ipdbv¡p¶Xn\pw A\mhiyamb [qÀ¯v Hgnhm¡p¶Xn\pw ]mgv hkvXp¡Ä
]p\xNw{IaWw sN¿p¶Xn\pw t{]cW sNep¯pI.
x. ]cnØnXnbpsS kpØncXbv¡v klmbIamwhn[w efnX PohnXcoXn
kzoIcn¡p¶Xn\v Bhiyamb \bw cq]oIcn¡pIbpw A¡mcy¯n amXrI
Im«p¶hsc AwKoIcn¨v t{]mÕmln¸n¡pIbpw sN¿pI.
xi. ]cnØnXn ]cn]me\¯n\v A\ptbmPyamb kwLS\m kwhn[m\w
cq]s¸Sp¯pIbpw {]kvXpX taJebn sshZKv²yw t\SnbhcpsS
am\htijn kamlcn¡pIbpw sN¿pI.
xii. ]cnØnXn kwc£W¯n\mbn cq]s¸Sp¯nbn«pÅ FÃm \nba§fpw
N«§fpw \nb{´W§fpw ^e{]Zambn \S¸m¡p¶Xn\v Bhiyamb
kwhn[m\w GÀs¸Sp¯pI.
xiii. \K-c-am-en\y \nÀamÀP-\-¯n Pm{K-X-tbmsS {]hÀ¯n-¡p-I, Bip]{Xn amen-
\y- \nÀamÀP-\-̄ n\v {]tXyI X{´-§Ä Bhn-jv¡-cn-¡p-I.
14
X{´-§fpw IÀa-]-cn-]m-Sn-Ifpw
6. X®oÀ¯S Bhm-k-hy-hØ
X{´w: P\-§Ä¡v Pew, `£-Ww, km¼-̄ nI ]ptcm-KXn F¶nh Dd-̧ p-h-cp-̄ p-¶-Xn\v {]]-
©-̄ nse Gähpw Dev]m-Z-\-£-a-amb ]mcn-Øn-XnI Bhm-k-hy-h-Ø-bmb X®oÀ¯-S-§-
fpsS kwc-£-Whpw kpØnc D]-tbm-Khpw km[y-am-¡pI.
IÀa-]-cn-]mSnIÄ
6.1. \Zn-IÄ, XSm-I-§Ä, Pe kw`-c-Wn-IÄ, `qKÀ`-P-ew, ag-shÅw
6.1.1. Hmtcm X®oÀ -̄S-̄ n-sebpw ip²-P-e-̄ nsâ Afhv IW-¡m¡n kwØm-\¯v
BsI e`y-am-bXpw, hyh-km-bw, Irjn, ^nj-do-kv, ho«m-h-iy-§Ä, Bip]{Xn,
tlm«Â hnt\mZ tI{µ-§Ä, ]mcn-Øn-XnI {]hr¯n-IÄ F¶n-hbv¡v Hmtcm-¶n\pw
Bh-iy-am-b-Xp-amb ip²-P-e-̄ nsâ Afhv \nÀW-bn-¡p-I.
6.1.2. Pe-̄ nsâ Bh-iy-I-Xbpw e`y-Xbpw \nc-́ cw \nco-£n¨v Pe-N{Iw ]qÀ¯n-bm-¡p-
¶-Xn\v Ign-bpw-hn[w Pe-hn-\n-tbmKw {Iao-I-cn-¡p-I.
6.1.3. Pe-N{Iw ]qÀ¯n-bm-¡p-¶-Xn\v Bh-iy-am-b{X Pew e`y-a-sÃ-¦n AXn-\pÅ ]cn-
lm-c-\-S-]-Sn-IÄ kzoI-cn-¡p-I.
6.1.4. FÃm Xe-̄ n-ep-apÅ aen-\o-I-c-Ww, Xncn-̈ p-hn-S F¶n-h-bn \n¶v FÃm ip²-
Pe t{kmX-Êp-I-sfbpw kwc-£n-¡p-I.
6.1.5. FÃm {][m\ \oÀ¯-S§fn-sebpw as®m-en¸v \nco-£n-¡m³ {Iao-I-cWw sN¿p-I.
6.1.6. as®men¸v \nco-£n-¡m³ efn-X-amb coXn-IÄ hnI-kn-̧ n-s¨-Sp-¡p-I, {]hÀ¯-\-§-
fn kvIqfp-I-sfbpw tImtf-Pp-I-sfbpw DÄs¸-Sp-¯p-I.
6.1.7. ]mcn-Øn-Xn-Im-LmX ]T\w \S¯m-sX-bpÅ `oa-amb Pe-hn-\n-tbmKw \ntcm-[n-¡p-I.
6.1.8. D]-X-S-§sf ASn-Øm-\-am¡n ag e`y-X-bpsS IW-¡p-IÄ tcJ-s¸-Sp-̄ p-I.
6.1.9. ag-shÅtiJ-cWw \nÀ_-Ô-am-¡p-¶-Xn-\pÅ \nb-a-§Ä Bhn-jv¡-cn-¡p-I.
6.1.10. ]pXnb ]²-Xn-IÄ¡v A\p-aXn \ÂIp-¶-Xn-\p-ap¼v Ah-bpsS amen-\y-§Ä Hgp-In-sb-
¯p¶ \oÀ -̄S-§-fpsS amen\y hml-I-tijn hne-bn-cp-̄ p-I.
6.1.11. hyh-kmbw, Øm]-\-§Ä, hyàn-IÄ F¶n-§s\ Hmtcm hn`m-K-̄ n\pw ap³IqÀ
A\p-a-Xn-bn-ÃmsX D]-tbm-Kn-¡m-hp¶ ip²-Pe-̄ nsâ ]c-am-h[n Afhv \nÝ-bn-¡p-
I.
6.1.12. Pe-kw-c-£-Ww, ]p\:Nw{I-a-Ww, D]-cn-Xe Pe-̄ n-sâbpw `qKÀ`-P-e-̄ n-sâbpw ]c-
am-h[n D]-tbmKw \nÝ-bn-¡Â, ag-shÅ tiJ-cWw F¶nh hyà-amb amÀK-
\nÀtZ-i-§-tfmsS {]mtZ-inI `cW kwhn-[m-\-̄ nsâ \nb-{´-W-̄ n-em-¡p-I.
6.1.13. kwkv¡-cn¨ hymh-km-bn-Im-h-in-jvS-§Ä ip²-Pe XS-§-fn-tebv¡v hnSp-¶-Xnsâ
ZoÀL-Ime {]Xym-Lm-X-§Ä IW-¡n-se-Sp¯v ]mcn-Øn-XnI hnj-\nÀWb imkv{X
(Ecotoxicology) ]T-\-§fpsS ASn-Øm-\-̄ n ]pXnb \ne-hmc am\-Z-Þ-§Ä
GÀs -̧Sp-̄ p-I.
6.1.14. Pe-̄ nsâ D]-t`m-Kw, kwc-£Ww F¶nh kw_-Ôn¨v P\-§-fn icn-bmb Ah-
t_m[w krjvSn-¡p-¶-Xn\v kwk-Ym-\-Xe Pe-km-£-cXm anj\v cq]w \ÂIp-I.
15
6.2. IpSn-shÅw
6.2.1. kwØm-\¯v IpSn-sh-Å-̄ nsâ {]Xn-ioÀj Bh-iy-IX taJ-em-X-e-̄ n \nÀW-bn-
¡p-Ibpw aäv KmÀln-Im-h-iy-§Ä¡pw Pe-tk-N-\-̄ n\pw th− Pe-̄ nsâ IW¡v
thÀXn-cn¨v hne-bn-cp-̄ p-Ibpw sN¿p-I.
6.2.2. FÃmhÀ¡pw ip²amb IpSnshÅw e`yam¡pI.
6.2.3. P\IobmSnØm\¯n {KmaXe¯nepÅ IpSnshÅ hnXcW ]²XnIsf
t{]mÕmln¸n¡pI.
6.2.4. FÃm Xt±i kzbw`cW Øm]\§fnepw P\IobmSnØm\¯nÂ
\nco£W¯n\pw Pe¯nsâ KpW]cntim[\bv¡pw kwhn[m\w GÀs¸Sp¯pI.
6.3. PetkN\w
6.3.1. ]cnØnXn¡v A[nIw tZmjw hcp¯m¯ sNdpInS PetkN\ ]²XnIÄ
t{]mÕmln¸n¡pI.
6.3.2. Ipf¯n \n¶pÅ PetkN\w AS¡w ]c¼cmKX Pe]cn]me\ coXnIfpw
HgpInt¸mIp¶ agshÅs¯ {]tbmP\s¸Sp¯p¶ _ZÂ PetkN\ D]m[nIfpw
t{]mÕmln¸n¡pI.
6.3.3. Pehn\ntbmK¯nse Imcy£aX DbÀ¯Â, kwc£Ww, ]p\xNw{IaWw
F¶nhbv¡v A\ptbmPyamb \S]SnIÄ kzoIcn¡pI.
6.3.4. ap³Ime ]²XnIfpsS t]mcmbvaIÄ hnebncp¯n ]cnØnXn kulrZ coXnbnÂ
PetkN\ ]²XnIÄ kwhn[m\w sNbvvXv \S¸m¡pI.
6.3.5. shÅw sI«n \n¡p¶Xv XSbp¶Xn\v A\ptbmPyamb s{Ubnt\Pv cq]-I-ev]\
FÃm PetkN\ ]²XnIfpsSbpw Ahn`mPyLSIambn DÄs¡mÅn¡pI.
6.3.6. Pe-]-cn-]m-e-\¯n\v A\ptbmPyamb amÀKtcJ X¿mdm¡pI.
6.3.7. PetkN\ ]²XnIfpsS ]camh[n D]tbmKw Dd¸phcp¯p¶Xn\v Iam³Uv
Gcnbm kao]\w Ahew_n¡pI.
6.3.8. {]mtZinIamb Pehn`h hn\ntbmKw, Pekwc£Ww, ]p\xNw{IaWw,
PetkN\¯nsâ ]camh[n {]tbmP\w, hnf ]cn]me\w F¶nh DÄs¸Sp¯n
ka{Kamb PetkN\ kwhn[m\w hnIkn¸ns¨Sp¡pI.
6.3.9. ]cnØnXn kwc£W¯n\v A\pKpWamb Iq«pIrjn k{¼Zmb¯nsâ
]cnt]mjWw IÀjI kwLS\m cq]oIcWw F¶nhbneqsS PetkN\
]cn]me\¯n IÀjIcpsS ]¦mfn¯w Dd¸m¡pI.
6.3.10. FÃm PetkN\ ]²XnIfpsSbpw kmaqlnI t\«w, ]cnØnXn BLmXw F¶nh
\nc-́ cw \nco£n¡pI.
6.4. Ipf-§Ä, XSm-I-§Ä, I−¡m-Sp-IÄ
6.4.1. X®oÀ¯Sw \in-̧ n-¡p¶ Hcp {]hr¯n¡pw A\p-hmZw \ÂIm-Xn-cn-¡p-I.
6.4.2. FÃm-̄ cw X®oÀ -̄S-§fpw ]cn-hÀ¯\w sN¿p-¶Xv XS-bp-¶Xn\v IÀi-\-amb
\nb-a-\nÀamWw \S-̄ p-I.
6.4.3. A\p-tbm-Py-amb \nb-a-\nÀam-W-§-fn-eqsS \ne-hn-epÅ I−¡mSp-IÄ kwc-£n-
¡p-Ibpw km[yamb CS-§-fn-seÃmw \in-̈ pt]mb I−¡m-Sp-Isf ]p\-cp-Öo-hn-
¸n-¡p-Ibpw sN¿p-I.
16
6.4.4. km[y-amb Øe-§-fn-seÃmw I−¡mSp-IÄ h¨p-]n-Sn-̧ n-¡p-¶-Xns\ klm-bn-¡p-
Ibpw t{]mÕm-ln-̧ n-¡p-Ibpw sN-¿pI.
6.4.5. Pe-K-Xm-KX ]mX-IÄ (\m-j-W hm«Àth) hnI-kn-̧ n-¡p¶ kwK-Xn-bn Pe-hm-l-
\-§-fn \n¶pÅ F®bpw aäv amen-\y-§fpw hoWv Pem-ibw aen-\o-I-cn-¡-s¸-Sm-Xn-
cn-¡m³ ià-amb ap³I-cp-XÂ \S-]-Sn-IÄ kzoI-cn-¡p-I.
6.4.6. X®oÀ¯S \io-I-c-W-¯nsâ ]mcn-Øn-XnI hn]-̄ p-I-sf-¡p-dn¨v s]mXp-P-\-§-
sfbpw Xt±-i-̀ cW Øm-]-\-§-sfbpw t_m[-h¡-cn-¡p-I.
6.4.7. X®oÀ¯-S-ta-J-e-bn hn\m-i-I-c-amb hnt\m-Z-k-©mc {]hÀ¯-\-§Ä \nb-{´n-¡p-
I.
6.4.8. X®oÀ¯-S-§sf Ah-bpsS ssPh-ssh-h-²y-̄ n\v t]md-te¸n-¡msX kpØnc
]ptcm-K-Xn¡v {]tbm-P-\-s¸-Sp-̄ p-¶-Xns\ t{]mÕm-ln-̧ n-¡p-I.
7. h\w, h\yPohn, ^njdokv
X{´w : h\w, h\yPohnIÄ F¶n-hsb kwc-£n-¡p-I, aÕy-hn-̀ -h-§-fpsS kpØnc D]-
t`mKw Dd-̧ m-¡p-I.
IÀa ]cn-]m-Sn-IÄ
7.1. kp{]owtImSXn \nÀhN\w 202/95 {]Imcw FÃm kzm`mhnI h\§fpsSbpw kÀth,
am¸nwKv, hn`P\w F¶nh \S¯pI.
7.2. ssPhsshhn[ykwc£W¯n\v Du¶Â \ÂIn kwc£W, ]p\cpÖoh\
{]hÀ¯\§Ä \S¯pI.
7.3. ImhpIsf AhbpsS kmwkv¡mcnI aqeyhpw ssPh sshhn[yhpw \in¸n¡msX
kwc£n¡pI.
7.4. Ign-bp-¶{X Øe§fn A]Nbw h¶ h\§sf P\]¦mfn¯t¯msS,
]p\cpÖohn¸n¡pI.
7.5. Xt±i kzbw`cW Øm]\§fpsS t\XrXz¯n P\]¦mfn¯t¯msS acphÂIrX
{]tZi§fn h\h¡cW þ kmaqlyh\h¡cW ]²XnIÄ hgn ac§Ä
h¨p]nSn¸n¡pI.
7.6. B[p\nI kmt¦XnI hnZyIfpsS klmbt¯msS ImÀjnI h\h¡cWw
iàns¸Sp¯n h\Dev]¶§fpsS Dev]mZ\hÀ²\bpw Imcy£aamb hn\ntbmKhpw
Dd¸m¡pI.
7.7. {]mtZinIXe¯n h\Dev]¶§fmb Huj[s¨SnIÄ, XSn, hndIv, Xoä¸pÃv,
]¨nehfw F¶nhbpsS Dev]mZ\w t{]mÕmln¸n¡pI.
7.8. XSntbXc h\hn`h§Ä tiJcn¨v D]Poh\w \S¯p¶ tKm{X hÀK¡msc
]cnØnXn¡v tZmjw sN¿m¯ coXnbn AXv XpScp¶Xn klmbn¡pI.
AXn\pÅ AhImiw h\¯n\pÅnse tKm{X hÀK¡mÀ¡p am{Xambn
]cnanXs¸Sp¯pI.
7.9. XSn ASnØm\am¡nbpÅ hyhkmb§Ä h\s¯ am{Xw B{ibn¡msX aäv
t{kmXÊpIÄ tXSp¶Xn\v t{]cn¸n¡pI.
7.10. h\]cn]me\¯n\v ]¦mfn¯ h\ amt\Pvsaâv \bw iàn-s¸-Sp-̄ pI/ \S¸m¡pI.
7.11. \jvSs¸«pt]mb h\`mK§Ä A\ptbmPyamb {]hÀ¯\§fneqsS ]p\:Øm]n¨v
CS\mgnIÄ Øm]n¡pI.
17
7.12. h\m[njvTnX hyhkmb§fnteÀs¸«ncn¡p¶hcpw IÀjIcpambn t\cn«v
_Ôs¸Sp¶Xn\pÅ Ahkcsamcp¡n IrjnbnS§fn AhcpsS {][m\ hnfIÄ
Hgnhm¡msXbpw sNdpInS CS¯cw IÀjIsc _m[n¡msXbpw ac
Dcp¸SnIÄ¡pÅ hn`h§Ä Dev]mZn¸n¡p¶Xns\ t{]mÕmln¸n¡pI.
7.13. h\¯n\pÅnse hnt\mZk©mc {]hÀ¯\§Ä h\w hIp¸nsâ IÀi\amb
taÂt\m«¯nem¡n \nb{´n¡pI. kzm`m-hn-I-amb Bhmk hyh-Øbv¡v tIm«w
X«msX kwc-£n-¡p-¶-Xn\v Bh-iy-amb `cW / \nba \nÀamW \S-]-Sn-IÄ kzoI-cn-
¡p-I.
7.14. kzm`mhnI Bhmk hyhØbntebv¡v hntZi ssPhPmXn C\§fpsS IS-¶p-I-bäw
XSbpI.
7.15. tZiy]pgaÕy§sf Ir{Xnaambn Dev]mZn¸n¨v ]pg aÕy§fpsS kwJy
hÀ²n¸n¡p¶Xn\v A\ptbmPyamb KthjW þ hnIk\ {]hÀ¯\§Ä
Bhnjv¡cn¡pI.
7.16. Xt±iob Ae¦mc aÕy§fpsS AanX NqjWhpw RET (Rare, Endangered,
Threatened) hn`m-K-̄ n-epÄs¸-Sp-̄ n-bn-«pÅ, hwi\mi`ojWn t\cnSp¶ aÕy C\-
§-fpsS tiJcWhpw XSbpI.
7.17. hwi\mi`ojWn t\cnSp¶ aÕyC\§Ä DÅ ]pgIfn aÕy DZym\§Ä
Øm]n¡pI.
7.18. kvt^mSI hkvXp-¡fpw hnjhpw D]-tbm-Kn¨v ao³ ]nSn-¡p-¶Xv FÃm Pem-i-b-§-
fnepw \ntcm-[n-¡p-I.
7.19. Xpd-Êmb Pem-i-b-§-fn hnth-N\ cln-X-ambpw Aan-X-ambpw aÕy-k-¼¯v
NqjWw sN¿p-¶Xv \ncpÕm-l-s¸-Sp-̄ p-I.
7.20. h\hn`h§fpsS kwc£Ww, ]p\cp²mcWw, kpØnc D]t`mKw F¶nh kw_-
Ôn¨ Kth-jW hnI-k\ {]hÀ¯-\-§sf t{]mÕmln¸n¡pIbpw klm-bn-¡p-
Ibpw sN¿pI. ap³K-W\ \ÂtI− Imcy-§Ä:
a. kzm`mhnI h\§fpsS A]Nbw, h\yPohnIfpsS \miw F¶nhbpsS
ImcW§Ä, ]cnlmcamÀ¤§Ä.
b. h\§fpsS Dev]mZ\£aX DbÀ¯p¶Xn\pw sa¨s¸« coXnbnÂ
]p\cpÖohn¸n¡p¶Xn\papÅ hn]peamb KthjW§Ä.
c. h\hn`h§fpsS Imcy£ahpw kpØnchpw {]IrXn kulrZ]chpamb
hn\ntbmKw, AXpkw_Ôn¨ AdnhpIfpsS hym]\w F¶nhbv¡v
A\ptbmPyamb imkv{Xob amÀ¤§Ä.
d. kky ]pjv] P´pPme§fpsS hwi\mi ImcWw, AhbpsS {]Xypev]mZ\
coXn, Ah ]p\cpÖohn¸n¡m\pÅ amÀ¤§Ä F¶nhsb¸än hn]peamb
KthjWw
e. ]cnØnXn A]Nbw IqSmsX h\hn`h§Ä e`yam¡n h\]cn]me\w
km[yam¡p¶Xn\pÅ amÀK§Ä.
f. £bn¨pt]mb h\§Ä L«wL«ambn ]p\cpÖohn¸n¡p¶Xn\pÅ hgnIÄ.
g. a\pjy\nÀanX h\§fpsS Dev]mZ\ £aX sa¨s¸Sp¯p¶Xn\pÅ amÀK§Ä
18
h. BhmkhyhØsb \in¸n¡p¶ coXnbnepÅ Sqdnkw þ Ct¡m Sqdnkw þ
kwcw`§sf \nb{´n¡p¶Xn\pÅ kwhn[m\w.
8. Irjn`qan kwhn[m-\-§Ä
X{´w : tIcf¯n ]cnanXamb `qan, shÅw, a\pjytijn, kmt¦XnI hnZyIÄ
F¶nhbpsS hnthI]qÀÆamb hn\ntbmK¯neqsS kwØm-\-̄ n\v Bh-iy-amb `£y-hn-̀ -
h-§Ä Dev]m-Zn-̧ n-¡p-¶-Xn\v, ]cn-Øn-Xn¡v tZmjw sN¿msX Irjn-̀ q-an-bpsS Dev]m-Z-\-£-
aX hÀ[n-̧ n¨v ImÀjnItaJe ]pjvSn-s¸-Sp-̄ p-I.
8.1. s]mXp-hn-f-IÄ
8.1.1. a®nsâ KpW\nehmcw XIcp¶Xp XSbm³ a®v kwc£W þ k¼pjvSoIcW
]²XnIÄ iàns¸Sp¯pI.
8.1.2. a®nsâ ]pjvSn sa¨s¸Sp¯p¶Xn\v bYmkabw a®p]cntim[\ \S¯pI.
8.1.3. Dev]mZ\ £aX \ne\nÀ¯p¶Xn\v klmbIamb hnf]cnhÀ¯\{Iahpw `qanbpsS
£aX IW¡nseSp¯pÅ hnfhÀKoIcWhpw \S¯pI.
8.1.4. ASp¯ 5þ10 hÀj-̄ n-\p-Ån kwØm-\s¯ Irjn ]qÀW-ambpw ssPh-Ir-jn-bn-
te¡v ]cn-hÀ¯\w sN¿p-¶-Xn\v km[n-¡-̄ -¡-hn[w kwØm-\ kÀ¡m-cnsâ ssPh-
Irjn \b-a-\p-k-cn¨v ssPh-Irjn t{]mÕm-ln-̧ n-¡p-I.
8.1.5. ]mc¼cyhnfIÄ ]p\cp²cn¡pI. AhbpsS kwc£W¯n\v Po³/hn¯v _m¦pIÄ
Øm]n¡pI.
8.1.6. ssPhhfw, ssPh It¼mkväv, ssPhIoS\min-\n-IÄ F¶nhbpsS D]-tbmKw hgn
a®ns\ ^e-̀ q-bn-jvS-am-¡p-¶-Xn\pw tcmK-IoS \nb-{´-W-̄ n\pw kwtbm-PnX kwhn-
[m\w cq]-s¸-Sp-̄ p-I.
8.1.7. s\ev]mS§Ä kwc£n¡pIbpw Ah aämhiy§Ä¡mbn amän adn¡p¶Xv
XSbpIbpw sN¿pI.
8.1.8. Irjn-bn cmkhf§fpsS D]tbmKw \nb{´n¡pI, kwØm\ ssPh-Irjn \b-
¯n hn`m-h\w sNbvXn-cn-¡p¶ Ime-b-f-hn-\p-Ån L«w L«ambn cmk
IoS\min\n {]tbmKw \nÀ¯em¡pI.
8.1.9. Pekwc£W¯n\pw hn\ntbmK¯n\pw Imcy£ahpw AtXkabw sNehp
IpdªXpamb amÀK§Ä hnIkn¸ns¨Sp¡pI.
8.1.10. ho«phf¸nse ]c¼cmKX kaoIrXIrjn coXn t{]mÕmln¸n¡pI.
8.1.11. kvtämtdPv kwhn[m\w, hn]W\¯n\v klmbw, hne \nehmcw ]nSn¨p
\nÀ¯p¶Xn\v {]mtZinI hn]W\ tI{µ§Ä F¶nh hgn CS\ne¡mcpsS
NqjW¯n \n¶v Dev]mZIsc apàcm¡pI.
8.1.12. kpØnc Irjn-co-Xn-IÄ t{]mÕm-ln-̧ n-¡p-I, AXp-ambn _Ô-s¸« Kth-jW ]²-Xn-
IÄ¡v ap³K-W\ \ÂIp-I.
8.1.13. Pehpw aäv DuÀÖ hn`h§fpw ]camh[n Ipd¨v D]tbmKn¨v Irjn sN¿m³
Ignbp¶ hnfIÄ {]Ncn¸n¡pI.
19
8.2. s\ÂIrjn
\½psS kwØm\¯v s\ÂIÀjIÀ C¶v A\p`hn¡p¶ {]iv\§fpw {]XnkÔnIfpw
A\h[nbmWv. Ah ]cnlcn¡m³ Xmsg¸dbp¶ ]mcnØnXnI ]cnlmc amÀK§Ä
klmbIamIpw.
8.2.1. \oÀ¨m-ep-IÄ, tXmSp-IÄ, CS-t¯m-Sp-IÄ, Ipf-§Ä XpS-§nb ]c-¼-cm-KX Pe-kw-c-
£-W-þ-P-e-tk-N\ coXn-IÄ ]p\-:Øm-]n¨v s]mXp-P-\m-h-iy-̄ n\pw Pe-tk-N-\-
¯n\pw s]mXp-hmbn D]-tbm-K-s¸-Sp-̄ pI (D-Zm-l-cWw þ t£{X-¡p-f-§Ä)
8.2.2. ]mSs¯ hc¼pIfn ]bdphÀK§Ä h¨p]nSn¸n¨v BZmbw hÀ²n¸n¡pI,
AtXmsSm¸w hc¼pIÄ iàns¸Sp¯pI.
8.2.3. D]tbmKn¡m¯ s\¸mS§fnepw aäp ]d¼pIfnepw Xoä¸pÂIrjn \S¯n Imen
hfÀ¯eneqsS BZmbw hÀ²n¸n¡pI.
8.2.4. sht¡m kwc£n¨v D]tbmKs¸Sp¯pI.
8.2.5. km[n-¡p-¶n-S-s¯Ãmw tImgn þ Xmdmhv hfÀ¯epambn kwtbmPn¸n¨v s\ÂIrjn
IqSpXÂ BZmbIcam¡pI.
8.3. ]pc-bn-S-Irjn
8.3.1. `qansb sNdpXp−pIfmbn Xncn¡Â, icnbmb ]cn]me\¯nsâ A`mhw
aqeap−mIp¶ ]mcnØnXnI £bw, Ab¡mcpsSbpw s]mXp
Øm]\§fpsSbpw A\nb{´nXamb CSs]SepIÄ XpS§nbh aqew cq£amb
km¼¯nI þ ]mcnØnXnI {]XnkÔnIÄ A`napJoIcn¡p¶ Cu hn`mKw
IÀjIcpsS c£bv¡v {]tXyI imàoIcW kwhn[m\hpw ]cnc£bpw
Bhiyambncn¡p¶p.
8.3.2. C¯cw IÀjIsc Ab¡q«mSnØm\¯n kwLSn¸n¨v AhcpsS
IrjnbnS§sf ]mcnØnXnI Zpc´§fn \n¶v c£n¡p¶Xn\v kÀ¡mcpw Xt±i
kzbw`cW Øm]\§fpw ap³ssI FSp¡p¶XmWv. Nne DZmlcW§Ä.
a. Irjn `qanbn \n¶v ]camh[n t\«w D−m¡p¶Xn\v a®pw Pemwihpw
kwc£n¡p¶Xn\v Iq«mb amÀK§Ä BcmbpI.
b. `qanbn sI«nS \nÀ½mWw, hoSnsâ hn]peoIcWw F¶nh
]cnanXs¸Sp¯n kz´w ]d¼nse Irjn hnfIsf kwc£n¡pIbpw
Ab¡mcpsS `qanbnse ImÀjnI ]cnØnXn XIcmdnem¡msX
klmbn¡pIbpw sN¿pI.
c. s]mXphmbn {]tbmP\w sN¿p¶ {]hr¯nIÄ þ then, _−pIÄ,
Pemwiw kwc£n¡p¶Xn\pÅ IpgnIÄ þ kwbpàambn sN¿pI. Ipd¨p
`qanbn \n¶v IqSpX BZmbap−m¡p¶ Irjn hnfIÄ þ HmÀ¡nUv,
hm\ne F¶nhbpsS Irjn, t{]mkÊnwKv, hn]W\w F¶nh Iq«mbn
sN¿pI. Xoä¸p Irjn, Imen hfÀ¯Â F¶nh Iq«nbnW¡n BZmbw
hÀ²n¸n¡pI.
d. `qan-bpsS _ZÂ D]-tbm-K-s¯-¡p-dn-̈ pÅ ]²-Xn-IÄ, \K-c-hn-I-k\hpw
`h\ \nÀam-W-hp-a-S-¡w, Iq«mbn ]cn-K-Wn-¡p-Ibpw AXp-hgn kpXm-cy-amb
coXn-bn A\p-hmZw \ÂIp-Itbm \nc-kn-¡p-Itbm sN¿p-¶-Xn\v Ah-k-c-
sam-cp-¡p-Ibpw sN¿p-I.
20
8.4. P\n-X-I-amäw hcp-̄ nb kky-Pm-e-§Ä
8.4.1. ]co-£n¨pd¸p-h-cp-̄ m¯ sshtZ-inI C\w \So hkvXp-¡-fpsS hym]-Ihpw
hnth-N\ cln-X-hp-amb D]-tbmKw, Ah F{X-Xs¶ {]Nm-c-̄ n-em-bn-cn-¡p-¶-Xm-bm-
epw, A]cn-lm-cy-amb \mi-\-jvS-§Ä¡n-Sbm¡pw. P\n-X-amäw hcp-̄ nb kkyPme-
§fpsS tZmj-§-sf-¡p-dn¨v ]©m-b-̄ p-I-sfbpw, IÀj-I-scbpw \nc-́ cw t_m[-
h¡-cn-¡p-¶-Xm-Wv.
8.4.2. P\n-X-I-amäw hcp-̄ nb C\-§Ä km¼-̄ n-I, Btcm-Ky, ]mcn-Øn-XnI taJ-e-I-fnÂ
D−m-¡p¶ hn]-coX ^e-§-sf-¡p-dn¨v temI-sa§pw \ne-\n¡p¶ hnhm-Z-§Ä
kwi-bm-Xo-X-ambn ]cy-h-km-\n-¡pw-hsc tIcf kÀ¡mÀ, A¯cw kky-Po-h-Pm-e-
§-fpsS D]-tbmKw kwØm-\¯v A\p-hm-Zn-¡n-sö {]Jym]nX \ne-]mSv XpS-cp-¶-
Xm-Wv.
9. XoctZi þ kap{Zhn`h§Ä
X{´w : kwØm\s¯ XoctZiþ kap{Z ]cnØnXn LS\bpsSbpw aÕy§fpsSbpw þ
kap{Z aÕyhpw ]pg aÕyhpw þ kpØnc ]cn]me\w Dd¸m¡pI.
IÀa-]-cn-]m-Sn-IÄ
9.1. DÄ\mS³, kap{Z aÕyhn`h§fpsSbpw kpØncamb coXnbn aÕy_Ô\w
\S¯mhp¶ ]camh[n hn`h§fpsSbpw IrXyamb Hcp ØnXnhnhcIW¡v þ
Umäm t_kv þ X¿mdm¡pI.
9.2. ISentâbpw ]pgIfptSbpw IcIÄ CSnªnd§p¶Xv ssPhcoXnIfneqsS
XSbp¶Xn\v \S]Sn kzoIcn¡pI.
9.3. Bhiyw, Dev]mZ\w, hnXcWw F¶nh X½nepÅ hnShv \nI¯p¶Xn\v ]cnØnXn
þ kulrZ ao³ hfÀ¯Â ]²XnIÄ t{]mÕmln¸n¡pI.
9.4. AanX aÕy_Ô\w XSbp¶Xn\v \nb{´Wkwhn[m\w GÀs¸Sp¯pI, kpØnc
aÕy-_-Ô\w t{]mÕm-ln-̧ n-¡pI.
9.5. aen\oIcWw, \hoIcWw, IfIfpsS B{IaWw, Bgw Iq«Â, AanX NqjWw,
Aimkv{Xobamb ao³]nSn¯w F¶nhaqew kap{ZPohn k¼¯n\p−mIp¶
\mi¯n \n¶v c£n¡p¶Xn\v \S]Sn kzoIcn¡pI.
9.6. tIcf¯nsâ kap{ZmXnÀ¯nbn ag¡me¯v t{SmfnwKv \nb{´n¡pI.
{]tbmP\s¸Sp¯mhp¶ aÕyk¼¯nsâ Afhv ASn-¡Sn Xn«s¸Sp¯m³
Øncamb ]T\ þ hnebncp¯epIÄ \S¯pI.
9.7. ao³ Ipªp§sfbpw sj aÕy§sfbpw hwi\mi¯n \n¶v c£n¡p¶Xn\v
t{SmfnwKn \ntcm[nX he¡®nIÄ D]tbmKn¡p¶Xv IÀi\ambn XSbpI.
9.8. \ZoapJ§fpsS IhmS¯n ao³]nSn¯w \nb{´n¡pI.
9.9. aÕy hn`h§fpsS ]camh[n hn\ntbmKw \nco£n¡p¶Xn\pw Aaqeyamb
aÕyk¼¯nsâ kpØnchpw kpc£nXhpamb {]tbmP\w Dd¸phcp¯p¶Xn\pw
Hcp ^njdokv dntkmgvkv amt\Pvsaâv sk cq]oIcn¡pI. Cu taJebnse
hnIk\ {]hÀ¯\§Ä¡v ¢nbd³kv \ÂIp¶ GP³knbmbn IqSn CXv
{]hÀ¯n¡Ww.
9.10. kwØm-\-̄ nsâ A[n-Imc ]cn-[n-bn-epÅ FÃm aÕy-_-Ô\ \uI-I-fp-sSbpw cPn-
ÌÀ X¿m-dm¡n kq£n-¡p-I.
21
9.11. ^nj-dokv amt\-Pvsaâv, tamWn-ä-dnw-Kv, aÕy-_-Ô-\-̄ n-\pÅ _p²nap«pIÄ, DuÀP
D]-t`mKw \nb-{´n-¡Â F¶n-hbv¡v Pntbm-{K-̂ n--¡Â C³^Àta-j³ knÌw ^e-{]-
Z-ambn D]-tbm-K-s¸-Sp-̄ p-I.
9.12. tamt«mÀ LSn-̧ n-̈ Xpw LSn-̧ n-¡m-̄ -Xp-amb \uI-I-fn ao³ ]nSn-¡m³ t]mIp¶
aÕy-s¯m-gn-em-fn-IÄ¡v kpc-£n-X-amb bm{X, D¯-c-hm-Zn-̄ -]-c-amb aÕy-_-Ô-
\w, temKv kq£n-¡Â, dnt¸mÀ«nwKv F¶n-h-bn ]cn-io-e-\hpw kÀ«n-̂ n-t¡-j\pw
\nÀ_-Ô-am-¡p-I.
10. arKkwc£Ww
]cn-Øn-Xn¡v tZmjw hcp-̄ msX km¼-̄ nI hcp-am\w hÀ²n-̧ n-¡p-¶-Xn\v klm-b-I-
amb coXn-bn Btcm-Kyhpw Dev]m-Z-\-£-a-X-bp-apÅ arK-k-¼¯v \ne-\nÀ¯p-¶-Xn\v
apt¶m-«p-h-bv¡p¶ ]mcn-Øn-XnI IÀa-]-cn-]m-Sn-IÄ
10.1. Xt±iob C\§fpsS P\nXIhn]cymkw sa¨s¸Sp¯pI.
10.2. h\{]tZi§fn Xoä¸p hn`h§Ä kwc£n¡p¶Xn\pw tcmK§Ä ]Icp¶Xv
XSbp¶Xn\pw I¶pImenIfpsS F®w \nb{´n¡pI.
10.3. ta¨n¸pd§fpsS ]p\cpÖoh\hpw kpØncamb D]tbmKhpw Dd¸p
hcp¯p¶Xn\v kvämÄ^oUnwKpw ta¨n ]cn{Iahpw \S¸m¡pI.
10.4. Xoä¸p IrjnbpsS Bhiyhpw Dev]mZ\hpw X½nepÅ hnShv \nI¯p¶Xn\v
]pÂIrjn t{]mÕmln¸n¡pI.
10.5. arK^mapIfn ipNnXzhpw imkv{Xobamb amen\y ]cn]me\kwhn[m\hpw
Dd¸m¡pI.
10.6. IÀjIÀ¡v ]camh[n t\«w D−m¡pwhn[w Irjn, arK]cn]me\w F¶nh
imkv{Xobambn kwtbmPn¸n¡pI.
10.7. I¶pImenIÄ AXn{Ian¨p IS¡p¶Xpw AanXambn tabp¶Xpw XSbp¶Xn\pw
tKm_ÀKymkv, It¼mkväv hfw, a®nc hfw, ]pÃpev]mZ\w F¶nh
^e{]Zam¡p¶Xn\pw Ab¡q« kwL§fpsS Iq«mb {]hÀ¯\§sf
t{]mÕmln¸n¡pI.
10.8. ]m Dev]mZIÀ¡v aqeyhÀ[nX Dev]¶§Ä hgn ]camh[n t\«w D−m¡p¶Xn\v
\nehnepÅ £otcmev]mZI klIcW kwL§sf {]m]vXam¡pI.
10.9. ho«nse ]mgm¡p¶ `£Whpw ImÀjnImhinjvS§fpw ]p\xNw{IaWw sNbvXv
Imen¯oäbmtbm aäpev]¶§fmtbm {]tbmP\s¸Sp¯pI.
10.10. apb hfÀ¯Â, SÀ¡n þ Kn\nt^mÄ Irjn apXemb ]mc¼tcyXc
kwcw`§fneqsS KmÀlnI hcpam\w ]camh[n DbÀ¯m\pÅ {ia§Ä \S¯pI.
10.11. P\nXI sshPmXyw sa¨s¸Sp¯p¶Xn\v \nc´camb KthjW þ hym]\
{]hÀ¯\§Ä \S¯pI.
10.12. tZimS\]£nIsf \nco£n¡pI, AXphgn ]£ntcmKw ]Scp¶Xv ^e{]Zambn
\nb{´n¡m³ \S]Sn kzoIcn¡pI.
10.13. P\-Iob CS-s]-S-ep-I-fn-eqsS arK-kw-c-£W {]hÀ¯-\-§-fn KpW-\n-e-hmcw Dd-̧ p-
h-cp-̄ p-¶-Xn\v ]©m-b-¯p-Isf Npa-X-e-s¸-Sp-̄ p-I.
10.14. arK-§Ä¡pw ]£n-IÄ¡pw tcmK-§Ä ]nSn-s]-Sp-¶Xv XS-bm³ XpSÀ¨-bmb tamWn-
änwKpw hmIvkn-t\-j³ AS-¡-ap-Å tcmK-{]-Xn-tcm[ D]m-[n-Ifpw GÀs¸-Sp-̄ p-I.
22
10.15. imkv{Xo-b-amb arK-]-cn-]m-e-\-co-Xn-IÄ, ]mcn-Øn-XnI kwc-£Ww F¶n-h-bnÂ
IÀj-IÀ¡mbn ]cn-io-e\ ]cn-]m-Sn-IÄ kwL-Sn-̧ n-¡p-I.
10.16. ho«nsebpw ASp-¡-f-bn-sebpw ]mgv hkvXp-¡Ä ^e-{]-Z-ambn D]-tbm-K-s¸-Sp¯n
]cn-ØnXn ZqjWw Hgn-hm-¡m³ ho«p-h-f-̧ nse tImgn-h-fÀ¯Â t{]mÕm-ln-̧ n-¡p-
I.
10.17. Ad-hp-im-e-I-fnse amen\y ]cn]me-\hpw ipNnXz kwhn-[m-\hpw Imcy-£-a-am-¡p-I.
10.18. kwØm-\s¯ Ubdn ¹mâp-I-fn amen\y kwkv¡-cW ¹mâp-IÄ \nÀ_Ôam¡n
amen\y]cn-]m-e\w Ipä-a-ä-Xm-¡p-I-, Ah-bpsS Imcy-£-aX XpSÀ¨-bmbn \nco-£n-¡p-
¶p-sh¶v Dd-̧ m-¡p-I.
10.19. ]cn-ØnXn aen-\o-I-cWw Dd-̧ m-¡p-¶-Xn\v ]m þ ]mep¸¶ kwkv¡-c-Ww, hn]-
W\w F¶n-h-bn-teÀs¸-«n-cn-¡p¶ FÃm-hÀ¡pw ssek³knwKv kwhn-[m\w GÀs¸-
Sp-̄ pI.
11. ssPh-ssh-hn²y kwc-£Ww
X{´w : kwØm-\s¯ ssPh-ssh-hn²yw kaq-l-̄ nse FÃm hn`mKw P\-§Ä¡pw
{]tbm-P-\-s -̧S-̄ -¡-hn[w kwc-£n-¡p-Ibpw kpØnc D]-tbmKw Dd-̧ p-h-cp-̄ p-Ibpw
sN¿p-I.
IÀa-]-cn-]m-Sn-IÄ
11.1. ka{Khpw DuÀÖnXhpamb kÀtÆbneqsS kq£va Pohn-IÄ DÄs¸-sS-bpÅ
\½psS ssPhk¼¯pIfpsS k¼qÀ®amb tUmIypsatâj³ \S-̄ pI.
11.2. Xt±i kzbw`cW Øm]\Xe¯n P\Iob ssPhsshhn[y cPnkvädpIÄ
X¿mdm¡pI hgn kwØm\¯nsâ FÃm `mK¯papÅ ssPhk¼¯pIfpsS
k¼qÀ®amb Umäm t_kv C³shâdn X¿mdm¡pI.
11.3. \mjW ]mÀ¡pIÄ, ssPhaÞe§Ä, DZym\§Ä, X®oÀ¯S§Ä, Po³
kwc£W tI{µ§Ä, I−¡mSpIÄ, ImhpIÄ F¶n§s\ ssPhk¼¯nsâ
kzm`mhnI IehdIÄ Iq«nbnW¡n sshhn[yw kwc£n¡pI.
11.4. kkyþarK P\nXI hn`h§fpsS kwc£Whpw kpØnc D]tbmKhpw
Dd¸phcp¯p¶Xn\v A\ptbmPyamb \nba \nÀamW§Ä \S¯pI.
11.5. ho«phf¸nse kkyþarK sshhn[yw kwc£n¨v Xt±-io-b-amb kky arK-ssh-
PmXyw \ne-\nÀ¯pI.
11.6. \mjW ]mÀ¡pIÄ¡pw h\¯n\pw h\y arKkt¦X§Ä¡panSbnÂ
CS\mgnIÄ D−m¡n arK§fpsS sskzchnlmcw Dd¸m¡pI.
11.7. ssPhsshhn[yhpambn _Ôs¸« ]c¼cmKX AdnhpIfpw sshZKv²y§fpw
tUmIypsaâv sNbvXv kwc£n¡pI.
11.8. \mi`ojWn t\cnSp¶ kky§Ä, arK§Ä F¶nhbpsS hwi
kwc£W¯n\mbn Snjyq IĨÀ, _tbm sSIvt\mfPn, t¢mWnwKv XpS§nb
B[q\nI kmt¦XnI hnZyIÄ {]tbmP\s¸Sp¯pI.
11.9. GIhnf Irjn \ncpÕmls¸Sp¯pI.
11.10. sshtZ-inI C\w kky P´p Pme-§Ä A\p-t]-£-Wo-b-ambn hcp¶ kml-N-cy-
¯n th−{X ]co-£Ww \S¯n am{Xw Ahsb kzoI-cn-¡pIbpÅp F¶v Dd-̧ p-h-
cp-̄ p-I.
23
11.11. \½psS `qan, Pew F¶nhbpsS Bhmk hyhØsb {]XnIqeambn _m[n¡p¶
B{IaWImcnIfmb C\§fpsS hym-]\w \nb{´n¡pI.
11.12. Xt±i `cW Xe¯n kmaqlnI ssPh sshhn[ytI{µ§Ä Øm]n¡pI.
11.13. \½psS ssPhsshhn²y k¼¯v kwc-£n-¡p-¶-Xn-\pÅ ImhÂ\m-b-bmbn
{]hÀ¯n-¡p-¶-Xn\v tbmPn¨ Xc-̄ n ssPhsshhn[y t_mÀUnsâ
{]hÀ¯\§Ä iàns¸Sp¯pI.
11.14. ssPhsshhn[ys¯ hymhkmbnImhiy§Ä¡v D]tbmKn¡p¶Xn \nb{´Ww
GÀs¸Sp¯pI.
11.15. A´ÀtZ-iob \ne-hm-c-apÅ Hcp ssPh-ssh-hn²y ayqknbw Øm]n-¡p-I.
11.16. ssPhsshhn[y kwc£W¯nsâ BhiyIXsb¡pdn¨v {]Nmcw \S¯pI.
11.17. kvIqÄ þ tImtfPv Xe§fn ssPh sshhn[y kwc£Ww ]mTyhnjbambn
DÄs¸Sp¯pI.
12. hymh-km-bnI hnI-k\w
X{´w : ]cn-Øn-Xn¡v ]c-am-h[n tIm«w X«m¯ Xc-̄ n kaq-l-̄ nse Zcn{Z hn`m-K-
§Ä¡v klm-b-I-amb hymh-km-bnI ]²-Xn-IÄ¡v ap³K-W\ \ÂIn \S-¸m-¡p-I.
IÀa-]-cn-]m-Sn-IÄ
12.1. ]mgvh-kvXp-¡-fpsS ]p\:Nw{I-a-Ww, ]p\-cq-]-tbm-Kw, {]IrXn hn`h kwc-£Ww
F¶n-hbv¡v klm-b-I-amb ]mcn-ØnXnI kulrZ kmt¦-XnI hnZy-IÄ
{]tbmP\s¸-Sp-̄ n-bpÅ hyh-kmb kwcw-̀ -§Ä¡v t{]mÕm-l\w \ÂIp-¶-Xn\v
kwhn-[m\w GÀs¸-Sp-̄ p-I.
12.2. hyh-kmb ime-I-fnepw J\n-Ifnepw amen-\yhpw Ah-in-jvS-§fpw kwkv¡cn-¡p-¶-
Xn\v {Soävsaâv ¹mâp-IÄ \nÀ_-Ô-am-¡p-I.
12.3. aen-\o-I-cW \nb-{´-W-]-cn[n hnSp¶ hyh-kmb ime-I-fn \n¶v I\¯ \jvS-]-cn-
lmcw CuSm-¡p-¶-Xn\pw F^vfp-hâv SmIvkv, dntkmgvkv SmIvkv XpS-§n-bh GÀs -̧
Sp¯n ""s]meyq-«Àt]'' XXzw D]-tbm-Kn-¡m\pw hn`-h -D-]-t`m-K-̄ n-sâbpw Dev]m-Z-\-
ti-jnbptSbpw ASn-Øm-\-̄ n \ne-hmc\nÀWbw \S-̧ m-¡m\pw \S-]Sn kzoI-cn-
¡p-I.
12.4. Hmtcm {]tZ-i¯pw / taJ-e-bnepw \nÀ±njvS Øe-§Ä Nne hyh-km-b-§Ä¡mbn
amän hbv¡p-I.
12.5. ]mcn-Øn-XnI amÀK-tc-J-IÄ IrXy-ambn ]men-̈ p-Xs¶ hyh-kmb ime-IÄ kÖo-I-
cn-¡p-Ibpw \S-̄ p-Ibpw sN¿p¶p F¶v Dd-̧ m-¡p-I.
12.6. kam-\-kz-̀ m-h-apÅ hyh-km-b-§Ä¡v {]tXyI Øew/taJe GÀs -̧Sp-¯p-I. AXp-
hgn s]mXp-hmb amen-\y-kw-kv¡-cW ¹mâp-IÄ {]tbmP\s¸-Sp-̄ pI. Hcp hyh-km-
b-̄ nse ]mgv hkvXp-¡Ä asämcp hyh-km-b-̄ nse Akw-kvIr-X-h-kvXp-hmbn D]-
tbm-Kn-¡pI.
12.7. Hmtcm hyh-km-b-̄ nepw AXnsâ \nÀ½mW {]{Inb / kmt¦-XnI hnZy, aen-\o-I-
cW km[yX F¶nh IW-¡n-se-Sp¯v aen-\o-I-cW \nb-{´W t_mÀUv A\p-tbm-
Py-amb aen-\o-IcW \nb{´W \S-]-Sn-IÄ IÀi-\-ambn \S-¸m-¡p-I. h³tXmXnÂ
aen-\o-I-c-W-ap-−m-¡p¶ hyh-kmb§fpsS Imcy-̄ n {]tXyI {i² sNep-̄ pI.
24
12.8. hymh-kmbnI D¨n-jvShpw Jc-am-en-\yhpw kwkv¡-cn-¡p-¶-Xn-\pÅ kwhn-[m\w
FÃm hyh-kmb kwcw-̀ -§-fnepw IÀi-\-am-¡pI.
12.9. hyh-kmb FtÌ-äp-I-fn s]mXp aen-\o-I-cW kw`-cW / kwkv¡-cW kwhn-[m-\-
§Ä GÀs¸-Sp-̄ pI.
12.10. hyh-km-b-§-fnse amen\y \nÀK-a\ kwhn-[m\w, AXnsâ KpW \ne-hmcw F¶nh
IrXy-ambn \nco-£n-¡p-Ibpw A¡m-cy-̄ n s]mXpP\§-fn \n¶p-−m-Ip¶ ]cm-
Xn-I-fn-t·Â IÀi-\-amb \S-]-Sn-IÄ kzoI-cn-¡p-Ibpw sN¿pI.
12.11. aen-\o-I-cW \nb-{´W kwhn-[m-\-§Ä ^e-{]-Z-ambn \S-̧ m-¡p-¶-hÀ¡pw aen-\o-I-
cWw Ipd-bv¡p-¶-hÀ¡pw {]tXyI t{]mÕm-l\w \evIpI.
12.12. hyh-kmb Øm]-\-§Ä¡v Npäpw "{Ko³ s_Âäv' Øm]n-¡pI.
12.13. hml-\-§-fn \n¶pÅ aen-\o-I-cWw \nb-{´n-¡p-¶-Xn\v kwhn-[m\w GÀs -̧Sp-
¯pI. ]cn-ØnXn kulrZ kmt¦-XnI hnZy-IÄ D]-tbm-Kn¨v hml\w \nÀ½n-¡p-¶-
Xn\v t{]mÕm-l\w \ÂIpI. hml-\-§-fpsS ]pI \nb-{´-W-̄ n Ct¸mÄ GÀs -̧
Sp-̄ n-bn-«pÅ \nb-a-§Ä BZyw \K-c-§-fnepw {ItaW kwØm-\s¯Ãmbn-S¯pw
]cn-jv¡-cn-¡pI.
12.14. A]-m-I-c-amb hyh-kmb ime-IÄ ØnXn-sN-¿p¶ {]tZ-i-§-fn “Hm¬-þ-sskäv
FaÀP³kn” kwhn-[m-\hpw A¯cw hyh-kmb ime-IÄ ØnXn-sN-¿p¶ PnÃI-
fn Hm-̂ v-þ-sskäv FaÀP³kn kwhn-[m-\hpw GÀs¸-Sp-̄ p-I.
12.15. ]mcn-Øn-XnI amt\-Pvsaâv ¹m\p-IÄ ^e-{]-Z-ambn \S-̧ m-¡p-¶-Xn\pw \nb-a-hy-h-Ø-
IÄ ]men--¡p-¶p-sh¶v Dd-̧ m-¡p-¶-Xn\pw hyh-kmb ime-I-fn "]cn-ØnXn skÂ'
GÀs -̧Sp-̄ pI.
12.16. hyh-km-b-̄ nsâ sam¯w _Pän ]cn-ØnXn kpc£m kwhn-[m-\-̄ n\v Bh-iy-
amb sNe-hp-IÄ IqSn DÄs¸-Sp-̄ p-¶-Xn\v hyhØ sN¿pI.
12.17. hyh-km-b-̄ nse tZmj-I-c-amb hkvXp-¡-sf-¡p-dn¨v s]mXpP\§Ä¡pw {]hÀ¯-
IÀ¡pw ap¶-dn-bn¸p \ÂIpI. s]mXpP\§-fp-sSbpw sXmgn-em-fn-I-fp-sSbpw kpc-
£bv¡v \S-]Sn kzoI-cn-¡pI.
12.18. hyh-km-bnI amen-\y-§-fn-Ãm¯ kmt¦-XnI hnZy-IÄ¡v {]Õm-l\w \ÂIp-I.
12.19. C³^Àta-j³ sSIvt\m-fPn ASn-Øm-\-am-¡n-bpÅ hyh-kmb kwcw-̀ -§-fnÂ
\n¶pw hoSp-I-fn \n¶p-apÅ Ce-Ivt{Sm-WnIv ]mgv hkvXp-¡Ä kwkv¡-cn-¡p-¶-
Xn\v Imcy-£-a-amb kwhn-[m\w GÀs -̧Sp-̄ p-I.
13. J\\hpw ]mds]m«n¡epw
X{´w : J\\hpw ]mds]m«n¡epw AXym-hiy Icy-§Ä¡p-am-{X-ambn \nb-{´n¨v
]mcnØnXnImLmX§Ä ]camh[n Ipdbv¡pI; AXpw hyà-ambn \nÀh-Nn-¡-s¸« \S-]-
Sn-{I-a-§Ä ]men-̈ p-am-{Xw.
IÀa-]-cn-]m-Sn-IÄ
13.1. J\\¯n\pw ]mds]m«n¡en\pw A\paXn \ÂIp¶Xn\p ap¼v AwKoIrX
Øm]\¯nsâ t\Xr-Xz-̄ n-epÅ ]mcnØnXnImLmX]T\w (EIA)
\nÀ_Ôam¡pI.
13.2. ae-n\oI-cW \nb-{´W kwhn-[m-\-{]-Imcw \nehnepÅ \nba§Ä IÀi\ambn
\S¸m¡n ]cn-Øn-Xn¡v tIm«w X«p¶ {]hr-̄ n-IÄ ]c-am-h[n XS-bpI.
25
13.3. J\\w Ignªv Dt]£n¡s¸« `qan AXn\p¯chmZnIfmbhscs¡m−p Xs¶
]p\cpÖohn¸n¡p¶Xn\v hyhØbp−m¡pI.
13.4. J\\w \S¶ Øew a®n«v aqSn ac-§Ä \Sp-¶p-sh¶v Dd-̧ m-¡p-I.
13.5. J\\w \S¶psIm−ncn¡pt¼mÄ Xs¶ {]kvXpX Øe¯v AXnsâ ]mcnØnXnI
]p\-cp-Öo-h\w Dd-̧ p-h-cp-̄ p¶Xn\v aen\oIcW \nb{´W t_mÀUv t]mepÅ
AwKoIrX Øm]\§Ä \nÀt±in¡p¶ ]cnØnXn ]cn]me\ \S]SnIÄ
\S¸m¡pI.
13.6. DbÀ¶Xcw AbncpIÄ am{Xw Xncnªv J\\w sN¿p¶Xpaqew Xmgv¶ C\w Abn-
cpIÄ ASnªp IqSpI hgn D−mIp¶ ]mcnØnXnI {]XymLmX§Ä
XSbp¶Xn\v A¯cw {]hWXIÄ \ncpÕmls¸Sp¯pI.
13.7. Ipdªbn\w [mXp¡fpsS \nehmcw DbÀ¯nbpw Xmgv¶-bn\w [mXp-¡-fpsS ]c-am-
h[n D]-t`mKw Dd-̧ p-h-cp-¯nbpw KXm-K-X, kwkv¡-cW sNe-hp-IÄ Ipd-bv¡p-I.
13.8. Ip¶pIfnse J\\hpw ]mds]m«n¡epw XSbpI.
13.9. Bdp-I-fn-tebpw Nnäm-dp-I-fn-tebpw aW J\\w, s\¸mS§fnse Ifna¬ J\\w
F¶nh imkv{Xob ]T\§fpsS ASnØm\¯n IÀi\ambn \nb{´n¡pI.
13.10. ]pgbnse aW DÄs¸sSbpÅ Aaqey {]IrXn hn`h§fnt·Â hÀ²n¨phcp¶
Bhiy§fpsS k½À±w Ipdbv¡p¶Xn\v _Z \nÀamW kma-{Kn-Ifpw ]cn-ØnXn
kulrZ \nÀamW coXnIfpw t{]mÕmln¸n¡pI.
13.11. Bäp-a-WÂ J\-\-̄ nsâ tZmj-§-sf-¡p-dn¨v {]Nmcw \ÂIp-I.
13.12. J\\¯n \n¶p−mIp¶ D]Dev]¶§fpw ]mgv hkvXp-¡fpw ]cnØnXn¡v
tZmjw hcm¯ coXnbn kpc-£n-X-ambn \nÀamÀP\w sN¿p-I.
14. DuÀPw
X{´w : ]mc-¼-tcy-Xc DuÀP-kw-hn-[m-\-§Ä {]N-cn-̧ n-¡p-I, DuÀPw ]mgm-¡msX Imcy-£-
ahpw anX-hp-amb DuÀP D]-t`mKw t{]mÕm-ln-¸n-¡p-I. ]cn-ØnXn kulrZ DuÀtPm-ev]m-
Z\ coXn-IÄ {]N-cn-̧ n-¡pI.
IÀa-]-cn-]m-Sn-IÄ
14.1. sshZypX Dev]m-Z\ t{]mPIvSp-I-Ä¡v Øew Xnc-sª-Sp-¡p-¶-Xn\pw \nt£]w \S-
¯p-¶-Xn\pw ]cn-ØnXn BLmX hne-bn-cp-̄ Â Hcp ap¶p-]m-[n-bmbn \nÝ-bn-¡pI.
14.2. DuÀtPm-ev]m-Z-\-̄ n\v ¢o³ sSIvt\mf-Pn-bpsS D]-tbmKw t{]mÕm-ln-¸n-¡pI þ
]mgvh-kvXp-¡-fn \n¶v sshZypXn Dev]m-Zn-¡p¶-X-S-¡w.
14.3. ho«mhiy-§Ä, Irjn, hyh-km-bw, KXm-KXw F¶n-h-b-S¡w FÃm taJ-e-I-fnepw
DuÀPkwc-£Ww Dd-̧ m-¡p-I.
14.4. DuÀP kwc-£-W-s¯-¡p-dn¨v hnZym-̀ ymkþt_m[-h¡-cW ]cn-]m-Sn-IÄ kwL-Sn-
¸n-¡p-I.
14.5. DuÀP kwc-£-W-̄ n\v t{]mÕm-l-\hpw DuÀP ZpÀhn-\n-tbm-K-̄ n\v in£m-\-S-]-Sn-
Ifpw GÀs¸-Sp-̄ pI.
14.6. ]mc-¼-tcy-Xc DuÀPw, ]pXp-¡m-hp¶ DuÀP-t{km-X-Êp-IÄ, Ah-bpsS {]k-àn, D]-
tbm-K-§Ä F¶nh {]N-cn-̧ n-¡p-I.
26
14.7. ]pXp-¡m-\m-hm¯ DuÀPt{kmX-Êp-I-sf-¡p-dn-̈ pÅ Kth-j-W-§Ä t{]mÕm-ln-̧ n-
¡p-I.
14.8. ]mgv`q-an-I-fn _tbm-̂ yq-h ¹mâp-IÄ Øm]n-¡p-¶-Xv t{]mÕm-l-n¸n¡pI.
14.9. DuÀP-£-a-X-bpÅ hndI-Sp-̧ p-IÄ {]N-cn-̧ n-¡p-I.
14.10. DuÀP-D-ev]m-Z\ t{]mP-IvSp-I-fn hyà-amb am\-Z-WvU-§-tfmsS Ønc-amb tamWn-ä-
dnwKv kwhn-[m\w GÀs¸-Sp¯n ]mcn-Øn-XnI A]-Nbw XS-bp-¶-Xn\v \S-]-Sn kzoI-cn-
¡pI.
14.11. sNdp-InS sslt{Um Ce-Iv{SnIv t{]mP-IvSp-IÄ¡v t{]mÕm-l\w (ssa-t{Im, an\n,
sNdp-InS ]²-Xn-IÄ) \ÂIp-I.
14.12. _tbm-amkv ASn-Øm-\-am-¡n-bpÅ DuÀtÖm-ev]m-Z-\-̄ n\v Bh-iy-amb _tbm-am-
knsâ e`yX hÀ[n-̧ n-¡p-I.
14.13. amc-I-amb ]mgvh-kvXp-¡-fpsS hnev]-\bpw Aim-kv{Xob kwkv¡-c-Whpw \nb-{´n-
¡p-I.
14.14. DuÀP-D-ev]m-Z-\-̄ n\v FÃm _tbm-amkv hn -̀h-§-fp-sSbpw Dev]m-Z-\hpw D]-tbm-K-
£-a-Xbpw hÀ²n-̧ n-¡p-¶-Xn-\pÅ kmt¦-XnI hnZy-IÄ hnI-kn-̧ n-¡p-I.
15. ]mÀ¸n-S-§Ä
X{´w : kwØm\s¯ FÃm P\§Ä¡pw ]mÀ¡m³ kuIcy{]Zhpw BtcmKyIchpw
hr¯nbpÅXpamb ]mÀ¸n-S-§Ä e`y-am-¡pI. sNehpIpd¨pw ]cnØnXn kulrZ
kmt¦XnI hnZy {]tbmP\s¸Sp¯nbpw DuÀÖw em`n¨pw Imcy£aX Iq«nbpw \Ã
hoSpIÄ \nÀ½n¡p¶Xn\v P\§sf t{]cn¸n¡pI.
IÀa-]-cn-]m-Sn-IÄ
15.1. hoSv \nÀ½mW¯n ]cnØnXn kulrZ kmt¦XnI hnZybpw \nÀ½mW
kma{KnIfpw {]tbmP\s¸Sp¯pI.
15.2. Xt±iobhpw, DuÀÖ£aXtbdn-bXpw, sNehpIpdªXpamb
\nÀ½mWkma{KnIÄ sI«nS \nÀ½mW¯n\v D]tbmKn¡p¶Xns\
t{]mÕmln¸n¡pIbpw \nehnepÅ sI«nS§sf B Xc-̄ n ]pXp¡pIbpw
sN¿pI.
15.3. D]\Kc§fpw Su¬ jn¸pIfpw krjvSn¨v sXmgnehkc§fpw ASnØm\
kuIcy§fpw e`yam¡n \K-c-h¡-c-W-s¯ hntI-{µo-I-cn-¡p-¶-Xn-\pÅ X{´-
§Ä Bhn-jv¡-cn-¡pI.
15.4. kmwkv¡mcnI ss]XrIhpw \nÀ½mW amlmßyhpw sIm−v khntijXbmÀ¶
sI«nS§Ä, kvamcI§Ä, kvYe§Ä F¶nhsb kwc£n¡pIbpw AhnS§fnÂ
hnt\m-Z-k-©mcw DÄs¸-sS-bpÅ CS-s]-S-ep-IÄ IÀi-\-ambn \nb-{´n-¡p-Ibpw
sN¿p-I.
15.5. ]mcnØnXnIambn {]m[m\yapÅ Ip¶n³]pd§fnepw Xoc{]tZi¯pw AanXamb
BÄhmkhpw amen-\y-P-\-I-amb hyhkmb§fpw \ncpÕmls¸Sp¯p¶Xn\v \S-
]Sn kzoI-cn-¡pI.
15.6. \Kc§Ä, ]«W§Ä, hym]mctI{µ§Ä, hyhkmb Øm]\§Ä, {KmaoW hmk
tI{µ§Ä F¶nhnS§fnseÃmw KpW\nehmcapÅ IpSnshÅhpw ipNnXzkwhn
[m\§fpw Dd¸m¡pI.
27
15.7. kzothPv, KmÀt_Pv, KmÀlnI amen\y§Ä F¶nh imkv{Xobambn
kwkv¡cn¡p¶Xn\v sNehp Ipdª imkv{Xkmt¦XnI hnZyIÄ
{]tbmP\s¸Sp¯pI.
15.8. \nc-̄ p-h-¡p-IÄ, N´IÄ, hym]mc tI{µ§Ä, kvIqÄ ]cnkcw, Bip]{XnIÄ,
Hm^okpIÄ, Bcm[\meb§Ä aäv s]mXp kvYe§Ä F¶nhnS§fn XWÂ
ac§fpw ^ehr£§fpw h¨p]nSn¸n¡p¶Xv t{]mÕmln¸n¡pI.
15.9. {Kma§fnepw \Kc§fnepw s]mXp Øe§fn ]qt´m«§fpw ]mÀ¡pIfpw
kÖoIcn¡pI
15.10. ho«p]d¼nepw kzImcy IrjnbnS§fnepw Huj[ kky§Ä \«p]nSn¸n¡p¶Xn\v
t{]cn¸n¡pI.
15.11. ]pc-bnS Irjn t{]mÕmln¸n¡pI.
15.12. shÅw In\nªnd§m¯ coXnbn ho«papä§Ä ]mIn an\p¡p¶Xv
\nb{´n¡p¶Xn\v \S]Sn kzoIcn¡pI.
15.13. ]cnØnXn\miw hgnbp−mIp¶ ]IÀ¨ hym[nIfpw CXc tcmK§fpw
XSbp¶Xn\v hyàn ipNnXzw, ]cnkc ipNnXzw, ip²Pe¯nsâ D]t`mKw
F¶nhsb¡pdn¨pÅ t_m[h¡cW ]cn]mSn-IÄ \S¸m¡pI.
15.14. hyànIfnepw kaql¯nepw ipNnXzt_m[w hfÀ¯n ]IÀ¨hym[nIsf XSbpI.
15.15. a\p-jy-hmk tI{µ-§-fnepw kao-]-{]-tZ-i-§-fnepw D−m-Ip¶ amen-\y-§Ä AXn-
thKw \nÀamÀP\w sNbvXv ]c-am-h[n ipNnXzw Dd-̧ p-h-cp-̄ m³ {Kma-§fn-tebpw
\K-c-§-fn-tebpw {]mtZ-inI `c-W-Iq-S-§Ä \nXm´ Pm{K-X-tbmsS {]hÀ¯n-¡p-I.
15.16. {]mtZ-inI hn -̀h-§-fp]tbm-Kn¨v Dev]m-Zn-̧ n-¡p¶ Dev]-¶-§-fp-sSbpw JmZn,
ssI¯dn XpS-§nb {KmaoW Dev]-¶-§-fp-sSbpw D]-tbmKw t{]mÕm-ln-̧ n-¡pI.
15.17. ]pXnb Su¬jn-̧ pIÄ, hyhkmb tI{µ-§Ä / kap-̈ -b-§Ä, tImf-\n-IÄ,
sslth t{]mP-IvSp-IÄ, hmWn-Py-tI-{µ-§Ä, tlm«Â kap-̈ -b-§Ä, Bip-]-{Xn-IÄ,
Hm^okv tImw¹-Ivkp-IÄ F¶nh Øm]n-¡p-¶-Xn-\p-ap¼v ]cn-ØnXn BLmX]-T-\w,
F³h-tbm¬saâ amt\-Pvsaâv ¹m³ F¶nh X¿m-dm-¡p-I.
16. hnt\m-Z-k-©mcw
X{´w : ]cn-Øn-Xn¡v tIm«w X«msXbpw {]mtZ-inI kaq-l-§Ä¡v KpW-{]-Z-am-Ip¶ Xc-
¯nepw hnt\m-Z-k-©m-c-ta-J-e-bpsS kpØn-c-amb hfÀ¨ Dd-̧ p-h-cp-̄ pI.
IÀa]cn-]m-SnIÄ
16.1. Hmtcm {]tZ-i-̄ n-sâbpw hmlIti-jnbpw KXm-K-Xw, shÅw, CÔ-\w, ipNnXzw
XpS-§n-b-h-bpsS e`y-Xbpw IW-¡n-se-Sp¯v \S-̄ p¶ kq£va-amb hne-bn-cp-̄ -
ensâ ASn-Øm-\-̄ n hnt\m-Z-k-©mc {]hÀ¯-\-§Ä Bhn-jv¡-cn-¡p-I.
16.2. ]pÂta-Sp-IÄ, X®oÀ¯-S-§Ä XpS-§nb ]cn-ØnXn {]m[m-\y-apÅ kwc-£nX {]tZ-
i-§-fn hnt\m-Z-k-©mc {]hÀ -̄\-§Ä \nb-{´n-¡p-I.
16.3. Xt±-io-b-cpsS kmwkv¡m-cnI ]mc-¼-cy-̄ nt\m PohnX ssient¡m tIm«w X«m-̄ -
co-Xn-bn ]cn-ØnXn kulr-Z-]-c-amb Sqdnkw kpØn-c-amb coXn-bn hnI-kn-̧ n-s -̈
Sp-¡p-I.
16.4. FÃm Sqdnkw tI{µ-§-fnepw ]cn-Øn-Xn-tbmSv D¯-c-hm-Zn¯w ]peÀ¯p¶
“sdkvt]m¬kn-_nÄ Sqdnkw” t{]mÕm-ln-̧ n-¡p-I.
28
16.5. Ft¡m Sqdnkw {]mtZ-inI kaq-l-§-fpsS D]-Po-h\ amÀKw sa¨-s¸-Sp-̄ p-¶p-sh¶v
Dd-̧ m-¡p-I.
17. KXm-KXw
X{´w : ]cn-Øn-Xn-¡n-W-§p¶, Imcy-£-a-am-b KXm-KX kwhn-[m\w hnI-kn-̧ n-s¨-Sp-¡p-I.
IÀa ]cn-]m-Sn-IÄ
17.1. CÔ-\-s¨-ehv, {Sm^nIv sRcp-¡w, ]cn-ØnXn aen-\o-I-cWw F¶nh Ipd¨v KXm-KXw
Imcy-£-a-am-¡p-¶-Xn\v imkv{Xob ]T-\-§-fpsS ASn-Øm-\-̄ n \ne-hn-epÅ KXm-
KX kwhn-[m\w \ho-I-cn-¡p-I.
17.2. CÔ\w em`n-¡m-hp¶ sNehp Ipdª DÄ\m-S³ PeK-XmKXw hymh-km-bn-Im-Sn-
Øm-\-̄ n hfÀ¯n-sb-Sp-¡p-I.
17.3. ImbÂ, I\mÂ, \Zn-IÄ F¶n-h-bn-eq-sS-bpÅ PeK-Xm-KXw t{]mÕm-ln-̧ n-¡p-I.
17.4. FÂ.-]n.Pn. D]-tbm-Kn-¨pÅ hml-\-§fpsS D]-tbm-Kw t{]mÕm-ln-̧ n-¡p-I.
17.5. km[\§-fpsS {Sm³kvt]mÀt«-j\v tdmUn-\p-]-Icw Pe, sdbnÂ, ss]¸v sse³ KXm-
KXw t{]mÕm-ln-̧ n-¡p-I.
17.6. hml-\-§-fnse ]pI-\nÀK-a\w \nb-{´n-¡p-¶-Xn\v Dev]m-Z-I-þ-D-]-t`màr Xe-§-fnÂ
]pI-\n-b-{´W \S-]-Sn-IÄ IÀi-\-ambn \S-¸m-¡p-I. ewLn¡p¶hÀs¡-Xnsc
IÀ¡i-amb in£m-\-S-]-Sn-IÄ kzoI-cn-¡p-I.
17.7. ]pXp-¡m-hp¶ DuÀPhpw amen-\y-an-Ãm¯ CNG t]mepÅ CÔ-\-hp-ap-]-tbm-Kn-̈ pÅ
KXm-K-X-kw-hn-[m\w L«w-L-«-ambn \S-̧ m-¡p-I.
17.8. ssk¡nÄ bm{X¡v P\-§sf t{]cn-̧ n-¡p-I. P\ku-lr-Z-]-c-amb \S-¸m-X-Ifpw
ssk¡nÄ {Sm¡p-Ifpw GÀs -̧Sp-̄ p-I.
17.9. bm{X-¡m-cpsS kpc£ IqSn IW-¡n-se-Sp¯v {Sm^n¡v \nb-a-§fpw N«-§fpw ]cn-
jv¡-cn¨v IÀi-\-ambn \S-̧ m-¡p-I.
17.10. \nÀ½m-W-þ-D-]-tbmK L«-§-fn ]cn-Øn-Xn¡v tZmjw sN¿m¯ coXn-bn tdmUv
\nÀ½mWw ]p\:kwhn-[m\w sN¿p-I.
17.11. A]m-b-I-c-amb hkvXp-¡-fpsS {Sm³kvt]mÀt«-j\v ]mcn-Øn-XnI kpc£ IqSn IW-
¡n-se-Sp¯v IÀi-\-amb \nb-{´W N«-§fpw hyh-Ø-Ifpw GÀs¸-Sp-̄ p-I.
17.12. tdmUn-\p-Ip-dpsI Abª I¼n-IÄ, Iam-\-§Ä, ]c-ky-t_mÀUp-IÄ F¶nh
Øm]n-¡p-¶Xv \nb-{´n-¡m³ \nb-a§Ä IÀi-\-ambn \S-̧ m-¡p-I.
17.13. ]cn-ØnXn ZpÀ_e {]tZ-i-§-fn-eqsSbpÅ tdmUv \nÀ½mWw \nb-{´n-¡p-I.
18. hmbp, i_vZ aen-\o-I-c-Ww
X{´w : hmbp i_vZ aen-\o-I-cWw \nb-{´n¨v ip²-hmbp Dd-̧ m-¡p-I
IÀa-]-cn-]m-Sn-IÄ
18.1. hmbp aen-\o-I-c-Whpw i_vZ aen-\o-I-c-Whpw Hgn-hm-¡p¶--Xn\v kmlm-b-I-amb
CÔ-\-§fpw kmt¦-XnI hnZy-Ifpw DuÀÖ-£-a-X-bpÅ D]-I-c-W-§fpw D]-tbm-Kn-
¡p-¶Xv t{]mÂkm-ln-̧ n-¡p-I.
29
18.2. hmbp-hnsâ KpW-ta· Dd-̧ m-¡p-¶-Xn\v t{kmX-Êp-Isf ASn-Øm-\-am-¡nbpw taJ-e-
IÄ Xncn¨pw ‘KpW-\n-e-hmc am\-ZÞw’ \nÝ-bn¨v ka-b-_-Ôn-X-ambn \S-̧ m-¡p-I.
18.3. \nÀ½mW L«¯-nepw {]hÀ¯\thf-bnepw P\-§Ä¡pw {]Ir-Xn¡pw tZmj-I-c-
amb i_vZ- ieyw Hgn-hm-¡p--¶Xn\v hnI-k\ t{]mP-IvSp-IÄ A\p-tbmPy taJ-e-I-
fn Øm]n-¡p--¶Xn\v hyhØ sN¿p-I.
18.4. hymh-km-bn-I-þ-K-Xm-KX taJ-e-I-fn ]pI \nÀK-a\w \nb-{´n-¡p--¶Xn\v IÀi-\- \S-
]-Sn-IÄ kzoI-cn-¡p-I.
18.5. ]cn-Øn-Xn-¡n-W-§nb _ZÂ kmt¦-XnI hnZy-IÄ, DuÀÖ kwc-£W coXn-IÄ
F¶nh t{]mÂkm-ln-̧ n-¡p-I.
18.6. aen-\o-I-cWw XS-bp¶--Xn\v A\p-tbm-Py-amb kky-bn-\-§Ä D]-tbm-Kn¨v {Ko³
s_Âäv Øm]n-¡pI.
18.7. ImÀ_¬ ssU HmIvssk-Uv, {Ko³ lukv hmX-I-§Ä F¶n-h-bpsS Afhv Ipd-
bv¡p¶Xn\v A\p-tbm-Py-amb kmt¦-XnI hnZy-IÄ hnI-kn-̧ n-s¨-Sp-¡p-I.
18.8. {][m-\-s¸« Øe-§-fn A´-co£ aen-\o-I-c-W-̄ nsâ Afhv {]ZÀin-̧ n-¡p¶
UnPn-ä Unkvt¹ t_mÀUp-IÄ Øm]n-¡p-I.
18.9. Hmtkm¬]mfn-IÄ¡v £X-ap-−m-¡p¶ hkvXp-¡-fpsS D]-t`mKw Ipd-bv¡pI/CÃm-
Xm-¡p-I.
18.10. _tbm saUn-¡Â amen\yw Hgn-̈ pÅ Jc amen-\y-§Ä kwkvI-cn-¡p--¶Xn\v C³kn-
s\-td-äp-IÄ D]-tbm-Kn-¡p--¶Xn IÀi-\- \nb-{´Ww GÀs -̧Sp-̄ p-I.
18.11. B[p-\nI kmt¦-XnI hnZy-IÄ {]tbm-P-\-s¸-Sp-¯n-bpÅ ¹mÌn-¡nsâ ]p\:Nw{I-
aWw t{]mÂkm-ln-̧ n¨v ]cn-ØnXn ZqjWw ]c-am-h[n Ipd-bv¡p-I.
18.12. Ce-Ivt{Sm-WnIv ]mgv hkvXp-¡-fpsS kpc-£nX \nÀamÀP\w Dd-̧ p-h-cp-̄ p-I.
19. ]cn-ØnXn hnZym-̀ ym-kw, ]cn-io-e-\w, t_m[-hÂI-c-Ww
X{´w : hnZymÀ°n-I-Ä, \nb-a-ÚÀ, P\-{]-Xn-\n-[n-IÄ, DtZym-K-ØÀ, s]meo-kv, {]Xn-tcm[
DtZym-K-ØÀ, k¶² kwL-S-\-IÄ, s]mXp-P-\-§Ä XpS§n FÃm hn`m-K-§-fnepw ]cn-
ØnXn Ah-t_m[w hfÀ¯p-I.
IÀa ]cn-]m-Sn-IÄ
19.1. kwØm-\¯v kvIqÄ, kÀÆ-I-em-imem Xe-§-fn ]cn-ØnXn imkv{Xw Hcp ]mTy
hnj-b-ambn DÄs¸-Sp-̄ p¶Xn\v \ne-hn-epÅ ]mTy ]²Xn L«w L«ambn ]cn-jvI-cn-
¡pI.
19.2. ]cn-ØnXn imkv{X-̄ nsâ hnhn[ hi-§sf¡pdn¨v ]Tn-̧ n-¡p-¶-Xn\v A[ym-]IÀ¡v
{]tXyI ]cn-io-e\w \ÂIpI.
19.3. {Kma-Xe k¶² kwL-S-\-IÄ, km£-cXm XpSÀhn-Zym-̀ ymk tI{µ-§Ä XpS-§n-b-
hsb ]mcn-ØnXnI t_m[-h¡-cW {]hÀ¯\§Ä¡v Npa-X-e-s¸-Sp-̄ p-Ibpw
Ahsb ]cn-ØnXn kwc-£W DZy-a-§-fn ]¦m-fn-I-fm-¡p-Ibpw sN¿p-I.
19.4. ]cn-ØnXn {]hÀ¯-\w, imkv{X-{]-Nm-c-Ww, kmaq-ln-I-t£aw XpS-§nb taJ-e-I-
fn {]hÀ¯n-¡p¶ kÀ¡m-cn-Xc kwL-S-\-Isf ]cn-ØnXn t_m[-h¡-cW
Im¼-bn-\p-IÄ \S-̄ m³ t{]mÕm-ln-̧ n-¡p-I.
30
19.5. ASn-Øm\]c-amb ]cn-ØnXn kwc£W {]hÀ¯-\-§-fn \nÀWm-bI ]¦p-h-ln-
¡p-¶-hÀ F¶ \ne-bn kv{XoIÄ¡v ]mcn-Øn-Xn-I-hn-j-b-§-fn Ah-t_m[w ]I-
cp-¶-Xn\v kv{Xo kwLS-\-Ifpw Xt±-i- k-zbw`cW Øm]-\-§-fpw aptJ\ {]tX-yI
t_m[-h¡-cW Im¼-bn-\p-IÄ kwLSn-̧ n-¡pI.
19.6. hcp-am-\-hÀ[-\-hv, kzm-{i-b-Xzw, ZoÀL-Im-em-Sn-Øm-\-̄ n kpØnc D]tbmKw
F¶n-hbv¡v D]-I-cn-¡p¶ ]cn-Øn-Xn kwc£W {]hÀ¯-\-§-Ä Gsä-Sp¯v \S-̧ m-
¡m³ kv{XoIÄ¡v t{]mÂÕml\w GÀs¸Sp¯p-I.
19.7. ]cn-ØnXn kpc£, kwc£WamÀK-§Ä, aen-\o-I-c-W-\n-b-{´Ww XpS-§n-b-h-sb-
¡p-dn¨v Bh-i-y-amb hnZ-ym-̀ -ym-k-þ-t_m-[-h¡-cW {]kn-²o-I-c-W-§Ä hnI-kn-̧ n-
s¨-Sp-¡p-¶-Xn\v ]cn-ØnXntaJ-e-I-fn {]-hÀ¯n-¡p¶ hnhn[ Øm]-\-§Ä, k¶-
²kwLS-\-IÄ, Fgp-̄ p-ImÀ F¶n-h-cp-sS tkh\w {]tbm-P-\s¸Sp¯p-I.
19.8. ]mcn-Øn-Xn-I- \nÀWb-w, ]mcn-Øn-Xn-I-mLmXw, ]mcn-Øn-Xn-I-amt\-Pvsaâv, Bkq-
{XWw, ]cn-lm-c-amÀK-§Ä F¶n-h-sb-¡p-dn¨v s{]m^j-W-ep-IÄ, DtZ-ym-K-ØÀ,
]²Xn Bkq-{X-W-̄ nepw \nÀh-l-W-̄ nepw {]I-rXnhn-̀ h ]cn-]m-e-\-̄ nepw
GÀs -̧«n-cn-¡p¶ Xt±i-kzbw`c-W-Øm-]\ `mc-hm-ln-IÄ XpS-§n-b-hÀ¡v XpSÀ¨-
bmbn \nÀ_-ÔnX C³kÀhokv tImgvkp-IÄ \S-̄ p-I.
19.9. Hmtcm ]©m-b-̄ nepw ]cn-Øn-Xn-km-£-cXm ]cn-]m-Sn-IÄ Bhn-jvI-cn-¡p-I.
19.10. P\-{]-Xn-\n-[n-IÄ, DtZ-ym-K-ØÀ, \nb-a-ÚÀ F¶n-hÀ¡mbn t_m[-h¡-c-W-þ-Im-
cy-tijn hnI-k-\-]-cn-]m-Sn-IÄ cq]-I-ev]-\-sNbvXv \S-̧ m-¡pI.
20. Kth-jWw, hnI-k\w, kmt¦-X-nIhn-Z-y-I-fpsS {-]Nm-cWw
X{´w: {]mtZ-inI kmaq-ln-I-þ-km-¼-̄ n-Iþ]mcn-Øn-Xn-I AhØbv¡v tbmPn-̈ Xpw ]cn-
Øn-Xn¡v tZmjw sN¿m-̄ -Xp-amb kmt¦-Xn-I-hn-Z-y-IÄ hnI-kn-̧ n-s¨-Sp¡p¶-Xn\pX-Ip¶
Kth-j-W-þ- hn-I-k\ DZ-y-a-§sf t{]mÕm-ln-¸n-¡p-I.
IÀa-]-cn-]m-Sn-IÄ
20.1. kwip² kmt¦-Xn-I-hn-Z-y-IÄ (Cleaner Technologies) {]N-cn-̧ n-¡p-¶-Xn\v {]tX-y-I-]-
cn-]m-Sn-IÄ Bhn-jvI-cn-¡p-I.
20.2. \ne-hn-ep-ff kmt¦-XnI hn-Z-y-Ifpw dntam«v sk³knwKv, _tbm-sS-Ivt\m-fPn XpS-
§nb AX-ym-[p-\nI sslþ-sSIv coXn-Ifpw D]-tbm-K-s¸-Sp-̄ n-bp-ff ]pXnb t{]mP-
IvSp-IÄ t{]mÕm-ln-̧ n-¡p-I.
20.3. ]pXnb t{]mP-IvSp-IÄ Bcw`n¡p-¶Xn\pw ]mcn-Øn-Xn-I-hni-I-e\w, \mN-z-dÂ
dntkmgvkv A¡u−nwKv, aen-\o-I-cW Zqj-y-§Ä Is−-̄  XpS-§n-b-hbv¡pw
Bh-i-y-amb Hcp tI{µoIrX ]mcnØn-Xn-I hnh-c-ti-Jc kwhn[m\w (Centralised
Environmental Data Bank) tÌäv F³h-tb¬saâv GP³kn-bpsS Iogn ]mcnØn-
Xn-I Kthj-Wþ-hn-I-k\ Øm]-\§fpsS klm-b-t¯msS GÀs -̧Sp-̄ p-I.
20.4. \oÀ¯S hnI-k\ amÌÀ ¹m³ DÄs¸sS ]mcn-Øn-Xn-I {]m[m-\-y-ap-ff t{]mP-IvSp-
IÄ X¿m-dm-¡p-¶-Xn Xt±i kzbw`cW Øm]-\§Ä¡v imkv{Xþkmt¦-XnI ]cn-
Úm\w e`-y-am-¡p-I.
21. ]²-Xn-IÄ aqew amänXma-kn¸nt¡−n hcp¶ P\-§-fpsS ]p\-c-[n-hmkw.
X{´w: hnI-k-\-]-²-Xn-I-fpsS Bh-i-y-̄ n\v amän-̧ mÀ¸n-t¡-−n-h-cp¶ P\§fpsS ]p\-c-
[n-hm-k¯n\v icn-bmb Bkq-{X-Whpw Bh-i-y-amb XpIbpw hI-bn-cp-̄ n, ]²Xn
31
{]hÀ¯\w Bcw`n¡pwap¼p-Xs¶ Ahsc am\-y-ambn ]p\-c-[n-h-kn-̧ n-¡p¶p F¶v Dd-̧ p-
h-cp-̄ p-I.
IÀa-]-cn-]m-Sn-IÄ
21.1. Xt±-io-bsc ]²Xn {]tZ-i-̄ p-\n¶v Hgn-̧ n-¡p-¶-Xv Hgn-hm-¡m³ ]c-am-h[n {ian-¡p-
I.
21.2. Hgn-̧ n-¡Â A\n-hm-cy-ambn hcp¶]£w ]²Xn {]hÀ¯\w Bcw-̀ n-¡p-¶-Xn-\p-ap¼p
Xs¶ Bh-iy-amb kuI-cy-§Ä kÖo-I-cn¨v ]p\-c-[n-h-kn-̧ n-¡p-¶-Xn\v ka-{K-amb
\S-]-Sn-IÄ ap³K-W-\m-Sn-Øm-\-̄ n \S-̧ m-¡p-I.
21.3. `qan-bpsS hnebv¡v ]pdta hoSpw sa¨-s¸« D]-Po-h-\-amÀKhpw ]p\-c-[n-hmk ]mt¡-
Pn DÄs¸-Sp¯n e`y-am-¡p-I.
22. ]mcn-Øn-XnI HmUn-änwKv
X{´w: Hmtcm hyh-km-b-̄ nepw aen-\o-I-cWw, hn`h D]-t`mKw F¶nh kw_-Ôn¨v \ne-
hn-epÅ \nb-a-§fpw \nb-{´-W-§fpw IÀi-\-ambn \S-̧ m-¡p¶p F¶v Dd-̧ p-h-cp-̄ p-I.
IÀa-]-cn-]m-Sn-IÄ
22.1. Hmtcm I¼-\nbpw km¼-̄ nI hÀjw Ah-km-\n¨v aq¶v amk-̄ n-\p-Ån hmÀjnI
F³h-tbm¬saâv HmUnäv (AEAR) dnt¸mÀ«v kaÀ¸n-¡-W-sa-¶Xv \nÀ_-Ô-am-¡p-I.
22.2. D]-tbm-Kn¨ hkvXp-¡-fpsS C\-hpw Afhpw, ]pd-t¯bv¡v hn« Ah-in-jvS-§-fpsS
\nÀK-a-\-̄ nsâ C\hpw Af-hpw, aen-\o-I-cW tXmXnsâ \nco-£W dnt¸mÀ«v, aen-
\o-I-cW \nb-{´W t_mÀUv \ÂInb kÀ«n-̂ n-¡-äp-IÄ, amen\y \nÀamÀP\¯nsâ
hni-Zmw-i-§Ä, aen-\o-I-cW \nb-{´-W-t_mÀUv Imem-Imew \ÂInb \nÀtZ-i-§-
fpsS ASn-Øm-\-̄ n ]cn-jv¡m-c-§Ä \S-̄ n-bn-«ps−¦n AXnsâ hnh-c-§Ä,
aen-\o-I-cW \nb-{´W t_mÀUv asä-s´-¦nepw Imcy-§Ä \nÀt±-in-̈ n-«ps−¦nÂ
Ah-bpsS hni-Zmw-i-§Ä XpS-§nbh hmÀjnI dnt¸mÀ«n DÄs¸-Sp-̄ n-bn-«ps−¶v
Dd¸m¡pI.
22.3. FÃm hyh-kmb Øm]-\-§-fp-sSbpw AEAR Hmtcm hÀjhpw sk]väw-_À 30 \p
ap¼v aen-\o-I-cW \nb-{´W t_mÀUv, kwØm\ kÀ¡m-cn\v kaÀ¸n-¡p¶p F¶v
Dd-̧ m-¡p-I.
23. ]mcn-Ø-nXnI ØnXn hnhc dnt¸mÀ«v
X{´w : ^e-{]-Z-amb Bkq-{XWw, kwØm-\s¯ `qan, Pew, h\w, X®oÀ¯-S-§Ä,
[mXp-¡Ä XpS-§nb {]Ir-Xn-hn-̀ -h-§-fpsS hnh-c-§Ä B\p-Im-en-I-ambn tUmIyp-saâv
sN¿p-I.
IÀa-]-cn-]m-Sn-IÄ
23.1. kwØm-\s¯ `qan, Pew, h\-§Ä, X®oÀ¯-S-§Ä, [mXp-¡Ä XpS-§nb {]IrXn
hn`-h-§-fpsS e`yX B\p-Im-en-I-ambn \nÀW-bn-¡m\pw Hmtcm tI{µhpw AXnsâ
hnj-b-ta-J-e-bn-epÅ hn`-h-§-fpsS kwc-£-W-D-̄ -c-hm-Zn¯w Gsä-Sp-¡m\pw
kwØm-\s¯ hnhn[ KthjW-þ-hn-I-k\ GP³kn-Isf Npa-X-e-s¸-Sp-̄ p-I.
32
23.2. {]Ir-Xn-hn-̀ -h-§-fpsS e`y-Xbpw D]-t`m-Khpw kw_-Ôn¨ ØnXn hnh-c-¡-W-¡p-IÄ
kwtbm-Pn-̧ n¨v A©p sImÃ-̄ n-sem-cn-¡Â -dnt¸mÀ«v X¿m-dm-¡p¶ Npa-Xe Kth-
jW þ hnI-k\ Øm]-\-§-fn-sem-¶ns\ G¸n-¡p-I.
23.3. {]kvXpX hnh-c-§-fpsS ASn-Øm-\-̄ n kwØm\ ]cn-ØnXn hIp¸v Kth-j-W þ
hnI-k\ Øm]-\-§-fpsS klm-b-t¯msS Hmtcm taJ-e-bp-sSbpw ]mcn-Øn-XnI
hml-I-tijn (Carrying Capacity) hne-bn-cp-̄ p-I.
23.4. {]IrXn hn`h-§-fmb `qan, Pew, h\w, [mXp-¡Ä XpS-§nbhbpsS e`yX IW-¡n-
se-Sp¯v Hmtcm taJ-e-bp-sSbpw hml-I-tijn A©p -hÀj-̄ n-sem-cn-¡Â IW-
¡m¡n kwØm\ kÀ¡mÀ ASp¯ A©p-hÀjt¯bv¡pÅ {]IrXn hn`-h -_-Päv
X¿m-dm-¡p-Ibpw Hmtcm hÀjhpw A¯cw hn -̀h-§-fpsS hn\n-tbmKw kw_-Ôn¨
FÌn-taäv cq]-s¸-Sp-̄ p-Ibpw sN¿p-I.
23.5. kwØm-\-̄ nsâ ]©-h-Õc ]²Xn X¿m-dm-¡pt¼mÄ kpØnc hnI-k-\hpw
hn`h kwc-£-Whpw Dd-̧ m-¡n-s¡m−v hnhn[ hnI-k\ {]hÀ¯-\-§Ä¡mbn
{]IrXn hn -̀h-§Ä ]¦p-h-bv¡p-¶-Xn\v CXv D]-tbm-K-s¸-Sp-̄ m-hp-¶-Xm-Wv.
24. \bw \S-̧ m-¡p-¶-Xn-\pÅ kwhn-[m-\-§fpw LS-I-§fpw
]cn-ØnXn \b-̄ nsâ e£y-§Ä ^e-{]-Z-ambn \S-̧ m-¡p-¶-Xn\v hyàn-IÄ, IpSpw-_-§Ä,
{Kma-]-©m-b-̄ p-IÄ, t»m¡v ]©m-b-̄ p-IÄ, PnÃm ]©m-b-̄ p-IÄ, kwØm\ kÀ¡m-
cnsâ hnhn[ hIp-̧ p-IÄ, {]Xn-_-²-X-bpÅ k¶²kwL-S-\-IÄ, kmaq-lnI kwL-S-\-IÄ
XpS-§nbhbpsS k¼qÀW ]¦m-fn¯w Dd-̧ m-¡pI.
24.1. hyàn-IÄ, IpSpw-_-§Ä
X{´w : ]cnØnXnsb kwc£n¡p¶Xn\pw k¼¶am¡p¶Xn\papÅ {]Ya GP³kn
tIcf¯nse km[mcW P\§fpw IpSpw-_-§-fp-amWv. Hmtcm hy-ànbpw IpSpw_hpw
Xmsg¸dbp¶ Imcy§Ä X§fpsS ISabpw ZuXyhpambn GsäSp¡Ww.
IÀa-]-cn-]m-Sn-IÄ
24.1.1. \½psS Bhmk hyhØbpsS \ne\n¸pw a\pjy]ptcmKXnbpw kw_Ôn¨
Aht_m[w Hmtcm IpSpw_hpw kzbw hfÀ¯nsbSp¡pI. Ab¡mcnÂ
Aht_m[w krjvSn¡m³ {ian¡pI.
24.1.2. A\mhiyamb D]t`mKw Ipd¨pw ]mgvhkvXp¡Ä ]p\xNw{IaWw sNbvXv
{]tbmP\s¸Sp¯nbpw Aaqeyhpw ZpÀe`hpamb {]IrXn hn`h§Ä¡p]Icw
D]tbmKn¡mhp¶ kpe`amb hkvXp¡Ä {]tbmP\s¸Sp¯nbpw DuÀÖw
em`n¨pw ]¨ne hf§Ä ]camh[n Dev]mZn¸n¨pw {]IrXn hn`h§Ä¡ptaepÅ
ISp¯ k½À±w eLqIcn¡pI.
24.1.3. shÅw HgpInt¸mIp¶Xp XSªpw hogp¶nS¯p Xs¶ kw`cn¨pw ]p\xNw{IaWw
sNbvXpw D]tbmK¯n\\pkcn¨v KpW\nehmcw DbÀ¯nbpw shůnsâ
Afhpw KpWhpw hÀ²n¸n¡pI.
24.1.4. Ab¡mcpambn klIcn¨v _tbm Kymkv ¹mâpIÄ, a®nc It¼mkvänwKv
bqWnäpIÄ, ASp¡f tXm«§Ä XpS§nbh Øm]n¨pw Irjnsb
I¶pImenhfÀ¯epambn kwtbmPn¸n¨pw sNehv ]camh[n Ipd¨pw em`w
hÀ²n¸n¨pw ]cnØnXnsb kpc£nXhpw k¼pjvSamhpI.
33
24.2. {Kma-]-©m-b-̄ p-IÄ :
Xmsg-̧ -d-bp¶ Npa-X-e-IÄ {Kma-]-©m-b-̄ p-IÄ Gsä-Sp-¡Ww
aäp kwØm\§sf At]£n¨v P\kwJybnepw `qhnkvXrXnbnepw \½psS {Kma
]©mb¯pIÄ hen¸tadnbhbmWv. Hcp ]©mb¯nse P\kwJy icmicn 20,000 BWv.
AXpsIm−pXs¶ hmÀUv Xe¯ntem AXnepw sNdnb cq]¯ntem P\Iob
Iq«mbvaIÄ¡v cq]w \ÂIWw. \oÀ¯SmSnØm\¯n A¯cw IÀakanXnIÄ¡v cq]w
\ÂInbm ]mcnØnXnIambn AXv AÀXvY]qÀWamb Hcp Iq«mbvabmbn amdpw. a®p
kwc£Ww, as®men¸p XSbÂ, a®nsâ k¼pjvSn \nco£n¡Â,
`q{]IrXn¡\pkrXamb Irjn k{¼Zmbw t{]mÕmln¸n¡Â XpS§nb, Irjnbpambn
_Ôs¸« FÃm {]hÀ¯\§fpw {Kma]©mb¯pIÄ¡v ssIamdpw.
\oÀ¯SmSnØm\¯n Ah {IaoIcn¨v ta¸dª kwLS\m kwhn[m\w hgn A¯cw
{]hr¯nIÄ {Kma]©mb¯v {]mhÀ¯nIam¡pw.
24.3. t»m¡v, PnÃm ]©mb¯pIÄ
24.3.1. ]camh[n km¼¯nI t\«w e£yam¡n {]hÀ¯n¡pt¼mgp−mIp¶
]mcnØnXnI {]XymLmX§sf¡pdn¨v P\§fn Aht_m[w krjvSn¡p¶Xn\pw
AhcpsS ImgvN¸mSnepw at\m`mh¯nepw amäw D−m¡p¶Xn\papÅ ]cnioe\
]cn]mSnIÄ kwLSn¸n¡pI.
24.3.2. _tbmKymkv ¹mâv, an\n þ ssat{Im sslUÂ ]²XnIÄ, kutcmÀÖ
kwc£Ww, Imän \n¶pÅ DuÀtÖmev]mZ\w, ]pXp¡mhp¶
DuÀÖt{kmXÊpIfpsS hn]peoIcWw, hndIn\pÅ ac§Ä \«p]nSn¸n¡Â
XpS§nbh t{]mÕmln¸n¡p¶Xn\pÅ ]²XnIfpsS GtIm]\w \nÀh-ln-¡pI.
24.3.3. Xoä¸p Dev]mZ\w, Irjn¡pÅ \So hkvXp¡fpsS hym]\w F¶nh hgn
Imen¯oäbn kzbw ]cym]vXX t\Sp¶ {]hÀ¯\§fpsS \nÀhlWw Imcy-£-
a-am-¡pI.
24.3.4. {Kma ]©mb¯pIfpw {Kma-Xe kwL§fpw GsäSp¡p¶ ]²XnIÄ
hnPbIcambn ]qÀ¯oIcn¡m³ t»m¡v ]n´pW \ÂIpI, klmbn¡pI.
24.3.5. P\§fpsS \nXyPohnX¯n\v BhiyapÅXpw em`m[njvTnXamb hyhkmb§Ä¡v
D]tbmKn¡p¶Xpamb ZpÀe`amb hn`h§Ä ]cnØnXn ]cnt]mjW¯n\v
A\pKpWamb coXnbn hn\n-tbm-Kn-¡p¶p F¶v Dd-̧ m-¡p-I.
24.3.6. {KmaXe¯nepw kam\Xe§fnepw {]hÀ¯n¡p¶ Atkmkntbj\pIfpsS
Iq«mbvaIÄ cq]h¡cn¨pw Ahsb Iq«nbnW¡nbpw sNdp kwL§Ä \S¯p¶
{]hÀ¯\§Ä, eLp kwcw`§Ä F¶nhsb iàhpw k¼pjvShpam¡m³ klm-
bn-¡pI.
24.4. kÀ¡mÀ hIp¸pIfpw GP³knIfpw
24.4.1. P\§Ä¡hImis¸« hn`h§fpsS DSaØcpw No^v FIvknIyp«ohv Hm^okdpw
kÀ¡mÀ hIp¸pIfmsW¶ km{amPyXz ImgvN¸mSn\v AdpXnhcp¯m³
Ignbpsa¶v kÀ¡mÀ {]Xymin¡p¶p. kÀ¡mÀ hIp¸pIfpw AhbpsS hnhn[
Xe¯nepÅ kwhn[m\§fpw ]©mb¯ocmPv Øm]\§sfbpw P\Iob
kwLS\Isfbpw tkhn¡p¶Xn\pÅ D]m[nIfmWv.
24.4.2. P\§sfbpw P\Iob ]¦mfn¯s¯bpw ap³\nÀ¯nbmWv ]cnØnXn \b¯n\v
cq]w \ÂInbncn¡p¶Xv. kÀ¡mÀ hIp¸pIfpsS ]qÀ®klIcWw P\Iob
34
kwLS\IÄ¡v e`n¡p¶psh¶v Dd¸phcp¯p¶Xn\v kÀÆXe§fnepw
\ne\n¡p¶ \nba§fpw \S]Sn¨«§fpw bYmkabw btYmNnXw
]cnjv¡cn¡m³ kÀ¡mÀ \S]SnsbSp¡pw. ]cnØnXn kwc£Ww Dd¸m¡n
F§s\ km¼¯nI hfÀ¨ ssIhcn¡msa¶Xns\¡pdn¨v ]©mb¯v cmPv
Øm]\§sf D]tZin¡p¶Xn\pÅ I¬kÄ«âpamcpw kmt¦XnI hnZKv²cpambn
hIp¸v Hm^okÀamÀ tkh\a\pjvTn¡pw.
24.4.3. P\-§-tfmSv ]qÀW-amb D¯-c-hm-Zn-̄ hpw CS-]m-Sp-I-fn kpXm-cy-Xbpw Dd-̧ p-h-cp-
¯p¶ coXn-bn kÀ¡mÀ Hmtcm hIp-̧ p-I-fp-tSbpw Npa-X-e-IÄ ]p\À \nÀh-Nn-¡p-
Ibpw ]cn-jv¡-cn-¡p-Ibpw sN¿p-I.
24.4.4. ]cnØnXn ]cn-]m-e\w kw_-Ôn¨ \nb-a-§Ä ^e-{]-Z-ambn \S-̧ m-¡p-¶-Xn\pw
Ahbv¡v hncp-²-ambn {]hÀ¯n-¡p-¶-hsc in£n-¡p-¶-Xn\pw ]cym-]vX-amb coXn-
bn kÀ¡mÀ \nb-a-§fpw N«-§fpw B\p-Im-en-I-ambn hne-bn-cp¯n Bh-iy-amb
]cn-jv¡m-c-§Ä hcp-̄ p-¶-Xm-Wv.
24.5. kwØm\ ]cn-ØnXn hIp¸v
24.5.1. ]cn-Øn-Xn-bp-ambn _Ô-s¸« FÃm {][m\ {]hÀ¯-\-§fpw ]cn-ØnXn hIp-̧ nsâ
Iogn sIm−p-h-cp-¶-Xm-Wv.
24.5.2. kwØm-\s¯ ]cn-Øn-Xnbpw ]cn-ØnXn \b-̄ nsâ \nÀh-l-Whpw kw_-Ôn¨
FÃm Imcy-§-fnepw hnhn[ hIp-̧ p-IÄ, AtXm-dn-än-IÄ, Xt±i`cW Øm]\-§Ä
XpS-§n-b-h-bpsS {]hÀ¯\w GtIm-]n-̧ n-¡p¶Xn\pÅ Npa-Xe kwØm\ ]cn-
ØnXn hIp-̧ n\v Bbn-cn-¡pw.
24.5.3. _Ô-s¸« kÀ¡mÀ hIp-̧ p-IÄ, Kth-jW Øm]-\-§Ä, \nb-{´W Øm]-\-§Ä,
Xt±-i-̀ -cW Øm]-\-§Ä, AwKo-IrX kÀ¡m-cn-X-c-kw-L-S-\-IÄ, Kth-j-IÀ, hnZym-
`ymk hnZ-Kv[À XpS-§n-b-h-cpsS klm-b-t¯msS ]cn-ØnXn kwc-£-W-̄ n\pw ]cn-
t]m-j-W-̄ n-\p-apÅ {]hÀ¯-\-§Ä¡v Du¶Â \ÂIp-¶-XmWv.
24.5.4. ka{Kamb \nba \nÀamW-̄ n-eqsS \nÀh-lW kwhn-[m\w iàn-s¸-Sp-¯pw.
24.6. kwØm\, PnÃm D]-tZ-iI kan-Xn-IÄ
X{´w : ]cn-ØnXn \bw \S¸m¡pt¼mÄ imkv{X kmt¦-XnI ]n´p-W-tbmsS \nÀh-lW
kwhn-[m\w iàn-s -̧Sp-¯p-¶-Xn\v kwØm\, PnÃm-X-e-§-fn hnZ-Kv[sc DÄs¸-Sp¯n D]-
tZ-iI kan-Xn-IÄ cq]o-I-cn-¡p-¶-Xm-Wv.
IÀa-]-cn-]m-Sn-IÄ
24.6.1. ]cn-ØnXn\bw \S-̧ m-¡p-¶-Xp-ambn _Ô-s¸« Imcy-§-fn kÀ¡m-cns\ D]-tZ-in-
¡p-¶-Xn\v ]cn-ØnXn hIp¸v a{´n sNbÀam\pw hnhn[ hIp-̧ p-I-fp-tSbpw kÀ¡mÀ
Øm]-\-§-fp-tSbpw DtZym-KØ {]Xn-\n-[n-IÄ, ]cn-ØnXn taJ-e-bn anI¨
{]hÀ¯\w ImgvN-h-̈ n-«pÅ kÀ¡m-cn-Xc Øm]-\-§-fpsS {]Xn-\n-[n-IÄ, hnZ-Kv[À
F¶n-hsc DÄs¸-Sp¯n Hcp kwØm-\-Xe ]cn-ØnXn D]-tZ-iI kanXn cq]-h¡-
cn-¡p-I.
24.6.2. ]cn-Øn-Xn-bp-ambn _Ô-s¸« PnÃm-þ-{]m-tZ-inIXe {]iv\-§-fn D]-tZiw \ÂIp-
¶Xn\v PnÃm ]©m-b¯v {]kn-Uâv sNbÀam-\mbn HutZym-KnI {]Xn-\n-[n-IÄ
DÄs¸« PnÃm-Xe ]cn-ØnXn D]-tZ-iI kan-Xn-IÄ FÃm PnÃ-I-fnepw cq]o-I-cn-¡p-I.
24.6.3. PnÃm-Xe D]-tZ-iI kan-XnIÄ kwØm-\-Xe D]-tZ-i-I-k-an-Xnsb ]cn-ØnXn \b
\nÀh-lW Imcy-§-fn klm-bn-¡p-¶XmWv.
35
24.7. kÀ¡m-cn-Xc kwL-S-\-IÄ
X{´w : ]mcn-Øn-XnI {]Xym-Lm-X-§-fp-−m-¡p¶ FÃm t{]mP-IvSp-I-fp-tSbpw Bkq-
{XWL«w apX-epÅ {]hÀ¯-\-§-fn {]mtZ-inI kÀ¡m-cn-Xc kwL-S-\-Isf DÄs -̧Sp-
¯-pI.
IÀa ]cn-]m-Sn-IÄ
24.7.1. PnÃm, t»m¡v, {Kma-]-©m-b¯v Xe-§-fn dkn-U³jy Atkm-kn-tb-j-\p-IÄ,
kÀ¡m-cn-Xc kwL-S-\-IÄ F¶n-h-bpsS ]¦m-fn¯w Dd-̧ m-¡-pI.
24.7.2. ]cn-Øn-Xn¡v Ign-bp-¶{X tZmjw hcm¯ coXn-bn ]²-Xn-IÄ hnP-b-I-c-ambn \S-
¸m-¡p-¶-Xn\v Xt±i `cW Øm]-\-§Ä C¯cw ]¦m-fn¯w Dd-̧ p-h-cp¯pI.
24.7.3. {]mtZ-inI {]IrXn hn -̀h-§Ä, ]cn-ØnXn kml-N-cy-§Ä, hnhn[ Xcw ]cn-ØnXn
]cn-]m-e\ coXn-IÄ F¶nh kw_-Ôn¨ hnh-c-§Ä DÄs¸-Sp¯n PnÃm-X-e-̄ nÂ
kÀ¡m-cn-Xc kwL-S-\-I-fp-tSbpw PnÃm ]©m-b-¯n-tâbpw kl-I-c-W-t¯msS ]cn-
ØnXn hnhc hn\n-ab tI{µ-§Ä (Environmental Information Centres) Øm]n-¡p-
I.
24.7.4. kÀ¡m-cn-Xc kwL-S-\-IÄ, am[y-a-§Ä F¶nh hgn hnhn[ coXn-I-fn ]cn-ØnXn
kw_-Ôn¨ hnh-c-§Ä {]N-cn-̧ n-¡p-I.
24.8. \nbaw iàn-s -̧Sp-̄ Â
kwØm-\¯v ]cn-ØnXn \bw hnP-b-I-c-ambn \S-̧ m-¡p-¶-Xn\v ka-{K-amb Hcp \nba
\nÀamWw Bh-iy-am-Wv.
25. kwØm\ ]cn-ØnXn ^−v
]cn-ØnXn Zpc-́ -§-fp-ambn _Ô-s¸« {]iv\-§Ä ssIImcyw sN¿p-¶-Xn\v Hcp {]tXyI
^−v kzcq-]n-t¡-−nbn-cn-¡p-¶p. aen-\o-I-c-W-¯n-\n-S-bm-¡p¶ hyh-km-b-§-fn \n¶v
‘Polluter Pays’ X¯z {]Imcw CXn-\m-h-iy-amb ]Ww Is−-̄ -Ww. Cu ^−v ]cn-ØnXn
kwc-£-W-̄ n\pw ]mcn-Øn-XnI Zpc-́ -§Ä ssIImcyw sN¿p-¶-Xn\pw am{X-ambn hn\n-tbm-
Kn-¡p¶p F¶v Dd-̧ p-h-cp-¯-Ww.