! s

ENGE KEMOLOAN

·TE MESAKIT

SARANGANI MANOBO

MENGE KEMOLOAN

TE MESAKIT

Many Kinds of Diseases

by

Carl and Lauretta DuBois

Illustrations by

Nathaniel T. Tianero

S.11tr llsdlllt of I.Jitwlslla-"rR'ppl•s, lac. Traaslators ,..._,,

1974

Published in cooperation with

Bureau of Public Schools and

Institute of National Language of the

Department of Education and Culture Manila, Philippines

Edition-2 42.13-1074-1.009M 67.SOP-745-SOSSN

Printed in the·Philippines by S.I.L. Nasuli Press

PREFACE

This health booklet contains a description of some symptoms of several diseases and general suggestions for treating them. It is not designed as a technical medical book, and should not be considered competitive with available medical services. However, this booklet is intended to suggest helpful pre~ntion and treatment when a doctor or other medical help is not availilble. This material was prepared for the Saranqani Manobo people of Davao del Sur, Republic of the Philippines, by Carl and Lauretta DuBois together with Malompason Panay.

The Manobo preface and Visayan translation were prepared by Marcelo Lim.

The Surmner Institute of Linguistics is happy to present this publication as part of its program to provide vernacular reading material.

TEPAD TE LIBRO SEINI

Se libro seini meg-indan kenitadon te menge kemolo te mesakit aw menonen se pegbolong kenyan amon mesayo megkepiya. Aw memegay heman kenitadon te peokit aw menonen se pegsonggong amon eked tetoo. Yan IOOpiya aw toloen te kedita te otaw ini.

SIPAON

Minol) si Pepita. Peg-ol) din· lekat te iskwilahan neelem te odan. Van tinegangtang tandl te kegenaw te odan.

Sagwa dimateng sikandin lekat te iskwilahan gayed egbehaen. Gayed den pigsipaon. Mineleg heman se bekeleng din.

Minikagi se inay din, "Doen sipaon no. Lowasi se penenaktun no meames. Peg-ekas ka te

' nelangkay. !bat ka kidoen te ikam ·no. Bila aw pegbehaen ka sempengi se bahl no. Bil~ aw medapag ka diyl te menge mengisu sempengi se

1

bah) no. Ik) eg-adek te mengisu so kometin se mesakit diya kandan ...

Bena1 ontCI se inikagi te inay i Pepito. Se1ni se inangen te otaw amon eked ketin se sipaon doton te doma otaw:

1. Ik~ eg-inem diya te baso te otaw doen sipaon.

2. Bi1~ aw memisnga ka aw pegbehaen, ik) egpedapag te doma otaw.

3. Ik~ egpengadek te doma otaw.

Seini se pegbo1ong te sipaon: 1. Pekedekeli se wayeg inemen no aw sabaw

aw temek te 1 i maw. 2. Peg-etod ka aw tedogi ka diy~ te ikam

no. 3. Pebo1ong ka te Ascorbic Acid tab1itas.

Bitamina C iyan. 4. Kaen kate 1imaw, beyabas, 1okban,

kepaya aw kemati.

SIP-ON Nag-uli si Pepito gikan didte sa iskwilahan naulanan siya ug nabasa siya. Nangereg siya tunged sa katugnaw. Pag-abut niya didte sa ilang balay nagsaki t ang iyang ule ug ang iyang tutonlan.

Nag-ingen ang iyang inahan, hukaliila ang imeng basa nga sinina ug pag-ilis didte. Tan-awa gihilantan kana. .Adte sa imong lawak ug paghigda. Ken mangatsi ka sampengi ang imong baba ken duel ikaw sa mga bata. Ayaw paghalek sa gamay nga mga bata kay matakdan sila sa imong sakit.

2

Tinuod ang g11ngon sa inahan ni Pepita. Kinahanglan kani ang inyong pagasundon aron dili kame pagatakdan sa uban sa ilang sakit.

1. Ay·aw pag-inom diha sa imnanan sa tawo nga may hilanat.

2. Ayaw pagduol sa ubang mga tawo kon mangatsi ka.

3. ·Ayaw paghalok sa uban.

Ang pagwagtang sa sip-on:

1. Inom ug daghang tubig ug duga sa kahil. 2. Kinahanglan magpahulay ikaw ug matulog. 3. Mag-inom ikaw ug Ascorbic Acid. Kani

ang bitamina C. 4. Magakaon ka ug kahil , bayabas , baongon,

kapayas ug kamatia.

3

PLU (Influenza)

Pigs1paon s1 Lolita. Wed~ peg-etod sikandin so medita se buyung din. Weda inem te bebolong. Ont~ dimasel se mesakit din. Ont~

mineleg se lawa din. Mineleg heman se olo din. Piglegenaw. Ont~ net1gdaan. Nesekitan s1 Lolita te plu.

Keilangan m1bat si Lolita aw tomedogi. Eked gayed peglegeb-legeb. Eked pegterbaho. Aw pegbehaen aw kelkelen sempengan din se bah~ din. Eked ayon diya te doma otaw lamig te megk~piya.

Piglegenaw si Lolita te plu so migdoma te otaw p1gplu. Van kinetinan si Lolita.

4

Se1ni se inangen 1 Lolita amon megk~p1ya:

1. Meg-ogp} aw tomedog1 k1doen te 1kam d1 n.

2. Gayed m1nem te wayeg aw migop te sabaw. Mepakay aw minem te wayeg meinit aw megenaw.

3. Komaen te kepayi aw limaw. 4. Komaen te m~piya klnen amon mesayo

megk~p1ya.

5. M1nem heman te B1tam1na amon megkagseft se lawa d1n.

6. Minem te bebolong.

FLU Gisip-on si Lolita. Daghan kaayo ang iyang gibuhat ug wala siyay pahulay. Wala siya mo-inom ug tambal. Nanaki t ang iyang kalawasan ug grabi siya kaayo. Wala siya mamaayo sa iyang sakit. Trangkaso ang sakit ni Lolita.

Kinahanglan maghigda si Lolita sa iyang lawak ug matulog. Dili siya magtrabaho. Kon mangulhad siya ug mag-ubo sampungan niya ang iyang baba. Dili siya mag-ipon sa ubang tawo hangtod mamaayo siya. Gitrangkaso si Lolita kay natakdan siya sa ubang tawo.

Kini ang pagabuhaton ni Lolita aron mamaayo siya:

1. Magpuyo siya ug matulog didto sa iyang lawak. 2. Mag-inom siya ug daghang tubig ug maghigop

siyag sabaw. Makainom usab siya sa init ug bugnaw nga tubig.

3. Magkaon siya ug kapayas ug baongon. 4. Magkaon siya ug maayong pagkaon aron dali

siyang mamaayo. 5. Mag-inom siya ug bitamina aron may kusog ang

iyang lawas. 6. Mag-inom siyag tambal.

5

TAYPOWID AW EL TOR

Peg-ol' i Edita lekat te iskwilahan gayed migkelag.

Mig-ins} se inay din, "Neng} lay migkelag ka ...

T1maba sf Edita, "Ineleg a. Mineleg se getek ko. Mineleg se olo ko. Gayed a mig-indes te wayeg. Piglegenaw a."

Van inibing te inay din si Edita doton te doktor. Minikagi se doktor te doen mesakit din iningedanan Taypowid. Inikegihan te doktor se inay i Edita te teniyen doton te sebad tambl amon eked ketini se doma otaw te mesakit din. Inikegihan te doktor te teniyen se sablag aw ilosay aw baso din. Eked kepakay aw komaen se doma otaw diya detonan'din. Keilangan bolongan se taypowid.

Mig-ins} se inay i Edita, "Eden se pegkeabat din te mesakit seini."

Timaba se doktor, "Kimaen te klnen inembongan te langaw. Mininem te wayeg ken} m~piya inemen ...

Ontb nepela si Ed1ta te kag1 te doktor. Eden din aw mepakay 1nemen din se wayeg lekat te baog. Wed} ketaga-taga si Edita te neibing te langaw se keloli te mesakit. Slyan se

6

linekatan te mesakit i Edita. Bil~ aw omindes si Edita ilebeng din se tai amon eked embongi te langaw so amon eked pekeibing te keloli doton te doma otaw. Gayed ona meg-onaw si Edita te belad din singed komaen. Gayed meg-onaw te belad din aw m~penga mihl aw m1ndes.

Iling heman kenyan se El Tor. Gayed mindes se otaw te wayeg. Aw omindes Meleg gayed se getek. Megdelowak heman. Mlptra aw ayas megpebolong.

Keilangan minem kaw te wayeg on} impesebo so yan se m~piya eg-inemen amon eked kaw k e s e k i t i te mesa k i t s e 1 n i . P e me 11 i i s e k ~ n en niyo te wedad kelipa. Sempengan gayed se klnen amon eked keembongi te langaw. Keilangan ilebeng se tai amon eked kitai te langaw. Van se tolada tepad te mesakit te Taypowid aw El Tor.

'!YPHOID/EL TOR Paq-uli ni Edi ta qikan Ia aalcwil.allu na9flihk aiya. Gipanqut.ana dya aa iyanq inahan, •Nqanonq naqhi lak ka. • Mi.tubaq ai Ecli ta nqa naq-iaC)Qil, "Ghakitan alto sa tiyfll\ uq ulo. _ltanonay akonq kali.ban9 · uq gihilantan ako." IGidala sa !yang inahan si Edita sa doktor. Gui-ingnan sa doktor ariq inahan ni Edita nqa ang iyang saki t El Tor. Gui-ingnan sa doktor ang inahan ni Edita nga kinahanqlan inyong ilain siya •• usa ka lawak aron dili matakdan ang ubang tawo. Lainon uaab anq iyang plato, kutsara ug baso. Dili maayo kon ang ubang mga tawo magkaon sa iyang kan-anan. Kinahanqlan tambalan ang iyang sakit aron mamaayo siya. e

7

Nangotana ang inahan ni Edita, "Asa niya nakuha ang iyang sakit." Mitubag ang doktor, "Gikan kini sa langaw nga nagtugdon sa iyang pagkaon, ug dili" limpyo ang tubig nga iyang nainom." Natingala si Edita sa giingon sa doktor. Gikaingon niyag maayo ang mag-inom ug tubig sa suba. Wala mahibalo si Edita nga nadala sa langaw ang mikrobyo nga nakasaki t kaifiya. ·Mao kini ang hinungdan nga nagsaki.t si Edi ta. Kong malibang si Edi ta tabun.an niya ang iyang tai aron dili tugdunan sa J,.angaw ug dili makadala sa mikrobyo ngadto sa uban tawo. Manghunaw si Edita sa iyang kamot sa dili pa siya mokaon. N~ghunaw UE!ab siya sa iyan.g kamot inig human siyang mcp1~!hi ug malibang. Kini ang saki t gi tawag ug El ·Tor. ·Anc; tawo magsuka ug malibang. Kon malibang siya mags'akit ang iyang tiyan, ug magsuka siya. Kinahanglan tambalan dayon. Kinahanglan inyong ipabukal ang tubig nga. inyong imnon aron di li kamo masakit sa sakit nga gitawag ug El Tor. Taklubi ninyo ang inyong pagkaon aron dil:i tugdunan ug langaw. Kong malibang kamo ilubong an~ inyong tai aron dili makatugdon ang langaw. Mao kini ang gitudlo mahitungod sa sakit nga Typhoid/El Tor.

8

MALARYA

Dapag te balay 1 Juan onto medita se tegenek. Gayed s1kand1n net1gdaan te bang} te tegenek. Doen sebad aldaw ont~ netigdaan so m1neleg se olo. Piglegenaw s1kand1n. Mengayong-kayong sa lawa din te tegangtang. Ont~ netigdaan te mesakit din. Gayed den piglegenaw.

Limaoy se s1galak d1n kand1n lekat te mediy~. Pegk1ta dan ont~ nepuluk se pedowan te s1galak din tepad te mesakit 1 Juan. In-indan te sigalak se mesakit din slyan lekat

9

te pegbang) te tegenek. Se1n1 se m~p1ya inangen i Juan amon eked

den toda kesekiti te ma1arya: 1. Ominem te bebo1ong te malarya. 2. Aw tomedog1 megko1amb~ amon eked den

kebang} te tegenek. 3. Ipebomba din te otaw te gob1rno se

balay din te D.D.T. amon matay se tegenek eg-ogp~ k1doen te k1lid te balay din.

MALARYA Daghan kaayo ang lamok sa dual sa balay ni Juan. Daghan ang pinaakan sa larnok sa iyang lawas. Usa ka adlaw nagsakit ang iyang ulo ug grabi siya kaayo. Nangorog siya tongod sa kasakit.

Ang iyang rnga amigo miduaw kaniya. Subo kaayo ang iyang rnga amigo kay nasakit si Juan. Nag-ingon ang iyang amigo nga girnalarya siya gurnikan sa pagpaak sa larnok kaniya.

Kini ang buhaton ni Juan aron dili na siya rnalaryahon:

1. Mag-inorn siya ug tarnbal sa rnalarya. 2. Maggarnit na siya ug rnuskitiro kon rnatulog siya,

aron dili siya rnapaakan sa larnok. 3. Pabutangan niya sa DDT ang iyang balay sa rnga

bornbiro aron rnarnatay ang rnga larnok.

10

T.B.

(Tuberculosis)

Melomay se lawa te otaw se1ni. Ont~

megas}. Gayed egkelke1en. Doen aldaw egpeneptep te dipanog. Doen T.B. ~1n.

Sempengan din se bahl aw kelkelen so eked keibeg aw kometin se mesak1t din diyl te doma otaw.

811~ aw meneptep, 1teptep din diyl te papil aw kenl dawen te kayo. Penga n1yan sonogen din.

Eked kepakay aw iayon se sablag aw base aw ilosay din d1yl te sablag te doma otaw. Aw m~penga meg-onaw se esawa d1n te sablag aw base aw ilosay tigmesen din amen eked ke11ngow1 te doma otaw.

11

' B1la aw megbugsak se esawa d1n. ten1yen d1n se penenaktun te tibiyen. Eked lemok1 d1y} te doma penenaktun so amon eked ket1n se kelol1 d1y~ te menge meng1s~ dan. Ona d1n bugsakan se kand1n aw bat} din. Penga n1yan bugsakan d1n se penenaktun te esawa d1n t1b1yen.

Me1beg se meama megk~piya. Domoton te doktor·amon bolongen. X-rayhan k1doen amon ketegahan aw kenan lekat se pegpeneptep din te d1panog.

Minem te bebolong te kelikit te aldaw. Tiyoken heman te kelikit te simana. Gayed meg-ogpa. Eked pegterbaho. Met1ngen d1y~ te balay din. Eked peglegeb te kebelayan. Van se 1nangen d1n amon megk~piya.

Penga te pegbolong kandin mokit se pila simana. singed megk~piya. Doen keseg te lawa din. Eked den kelkeli. Wedad den mesakit te kagpa din. Van mepakay den mekelegeb te kebelayan aw mepakay den meketerbaho.

T.B. (Tuberculosis) Niwang kaayo kining tawo ug loya kaayo ang iyang lawas. Giubo siya. Usa ka adlaw naglowa siyag dugo. May T.B. siya. Ginasarnpungan niya ang iyang baba ken rnag-ubo siya. Dili siyagusto nga rnatakdan ang ubang rnga tawo.

Ken rnagluwa siya iyang iluwa sa papil o ken sa dahon sa kahoy ug iyang pagasunugon.

12

Dili rnahirno isagol ang iyang plato, baso ug kutsara sa ubang mga tawo. Kon mahuman ang iyang asawa manghugas sa plato, baso ug kutsara iyang hipuson aron dili rnakuha sa ubang tawo.

Kong rnaglaba ang iyang asawa sa i~ang bisti, lainon niya ang iya sa iyang bana nga may T.B. Dili niya isagol sa uban aron dili magbalhin ang mikrobyo ngadto sa ilang mga bata.

Ang iya ug sa rnga kabataan ang iyang unahon. Human niana ang iya sa iyang bana nga tibihon.

Ang lalaki gusto mamaayo sa iyang T.B. Kinahanglan rnuadto siya sa doktor aron tambalan siya. x-rihan siya aron mahibaw-an ang hinungdan nganong nagluwa ~iyag dugo. Mag-inom siyag tambal sa matag adlaw. Magpa-indyiksyon siya sa matag adlaw. Magpusyo siya sa ilang balay ug dili siya maglakaw ug dili siya magtrabaho. Kinahanglan kini ang iyang buhaton aron mamaayo siya ug dili na siya mag-ubo. Wala nay sakit ang iyang dughan. Mahimo na siya manoroy sa ubang balay ug mahimo na siya magtrabaho.

13

MENGE PAL~ TE KINDAL

Ont~ mola se pegkeledak te kindal te mengisu. Meledak se mengisu lekat te indang te sagbet aw banga te menge menenanap. Aw kotkoten dan yan me1nang pal). Aw melip~ se k1ndal te mengisu ont~ mola se pegteb~ te pal). Aw kolang se kanen te mengisu mola se pegkepal) te kindal dan.

Medita ont~ se k1nemoloan te mesakit te kindal. Doen kagaw. bekokang. boni. mata te ikan. aw pigsa heman. Ont~ medaet se bawa tengtengen. Wedad otaw meibeg kenyan.

14

Digosen gayed se mengis~ te s~bon. Bil~

aw bengaen te menenanap aw kekete1an 1ekat te 1ndang te sagbet, onawan te sabon se tepad te mekate1~ Kei1angan eked din kotkoti te be1ad din aw me11p). S1ki1 din bo1ongen amon eked pegnanl. Ont~ komaen se menge mengis~ te m~p1ya amon eked kepe111 se k1nda1 dan.

Seini se 1nangen te otaw amon eked ke1edak se k1nda1:

1. Gayed n1yo 11n1si se k1nda1. Pemedigos kaw te sabon.

2. Peke1nap kaw te menenanap, tegenek, 1angaw aw apaw.

3. Kaen kaw te k)nen doen Bitamina. 4. Ika niyo eg-awid te pa11' te doma otaw. 5. Belongi niyo se mekatel amon eked

pegpa 11'.

MGA NUiq Masayon kaayo ang pagnuka sa pani t sa mga bata. Ang mga bata nukahon tungod sa dapaw sa mga sagbot ug mga pinaakan sa mga mananap. Ken kana pagakaluton sa bata mahimong nuka. Ken hugaw ang panit sa bata masayon ang pagtubo sa nuka sa ilang panit. Daghang klasi ang sakit sa panit, sama sa nuka, bon-i ug hubag ug uban pa. Dili kana maayo tan-awon ug way tawong gusto niini.

Ligoi kanonay ang bata ug saboni ninyo. Ken mapaakan siya sa mananap o ken magkatol ang iyang pani t tungod sa dapaw sa sagbot kinahanglan hugasan ninyo dayon. Ken hugaw ang iyang kamot dili niya pagakaluton ang may katol. Butangi dayon ug tambal aron dili magnana. Kinahanglan inyong pakan-on ang bate sa maayong pagkaon aron dili paganukahon ang ilang panit.

15

Kini ang pagabuhaton sa mga tawo aron dili paganukahon.

1. Limpyohi ninyo ang inyong panit kanunay. Magligo kamo sa matag adlaw.

2. Magbantay kamo sa mga mananap sama sa langaw, !amok ug uban pa.

3. Magkaon kamo sa mga pagkaon nga may bitamina.

4. Ayaw kamo paghikap sa samad sa ubang tawo.

5. Butangi ninyo ug tambal ang katol diha sa inyong panit aron dili magnuka.

16

KEMOG)

Doen sebad inay pigkemog). Ont~ nekipot se mata din. Ont~ melalag se mata din. Eglowl gayed se damis din. Gayed din eggelisen se mata din te penenaktun.

Gayed egkelag se bat} te bayi s~yan.

Pigsipaon se bat~. Ginalis din se idong te bat} te penenaktun. Onawa se gelisay inggalis din te kemog~ din. Na se bat~ nemagnod te belad din diy) te idong aw mata din. Kinet1nan te kemog} te bata. Kimetin se keloli lekat te inggalis doton te bata.

17

/

Na megpebolong se inay aw bata te mata dan. M~piya aw eked soblodi se igalis te inay diya te ba~~ amon eked ketin se keloli. Ont~

m~piya aw komaen se inay te mlpiya kanen doen Bitamina A. slyan se Bitamina 1bolong te mata. Se kepaya yan se doen Bitamina A. Se mangga heman aw saging, kes11a aw bebasal yan se doen Bitamina A. Van se m~piya k}nen amon eked pegkemoga1.

LANIS May usa ka inahan nga qilanis. Pula kaayo ang iyang mata ug naghubag. Daghan ang muta nga migawas gikan sa iyang mata ug iyang gipahiran sa panapton. Gihilantan usab ang iyang bata ug siging hilak ang bata. Gipahiran niya ang ilong sa bata sa panapton nga iyang gipahid sa iyang rnata, onya ang bata mihikap sa iyang ilong ug iyang mata. Ang bata gitakdan sa lanis sa iyang inahan. Ang mikrobyo gikan sa panapton nga gipahid sa iyang inahan nagbalhin ngadto sa bata.

Mi-adto ang inahan ug bata sa doktor aron sa pagpatambal sa ilang mata. Kinahanglan dili ipahid sa inahan ang iyang gipahid sa iyang mata ngadto sa bata aron dili takdan ang bata. Kinahanglan ang inahan mokaon sa pagkaon nga may bitamina A. Ang pagkaon nga may bitamina A, sama sa saging, kamote ug kalabasa. kini ang inyong pagakaonon kay makaayo kini sa inyong mga mata.

18

MENGE SAPAT TE OTAW

(Bitek, Eyopad, Hookworm aw Em1ba)

Doen medita osa 1 Pedro. Eglegeb gayed se osa diya te dowangen din. Gayed dan egpenowal dapag te dalan. Egtedog1 .dan diyl te s1yong te balay. Na ont~ neluba s1 Pedro so med1ta se osa din.

Nesek1tan se batl i Pedro te sebad s1mana. Timostos se kagsen din komaen. Ont~ m1gkegasa. T1milles se getek din aw gayed eg-eleg. Onto melomay se lawa din. Onto nepuluk s1 Pedro tepad te bat~ din.

19

Doen sebad aldaw kinitl te bat} 1 Pedro se b1tek diy'l te tai din. Inindanan din se amay d1n tepad te bitek din. Pegketaga-taga te amay din kenyan minehl te bebolong dot~n te doktor.

Se1n1 se pegkeabat te bitek te bat} 1 Pedro.

1.

2 0

3.

4.

Ken} egpen1patos aw ken) egs1n11as. Egdanga d1yl te ok1tanan te osa. Gayed egpengaen te sag1ng pengkey me11~l sa belad din. Mfnawop se ke1o11 lekat te ta1 te osa diy} te pala-pala te bat~ slyan.

5. M1gpesalo heman se ke11p~ diy~ te bah~ lekat te peg-awid din te kanen.

6. T1m111es se bitek doton didalem te getek dfn. Penga n1yan migkedita se b1tek. Van gayed timilles se getek din. M1ne1eg heman se getek din.

7. I11ng kenyan helaP se pegkeabat te eyopad aw hookworm aw emiba. Aw kesekitan se otaw te sapat. kometin heman p1neok1t te ta1 din.

Se1n1 se tolada d1y~ te menge otaw amon eked kesek1t1 te menge sapat te otaw:

1. Gayed kaw pegsipatos aw kena pegs1n11as. 2. Kolokoben niyo se osa diy) te wedad

otaw eg-okit.

20

3. Lebengi niyo se ta1 niyo ~mon eked ketin se mesak1t diy) te doma otaw.

4. Onawi niyo se be1ad te eked kaw pa kaen.

5. K~ni n1yo se m~p1ya kanen weda embongi te 1 angaw.

6. Inemi niyo se wayeg impesebo so yan se m~piya eg-inemen.

ANG MGA ULOD DIHA SA MGA TAWO (Bitok, Hookworm ug Amiba)

Daghan ang baboy ni Pedro nagsoroysoroy diha sa iyang palibot. Ang mga baboy nangita sa ilang pagkaon didto dool sa dalan. Diha sila nangatolog sa silong sa b~lay ni Pedro. Malipayon kaayo si Pedro kay daghan ang iyang baboy. Usa ka adlaw nagsakit ang anak ni · Pedro sulod sa usa ka simana. Wala siyay ganang mukaon. Nagniwang ang bata ug nagdako ang iyang tiyan. Nasubo kaayo si Pedro kay loya kaayo ang iyang bata. Usa niana ka adlaw nalibang ang bata ug may bitok nga iyang nakit-an diha sa iyang tai. Gitug-anan niya anq iyang amahan mahi tonged sa iyang naki t-an. Paqkahibalo ni Pedro nga may bitok ang iyang bata nag-adto siya sa doktor aron magpalit ug tambal.

Mao kini ang sinog-danan sa bitok sa bata ni Pedro.

1. Dili siya magsapatos ug dili siya magsinilas. 2. Nagdula siya diha sa agianan sa baboy. 3. Bisan hugaw ang iyang kamot nagkaon siyag

saging. 4. Nakasulod ang mikrobyo diha sa tiil sa bata

gika.tl sa tai sa baboy. 5. Nakakaon siyag hugaw gikan sa iyang pagguni t

sa iyang pagkaon. 6. Nagdako ang bitok didto sa sulod sa iyang

tiyan ug nagdaghan. Tungod niana nagsakit ang tiyan sa bata ug nagdaot siya.

21

7. Sarna usab niana ang pagkakuha sa bitok, hookworm, ug arniba. Ang bitok sa tawo rnagatakod sa laing tawo pinaagi sa iyang tai.

Mao kini ang pagabuhaton sa tawo aron dili bitokon.

1. Magsapatos ug rnagsinilas kamo. 2. Korala ninyo ang inyong baboy diha sa walay

tawo nga rnag-agi. 3. Tabuni ang inyong tai aron dili tugdunan sa

langaw, aron dili takdan ang uban sa inyong sakit.

4. Magkaon karno sa rnaayong pagkaon nga wala. tugdunig lanqaw.

5. Huqasi ninyo anq inyong kamot sa dili pa karno rnokaon.

6. Mag-inom kamo sa tubiq nga pinabukal.

22

MESAKIT TE NGIPEN

Minele9 se n9ipen 1 Maria. E9Kela9 so ont~

minele9 se n9ipen din. Van d1moton te dentista. M 1 n i k a 9 i s e dent 1 s ta , 11 M i 9 ked a e t s e n 9 i pen

nikaw. Gayed ka besi e9pen9aen te men9e m~mis

ilin9 te esokal, dolsi aw tebo. Mep1ya aw 9ayed ka meni9i te n9ipen no te pe9k~pen9a no komaen. Eked deket se keloli diy} te n9ipen no aw melinis ...

Inike9ihan te dentista si Maria te 9ayed komaen te k~nen doen Bitamina C aw Bitamina D. Van se bitamina mekekese9 te n9ipen aw t~lan.

23

Doen kinemoloan te k}nen doen Bitamina C k1doen kan~lan, yan se b1yabas, lokban. kepaya. kemati aw limaw.

Se kinemoloan te klnen doen Bitamina D k1doe~ kandan, yan se gatas, atay, aw batl te mana~.

Calcium aw phosphorus se meketabang te keseg te·talan aw ngipen. Doen diyl te gatas, batl te manok, tamboway, 11maw, kemati, onod te osa av manok.

Ke1langan komaen si Maria te klnen mekekeseg te ngipen. Keilangan sigihan din se

ngipen aw m~penga komaen te kelikit te aldaw amon eked pegkedaet se ngipen din.

SAKIT SA NGIPON Nagsakit ang ngipon ni Maria. Naghilik siya tungod aa kasakit sa iyang ngipon. Mi-adto siya sa dentista.

Mi-ingon ang dentiata nga nadaot ang imong ngipon. Tingali nagkaon ikaw •a mqa tam-is sama sa asokal, dolai, uq tubo. Kinahanglan imong sipilyohan kanunay ang i1110ng ngipon inig kahuman nimog kaon. Dili IU.gpabilin ang mikrobyo· sa irnong ngipon kong lirii>yo.

Ang dentista nag-ingon kang Maria, kinahanglan .rnagkaon ikaw sa pagkaon nga may bi tarnina C ug D. Mao kini nga bitamina nga rnaayo alang sa irnong ngipon. Daghan nga prutas may bitamina c sarna sa bayabas, baongon, kapayas, karnatis ug kahil.

Mao kini ang may bitarnina D sama sa gatas, atay ug i tl09 sa manok.

24

Ang calcium ug phosphorus makahatag ug kosog sa bokog ug ngipon sama sa gatas, itlog sa manok, sitaw, kahil, kamatis, onod sa baboy ug manok.

Kinahanglan si Maria magkaon sa pagkaon nga makahatag ug kalig-on s~ iyang ngipon. Kinahanglan iyang sipilyohan ang iyang ngipon sa matag adlaw aron dugay madaot.

. 25

KOLANG TE DIPANOG

Medita se otaw doen kolang te d1panog. Mel omay se law: dan. Egkekatel se mata dan. Egkelangot heman se mata. Melomay dan komaen. Doen heman otaw se d11} dan lomebag aw megkelalag.

Ont'b med1 ta se keteboa" te k.ol ang te dipanog. Aw Kesekitan se otaw te menge sapat. b1tek. eyopad. hookworm. aw em1ba. yan gayed dan klnen se d1panog te otaw. Aw nesek1tan se otaw te malarya, yan Kolang se d1panog din. Aw ket1gbasan se otaw aw dakel se dipanog d1n lomowl·. yan kolang se d1panog d1n. Aw dakel se dip1nog tomebaw te bay1 tebawan. yan megkolang den se d1panog d1n.

Se1n1 se pegbolong te kolang te d1panog: 1. On} n1yo bolongi se bi tek aw menge

sapat amon matay. Aw kesek1tan se otaw te malarya. ayas iyan bolong1.

2. Inem kaw ole te wayeg 1mpesebo so yan se m~p1ya eg-1nemen.

3. Gayed kaw 1nem te tablitas iningedanan Ferrous Sulfate te kelikit te aldaw.

4. Inem kaw heman te tablitas doen B1tam1na B. M~p1ya heman se tablitas in1ngedanan Brewer's Yeast.

26

5. Te kelik1t te aldaw keilangan komaen te kanen do en Bitamina B . Seini se menge klnen do en Bitamina B. a tay. bat a te manok, onod te os a. ikan, manok, aw menge golay heman.

KULANG SA DUGO Daghan ang mga tawong kulang sa dugo. Maluya ang ilang lawas. Katol ang ilang mga mata ug usahay malipong sila. Wala silay gana nga mukaon. Adunay obang tawo nga ang ilang dila maghubag ug mapola.

Ang hinungdan sa kulang ug dugo kon ang tawo may bi tok. Ang bi tok ilang pakaonon ang dugo sa tawo ug diha magasugod ang pagkakulang ug dugo. Kon magsakit ang tawo sa malarya, makulangan siyag dugo. Kong masamdan ang tawo ug daghan ang dugo mugawas, kana makulangan siyag dugo. Kong manganak ang babayi ug daghan ang dugo mugawas kanang babayi makulangan sa dugo.

Mao kini ang pagtambal kon kolang ikaw sa dugo:

1. Patyon usa ang bitok. Kon may malarya ang tawo kinahanglan tambalan dayon.

2. Mag-inom sa tubig nga pinabukal kay mao kana ang maayong imnon.

3. Sa matag adlaw mag-inom kamo sa tablitas nga ginganlag Ferrous Sulfate.

4. !nom kamo sa tablitas bitamina B sa matag adlaw. Magkaon karno sa mga pag.Kacm may bitarnina B. Mao kini: atay, itlog sa manok, unod sa baboy, isda, manok ug mga utanon.

27

SEINI SE INANGEN TE MENGE OTAW AMON EKED GAYED KESEKITI

Onto m~piya aw komaen se otaw te m~p1ya k~nen. Ont~ m~p1ya pengkey meng1s~ aw obanen se komaen te m~p1ya klnen. Se1n1 se menge klnen mekekagsen te lawa tadon aw mekelamb~, yan se atay, onod te osa, manok, 1kan, gatas, kemati, talom, bebasal, temboway, alom, kepaya, mangga, sag1ng, pandan, limaw, aw menge golay. Kenl ala botong aw komaen kidon te batao aw kes11~

aw begas. Onto heman m~piya aw 11n1san tadon se lawa

aw ngipen aw logay heman. Keilangan minem kidon olo te wayeg 1mpesebo

so yan se m~p1ya eg-1nemen. Ke1langan komaen kidon heman te k~nen wedad kelip~.

Keilangan meglalag kidon heman te langaw. Eked kidon gayed pegpebangl te tegenek.

Eked k1don inem diy~ te baso te otaw nesekitan. Eked kidon heman kaen diy~ te sablag te otaw doen mesakit. Se ked1ta te menge sablag onawan te sabon. Onto heman mep1ya aw toyongan se kedita te sablag te wayeg impesebo.

Gayed k1don meg-onaw te belad tadon singed komaen. Meg-onaw kidon heman te belad tadon aw mepenga mih~ aw mindes.

28

Onto heman m~piya aw 1lebeng se tai aw m~penga mindes. M~piya heman aw ilebeng se lata iagbel aw sonogen se menge sagoet iagbel. Seini se inangen tadon amon eked pekeembong se langaw amon ek~d pekeibing te mesakit.

Aw meibeg kidon te m~p1ya lawa. m~piya aw peg-1lingan tadon se kedita nekesolat d1n1 te 11bro sein1.

ANG l-tAAYONG PAGABUHATON SA TAWO ARON DILI KANONAY MAGSAKIT Kinahanglan ang bata ug tigulang magakaon sa rnaayong pagkaon. Kini ang mga pagkaong makaayo sa atong lawas: atay, unod sa baboy, manok, isda, gatas, kamatis, talong, kalabasa, sitaw, kapayas, mangga, saging, baongon ug uban pang mga utanon. Dili igo ang pagkaon sa mais, kamote ug bugas lamang.

Maayo usab ken atong atimanon ang atong lawas. Maligo kita, sipilyohan nato ang atong ngipon ug hugasan nato ang atong buhok.

Kinahanglan 'ipabukal ang tubig nga atong pagaimnon. Kinahanglan nga limpyo ang pagkaon nga atong kan-on.

Bugawon nato ang langaw. Dili ki ta magpapaak sa !amok.

Dili kita maggamit sa base sa tawong may sakit. Dili usab kita maggamit sa plato sa tawo nga may aakit. Kinahanglan hugasan ang atong plato ug sabunan, ug hugasan usab sa pinabukal nga tubig.

Kinahanglan manghunaw kita sa atong kamot sa dili pa magkaon. Hugasan usab nato ang atong kamot pagkahuman mangihi o malibang.

29

Mas maayo kon inyong ilubong ang inyong tai kon malibang kamo. Maayo usab kon inyong ibutang ang saqbot sulod sa taro unya inyo kanang sunogon. Kini ang maayo natong buhaton aron dili makatugdon ang langaw ug dili makadalag sakit.

Kinahanglan atong sundon and tanang nahisulat dinhi niin1ng libroha.

30