ΕΛΠ20: ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΣΤΗΝ

ΕΛΛΑΔΑ I: ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΚΑΙ ΤΑ

ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΧΡΟΝΙΑ

Β΄ ΤΟΜΟΣ

ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ

ΚΑΙ ΣΤΟ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΟΣΜΟ

1

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Ο ΔΗΜΙΟΣΙΟΣ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ

ΒΙΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ

1.2. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΤΩΝ

ΒΥΖΑΝΤΙΝΏΝ

1.2.1. Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

Η πνευματική συγκρότηση του βυζαντινού ανθρώπου

η ζωή των Βυζαντινών, καθώς είχαν ανεπτυγμένο θρησκευτικό αίσθημα,

περιστρέφονταν γύρω από μια δοξολόγηση του Θεού

Πίστευαν ότι ο Θεός είναι ρυθμιστής των πάντων:

Έχει πλάσει το σύμπαν με ευταξία και επιθυμεί οι άνθρωποι να ζουν

με τον ίδιο τρόπο,

να τηρούν δηλαδή την αρχή της θεϊκά καθορισμένης τάξης τόσο στις

κοινωνικές σχέσεις όσο και στην ιδιωτική τους ζωή

Με την πεποίθηση αυτή που τροφοδοτούνταν από τις κοσμικές και εν

μέρει από τις εκκλησιαστικές αρχές, ότι κάθε άνθρωπος πρέπει να

υποτάσσεται στους ανωτέρους του, στους οποίους η εξουσία έχει

δοθεί από το Θεό, άρα όποιος αντιτασσόταν στην εξουσία,

αντιτασσόταν και στις εντολές του Θεού και είχε την κατακραυγή

όλων, έμαθε να βιώνει στο κοινωνικό του περιβάλλον.

Η επίγεια ζωή είχε ομοιότητες με την επουράνια, άλλωστε και ο αυτοκράτορας

ήταν τοποτηρητής του θεού στη γη

2

Εκφράσεις της θρησκευτικότητας των Βυζαντινών:

η τάση για μοναχισμό κύριο χαρακτηριστικό του βυζαντινού.

Τα ανδρικά και γυναικεία μοναστήρια ήταν γεμάτα.

Στη μοναστική ηρεμία αποσύρονταν πολλοί ύστερα από έντονη και

δραστήρια ζωή:

Η αποδέσμευση από τις φροντίδες, η προσπάθεια κάθαρσης

της ψυχής σε ήσυχο περιβάλλον μακριά από τους

περισπασμούς της επιθυμίας, της οργής, της λύπης και του

φόβου βασικά χαρακτηριστικά της τελειότητας

η λατρεία των ιερών λειψάνων, η πίστη στις θαυματουργές ιδιότητές τους

και στις θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων και της Παναγίας:

Κληρονομείται από τους πρώτους χριστιανούς.

Αρχικά περιλάμβανε λείψανα μαρτύρων που τοποθετούνταν κάτω

από τις τράπεζες των μαρτυρίων (=υπέργεια κτίσματα πάνω από τους

τάφους μαρτύρων), όπου γινόταν η ετοιμασία της θείας ευχαριστίας

κατά τη μέρα της μνήμης του μάρτυρα.

στα τέλη του 4ου παρατηρείται έξαρση στη λατρεία των λειψάνων

Πρωτοπόρος η Αγία Ελένη που ανακάλυψε τον Σταυρό του Μαρτυρίου και

έστειλε ένα κομμάτι του στην Κων/πολη (άλλο παρέμεινε στην

Ιερουσαλήμ) κομμάτια του κυκλοφορούσαν σε κάθε άκρη της

αυτοκρατορίας

Στην Κων/πολη συγκεντρώθηκε πλήθος ιερών αντικειμένων που είχαν

σχέση με το μαρτύριο του Χριστού

λόγχη,

καρφιά,

ακάνθινο στεφάνι,

σπόγγος,

η πέτρα του τάφου,

3

η λεκάνη που έπλυνε τα πόδια των μαθητών του,

τα σανδάλια του και

τα πανέρια για τους άρτους του σχετικού θαύματος.

Μεγάλη διάδοση είχαν επίσης και τα λείψανα διαφόρων αγίων και

αποστόλων.

Επιπλέον μαρτυρούνται αντικείμενα της Π. Διαθήκης: π.χ. η ράβδος του

Μωυσή, το κλίμα που φύτεψε ο Νώε μετά τον κατακλυσμό, οι σάλπιγγες του Ιησού

του Ναυή, που γκρέμισε τα τείχη της Ιεριχούς.

Αλλά και κάποια κειμήλια της Παναγίας: η Αγία Ζώνη που φυλασσόταν

στο ναό της Παναγίας των Χαλκοπρατείων και το Μαφόριο της φυλασσόταν σε

ειδικό παρεκκλήσι δίπλα στο ναό της Παναγίας των Βλαχερνών. Οι κάτοικοι

πίστευαν ότι αυτό τους έσωσε από Αβάρους και Πέρσες το 626 και Ρώσους το 860.

Η λατρεία των λειψάνων απηχούσε ένα πνεύμα ευλάβειας και εκπορευόταν

από την πεποίθηση ότι εξασφάλιζε εγγύτητα με το Θεό.

Είχε επηρεάσει όλα τα ανώτερα στρώματα της κοινωνίας (π.χ. ο Μανουήλ Α

Κομνηνός μετέφερε ο ίδιος στους ώμους του την πέτρα που μύρωσαν το Χριστό).

Χαρακτηριστική είναι η πίστη τους –ανεξάρτητα από κοινωνική θέση και

μόρφωσή- στις θαυματουργές ιδιότητες των λειψάνων και στις θαυματουργές

επεμβάσεις των αγίων τους, π.χ.:

Σύνδεση της σωτηρίας της Πόλης από την αβαροπερσική πολιορκία με τη

βοήθεια της Θεοτόκου

οι διηγήσεις των θαυμάτων του Αγίου Δημητρίου αναφέρονται στις

θαυματουργές επεμβάσεις του που έσωζαν τη Θεσσαλονίκη όχι μόνο από

εχθρικές επιδρομές αλλά και από φυσικές καταστροφές και λοιμούς: ο

Άγιος εμφανίζεται άλλοτε ως στρατιωτικός αξιωματούχος να διατάζει τους

ναύκληρους εμπορικού πλοίου με κατεύθυνση την Κων/πολη να αλλάξουν

πορεία και να μεταφέρουν το φορτίο σιτηρών στη Θεσσαλονίκη και άλλοτε

ως έφιππος στρατιώτης να σκοτώνει τον Βούλγαρο Ραδομήρο, ή τον

Βούλγαρο ηγεμόνα Ιωάννη Ασάν. Η Άννα Κομνηνή εξιστορεί την 6μηνη

πολιορκία της Λάρισας (από Νορμανδούς) και τον Άγ.Δημήτριο (προστάτη

των Κομνηνών) που εμφανίστηκε στο όνειρο του πατέρα της και του

προανήγγειλε νίκη

4

Βέβαια οι θαυματουργές επεμβάσεις δεν αφορούσαν μόνο περιπτώσει κοινής

ωφελείας. Απλοί πολίτες υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι ακόμη και ο ίδιος ο

αυτοκράτορας ή μέλη της οικογένειάς του αναφέρονται να έχουν ωφεληθεί

από θαυματουργές επεμβάσεις ιερών λειψάνων + αγίων

Η φήμη ήταν άμεση και αποδεκτή. Αρκεί να προερχόταν από ανθρώπους

«καλά πληροφορημένους ή να βασίζεται στη διήγηση κάποιου παλαιού»

Ο φόβος των Βυζαντινών για το άγνωστο και το μέλλον και το μέλλον της ανθρωπότητας

η αβεβαιότητα για το μέλλον σε συνδυασμό με την ανθρώπινη αναζήτηση για

αυτοάμυνα και αυτοσυντήρηση έδωσε ξεχωριστή θέση στη μαγεία

Απαγόρευση της μαγείας στη νομοθεσία των Μακεδόνων:

ο Λέων ο Ίσαυρος στην Εκλογή αφιέρωσε 3 διατάξεις για τη δίωξη

της μαγείας.

Στη νομοθεσία των Μακεδόνων περιλαμβάνονταν πολύ περισσότερες.

Ο Λέων Στ’ ο Σοφός αναφέρει ότι η μαγεία είναι ολέθρια,

ανεξάρτητα από τον επιδιωκόμενο σκοπό και ότι όποιος επικαλείται

τους δαίμονες έχει χάσει την ψυχή του. Κάτω απ’ αυτή τη θεώρηση

απαγόρευε κάθε μαγική πράξη, ακόμη κι αν γινόταν για θεραπεία

νόσων ή αποτροπή της καταστροφής γεωργικών καλλιεργειών

η στάση της εκκλησίας απέναντι στη μαντική/μαγεία:

ήταν εχθρική, αν και σεβάσμια πρόσωπα της εκκλησίας ή του

μοναχισμού είχαν τη δυνατότητα να ερμηνεύουν ακόμη και να

ελέγχουν τις υπερφυσικές δυνάμεις.

η διάκριση, όπως ορίσθηκε από εκκλησία των πρωτοχριστιανικών χρόνων,

ανάμεσα σε μαγεία και θαύματα

μετά από μια συγκριτική σύγχυση οριοθετήθηκε τελικά η θεωρητική

διάκριση ανάμεσα στη μαγεία και την πρωτοεμφανιζόμενη θρησκεία

ορίστηκε ως εξής:

5

η μαγεία και όλες οι πρακτικές της ειδωλολατρικής θρησκείας

(των οποίων αποτελούσε μέρος) επαναπροσδιορίστηκαν ως

δαιμονικές, έργο ασωμάτων όντων (εκπεπτωκότων αγγέλων) που

υπηρετούσαν το Διάβολο.

Σύμφωνα με τους πρώτους χριστιανούς συγγραφείς:

η μαγεία ήταν πάντα έργο κακών πνευμάτων, ενώ τα θαύματα έργα ενός

φιλάνθρωπου Θεού

Εξάλλου οι επιδόσεις των μάγων αφορούσαν υποθέσεις για ερωτικά πάθη ή

προσωπικές αντιζηλίες και αντιμετωπίζονταν με τρόπο αφελή και χρήση

γελοίων αντικειμένων ή παρασκευασμάτων

Αντίθετα η θαυματουργή παρέμβαση των αγίων επιδίωκε την θεραπεία

αρρώστων και αδυνάτων την αποφυγή ή την καταστολή καταστροφικών

φυσικών φαινομένων και άλλων παρόμοιων καταστάσεων.

Δραστηριότητα 19 : σχολιάστε την απόφαση του Αλεξίου Α Κομνηνού να

οργανώσει την εκστρατεία του σύμφωνα με τα θαυματουργά σημάδια της

Θεοτόκου στο ναό των Βλαχερνών.

Όπως έχει ήδη αναφερθεί η λατρεία των ιερών λειψάνων ως έκφραση εγγύτητας με

τον Θεό είχε πλατιά διάδοση σε όλα τα κοινωνικά στρώματα . η απόφαση του

αυτοκράτορα να καθυστερήσει την εκστρατεία του αποδεικνύει με τον καλύτερο

τρόπο το δέσιμο των Βυζαντινών με τέτοιου είδους λατρείες. Ήταν προτεραιότητα,

ήταν παράκληση για καταξίωση των πράξεων και ελπίδα για ευμενή διευθέτηση των

δυσκολιών

Γιατί ο τρόπος με τον οποίο η Ζωή Πορφυρογέννητη προέβλεπε το μέλλον

χαρακτηρίζεται «υπερβολική ευλάβεια»; Και Δραστηριότητα 20 : μελετήστε την

σχετική πληροφορία του Μιχαήλ Ψελλού

η μαγεία με κύριο στόχο τη διασφάλιση της υγείας, της ευτυχίας αλλά και την

εκπλήρωση ποικίλων ανθρώπινων αδυναμιών, καθώς και η μαντική

αποτελούσαν ενδιαφέρουσα όψη της καθημερινής ζωής και είχαν απήχηση σε

όλα τα κοινωνικά στρώματα.

6

Η Ζωή δεν κατέφυγε σε παγανιστικές μεθόδους πρόβλεψης του μέλλοντος και

πρόληψης της κακής στιγμής.

Το μαγικό της όπλο ήταν μια εικόνα του Χριστού την οποία μάλιστα

κατασκεύασε η ίδια.

Σε γενικές γραμμές η μέθοδός της είναι απόηχος της αγωνίας του βυζαντινού

να ξεπεράσει το ασυμβίβαστο της μαγείας με τη θρησκεία και τη νομοθεσία

ο μορφωμένος Ψελλός προσπάθησε να την ερμηνεύσει ως υπερβολική

ευλάβεια

Πώς οι ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ αντιλαμβάνονταν τους δαίμονες σε σχέση με τον

ελληνιστικό, περσικό και ιουδαϊκό κόσμο:

Οι βυζαντινοί πίστευαν ότι οι δαίμονες ήταν άγγελοι που εξέπεσαν από τη

θέση τους , εξαιτίας της κακής τους συμπεριφοράς, μάλιστα κατέτασσαν στην

κατηγορία των δαιμόνων μια μεγάλη ποικιλία πνευμάτων καθένα από τα

οποία είχε συγκεκριμένη αρμοδιότητα ή καθορισμένη τοποθεσία.

Οι αναρίθμητες αυτές ορδές των δαιμόνων βρίσκονταν παντού και ήταν

έτοιμες να ξεχυθούν στα σώματα των ανθρώπων, οικιακών ζώων και να

προκαλέσουν πνευματικές - ψυχικές ασθένειες.

Στην πλειονότητά τους οι δαιμονιζόμενοι ανήκαν στους ψυχικώς

νοσούντας. Η ιερότητα ορισμένων προσώπων, άγιοι, μοναχοί, ασκητές,

μπορούσε να επέμβει για την απομάκρυνσή τους από κάποιον άνθρωπο ή από

ολόκληρη περιοχή.

Η δαιμονολογία των Βυζαντινών:

Διαμορφώθηκε κάτω από προχριστιανικές επιδράσεις δεδομένου ότι ο

ελληνιστικός, ο περσικός και ο ιουδαϊκός κόσμος δέχονταν την ύπαρξη κακών

πνευμάτων τα οποία είχαν τη δυνατότητα να επεμβαίνουν στη ζωή των

ανθρώπων.

Ωστόσο οι Βυζαντινοί κάτω από την επίδραση του χριστιανισμού,

αντιλαμβάνονταν την ύπαρξη των δαιμόνων ως μια αντίθεση προς την

επουράνια πολιτεία του Θεού και έβλεπαν τη ζωή τους ολόκληρη σαν μια

μάχη ανάμεσα στις δυνάμεις του καλού και του κακού.

7

Ο φόβος των δαιμόνων επηρέαζε την ανθρώπινη συμπεριφορά , ή οποία

έπρεπε σε κάθε της βήμα να αποφεύγει τη συνάντηση με τα ακάθαρτα και

επιβλαβή πνεύματα.

Πως εκφράζανε την θρησκευτικότητά τους οι Βυζαντινοί; (107-110)

Η τάση προς το μοναχισμό, προσπάθεια κάθαρσης της ψυχής, μακριά από

περισπασμούς

Η λατρεία των ιερών λειψάνων, για τις θαυματουργές τους ιδιότητες,

εξασφάλιζε την εγγύτητα με το θείο

Τοπικές λατρείες αγίων, θεωρούνταν θαυματουργές οι επεμβάσεις τους.

Πως οριζόταν η μαγεία στο βυζάντιο; (113)

Η μαγεία θεωρούταν ως δαιμονική, έργο ασωμάτων όντων που υπηρετούσαν

το Διάβολο.

Ήταν έργο κακών πνευμάτων.

Ποιο ήταν το περιεχόμενο των μαγικών κειμένων , των γητειών και των

εξορκισμών; (114)

Ήταν ευχολόγια και συμβουλές

για την αντιμετώπιση ερωτικών επιθυμιών,

για την ανεύρεση χαμένων αντικειμένων και ξεχασμένων θησαυρών,

για την εξουδετέρωση εχθρών και τη θεραπεία διαφόρων ασθενειών.

Ποιες ήταν οι κατηγορίες δαιμόνων; (115)

Ήταν έξι οι κατηγορίες και κατοικούσαν:

1. στο διάπυρον, πιθανόν ουρανός

2. στο αέριον, αιθέρας

3. στο χθόνιον, επίγειος κόσμος

4. στο υδραίον και ενάλιον, γλυκό και αλμυρό νερό

5. στο υποχθόνιον, υπόγειος κόσμος

8

6. στο μισοφαές, αυτό που μισεί το φως

1.2.2. Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

9

Η αντίληψη του Βυζαντινού ανθρώπου:

ήταν περισσότερο υπηκόους του ανώτερου άρχοντα, παρά μέλος κάποιου

γένους ή ένας κρίκος σε μια ιεραρχική αλυσίδα με άρχοντες και υποτελείς

Η βυζαντινή κοινωνία χαρακτηριζόταν από:

έντονη κινητικότητα και ρευστότητα και γνώρισε αρκετές ανακατατάξεις –

διαφοροποιήσεις, οι οποίες όμως δεν εξουδετέρωσαν την παραδοσιακή

Φραστικοί τρόποι ταξινόμησης της κοινωνίας:

μεγάλοι - μικροί,

δυνατοί - πένητες

κάποτε και μεσαίοι

Α. Η ΑΡΧΟΥΣΑ ΤΑΞΗ «ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΚΟΙ» ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ:

Κύρια χαρακτηριστικά της:

ευγενική καταγωγή,

περιουσία,

άσκηση ανώτατων αξιωμάτων,

προσωπική αξία

Η «κοινωνική κινητικότητα»:

ξαφνική ανάρρηση στην ανώτερη τάξη

η ρευστότητα (=αστάθεια παραμονής σε ανώτατο αξίωμα) και η απουσία

κληρονομικής κατοχύρωσης της ανώτερης τάξης

ΕΜΠΟΔΙΑ στη συγκρότηση «κλειστής» αριστοκρατικής κοινότητας

παραδείγματα: άνοδο στο θρόνο γυναικών κατώτατης τάξης όπως η Θεοδώρα

και η Θεοφανώ που έγιναν αυτοκράτειρες / περιπτώσεις του Μιχαήλ Ψελλού

και του Αλεξίου Απόκαυκου, που δεν ήταν από εύπορες οικογένειες και

στηρίχθηκε η άνοδός τους στην μόρφωσή τους.

10

Και οι κατηγορίες της:

η τάξη των συγκλητικών:

μέλη με αριστοκρατική καταγωγή και σημαντικά περιουσιακά στοιχεία

είχαν την 1η θέση στην κοινωνική ιεραρχία

η «στρατιωτική» αριστοκρατία:

μεγάλες επαρχιακές οικογένειες με ιδιότυπα ιδεώδη:

κατασκεύαζαν φανταστικές γενεαλογίες.

Ενσωματώθηκαν με την αυτοκρατορική ιεραρχία

αλλά είχαν και στενούς δεσμούς με τις πατρίδες τους.

η «πολιτική» αριστοκρατία:

υψηλόβαθμοι αυλικοί,

κρατικοί λειτουργοί

αξιωματούχοι

με ιδιόκτητα σπίτια, αυτοκρατορικές παραχωρήσεις "χαριστίκια" και

κτητορικά προνόμια για ίδρυση μοναστηριών, δικαιώματα είσπραξης φόρων +

μισθώσεις αυτοκρατορικών γαιών

Λέων ΣΤ’ στα Τακτικά:

οι θέσεις των στρατηγών και των ανώτερων αξιωματούχων του κράτους στους

πλούσιους, στους ευγενείς κατά γένος και στους αγαθούς

Σύμφωνα με συγγραφείς:

11ος αι.: περιουσία, υψηλή κρατική θέση, καταγωγή, ήθος

12ος αι.: η ευγενική καταγωγή

τέλη 12ου αι.: η υψηλή κρατική ιεραρχία

Β. Η ΜΕΣΑΙΑ Η ΜΕΣΗ «ΑΣΤΙΚΗ» ΤΑΞΗ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ:

11

Κάτω από την ανώτερη τάξη, ανάμεσα στους θεωρούμενους πλουσίους και στους

απόρους βρίσκονταν:

Πολίτες μέσης κατάστασης (δημοτικοί, αστικοί, ή οι της αγορας):

ήταν καλλιεργητές, κατώτεροι κρατικοί υπάλληλοι, ελεύθεροι επαγγελματίες ,

έμποροι κ.λπ..

Οι περισσότεροι ελεύθεροι επαγγελματίες (συμβολαιογράφοι, χρυσοχόοι,

αργυροπράτες, έμποροι, παραγωγοί μεταξιού, αρωματοποιοί κ.ά.)

ζούσαν στα αστικά κέντρα

οι έμποροι δεν είχαν όλοι τους κάποια σταθερή εγκατάσταση.

Η ανάπτυξη της οικονομίας από τον 10ο αι. και μετά είχε ως αποτέλεσμα:

τη δημιουργία ομάδας σχετικά πλουσίων βιοτεχνών και εμπόρων

οι οποίοι μαζί με τους τραπεζίτες, ναύκληρους, ειδικευμένους τεχνίτες και

αξιόλογους ελεύθερους επαγγελματίες βαθμιαία

σχημάτισαν μια μέση κοινωνική τάξη, ένα είδος «μέσης αστικής» τάξης.

Γ. Η ΚΑΤΩΤΕΡΗ ΤΑΞΗ «ΟΧΛΟΣ» ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ:

Κύριο χαρακτηριστικό φτώχια και εξαθλίωση.

Εδώ ανήκαν ψαράδες, εργάτες, μικρομαγαζάτορες, απλοί τεχνίτες, ηθοποιοί,

άτομα με ακαθόριστες ή ευκαιριακές ασχολίες, ζητιάνοι κ.λ.π.

πολλοί απ’ αυτούς ζούσαν από την κοινωνική πρόνοια, βρίσκοντας

ανακούφιση στα φιλανθρωπικά ιδρύματα του κράτους (φτωχοκομεία,

ορφανοτροφεία, νοσοκομεία και άσυλα αστέγων).

Επίσης στην κατώτερη τάξη ανήκαν και οι δούλοι

, οι οποίοι λόγω του χριστιανικού υπόβαθρου της αυτοκρατορίας είχαν

κερδίσει καλύτερες συνθήκες μεταχείρισης.

12

Η τιμή τους ήταν αρκετά υψηλή η προέλευσή τους αβέβαιη. Μερικοί

ήταν απόγονοι δούλων άλλοι προέρχονταν από αγορά, άλλοι από

αιχμαλωσία.

Εργάζονταν σε σπίτια πλουσίων και ασχολούνταν κυρίως με οικιακές

ασχολίες («πρωτεύων δούλος» ο 1ος στην ιεραρχία των δούλων).

Υπήρχε σε πολλές περιπτώσεις ψυχική επαφή μεταξύ αυτών και της

οικογένειας, τους ανέθεταν την επιστασία του σπιτιού, ή τη φροντίδα

της οικογενειακής περιουσίας, πράγμα που δήλωνε την εμπιστοσύνη

τους σ’ αυτούς.

Η απόδοση της ελευθερίας τους προβλεπόταν από την νομοθεσία.

Συχνά απελευθέρωναν ζεύγη παντρεμένων δούλων που συνοδεύονταν

από οικονομική ενίσχυση.

Δραστηριότητα 21

1. Άνοδος στο θρόνο ανδρών κατώτατης ή μέσης τάξης: Βασίλειος Α’ ο

Μακεδών πρώην χωρικός και στη συνέχεια δαμαστής αλόγων, Μιχαήλ Δ ήταν

αργυραμοιβός και Μιχαήλ Ε’ δούλευε με τον πατέρα του σε ναυπηγεία

2. Αποτελούν παραδείγματα ότι η βυζαντινή ανώτερη τάξη δεν

προσδιοριζόταν από κληρονομική κατοχύρωση

3. Υποδηλώνουν την ευρεία αποδοχή που είχε στο βυζαντινό κόσμο η

κοινωνική κινητικότητα και ρευστότητα.

1. .Ποια ήταν τα κύρια χαρακτηριστικά της άρχουσας τάξης στο βυζάντιο;

(117)

Η ευγενική καταγωγή, η περιουσία, η άσκηση ανώτατων λειτουργημάτων και

η προσωπική αξία.

2. Κατοχυρωνόταν κληρονομικά η θέση της άρχουσας τάξης; (117)

13

Η βυζαντινή ανώτερη τάξη δεν προσδιοριζόταν από κληρονομική

κατοχύρωση. Ήταν μακροπρόθεσμα ασυνεχής και επηρεαζόταν έντονα από

κοινωνική κινητικότητα και ρευστότητα. Η ξαφνική ανάρρηση ανθρώπων

στην ανώτερη τάξη με την εκχώρηση υψηλού αυλικού τίτλου ή αξιώματος

άλλα και οι αιφνιδιαστικές ανατροπές τους συνεπάγονταν άμεσες και

ουσιαστικές οικονομικές επιπτώσεις για τους αποδέκτες τους και

αναστατώσεις στους κόλπους της ανώτερης τάξης.

3. Από ποιους αποτελούνταν η βυζαντινή άρχουσα τάξη; (118)

Τους συγκλητικούς, από υψηλόβαθμους στρατιωτικούς και πολιτικούς

αξιωματούχους, από ανθρώπους του αυτοκρατορικού περιβάλλοντος με

τιμητικά αξιώματα κ.λπ.

4. Ποιοι αποτελούσαν τη «στρατιωτική αριστοκρατία»; (118)

Στρατιωτικοί αξιωματούχοι, που προέρχονταν από μεγάλες επαρχιακές

οικογένειες, είχαν μεγάλη γαιοκτησία, αποτελούσαν την πλειονότητα των

δυνατών και παγίωσαν ένα είδος κλειστής κοινωνίας, τη στρατιωτική

αριστοκρατία.

5. Ποιοι αποτελούσαν τη «πολιτική αριστοκρατία»;(118)

Υψηλόβαθμοι αυλικοί ή κρατικοί λειτουργοί και αξιωματούχοι, μέλη μεγάλων

οικογενειών στην υπηρεσία του αυτοκράτορα, δικαστές, φοροεισπράκτορες,

επικεφαλής των γραμματειών.

6. Η ανάπτυξη του 10 ου αι. δημιούργησε την μέση αστική τάξη, από ποιους

αποτελούταν; (119)

Βιοτέχνες, έμπορους, τραπεζίτες, ναύκληρους, ειδικευμένους τεχνίτες,

ελεύθερους επαγγελματίες. Οργανωμένοι σε συντεχνίες τα μέλη της ήταν οι

δημοτικοί, το δημοτικόν, οι αστικοί, οι της αγοράς.

7. Από ποιους αποτελούταν η κατώτερη τάξη;.(119)

14

Τους φτωχούς, εργάτες, ψαράδες, μικρομαγαζάτορες, απλούς τεχνίτες,

ηθοποιούς, ζητιάνους και δούλους κ.α.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΔΟΜΕΣ ΤΗΣ ΠΡΩΤΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ (120)

Η πρώιμη περίοδος ήταν μεταβατική

οι κοινωνικές ρυθμίσεις της περιόδου ελάχιστα επιβίωσαν στις μετέπειτα

εποχές.

κύριο χαρακτηριστικό της νέας κοινωνίας η αυστηρή ιεράρχηση των

κοινωνικών ομάδων, καθορισμένη με νόμο από το κράτος.

Ωστόσο η προσπάθεια για μια κλειστή κοινωνία προσέκρουε στην

καθημερινή πραγματικότητα και, μολονότι η κινητικότητα ήταν αδύνατη για

την πλειονότητα των ανθρώπων υπήρξαν και περιπτώσεις κοινωνικής

ανέλιξης οικονομικά ευπόρων.

Η τάξη των Συγκλητικών:

είχε την 1η θέση στην ιεραρχία,

δεν ήταν κληρονομική,

απαραίτητοι οι τιμητικοί τίτλοι (παραχώρηση από Μεγ. Κων/νο) για είσοδο

στη Σύγκλητο:

illustris = ένδοξος, spectabilis = περίβλεπτος, clarissimus = λαμπρότατος.

αργότερα διείσδυση και των ιππέων αλλά και των βουλευτών των επαρχιών

από τον 5ο αι. οι αυτοκράτορες προχώρησαν σε εσωτερική διαστρωμάτωση

της Συγκλήτου, καθώς τα μέλη της από 300 είχαν φτάσει τα 2.000

Πραγματική συμμετοχή στις εργασίες της Συγκλήτου μόνο για τους illustris =

ένδοξος

Οι ενεργά συμμετέχοντες στη Σύγκλητο διέμεναν στην πρωτεύουσα

Θεωρητικά η συγκλητική ανώτερη τάξη δεν ήταν κληρονομική. Πολλά παιδιά

που γεννήθηκαν μετά την είσοδο του πατέρα τους έλαβαν τον κατώτερο τίτλο

της ίδιας τάξης.

15

Honestiores =εντιμότερ o ι

Όλα τα μέλη της Συγκλήτου

Κρατικοί αξιωματούχοι

Ανώτερος και ανώτατος κλήρος

με δικαστικά και φορολογικά προνόμια

Humiliores=ταπεινότεροι

η κοινωνική ομάδα των αγροτών, ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης)

το πλήθος του αστικού πληθυσμού που διαιρούνταν με νομικά καθορισμένη

εσωτερική διαστρωμάτωση σε μικρότερες ομάδες όπως:

εργάτες,

άτομα με ευκαιριακές ή ακαθόριστες ασχολίες,

δούλοι.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ:

1. Το κοινωνικό σύστημα της πρώιμης βυζαντινής περιόδου καθορίστηκε διά

νόμου από το κράτος.

2. Το αποτέλεσμα αυτής της ρύθμισης ήταν η έλλειψη κοινωνικής κινητικότητας

3. Η προσπάθεια για μια κλειστή κοινωνία προσέκρουε στην καθημερινή

πραγματικότητα και, μολονότι η κινητικότητα ήταν αδύνατη για την

πλειονότητα των ανθρώπων υπήρξαν και περιπτώσεις κοινωνικής ανέλιξης

οικονομικά ευπόρων.

Ποια ήταν η κοινωνική δομή κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο; (120-122)

Την πρώτη ιεραρχικά θέση την είχαν οι Συγκλητικοί, με περιουσιακά

στοιχεία και αριστοκρατική καταγωγή.

Αργότερα προστέθηκαν στην τάξη τους οι ιππείς και οι βουλευτές των

επαρχιών

Μέχρι τον 5ο αι. που έγινε εσωτερική διαστρωμάτωση και είχαν δικαίωμα

ενεργής συμμετοχής μόνο οι ιλλούστριοι.

16

Όλα τα μέλη της Συγκλήτου ανήκαν στους honestiores= εντιμότερους, όπως

και οι κρατικοί αξιωματούχοι, ο ανώτερος και ανώτατος κλήρος, με

δικαστικά και φορολογικά προνόμια

Την δεύτερη θέση είχαν το πλήθος των αγροτών και του αστικού πληθυσμού,

η κατηγορία των humiliores= ταπεινότεροι.

Στην τρίτη θέση ανήκαν οι δούλοι.

Ποιο ήταν το κύριο χαρακτηριστικό του κοινωνικού συστήματος της

πρώιμης βυζαντινής περιόδου; (122)

Το κοινωνικό σύστημα καθορίστηκε δια νόμου από το κράτος με αποτέλεσμα

την έλλειψη κοινωνικής κινητικότητας.

Η προσπάθεια για μια κλειστή κοινωνία προσέκρουε στην καθημερινή

πρακτική

Μολονότι η κινητικότητα ήταν αδύνατη για την πλειονότητα των ανθρώπων

υπήρξαν περιπτώσεις κοινωνικής ανέλιξης οικονομικά εύπορων.

ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΔΟΜΕΣ ΤΗ ΜΕΣΗ & ΥΣΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

Κριτήρια κοινωνικής καταξίωσης κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο: Άσκηση

Αυτοαξιολόγηση 13η (1η ερώτηση)

Η διάρθρωση της μεσοβυζαντινής κοινωνίας δεν καθοριζόταν από νομικό ή

κληρονομικό καθεστώς

ολοένα μεγαλύτερη συγκέντρωση γης στα χέρια ολοένα και μικρότερου

αριθμού οικογενειών

δημιούργησε μια ομάδα πολιτών με μεγάλη οικονομική δύναμη και εύκολη

ανάρρηση στα ανώτερα και ανώτατα πολιτικά - στρατιωτικά - εκκλησιαστικά

αξιώματα – ΟΙ ΔΥΝΑΤΟΙ

17

Η ομάδα αυτή αποτέλεσε τον ισχυρότερο κοινωνικό παράγονταν της εποχής,

την πραγματική άρχουσα τάξη της αυτοκρατορίας κατά την μεσοβυζαντινή

περίοδο.

Η ευγενική καταγωγή δεν εγκαταλείφτηκε αλλά ο ρόλος της στα κοινωνικά

κριτήρια μάλλον θεωρητικός

9 ος αι. σχηματισμός κατηγορίας μεγάλων γαιοκτημόνων, των «δυνατών»

Από τον 9 ο αι. η συγκέντρωση γης στα χέρια μικρού αριθμού οικογενειών

δημιούργησε μια ομάδα πολιτών,

«δυνατοί»: με μεγάλη οικονομική δύναμη, που ενισχύθηκε με ισχυρούς

μεταξύ τους συγγενικούς δεσμούς αλλά και με την άσκηση κρατικών

λειτουργημάτων. Θέσεις στα ανώτερα και ανώτατα πολιτικά στρατιωτικά και

εκκλησιαστικά αξιώματα.

Οι δυνατοί ανήκαν στην ομάδα των πλούσιων γαιοκτημόνων, που σταδιακά

και σταθερά κυριάρχησε στην πολιτική και οικονομική ζωή της

αυτοκρατορίας.

Οι άρχοντες δυνατοί ήταν: οι αξιωματούχοι και οι ανώτατοι λειτουργοί της

κεντρικής και επαρχιακής διοίκησης (μάγιστροι, πατρίκιοι, στρατιωτικοί και

πολιτικοί αξιωματούχοι, οι θεματικοί άρχοντες), τα μέλη της συγκλήτου, τα

μέλη της εκκλησιαστικής ιεραρχίας, οι ηγούμενοι των μονών και οι

διαχειριστές των ευαγών ιδρυμάτων.

αρχές 10 ου αι.- αρχές 11 ου ανταγωνισμός κεντρικής εξουσίας και δυνατών

Σθεναρές αντιδράσεις των αυτοκρατόρων της Μακεδονικής δυναστείας

εναντίον των καταχρήσεων των δυνατών, με σκοπό την εξασφάλιση

κοινωνικής εξισορρόπησης

οι αυτοκράτορες του 11 ου αι.:

Δεν εγκατέλειψαν την πολιτική ενάντια στις επεκτατικές τάσεις των δυνατών

18

Στράφηκαν και στηρίχτηκαν στη νέα κοινωνική ομάδα, τη «μεσαία αστική

τάξη»:

η οποία προήλθε από την αστικοποίηση της Κων/πολης

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ: ανάπτυξη της οικονομίας και στον κρατικό

μηχανισμό πρόσωπα χωρίς αριστοκρατικές ρίζες και πλούτη, αλλά με

μόρφωση και ικανότητες

Η «μέση αστική τάξη» είχε πρόσβαση στη Σύγκλητο και τα ανώτατα

αξιώματα και

ήρθε σε σύγκρουση με ανώτερη τάξη και στρατηγούς

το 2 ο μισό του 11 ου αι. :

αποτυχία αυτοκρατόρων για κοινωνική και πολιτική ισορροπία.

Το 12 ο αι.:

Με την άνοδο των Κομνηνών, η ομάδα των δυνατών γαιοκτημόνων είχε

σχεδόν την πλήρη πολιτική κυριαρχία και επέβαλε τις δικές της κοινωνικές

δομές

άρτι προκόπτειν αρξάμενοι = νεόπλουτοι,

περιφρονητικός τίτλος για τα μέλη τη μεσαία αστική τάξη, η οποία προήλθε

από την ανάπτυξη του εμπορίου και την αστικοποίηση των πόλεων, καθώς και

από την παρουσία στην κρατική μηχανή άξιων και μορφωμένων ανθρώπων,

χωρίς συγγενικούς δεσμούς με την αυτοκρατορική οικογένεια ή τις πλούσιες

οικογένειες.

Η παρουσία τους στη διάρκεια του 11ου διεύρυνε τον κοινωνικό χάρτη της

αυτοκρατορίας: μέλη της μεσαίας αστικής τάξης απέκτησαν πρόσβαση στη

Σύγκλητο και έγιναν διευθυντικοί παράγοντες της πολιτικής ζωής του

Βυζαντίου.

Στα χρόνια των Κομνηνών και των Παλαιολόγων η επιρροή τους μειώθηκε

Η άρχουσα τάξη στα χρόνια των Παλαιολόγων

απέκτησε ιδιαίτερα κλειστό και συμπαγή χαρακτήρα.

19

Περιλάμβανε τις κατ’ εξοχήν ισχυρές οικογένειες με αποτέλεσμα τη

δημιουργία κέντρων εξουσίας εκτός Κων/πολης

Αυτό οδήγησε σε κινήσεις πλήρους ανεξαρτησίας από την κεντρική εξουσία.

Ποιες κοινωνικές αλλαγές δημιουργήθηκαν κατά τη μεσοβυζαντινή και ύστερη

περίοδο; (122-124)

Τον 9ο αι. δημιουργήθηκε η κατηγορία των μεγάλων γαιοκτημόνων.

Ασκούσαν κρατικά λειτουργήματα και είχαν καθοριστικό ρόλο στην περιοχή

που είχαν τις περιουσίες τους λόγω κύρους. Έτσι σταδιακά δημιουργήθηκε η

τάξη των δυνατών, η οποία μονοπώλησε και σταδιακά αντικατέστησε την

κατηγορία των αξιοσέβαστων.

Τον 10ο -11ο αι., δημιουργείται ανταγωνισμός μεταξύ κεντρικής εξουσίας και

δυνατών(μεγάλων γαιοκτημόνων).

Τον 11ο αι. διευρύνθηκε η κοινωνική βάση της αυτοκρατορικής εξουσίας και

στηρίχθηκε στη νέα μεσαία τάξη- προερχόμενη από την αστικοποίηση της

Κωνσταντινοπολίτικης κοινωνίας. Χωρίς πλούτη ή ρίζες σε αριστοκρατικές

οικογένειες, αλλά με προσωπικές δυνατότητες νομική κατάρτιση και παιδεία.

Τον 12ο αι. δημιουργείται μια νέα κλειστή ομάδα «κληρονομικής

αριστοκρατίας», και καταλαμβάνει σχεδόν κατά αποκλειστικότητα τους

υψηλούς τίτλους και τα σημαντικότερα κρατικά λειτουργήματα.

Το 14ο και 15ο αι. : απέκτησε ιδιαίτερα κλειστό και συμπαγή χαρακτήρα.

Περιλάμβανε τις κατ’ εξοχήν ισχυρές οικογένειες με αποτέλεσμα τη

δημιουργία κέντρων εξουσίας εκτός Κων/πολης Αυτό οδήγησε σε κινήσεις

πλήρους ανεξαρτησίας από την κεντρική εξουσία.

Ποιοι ονομάζονταν άρτι προκόπτειν άρξάμενοι; (124)

Τα μέλη της μεσαίας τάξης, από τον αριστοκράτη Βρυέννιο.

20

1.2.3. ΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ (124)

ονόμαζαν τους εαυτούς τους Ρωμαίους ή απλώς χριστιανούς

Βυζάντιος: μόνο εκείνοι που είχαν γεννηθεί στην Κωνσταντινούπολη

σήμερα Βυζαντινούς θεωρούμε τους χριστιανού απογόνους των Ρωμαίων

στην Ανατολή, όπου δέσποζε η ελληνική γλώσσα και η ελληνιστική

παράδοση

η αντίληψη των Βυζαντινών περί «οικουμενικότητας της αυτοκρατορίας»

(ενωτική ιδεολογία) βασίστηκε σε 4 παράγοντες:

Ομότροπον: θέσπιση συγκεντρωτικού και μοναρχικού πολιτεύματος με

επικεφαλής τον αυτοκράτορα

Ομόγλωσσον: ελληνική γλώσσα

Ομόδοξον: χριστιανική θρησκεία

Πίστη στα ρωμαϊκά πάτρια: κυρίως για την οργάνωση της διοικητικής

μηχανής

Οι παράγοντες αυτοί δεν ισοπέδωσαν το πολυποίκιλο ανθρώπινο υλικό

ετερόκλητων εθνών με: διαφορετικές γλώσσες, διαφορετικές δογματικές και

θρησκευτικές αντιλήψεις, διαφορετική κοινωνική και πολιτισμική αντίληψη

και υποδομή

η πολυμορφία ιδιαίτερα έντονη την πρώιμη περίοδο (δηλαδή πριν τη

γεωγραφική συρρίκνωση της αυτοκρατορίας 7ος αι.), αλλά και τον 11ο αι.

(μεγάλες κατακτήσεις των Μακεδόνων σε Συρία +Βαλκάνια)

προσπάθειες ανεξαρτησίας και αντιδράσεις

η αυτοκρατορική εξουσία τις αντιμετώπισε με διπλωματία και τη

βοήθεια της χριστιανικής θρησκείας (π.χ.: αλλοδαποί ευγενείς στο

στρατιωτικό και στον πολιτικό μηχανισμό, σε αντάλλαγμα τη

θρησκευτική τους ορθοδοξία κα πίστη στον αυτοκράτορα.

Απολάμβαναν: κοινωνική καταξίωση και υψηλόβαθμους τίτλους. Σε

περιπτώσεις πολυπληθών ομάδων χαμηλότερης κοινωνικής υπόστασης

χρησιμοποιήθηκε ο εκχριστιανισμός και ο εξελληνισμός.

21

Οι ιδιαιτερότητες των διαφόρων περιοχών χωρίς να ισοπεδωθούν,

εντάχθηκαν στο ιδεολογικό υπόβαθρο της αυτοκρατορίας, στις αξίες

και τους θεσμούς της

Ποιοι ονομάζονταν Βυζάντιοι; (124)

Αυτοί που είχαν γεννηθεί στην Κωνσταντινούπολη.

Σε ποιους παράγοντες στηρίχτηκε η ενωτική ιδεολογία του Βυζαντίου; (125)

1. στο ομότροπον, θέσπιση συγκεντρωτικού και μοναρχικού πολιτεύματος, με

επικεφαλής τον αυτοκράτορα και με την πίστη για θεοπρόβλητη και

θεοστήρικτη αυτοκρατορική εξουσία

2. στο ομόγλωσσον, την ελληνική γλώσσα

3. στο ομόδοξον, στη χριστιανική θρησκεία

4. στην πίστη για τα ρωμαϊκά πάτρια, στην οποία στηρίχθηκε κυρίως η

οργάνωση της διοικητικής μηχανής στο σύνολό της.

22

1.2.4. Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ

Οι επικρατέστερες γλώσσες στη βυζαντινή αυτοκρατορία κατά την πρώιμη

περίοδο:

λατινικά στο δυτικό τμήμα,

λατινικά και ελληνικά στην Κωνσταντινούπολη,

ελληνικά στη διεκπεραίωση της επαρχιακής διοίκησης,

συριακά στην ύπαιθρο και πόλεις της Συρίας,

συριακά, αραμαϊκά και αραβικά στη Μεσοποταμία και Παλαιστίνη,

ελληνικά στην Αλεξάνδρεια και κοπτικά στην υπόλοιπη Αίγυπτο.

Η επικράτηση της ελληνικής ως μόνης επίσημης γλώσσας τον 7. αι. και οι αιτίες

του φαινομένου.

Με την απώλεια του μεγαλύτερου τμήματος της αυτοκρατορίας στη Δύση, ο

ρόλος της λατινικής γλώσσας στην Ανατολή, ήδη από τον 5ο αι., σταδιακά

άρχισε να υποβαθμίζεται

έως τις αρχές του 7ου αι. που τα ελληνικά έγιναν η μόνη επίσημη γλώσσα της

αυτοκρατορίας.

Στα μέσα του 7ου οι αραβικές κατακτήσεις είχαν ως αποτέλεσμα την

απομάκρυνση από την αυτοκρατορική σφαίρα επιρροής των πληθυσμών που

μιλούσαν συριακά, αραβικά και κοπτικά

Τα εδάφη της αυτοκρατορίας περιορίστηκαν κυρίως σε περιοχές αμιγώς

ελληνόφωνες

άρα η υπεροχή της ελληνικής γλώσσας στη δημόσια και ιδιωτική ζωή των

πολιτών της αυτοκρατορίας ήταν πια δεδομένη.

ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ:

Η ελληνική της καθημερινής ζωής των Βυζαντινών: είναι η πρώιμη μορφή της

νεοελληνικής, εξέλιξη της κοινής. Τα καθημερινά ομιλούμενα ελληνικά πιο

κοντά στα νέα παρά στα αρχαία ελληνικά

23

Οι κατηγορίες των ελάχιστων κειμένων που διασώζουν δείγματά της:

πρόκειται για μερικά αποσπάσματα διαλόγων, όπως ο διάλογος μεταξύ δήμων

και αγγελιοφόρου του Ιουστινιανού, ελάχιστοι στίχοι λαϊκών ποιημάτων και

βέβαια μαρτυρίες από παπύρους και κάθε είδους επιγραφές.

Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών βιβλίων

αντιστοιχούσαν στην ελληνιστική κοινή. Η χρήση της από την Εκκλησία

υποδηλώνει ότι η συγκεκριμένη γλώσσα ήταν κατανοητή από σημαντικό

τμήμα του πληθυσμού

Η χρησιμοποίηση της διαλέκτου των αττικιστών της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής περιόδου: Παράλληλα με την απλή καθομιλουμένη γλώσσα

διατηρήθηκαν και ορισμένα γλωσσικά ιδιώματα της αρχαιότητας όπως η

αττική διάλεκτος (όχι αυτή του 5ου π.Χ. αι. αλλά των αττικιστών της ρωμαϊκής

αυτοκρατορικής περιόδου.

Η γνώση της αποτελούσε το διακριτικό μιας κοινωνικής και πνευματικής

ελίτ και χρησιμοποιήθηκε κυρίως σε κείμενα λογοτεχνικά που φιλοδοξούσαν

να εντυπωσιάσουν

η λογοτεχνία που παρήγε ήταν περιορισμένου κοινού, ενώ δύσκολα γινόταν

κατανοητή στους πολλούς.

Η στάση της εκκλησίας προς αυτή την επιδεικτική γλώσσα ήταν αρνητική και

πολλοί εκκλησιαστικοί άνδρες την παρομοίασαν με το μέλι που έσταζε από τα

χείλη της πόρνης.

Πολλοί καλλιεργημένοι κύκλοι πίστευαν ότι το γλωσσικό αυτό ιδίωμα είχε

αρκετά μειονεκτήματα και δε συνέβαλε στη σαφήνεια του κειμένου

24

1.2.5. ΟΙ ΠΟΛΕΙΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ

Η πρώιμη βυζαντινή περίοδος (4 ος – 7 ος αι.)

Ο οικιστικός χαρακτήρας τους είναι περίπου αυτός των πόλεων της

ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου.

Ωστόσο με τη νομιμοποίηση και καθιέρωση του χριστιανισμού ως επίσημης

θρησκείας παρατηρείται μια νέα νοοτροπία στον πολεοδομικό σχεδιασμό και

στη λειτουργία τους.

Κοινά χαρακτηριστικά της Κωνσταντινούπολης με άλλες πόλεις

Σε σύγκριση με άλλες πόλεις σημαντικές της περιόδου αυτής π.χ. Αντιόχεια,

Νίκαια, Θεσσαλονίκη, κ.ά. διαπιστώνεται ότι διέπονται από παρόμοιες

κατευθύνσεις:

Είναι και αυτές τειχισμένες και στο εσωτερικό τους διαθέτουν ένα

οργανωμένο σύστημα δρόμων σύμφωνα με τη ρωμαϊκή συνήθεια

Σε αυτό συνήθως υπήρχαν 2 κύριες φαρδιές λεωφόροι που διασταυρώνονταν

κάθετα και κατέληγαν στις κεντρικές πύλες της πόλης

Οι κεντρικές λεωφόροι περικλείονταν και από τις 2 πλευρές με σκεπαστές

στοές, κοσμημένες με ψηφιδωτά δάπεδα, ενώ στο πίσω μέρος των στοών

πολλά εμπορικά καταστήματα ώστε οι κεντρικοί αυτοί δρόμοι να αποτελούν

τον ζωτικότερο πυρήνα της εμπορικής δραστηριότητας της.

Επίσης διατηρήθηκαν πολλά στοιχεία του παρελθόντος όπως θέατρα, δημόσια

λουτρά και γυμναστήρια οικοδομήματα που στεγάζονταν δημόσιες

υπηρεσίες, αγορές και σε κάποιες μεγαλύτερες και ιππόδρομο.

Για τις βασικές τους ανάγκες είχαν σιταποθήκες υδραγωγεία και δεξαμενές.

Έξω από τα τείχη νεκροταφεία, περιβόλια επαύλεις και ίσως κάπου μια

εβραϊκή συνοικία με την Συναγωγή της.

25

«Οικιστικός στολισμός» που οφείλεται στην επιλογή ως πρωτεύουσα

Η Κων/λη είχε μεγάλη έκταση, 4-5 φορές μεγαλύτερη από την παλιά πόλη

Είχε φαρδιές λεωφόρους με κιονοστοιχίες, δευτερεύοντες δρόμους για

κυκλοφορία οχημάτων, άνετα καταστήματα

Είχε τον Ιππόδρομο, από την εποχή του Σεπτιμίου Σεβύρου, τέλος 2ου αι., το

οποίο μετατράπηκε σε κέντρο δημόσιας ψυχαγωγίας, στενά συνδεδεμένο με

την αυτοκρατορική εθιμοτυπία

Το αυτοκρατορικό ανάκτορο: το παλάτι της Δάφνης, σύμπλεγμα κτισμάτων,

κήπων στοών και περιπτέρων και μεγάλη πλατεία μπροστά από το παλάτι το

Αυγουσταίον, το οποίο ήταν η αφετηρία της κεντρικής λεωφόρου «Μέση»

που οδηγούσε στο Forum (=Αγορά) του Μεγ. Κων/νου και αποτελούσε τον

«ομφαλό» της πόλης.

Το κτίριο της Συγκλήτου και τα δημόσια λουτρά του Ζευξίππου (εποχή

Σεπτιμίου Σεβύρου)

Τέλος, η κατοικία του επισκόπου, κοντά στο παλάτι, η χριστιανική εκκλησία

των τοπικών αγίων Μοκίου και Ακάκιου και ο καθεδρικός ναός της Αγίας

Ειρήνης, έδιναν χριστιανικό χαρακτήρα στην πόλη

Διοικητική οργάνωση των πρωτοβυζαντινών πόλεων

Συνέχιζε τη ρωμαϊκή παράδοση σύμφωνα με οποία οι αξιωματούχοι της

αυτοδιοίκησης ήταν από την τάξη των Συγκλητικών, όπως οι «έπαρχοι των

πόλεων»

ταυτόχρονα υπήρχε και «το σώμα των βουλευτών των πόλεων» από την

τάξη των ιππέων αρχικά, ενώ μετά τον 4ο αι., κλειστή και νομικά καθορισμένη

κοινωνική ομάδα

Οι curiales (βουλευτές πόλεων) και ο ρόλος τους στη διοίκηση των

πόλεων:

Εδώ ανήκαν άτομα, μόνιμοι πολίτες της πόλης με μεσαία ή και μικρή

ακίνητη περιουσία.

26

Ήταν υποχρεωμένοι να υπηρετούν στα συμβούλια και είχαν

συλλογικές αρμοδιότητες στη διαχείριση διαφόρων αστικών

υπηρεσιών. Δηλαδή:

Έπρεπε να μεριμνούν για την επισκευή των έργων κοινής ωφέλειας

(υδραγωγεία, οχυρώσεις, δημόσια κτίρια, για την καθαριότητα της

αγοράς) και για έκτακτες κρατικές υποχρεώσεις (στρατολόγηση

στρατευσίμων, υποχρεωτική αγορά προμηθειών, διαμονή στρατιωτών

κ.λ.π.)

Τα έξοδα για όλες αυτές τις υποχρεώσεις καλύπτονταν εν μέρει από

το ταμείο της πόλης (από έκτακτες εισφορές, φόρους ή και από

εισοδήματα) αλλά και από τους ίδιους του βουλευτές.

Οι αιτίες παρακμής του ρόλου των βουλευτών (των βουλευτηρίων) των

πόλεων τον 4ο – 6ο αι. μ.Χ.

Οι βουλευτές είτε επειδή δεν είχαν την απαραίτητη οικονομική ευρωστία ή τη

διάθεση να ξοδεύονται για το κοινό όφελος προσπαθούσαν να

εκμεταλλευτούν κάθε νομικό παράθυρο για να απαλλαγούν από το

βουλευτικό τους αξίωμα

Ήθελαν να αποκτήσουν μια θέση στο δημόσιο ή στη Σύγκλητο, να γίνουν

κληρικοί ή δημόσιοι καθηγητές, να εγκατασταθούν στην ύπαιθρο ή ακόμη να

εργαστούν στα κρατικά εργαστήρια.

Άλλοι γίνονταν φυγάδες και μερικοί απέφευγαν ακόμη και να παντρεύονται

ώστε να μην περάσει το βουλευτικό αξίωμα στους κληρονόμους τους.

Η πολιτεία από την εποχή του Μ. Κων/νου έως τον Ιουστινιανό, συνέχισε

να εκδίδει συστηματικά νόμους που απαγόρευαν την ένταξη των

βουλευτών σε δημόσιες ή εκκλησιαστικές υπηρεσίες, ή να πουλήσουν τις

περιουσίες τους προκειμένου να αντιμετωπιστεί η διαρροή μελών του

βουλευτικού σώματος.

Ωστόσο η συνεχής πίεση είχε ως αποτέλεσμα τη διάλυση του σώματος.

Οι φτωχότεροι εξαφανίστηκαν, ενώ οι πλούσιοι έγιναν πλουσιότεροι με τη

συγκέντρωση μεγαλύτερης ακίνητης περιουσίας.

27

Έγιναν μεγαλογαιοκτήμονες και πέρα από τις οικονομικές και κοινωνικές

επιπτώσεις που προέκυψαν από την παρουσία τους στην κοινωνική δομή της

αυτοκρατορίας, συνέβαλαν άμεσα στην τελική εξαφάνιση των αστικών

βουλευτηρίων.

Με τα πλούτη, τη δύναμη και τις γνωριμίες τους διείσδυσαν στην κεντρική

διοίκηση και απαλλάχτηκαν από τα πολυέξοδα αστικά τους καθήκοντα.

Στα μέσα του 6ου τα βουλευτήρια είχαν ουσιαστικά εξαφανιστεί

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ: Η αναβάθμιση του ρόλου των επισκόπων

Η παρακμή των βουλευτικών συμβουλίων επιφόρτισε τους επισκόπους με

ποικίλες εξωθρησκευτικές λειτουργίες.

Οι τοπικοί επίσκοποι: απέδιδαν δικαιοσύνη, επέβλεπαν την αγορά,

επισκεύαζαν γέφυρες και σιταποθήκες, έλεγχαν τα μέτρα και τα σταθμά, και

σταδιακά απέκτησαν μεγάλη πολιτική και διοικητική δύναμη.

Στην έδρα του επαρχιακού διοικητή ιεραρχικά ο επίσκοπος ήταν ίσος μ’ αυτόν

ενώ στις άλλες πόλεις ήταν ανώτερος απ’ όλους και πολλές φορές ενεργούσε

σαν διοικητής.

ο ρόλος του επισκόπου στην πρώιμη βυζαντινή πόλη ήταν:

πνευματικός καθοδηγητής του χριστιανικού ποιμνίου (λαϊκών, κληρικών,

μοναχών) και προϊστάμενος κάθε εκκλησιαστικού ιδρύματος (νοσοκομεία

πτωχοκομεία ή τα ορφανοτροφεία)

πολιτικός ηγέτης: προστάτης κάθε αδικημένου και αρμόδιος γενικά για ένα

σωρό ζητήματα που αφορούν την περιοχή της δικαιοδοσίας του.

Η οικονομική και κοινωνική ζωή των πρωτοβυζαντινών πόλεων

παρουσιάζει ιδιαίτερη κινητικότητα, καθώς οι πόλεις ήταν κέντρα

συγκέντρωσης, μεταποίησης και εξαγωγής προϊόντων. Ο πόλος έλξης πολλών

ανθρώπων

Η διαφορά της αστικής από την αγροτική ζωή: Υπήρχε ουσιαστική διαφορά

καθώς η πόλη εξασφάλιζε εργασία, έδινε τη σιγουριά της άμεσης

πληροφόρησης για τα κοινά, διέθετε οργανωμένο σύστημα για την κάλυψη

28

βασικών βιοτικών ανέσεων (π.χ. δημόσια λουτρά) και παρείχε διασκεδάσεις

(π.χ. θέατρο, θηριομαχίες, ιππόδρομο, ταβέρνες, πορνεία).

Κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις: διοικητικοί

και εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι, πλούσιοι γαιοκτήμονες και έμποροι,

άνθρωποι των γραμμάτων και του πνεύματος, βιοτέχνες, μαγαζάτορες, ξένοι

επισκέπτες ή έμποροι, εργάτες, ηθοποιοί, ζητιάνοι, πόρνες χορεύτριες κ.λ.π.

Δραστηριότητα 26η

Το παράδειγμα της πόλης Ιουστινιάνα Πρίμα είναι ενδεικτικό των αλλαγών

που προέκυψαν στον οικοδομικά-οικιστικό σχεδιασμό των πόλεων λίγο πριν

τα μέσα του 6ου αι.:

η έλλειψη αίθουσας συμβουλίου υποδηλώνει εξαφάνιση των επαρχιακών

βουλευτηρίων, ενώ

η έλλειψη κτιρίου δημόσια ψυχαγωγίας (θεάτρου) στην πόλη φανερώνει τη

σταδιακή απομάκρυνση του τρόπου ζωής από τα παλιότερα πρότυπα.

Η επίδραση της χριστιανικής θρησκείας στις αλλαγές αυτές ήταν προφανώς

καθοριστική

Η εκκλησία μετατρέπεται σταδιακά σε επίκεντρο των δημόσιων

συγκεντρώσεων των ανθρώπων μιας πόλης. Τα διδάγματα των πατέρων της

εκκλησίας έρχονταν σε αντίθεση με διάφορες ψυχαγωγικές εκδηλώσεις.

Ο Ιωάννης Χρυσόστομος πίστευε ότι το θέατρο έπρεπε να καταργηθεί γιατι

απ’ αυτό ξεκινούσε όλο το κακό: διασάλευση της τάξης, μοιχεία,

περιφρόνηση των γυναικών, μαγεία, τεμπελιά και οκνηρία.

Ιστορικ ή εξ έ λιξη πρωτοβυζαντιν ώ ν π ό λεων

επηρεάστηκε από αστάθμητους παράγοντες που διατάραξαν την ομαλή πορεία

της αστικής ζωής: σεισμοί, ξηρασίες, επιδημίες, εχθρικές επιδρομές και

εσωτερικές βίαιες αναταραχές (= οι συγκρούσεις των 2 δήμων : ΒΕΝΕΤΟΙ –

ΠΡΑΣΙΝΟΙ

επιδεινώθηκαν τέλη 5ου- αρχές 6ου αι., π.χ. Στάση Νίκα το 532, με 30.000

νεκρούς και πολλά κτίρια στάχτη

29

Ποιος είναι ο οικιστικός χαρακτήρας των πόλεων κατά την πρώιμη βυζαντινή

περίοδο 4ος – μέσα 7ου αι.; (132)

Οι πόλεις ήταν τοιχισμένες και στο εσωτερικό τους διέθεταν ένα οργανωμένο

σύστημα δρόμων, υπήρχαν δυο κύριες φαρδιές λεωφόροι, οι ρωμαϊκές cardo

και decumanus.

Οι κεντρικές λεωφόροι περικλείονταν με σκεπαστές στοές, στο πίσω των

οποίων στεγάζονταν εμπορικά καταστήματα.

Είχαν θέατρα, δημόσια λουτρά και γυμναστήρια, οικοδομήματα δημόσιων

υπηρεσιών, αγορές και στις μεγάλες πόλεις είχε και ιππόδρομους.

Έξω από τα τείχη υπήρχαν νεκροταφεία, περιβόλια και επαύλεις.

Πόσο επηρέασε ο χριστιανισμός στη μορφή των πόλεων; (132)

Προστέθηκαν εκκλησίες και σημαντικός αριθμός διοικητικών κτιρίων και

ενδιαιτημάτων, όπως αποθήκες και κατοικία επισκόπου.

Εγκαταλείφθηκαν ειδωλολατρικά λατρευτικά μνημεία και μετατράπηκαν,

όπως και οι εθνικοί ναοί, σε χριστιανικές εκκλησίες.

Τι ήταν οι curiales; (133)

Ήταν το σώμα των βουλευτών των πόλεων

Αρχικά διορίζονταν από την τάξη των ιππέων και προς το τέλος του 4ου αι.

αποτέλεσαν μια κλειστή, νομικά καθορισμένη κοινωνική ομάδα.

Τα μέλη της ομάδας αυτής έπρεπε να είναι μόνιμοι πολίτες της πόλης και να

κατέχουν μεσαία ή και μικρή ακίνητη περιουσία.

Ποιες ήταν οι υποχρεώσεις των βουλευτών των πόλεων; (133)

Μεριμνούσαν για την επισκευή έργων κοινής ωφέλειας, όπως υδραγωγείων,

οχυρώσεων, δημοσίων κτιρίων, για την καθαριότητα των δρόμων και των

αποχετεύσεων, για τη διοργάνωση θεαμάτων, για την επιτήρηση της αγοράς

και για κάθε έκτακτη κρατική υποχρέωση, όπως τη στρατολόγηση των

στρατευσίμων κ.α.

Πλήρωναν οι ίδιοι ένα μέρος αυτών των έργων.

30

Ποια ήταν η οικονομική και κοινωνική ζωή των πρωτοβυζαντινών πόλεων; (134-

135)

Οι πόλεις ως κέντρα συγκέντρωσης, μεταποίησης και εξαγωγής προϊόντων

της ενδοχώρας τους αποτελούσαν πόλους έλξης πολλών ανθρώπων.

Η πόλη εξασφάλιζε επιβίωση και διέθετε οργανωμένο σύστημα για την

κάλυψη βασικών βιοτικών ανέσεων και παρείχε διασκεδάσεις στους

κατοίκους της.

Ποιοι παράγοντες διατάραξαν την ομαλή πορεία της ακμάζουσας αστικής ζωής

των πρωτοβυζαντινών πόλεων; (136-137)

Βασική αιτία οι ξένες καταστροφικές επιδρομές.

Απρόσμενες συμφορές όπως ξηρασίες, σεισμοί, εξάπλωση ασθενειών.

Η βία στις πόλεις, που κατέληγε σε πυρπολήσεις πόλεων και σφαγές αθώων

πολιτών.

Οι πολεμικές επιχειρήσεις ήταν η χαριστική βολή καθώς οι εξασθενημένες

πόλεις δεν μπορούσαν να αντιμετωπίσουν πλέον τον εχθρό.

Η ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ (7 ΟΣ – 9 ΟΣ ΑΙ.)

«σκοτεινοί» ή «μεταβατικοί» χρόνοι: Έφεσος- Σάρδεις- Πέργαμος- Άγκυρα,

Κωνσταντινούπολη, αλλά και πόλεις του ελλαδικού χώρου: π.χ. Αθήνα,

Θεσσαλονίκη, Κόρινθος, Σπάρτη κ.ά.

Ο οικιστικός χαρακτήρας τυπικής πόλης:

οχυρωμένος χώρος, που κάλυπτε μικρό τμήμα της πρωιμότερης πόλης

τείχη κτισμένα από τα ερείπια κτιρίων

εντός των τειχών: μικρές κινστέρνες (δεξαμενές νερού) αντί για τα παλαιά

υδραγωγεία και εγκατάλειψη αρχαίων κτιρίων ή χρησιμοποίησή τους για

πρόχειρα καταλύματα,

στα ερείπια εκκλησιών κτισμένες μικρότερες εκκλησίες, ενώ τμήματά τους

γίνονται νεκροταφεία ή βιοτεχνικές εγκαταστάσεις.

31

Ποιός ήταν ο οικιστικός χαρακτήρας των πόλεων κατά την περίοδο των σκοτεινών

χρόνων 7ος αι.- μέσα 9ου αι.; (139-140)

Μια τυπική πόλη της εποχής της παρακμής της αστικής ζωής αποτελούνταν

από έναν οχυρωμένο χώρο, η έκταση του οποίου κάλυπτε ένα μικρό μόνο

μέρος του αρχικού οικοδομικού ιστού της πρώιμης πόλης.

Τα τείχη χτίζονταν από τα ερείπια προγενέστερων κτιρίων.

Τα δημόσια κτίρια ήταν είτε εγκαταλελειμμένα είτε χρησιμοποιούταν από

καταπατητές.

Οι εκκλησίες έχασαν την παλαιά τους οντότητα.

Τα σπίτια ήταν μικρά και προχειροκατασκευασμένα,

Τα παλιά υδραγωγεία ήταν εκτός λειτουργίας.

Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΑΝΑΚΑΜΨΗΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΠΟΛΕΩΝ (μέσα 9 ου -

1204)

Η ανάκαμψη αφορούσε στην αύξηση πληθυσμού, βελτίωση συνθηκών ζωής και

άνθηση εμπορικών-βιοτεχνικών δραστηριοτήτων

Α. Ο ΟΙΚΙΣΤΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΠΟΛΕΩΝ ΚΑΤΑ

ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΑΝΑΚΑΜΨΗΣ:

Απώλεια μνημειακού χαρακτήρα και ανυπαρξία πολεοδομικού σχεδιασμού,

ιδιωτικός χαρακτήρας αστικής ζωή, δηλαδή απουσία κοινόχρηστων χώρων

(εξαίρεση οι εκκλησίες), κεντρικών πλατειών, ούτε δημόσιο συγκρότημα

αγοράς (στέγαση πλέον σε στενούς δρόμους, ακόμα και σε ιδιωτικές αυλές)

δεν αναπτύχθηκε η έννοια του καθεδρικού ναού, γειτονιές με μικρές

εκκλησίες και ιδιωτικά παρεκκλήσια, τα κοιμητήρια μέσα στην πόλη στους

περιβόλους εκκλησιών.

Μοναδική εξαίρεση η περίπτωση των οχυρώσεων, κατασκευή οχυρωμένης

ακρόπολης με καθαρά στρατιωτικό χαρακτήρα, χωριζόταν από τον οικισμό με

ιδιαίτερο τείχος

32

Β. ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΕ ΔΙΟΙΚΗΣΗ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ

ΔΙΑΣΤΡΩΜΑΤΩΣΗ :

αφάνεια βουλευτών, έλλειψη αξιώματος του επάρχου του πραιτωρίου,

κατάργηση Βουλής των πόλεων,

υποβάθμιση κοινωνικού-πολιτικού ρόλου Εκκλησίας, λόγω μείωσης

οικονομικών εσόδων, εξαιτίας αστικής συρρίκνωσης και προσφοράς δωρεών

στα μοναστήρια,

ανάληψη πολιτικών καθηκόντων των βουλευτών από τον διοικητή του θέματος

(στρατηγό).

Τον 11ο και 12ο αι. μ.Χ. μορφές αυτοδιοίκησης στις επαρχιακές πόλεις

(πλέον: τοπικοί άρχοντες, τοπικά συμβούλια από πλούσιους προύχοντες και

όχι κρατικούς λειτουργούς).

Εμφάνιση «μέσης αστικής τάξης». Μετακίνηση πληθυσμών από την

ύπαιθρο στις πόλεις και εγκατάσταση ξένων εμπόρων (10ο, 11ο και 12ο αι.

μ.Χ.): Ρώσων, Ιταλών, Βενετών (Κωνσταντινούπολη και άλλες βυζαντινές

πόλεις) Πισατών και Γενουατών.

Ποιοι ήταν οι λόγοι που βοήθησαν στην ανάκαμψη των πόλεων μέσα 9 ου αι.- 1204;

(141)

Η αύξηση του πληθυσμού,

η βελτίωση των συνθηκών ζωής,

η άνθηση εμπορικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων.

Ποιος ήταν ο οικιστικός χαρακτήρας των ακμαζόντων πόλεων; (141-142)

δραστηριότητα 28 η (α)

Δεν υπήρχε συγκεκριμένος σχεδιασμός των πόλεων,

αυτές προέκυψαν από της συνθήκες και τις ανάγκες της καθημερινής ζωής,

χωρίς προβλέψεις για συγκροτημένη πολεοδομική παρέμβαση.

Μόνο οι οχυρώσεις ακολουθούσαν καθορισμένο σχεδιασμό.

33

Δημιουργήθηκαν και αυξήθηκαν ιδιωτικά εμπορικά καταστήματα και

βιοτεχνικά εργαστήρια, τα οποία αναπτύσσονταν σε στενούς δρόμους ακόμα

και σε αυλές σπιτιών.

Δεν υπήρχαν δημόσια λουτρά, θέατρα, αίθουσες συνεδριάσεων, ο μόνος

δημόσιος χώρος συγκέντρωσης ήταν η εκκλησία.

Τι κατάσταση επικρατούσε στη διοίκηση των πόλεων; (143) δραστηριότητα 28 η

(β)

Το σώμα των βουλευτών δεν υφίσταται πλέον.

Ο ρόλος της Εκκλησίας υποβαθμίστηκε στην άσκηση κοινωνικής πολιτικής

λόγω της μείωσης των οικονομικών της.

Κατά τον 11ο αι. και 12ο αι. παρατηρούνται μορφές αυτοδιοίκησης στις

επαρχιακές πόλεις, αναφέρεται η ύπαρξη άρχοντα, ο οποίος εκλεγόταν ως

επικεφαλής τοπικού συμβουλίου (βουλευτήριον), στο οποίο συμμετείχαν

πλούσιοι προύχοντες και όχι κρατικοί λειτουργοί

Ποια ήταν η οικονομική κατάσταση και η σύνθεση της κοινωνίας στις ακμάζουσες

πόλεις; (143) δραστηριότητα 28η (β)

Συγκεντρώνεται πληθυσμός διαφορετική κοινωνική και οικονομικής

υπόστασης.

Καθορίζεται νέος τρόπος αστικής ζωής και κατανομή των δραστηριοτήτων

και του πλούτου.

Αναβιώνει η μεσαία αστική τάξη, έμποροι, βιοτέχνες, επαγγελματίες έχουν

πλέον οικονομική άνεση και οι δραστηριότητές τους προδιαγράφουν την

οικονομία της πόλης.

Μετακινείται πληθυσμός από την ύπαιθρο στην πόλη και γίνεται εγκατάσταση

ξένων εμπόρων σ’ αυτές.

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΟΛΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

(13 ος -15 ος αι.)

34

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ

Αστάθεια

συνεχείς εχθροπραξίες,

εξάπλωση πειρατείας,

έντονη ανασφάλεια,

συρρίκνωση οικονομικών δραστηριοτήτων

δύσκολος βιοπορισμός,

ανταγωνισμός με ιταλικές ναυτικές πόλεις (Βενετία-Γένοβα),

εχθρικές επιδρομές

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

δημογραφικός και οικονομικός μαρασμός,

μεγαλύτερος πλούτος Ιταλών εμπόρων και Βυζαντινών αριστοκρατών

εξαθλίωση καλλιεργητών της γης

Α. ΟΙΚΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΠΟΛΕΩΝ, ΚΑΙ

ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ-ΚΑΣΤΡΩΝ

οικοδόμηση και ανάπτυξη σε φυσικά οχυρά σημεία

ενίσχυση με τείχη,

στενοί και περιορισμένοι οι κοινόχρηστοι χώροι (πλατείες) και οι δρόμοι

Αποτέλεσμα: όχι άνετες συνθήκες διαβίωσης

Οι πόλεις της παλαιολόγειας περιόδου ήτανδύο διαμορφωμένα υποσύνολα:

στην άνω πόλη: ακρόπολη και σπίτια πλουσίων, το διοικητικό κέντρο της

πόλης, οικήματα των δημοσίων υπαλλήλων, αποθήκες, εργαστήρια, ενώ

στην κάτω πόλη στις κατώτερες παρυφές, τα σπίτια μεσαίων αστικών

στρωμάτων, η αγορά, οι κυριότερες εκκλησίες, μοναστήρια, λιμάνι, οδικοί

35

άξονες (σύνδεση με άλλες περιοχές), συνοικίες των αλλοεθνών ή

αλλόθρησκων ομάδων πληθυσμού, ορισμένες φορές οχυρωμένες.

Β. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΤΩΝ

ΠΟΛΕΩΝ:

πολιτική και διοικητική αυτονομία

εξαιτίας εμφάνισης «δεσποτών», τοπικοί ηγεμόνες με χαλαρή εξάρτηση από

αυτοκρατορική εξουσία, κυβερνούσαν περιοχές της αυτοκρατορίας που ήταν

απομακρυσμένες από την Κων/πολη, π.χ. Μυστράς, Θεσσαλονίκη.

και τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών «δυνατών», που ελέγχουν

διακυβέρνηση και οικονομία

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ

ΠΟΛΕΩΝ (13 ος -15 ος αι.)

Πόλεις: κέντρα εμπορίου, συγκέντρωση, μεταποίηση και εξαγωγή των προϊόντων

ενδοχώρας σε άλλες περιοχές και στο εξωτερικό.

Διαφοροποίηση κοινωνικής σύνθεσης: από την εγκατάσταση ξένων μισθοφόρων

(φρουρές) και Ιταλών εμπόρων που αναλαμβάνουν το εξωτερικό εμπόριο. Οι

Έλληνες έμποροι συνεργάτες ή πράκτορές τους ή αναλαμβάνουν το εμπόριο στο

εσωτερικό

Αποτέλεσμα : η πολυτελής διαβίωση των Ιταλών εμπόρων ήταν σε διάσταση με την

εξαθλίωση μεγάλου μέρους της βυζαντινής κοινωνίας. Αφορμή βίαιων αντιλαϊκών

αντιδράσεων

Οικονομική κατάσταση 13ου-15ου = κάκιστη

Η εξαθλίωση των δημόσιων οικονομικών και των μεσοαστικών και μικροαστικών

στρωμάτων οδηγεί σε επαναστάσεις σε Θεσσαλονίκη (Ζηλωτές), Αδριανούπολη,

κ.α.

Οι αριστοκράτες μεγαλύτερη οικονομική δύναμη

Εκτεταμένη παραχώρηση προνομίων στις ξένες εμπορικές παροικίες των βυζαντινών

πόλεων

Παραχώρηση προνομίων σε αριστοκράτες από τον αυτοκράτορα:

36

οδηγούν σε μεταβολή κατάστασης των καλλιεργητών της γης

ο θεσμός της πρόνοιας, δηλ. της παραχώρησης εκτεταμένων κρατικών γαιών,

έχει ως αποτέλεσμα τον θεσμό της παροικίας

θεσμός της παροικίας: πάροικοι, εξαρτημένοι καλλιεργητές που εργάζονταν

στα εκτεταμένα κτήματα που κατείχαν οι μονές ή οι πλούσιοι αριστοκράτες

Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΑΡΟΙΚΙΑΣ:

προέκυψε ως αποτέλεσμα συχνών δωρεών μεγάλων κρατικών εκτάσεων από

αυτοκράτορες σε ευνοούμενους συνεργάτες τους ή σε διάφορες μονές.

Τυπικά οι πάροικοι ήταν μισθωτές γης που καλλιεργούσαν, στην

πραγματικότητα όμως ήταν υποχρεωμένοι να προσφέρουν ορισμένες

αγγαρείες στους εκμισθωτές τους,

οι οποίοι είχαν το δικαίωμα να μεταθέτουν τους πάροικους όχι όμως και να

τους εκδιώκουν από τα κτήματά τους, αφού οι πάροικοι ήταν αναπόσπαστα

δεμένοι μ’ αυτά.

Τι κατάσταση επικρατούσε στη βυζαντινή πόλη της υστεροβυζαντινής περιόδου

13 ος -15 ος αι. ; (145)

Παρουσιάστηκε συρρίκνωση των πόλεων,

η διαφοροποίηση των οικονομικών συνθηκών οδήγησε σε αναδιανομή του

πλούτου προς όφελος των πλούσιων αριστοκρατών και των Ιταλών εμπόρων

που διέμεναν στο χώρο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας,

καθώς και σε ταυτόχρονη εξαθλίωση των καλλιεργητών της γης.

Ποιοι παράγοντες προκάλεσαν δημογραφικό και οικονομικό μαρασμό στις πόλεις

της υστεροβυζαντινής περιόδου; (145)

Η πολιτική κατάτμηση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μετά το 1204,

οι συνεχείς εχθροπραξίες στις βαλκανικές και μικρασιατικές χώρες,

η ραγδαία εξάπλωση της πειρατείας στις ελληνικές θάλασσες.

Ποια ήταν η οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων; (145)

37

Οι πόλεις χαρακτηρίζονται από στενότητα χώρου, καθώς οικοδομούνται και

αναπτύσσονται σε σημεία όπου η φυσική διαμόρφωση του εδάφους

διευκολύνει την άμυνα.

Χωρίζονται σε άνω και κάτω πόλη.

Στην άνω πόλη συνήθως κατοικούσαν οι πλουσιότεροι πολίτες, αποτελούσε

το διοικητικό κέντρο της πόλης και στο ασφαλέστερο σημείο της βρισκόταν η

ακρόπολη.

Στην κάτω πόλη κατοικούσαν τα αστικά μεσαία στρώματα, εκεί ασκούνταν οι

κύριες οικονομικές, πνευματικές, θρησκευτικές δραστηριότητες, εκεί

βρίσκονταν η αγορά, οι κυριότερες εκκλησίες, το λιμάνι.

Ποια ήταν η διοικητική δομή των υστεροβυζαντινών πόλεων; (147)

Παρατηρείται αυξημένη πολιτική και διοικητική αυτονομία.

Με τη συρρίκνωση του βυζαντινού κράτους κάνουν την εμφάνισή τους οι

δεσπότες που κυβερνούσαν περιοχές της αυτοκρατορίας, γεωγραφικά

αποκομμένες ή απομακρυσμένες από την Κωνσταντινούπολη, που είχαν ως

κέντρο σημαντικές πόλεις όπως τον Μυστρά ή τη Θεσσαλονίκη.

Την ίδια περίοδο η εξουσία των περισσότερων επαρχιακών πόλεων ήταν στα

χέρια ισχυρών τοπικών αριστοκρατικών οικογενειών, οι οποίες έλεγχαν τόσο

τη διακυβέρνηση όσο και την οικονομία της περιοχής.

1.2.6. Η ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ

Γεωργία: κύρια οικονομική απασχόληση των Βυζαντινών

Βασικός στόχος της γεωργικής παραγωγής: η αυτάρκεια σε προϊόντα

διατροφής, μολονότι για τον επισιτισμό των μεγάλων πόλεων γίνονταν

εισαγωγές σιτηρών από μεγάλες αποστάσεις.

38

Η ιδιοκτησία και η καλλιέργεια της γης: βασικό εισόδημα των πλούσιων

γαιοκτημόνων.

ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΚΑΙ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΓΗΣ

Κύρια μορφή κατοχή γης στην πρώιμη βυζαντινή περίοδο

οι κωμαρχίες, αγροτικές κοινότητες ανεξάρτητων χωρικών. Διατηρήθηκε έως

το τέλος αν παρατηρείται τάση συρρίκνωσης του από την εποχή των

Κομνηνών.

μεγάλοι ιδιοκτήτες γης

το κράτος,

ο αυτοκράτορας,

οι πόλεις,

η Εκκλησία και

ορισμένοι ιδιώτες όπως υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι της εκκλησίας του

κράτους του στρατού.

Κωμαρχίες (δραστηριότητα 31η (β)): αγροτικές κοινότητες ανεξάρτητων

χωρικών. Διατηρήθηκε έως το τέλος αν παρατηρείται τάση συρρίκνωσης του

από την εποχή των Κομνηνών. Τέτοιες ως τα μέσα του 4ου αι. υπήρχαν στη Β.

Συρία την Παλαιστίνη, τη Ραβέννα και στη χερσόνησο του Αίμου. Το

κοινοτικό αυτό σύστημα διατηρήθηκε ως το τέλος της αυτοκρατορίας.

Συρρίκνωση από τα χρόνια των Κομνηνών και μετά. Με νόμους το κράτος

φρόντιζε να τους προστατέψει από την πλεονεξία των μεγάλων ιδιοκτητών

Οι αλλαγές στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης από τον 7 ο - τον 9 ο αι.

και οι αιτίες

κατάληψη των ανατολικών επαρχιών από Άραβες τον 7ο αι.

παρακμή αστικής ζωής

αλλάζει και το καθεστώς της έγγειας ιδιοκτησίας:

39

Από τη μια χάνονται περιοχές που κυριαρχούσε η μεγάλη ιδιοκτησία

Απ’ την άλλη καθιερώνεται η καλλιέργεια της γης ως ο κύριος παράγοντας

οικονομικής δραστηριότητας

έτσι αλλάζουν οι αγροτικές σχέσεις και η ρύθμιση των κανόνων διανομής της

γης

Παράλληλα η εποικιστική πολιτική του βυζαντινού κράτους αλλά και η

θέσπιση των θεμάτωνείναι βασικοί παράγοντες στην εξέλιξη κατανομής της

γης

Οι μετακινήσεις Σλάβων, Αρμενίων και Σύρων για να ενισχύσουν τον

πληθυσμό ορισμένων περιοχών συνοδεύεται πιθανόν και από προικοδότηση

σε γη

Επίσης με την καθιέρωση των θεμάτων πολλά κτήματα, παράλληλα με

φοροαπαλλαγές, δίνονται σε καλλιεργητές με αντάλλαγμα να υπηρετούν στο

στρατό (προσωπικώς ή δια αντιπροσώπου) ή να εξασφαλίζουν εξοπλισμό

κάποιου στρατιώτη. Πρόκειται για τα στρατιωτόπια ή στρατιωτικά κτήματα

Αυτή την περίοδο κύρια μορφή κατοχής γης είναι:

η μικρή και η μεσαία περιουσία των ανεξάρτητων καλλιεργητών που έχουν

απεριόριστη και κληρονομική κυριότητα της περιουσίας τους και

υποστηρίζονται από το κράτος (γεωργικός νόμος, διατάξεις 8ου αι.)

εντούτοις δεν αλλοιώνεται η προγενέστερη εικόνα: αυτοκράτορας, εκκλησία

και πλούσιοι ιδιώτες κάτοχοι μεγάλων εκτάσεων καλλιεργήσιμης γης

Η περίοδος ανατροπής της ισορροπίας ανάμεσα στη μικρή και μεγάλη

ιδιοκτησία

Από τα μέσα του 9ου και σε όλη τη διάρκεια του 10ου

η ισορροπία μικρής και μεγάλης ιδιοκτησίας ανατρέπεται αν και οι

κωμαρχίες διατηρούνται,

ωστόσο αυξάνεται συνεχώς η μεγάλη ιδιοκτησία

τέλη 10ου – αρχές 11ου (δραστηριότητα 31η (γ))

είναι η περίοδος που υπερισχύουν οι δυνατοί

40

προσπάθειες των αυτοκρατόρων της μακεδονικής δυναστείας για περιορισμό

των δυνατών

Η περίοδος κυριαρχίας της μεγάλης ιδιοκτησίας, οι πάροικοι, η αγγαρεία

Ύστερη βυζαντινή περίοδο (από 13 ο αι. και έπειτα)

η νίκη των μεγαλογαιοκτημόνων είναι πλήρης:

νέμονται κατ’ αποκλειστικότητα την γεωργική παραγωγή,

ενώ το κράτος δεν στηρίζει τους αδύνατους που κινδυνεύουν να σβήσουν.

Μένουν οι πάροικοι να διατηρούν μικρά κομμάτια γης καταβάλλοντας στο

μεγαλογαιοκτήμονα φόρους και εργασία χωρίς αμοιβή (αγγαρεία)

Δραστηριότητα 31 η (α): Ποια περίοδο θεωρείτε πιο γόνιμη για τη μικρή και μεσαία

έγγειο ιδιοκτησία;

Τα τέλη του 7ου αι., όταν λόγω εδαφικών απωλειών της αυτοκρατορίας

επήλθε και αναγκαστικός περιορισμός της μεγάλης ιδιοκτησίας,

καθώς και τον 8ο και τον 9ο αι , όταν παρατηρείται μια οργανωμένη

ανακατανομή της γης , που ευνόησε την παρουσία των μικρών και μεσαίων

ιδιοκτητών.

Τα αίτια της ανακατανομής ήταν:

1. η δημιουργία των θεμάτων και η εποικιστική πολιτική του βυζαντινού

κράτους που δημιούργησαν νέες ιδιοκτησιακές ανάγκες σε διάφορες

περιοχές της αυτοκρατορίας,

2. η μέριμνα των αυτοκρατόρων για προστασία των ανεξάρτητων

μικρών και μεσαίων καλλιεργητών από τους μεγαλογαιοκτήμονες που

δεν έπαψαν ποτέ να υπάρχουν

Τί κατάσταση επικρατούσε στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης κατά την

πρώιμη περίοδο; (151)

Υπερίσχυε η μεγάλη ιδιοκτησία έναντι της μικρής.

41

Μεγάλοι ιδιοκτήτες ήταν το κράτος, ο αυτοκράτορας, οι πόλεις, η Εκκλησία

και ορισμένοι ιδιώτες, όπως υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι της Εκκλησίας, του

κράτους και του στρατού.

Υπήρχαν βέβαια και οι μικροί και μεσαίοι ιδιοκτήτες, που έπαιζαν σημαντικό

ρόλο στην αγροτική οικονομία.

Τι ήταν οι κωμαρχίες; (151)

Ήταν αγροτικές κοινότητες ανεξάρτητων αγροτών.

Τι συνέπειες επήλθαν στο καθεστώς της έγγειας ιδιοκτησίας με την εισβολή των

Αράβων τον 7 ο αι.; (151)

Χάθηκαν περιοχές όπου κυριαρχούσε η μεγάλη ιδιοκτησία,

η καλλιέργεια της γης καθιερώθηκε ως ο κύριος παράγοντας οικονομικής

δραστηριότητας και απαιτούσε αλλαγή στις αγροτικές σχέσεις και στη

ρύθμιση των κανόνων διανομής της γης.

Η εποικιστική πολιτική του βυζαντινού κράτους καθώς και η θέσπιση των

θεμάτων αποτέλεσαν βασικούς παράγοντες στην εξέλιξη της κατανομή της

γης.

Ποιος είχε την κατοχή γης κατά την πρώιμη μεσοβυζαντινή περίοδο, 7 ο έως 9 ο αι.;

(152)

Η μικρή και η μεσαία περιουσία των ανεξάρτητων καλλιεργητών- ιδιοκτητών

αποτελούσε την κύρια μορφή κατοχής γης.

Τι ήταν ο Γεωργικός Νόμος; (153)

Κώδικας των αρχών του 8ου αι. που ενσωμάτωνε σχετικές με τη γεωργία

νομοθετημένες διατάξεις.

Ποια ήταν η μορφή του αγροτικού κατεστημένου από τα μέσα του 9 ου και όλη τη

διάρκεια του 10 ου αι.; (152)

Η ισορροπία ανάμεσα στην μικρή και τη μεγάλη ιδιοκτησία ανατρέπεται.

42

Το αγροτικό κοινοτικό σύστημα, οι ελεύθερες κοινότητες των ανεξάρτητων

μικρών και μεσαίων καλλιεργητών διατηρείται αλλά η συνεχής αύξηση της

μεγάλης ιδιοκτησίας απειλεί σοβαρά τη συνοχή τους.

Είναι η περίοδος που υπερισχύουν οι δυνατοί.

Τι επικρατούσε στα χρόνια των Κομνηνών, όσον αφορά τη γαιοκτησία; (153)

Η μεγάλη ιδιοκτησία αποτέλεσε την κύρια μορφή κατοχής τη γης, χωρίς αυτό

να σημαίνει εξαφάνιση της μεσαίας και μικρής περιουσίας.

Τι κατάσταση επικρατούσε στην κατανομή και εκμετάλλευση της γης κατά την

ύστερη βυζαντινή περίοδο; (153)

Η νίκη των μεγαλογαιοκτημόνων είναι πλήρης.

Τη γεωργική παραγωγή νέμονται κατ’ αποκλειστικότητα οι μεγάλοι

ιδιοκτήτες και η δυσαρέσκεια των αγροτών είναι μεγάλη.

Η Εκκλησία και οι μεγάλοι γαιοκτήμονες, που για αιώνες ανταγωνίστηκαν

την κεντρική εξουσία, βγήκαν από την πάλη ενισχυμένοι σε βάρος των

μικρομεσαίων ιδιοκτητών.

Η αγροτική τάξη, εξαντλημένοι από τα οικονομικά βάρη, κινδύνευσε να

σβήσει από τον κοινωνικό χάρτη της εποχής.

Τι ήταν η αγγαρεία; (153)

Οι πάροικοι κατέβαλλαν στον μεγαλογαιοκτήμονα φόρους

και του παρείχαν εργασία χωρίς αμοιβή.

Η ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

Φορολογία:

Άμεση: βασικό έσοδο του κράτους

από την έγγειο ιδιοκτησία,

αλλά και ταξικοί και ειδικοί επαγγελματικοί φόροι

43

Έμμεση:

τελωνειακοί φόροι διακίνησης εμπορευμάτων, εντός και εκτός

αυτοκρατορίας,

φόροι για μεταβιβάσεις ακινήτων, αγοραπωλησίες, κ.ά.

Πρώιμη περίοδος

φορολογικές υποχρεώσεις αγροκτήματος ή περιοχής σύμφωνα με

μεταρρυθμίσεις Διοκλητιανού

ο φόρος καθοριζόταν βάσει υπολογισμού:

της γης

της αυτόνομης, εξαρτημένης και δούλης ανθρώπινης εργασίας

της εργατικής δύναμης των ζώων

Δύο βασικοί αγροτικοί φόροι ήταν:

Η αννώνα: βάρυνε αγρότες οι οποίοι κατέβαλαν στο κράτος χρηματικό ποσό

ή τμήμα παραγωγής

Οι αννωνικες εισφορές: φόροι για κάλυψη στρατιωτικών εξόδων (ενδυμασία,

άλογα, συντήρηση)

Τι ήταν οι μονάδες ζύγον και κεφαλή; (154)

Μονάδες που χρησιμοποιούσαν για να υπολογίσουν το φόρο που έπρεπε να

πληρώσουν οι φορολογούμενοι. Η ζύγον αφορούσε τη γη και η κεφαλή τα

ζώα.

Ποιοι ήταν οι βασικοί άμεσοι αγροτικοί φόροι της πρώιμης περιόδου; (154)

Η αννώνα, βάρυνε τους πληθυσμούς που ζούσαν από την καλλιέργεια της

γης και συνίστατο στην καταβολή στο κράτος τμήματος της παραγωγής ή και

χρηματικού ποσού. Αντιμετωπιζόταν η συντήρηση του στρατού, ο

ανεφοδιασμός των πόλεων σε είδη διατροφής.

44

Αννωνικές εισφορές, φόροι που προορίζονταν για την κάλυψη εξόδων

στρατιωτικής ενδυμασίας και εξάρτυσης, για την κάλυψη στρατιωτικών

αναγκών σε ίππους και για τη κάλυψη εξόδων για επιστράτευση στρατιωτών

και τη συντήρησή τους.

ΜΕΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

Πολυπλοκότερη η φορολόγηση της αγροτικής παραγωγής

ανάλογα με ποιότητα εδάφους,

είδος καλλιέργειας,

υποζύγια και

ανθρώπινο δυναμικό

κυρίως γινόταν με μετρήσεις του χωραφιού κατά μόδιους

μόδιος = όχι ενιαία μονάδα μέτρησης, προσαρμογή ανάλογα με ποιότητα

χωραφιού

Οι βασικοί αγροτικοί φόροι: έγγειος φόρος, δημόσιος κανών ή δημόσιον τέλος: αντικατέστησε την

πρωτοβυζαντινή αννώνα

το καπνικόν: υψηλός φόρος (2 μιλιαρέσια) που επιβάρυνε τα νοικοκυριά, τις

οικογένειες των χωρικών. Προσωρινή κατάργηση φόρου από αυτοκράτορες

για εξευμενισμό υπηκόων

τα παρακολουθήματα: συμπληρωματικοί φόροι για κάλυψη έκτακτων

αναγκών. Π.χ.

το δικέρατον για ανοικοδόμηση τειχών που κατέστρεψε σεισμός, η

συνήθεια για κάλυψη αμοιβής φοροεισπρακτόρων,

η συνωνή, αρχικά ήταν η υποχρέωση των παραγωγών να πουλούν στο

κράτος σε ευνοϊκές τιμές αγροτικά προϊόντα για κάλυψη αναγκών

στρατού ή κατοίκων μεγαλουπόλεων και αργότερα καταβαλλόταν σε

χρήμα)

45

επήρειες και αγγαρείες: έκτατες εισφορές σε χρήμα, υπηρεσίες ή είδος

κουφισμοί: μείωση φόρου με διαφορές απαλλαγές, π.χ. σε περίπτωση

απομάκρυνσης ιδιοκτήτη από το χωράφι

επιβολή απόρων: φόροι που επιβάρυναν την αγροτική κοινότητα για χέρσες

εκτάσεις της περιοχής ή κτήματα που ανήκαν σε αυτήν και είχαν

εγκαταλειφθεί

ιδιόστατα: τα μεγάλα αγροκτήματα της Εκκλησίας ή των

μεγαλογαιοκτημόνων

απαλλάσσονταν από συλλογική φορολογική ευθύνη την οποία

επωμίζονταν οι μικροϊδιοκτήτες

ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β’ επέκτεινε τη συλλογική ευθύνη το

αλληλέγγυον σε όλη τη φορολογική περιοχή

πλέον πληρωμή φόρων και από κάτοχους ιδιοστάτων

μεγάλες αντιδράσεις και τελικά καταργήθηκε από Ρωμανό Γ’ στις

αρχές 11ου αι.

Περίοδος Κομνηνών:

νέοι θεσμοί γαιοκτησίας ευνόησαν μεγαλογαιοκτήμονες - εκκλησία με

φορολογικές απαλλαγές και προνόμια

Ποιο ήταν το φορολογικό καθεστώς της αγροτικής παραγωγής κατά τη

μεσοβυζαντινή περίοδο; (154)

Ο υπολογισμός των αγροτικών φόρων ακολουθούσε τις παραμέτρους της

ποιότητας του εδάφους, της γεωμορφολογίας, του είδους καλλιέργειας, τα

υποζύγια και το ανθρώπινο προσωπικό.

Τι ήταν οι μόδιοι; (154)

Μονάδα μέτρησης που προσαρμοζόταν κατά περίπτωση σε μονάδα ανάλογη

της ποιότητα του χωραφιού.

46

Ποιοι ήταν οι βασικοί άμεσοι αγροτικοί φόροι κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο;

(155)

Ο έγγειος φόρος ή δημόσιος κανών ή δημόσιον

Το καπνικόν, κεφαλικός φόρους που επιβάρυνε τα νοικοκυριά, τις οικογένεις

των χωρικών

Τα παρακολουθήματα, συμπληρωματικοί φόροι για την κάλυψη έκτακτων

αναγκών.

Επήρειες ή αγγαρείες, έκτακτες εισφορές, άλλοτε σε χρήμα, άλλοτε σε

υπηρεσία, άλλοτε σε είδος.

Τι ήταν οι κουφισμοί; (155)

Τύπος απαλλαγής φόρου,

αφορούσε προσωρινή και μερική μείωση φόρου σε περίπτωση που ο

ιδιοκτήτης ή ο καλλιεργητής απομακρυνόταν δικαιολογημένα για κάποιο

χρόνο από την έκταση που καλλιεργούσε.

Τι ήταν οι εξκουσσείαι; (155)

Τύπος απαλλαγής φόρου από τις έκτακτες επιβαρύνσεις

παραχωρούνταν στην Εκκλησία, σε ιδρύματά της και σε ορισμένους ιδιώτες.

Τι ήταν η επιβολή απόρων; (155)

Καταβολή φόρου για χέρσες εκτάσεις, άπορα.

Τι ήταν τα ιδιόστατα; (155)

Μεγάλα αγροκτήματα που ανήκαν σε μεγαλογαιοκτήμονες ή στην Εκκλησία.

Δεν υπάγονταν σε συγκεκριμένη φορολογική αγροτική κοινότητα και

αποτελούσαν ξεχωριστές φορολογικές μονάδες.

Οι ιδιοκτήτες τους απαλλάσσονταν από τη συλλογική φορολογική ευθύνη,

την οποία επωμίζονταν μόνο όσοι είχαν απομείνει στην αρχική κοινότητα,

συνήθως οι μικροϊδιοκτήτες.

47

Τι ήταν το κανίσκιον; (156)

Δώρα σε είδος ή χρήμα που όφειλαν να προσφέρουν οι πάροικοι στους

μεγαλογαιοκτήμονες.

ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Μεγαλογαιοκτήμονες: μεγάλα προνόμια

Πάροικοι: πλήρωναν φόρους, αγγαρείες και το κανίσκιον = δώρο ή χρήμα

στους μεγαλογαιοκτήμονες

δυσαρέσκεια και βίαια επεισόδια

Αγροτική εργασία: μορφές και τεχνογνωσία

Μορφές αγροτικής εργασίας:

Άμεση: με συνεργασία δούλων ή μισθίων

Έμμεση: με ενοικίαση της γης

Κατηγορίες καλλιεργητών:

ελεύθεροι καλλιεργητές: μικροί και μεσαίοι γαιοκτήμονες με οικογενειακές

καλλιέργειες οι οποίοι οργανώνονταν σε κοινότητες, κώμες, ή χωρία

εξαρτημένοι γεωργοί:

1. ελεύθεροι ενοικιαστές ή μισθωτοί, με ορισμένο ενοίκιο σε χρήμα ή ποσοστό

επί της παραγωγής

2. δουλοπάροικοι: δεσμευμένοι από γενιά σε γενιά με μακροχρόνια συμβόλαια,

που κατέληγαν να έχουν όρους ανάλογους με αυτούς των ελεύθερων

ενοικιαστών

3. εναπόγραφοι: δούλοι των κρατικών, αυτοκρατορικών και των κτημάτων των

μεγαλογαιοκτημόνων

48

Εμφύτευση: παραχώρηση ακαλλιέργητης γης από κράτος, εκκλησία και ιδιώτες στον

εμφυτευτή, που είχε πλήρη δικαιώματα χρήσης και εκμετάλλευσης και κατέβαλε

στον ιδιοκτήτη ένα ποσό και στο κράτος τον έγγειο φόρο

Ποιες ήταν οι τεχνικές καλλιέργειας; (157)

Συνεχή οργώματα της γης,

αγρανάπαυση και

καλλιέργεια με δίχρονες εναλλαγές,

το πότισμα από πηγάδια ή δεξαμενές, βρόχινο νερό ή από κοντινή πηγή.

Τι εργαλεία χρησιμοποιούσαν στην καλλιέργεια; (157)

Αξίνα, τσαπί, λισγάρι, διχαλωτό σκαλιστήρι, σκαπάνη, τσεκούρι, αλέτρι,

δρεπάνι, κλαδευτήρι, λικμητήρ = είδος φτυαριού που ξεχώριζε το στάρι από

το άχυρο στο αλώνι

Τι προϊόντα καλλιεργούσαν; (157)

Σιτηρά, ελιές, αμπέλι, λινάρι, βαμβάκι, σησάμι και είδη κηπουρικής.

1.2.7. Η ΒΙΟΤΕΧΝΙΑ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ

49

ΔΟΜΕΣ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗ

δεν ξεχωρίζει με σαφήνεια η εμπορική από την βιοτεχνική δραστηριότητα

ένας τεχνίτης μπορούσε να διαθέτει ο ίδιος τα προϊόντα του, αλλά να είναι και

μέλος εργαστηρίου ή βιοτεχνικής μονάδας

Τρεις είναι οι κατηγορίες εργασιακών μονάδων:

Συντεχνίες

ανεξάρτητοι τεχνίτες

βασιλικά εργαστήρια

Οι συντεχνίες:

επαγγελματικά σωματεία που ελέγχονταν από την κεντρική εξουσία για να

αποφευχθεί η αισχροκέρδεια,

αλλά και να επιτηρούν την παραγωγή και διακίνηση των διαφόρων

προϊόντων.

Περιλάμβαναν αστικούς επαγγελματίες, στους οποίους ανήκαν και

ανεξάρτητοι ιδιοκτήτες κάθε είδους βιοτεχνικού εργαστηρίου καθώς και

ειδικευμένους τεχνίτες πολύτιμων μετάλλων.

Αν και τα σωματεία αυτά αποτελούσαν στην πλειονότητά τους μονάδες

ιδιωτικής οικονομίας, τελούσαν κάτω από τον έλεγχο της κεντρικής εξουσίας

και σταδιακά διατυπώθηκαν αυστηροί κανονισμοί που ρύθμιζαν με κάθε

λεπτομέρεια την ιεράρχηση των συντεχνιών και τον τρόπο λειτουργίας τους

το Επαρχικό Βιβλίο του Λέοντος ΣΤ του Σοφού, κείμενο με νομοθετικές

ρυθμίσεις των δραστηριοτήτων 22 συντεχνιών της Κων/πολης, πηγή

πληροφοριών για αριθμό, είδη, υποχρεώσεις, προνόμια και νομικές

δεσμεύσεις των συντεχνιών της Κωνσταντινούπολης (10ος αι. μ.Χ)

Τα βασιλικά εργαστήρια:

50

κρατικά σωματεία οι δραστηριότητές των οποίων κάλυπταν κρατικές και

ειδικότερα αυτοκρατορικές ανάγκες και ορίζονταν από ειδικές νομοθετικές

διατάξεις.

Τα μέλη τους ήταν μισθωτά και ανήκαν σε διάφορες επαγγελματικές

κατηγορίες: κατασκευαστές πολεμικού εξοπλισμού, υφαντουργοί, βαφείς

μεταξιού, κατασκευαστές κοσμημάτων και πολύτιμων έργων μικροτεχνίας.

Στην ίδια κατηγορία ανήκαν και κογχυλευταί, που επεξεργάζονταν την

πορφύρα, που αποτελούσε κρατικό μονοπώλιο, αλλά και οι μονετάριοι, οι

χαράκτες των νομισμάτων.

Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ

Η βιοτεχνία υφασμάτων

στην πρωτοβυζαντινή περίοδο:

περίφημα ιδιωτικά εργαστήρια, αλλά κυρίως αυτοκρατορικά

προστατευμένα με ειδικό διάταγμα Κων/νου.

Εφάμιλλα της τέχνης και της τεχνικής τους υπήρχαν και στη Συρία,

Παλαιστίνη, Αίγυπτο με έντονη την ελληνιστική παράδοση, τόσο

στην επιλογή των θεμάτων όσο και την επεξεργασία των χρωμάτων.

Πολλά απ’ αυτά συνήθως λινά, έφεραν ζωγραφισμένες, υφαντές

ακόμη και κεντημένες πολύπλοκες διακοσμήσεις.

Μετά την κατάληψη της Αιγύπτου από τους Άραβες η κατασκευή

λινών μεταφέρθηκες στις περιοχές του Στρυμόνα και του Πόντου.

ιδιαίτερη ώθηση στη βιοτεχνία κατασκευής πολύτιμων υφασμάτων

έδωσε η εισαγωγή του μεταξιού στα μέσα του 6ου αι. μετά την

κατάληψη της Συρίας, πήρε τεράστια έκταση στην Κων/λη, ενώ

51

σταδιακά αναπτύχτηκε και σε Πελοπόννησο και αργότερα τον 12ο αι

στη Θήβα.

Το Επαρχικό Βιβλίο αναφέρει 5 συντεχνίες οι οποίες ασχολούνταν με

την επεξεργασία, βαφή, ύφανση και στη συνέχεια το εμπόριο των

μεταξωτών.

Η βιοτεχνία του μεταξιού είχε ξένη αλλά και ντόπια πελατεία.

Αυτοκρατορική οικογένεια, αξιωματούχους του κράτους, μέλη της

αριστοκρατίας και της εκκλησίας.

τα μεταξωτά συγκαταλέγονταν στα κωλυόμενα αγαθά (όπως και το

νόμισμα), δηλαδή σε αυτά για τα οποία απαγορευόταν η ελεύθερη

εξαγωγή. Όσα προορίζονταν για εξαγωγή έπρεπε να σφραγιστούν από

ειδική υπηρεσία του έπαρχου της πόλης.

εισαγωγή μεταξοτροφίας: δύο Βυζαντινοί μοναχοί κατάφεραν να

μεταφέρουν λαθραία αυγά μεταξοσκωλήκων από την περιοχή της

Κίνας και ειδικότερα από τη Σογδιανή. Σταδιακά το Βυζάντιο

αποδεσμεύτηκε από τον περσικό έλεγχο στο εμπόριο του μεταξιού και

ανέπτυξε δική του δραστηριότητα

Η ταπητουργία :

ανήκε επίσης στις δραστήριες βιοτεχνίες ειδών πολυτελείας και διέθετε

αξιόλογη και πλούσια πελατεία.

Ο Μ. Βασίλειος και ο Ι. Χρυσόστομος θεωρούσαν την κάλυψη τοίχων με

χαλιά ένδειξη εξεζητημένου πλούτου

52

Χαλιά δαπέδου με πολύτιμες πέτρες ώστε να μοιάζουν με ψηφιδωτά και με

ποικίλες παραστάσεις κατασκευάζονταν σε διάφορες πόλεις της επικράτειας,

σε Κων/λη και περιφέρεια και στην Πελοπόννησο.

Από την επιχείρηση ταπητουργίας που διέθετε η πλούσια χήρα Δανιηλίδα

στην Πάτρα μαθαίνουμε χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με τεχνική ύφανσης

και πρώτες ύλες που χρησιμοποιούνταν

αναφέρεται μετάξι, λινό , μαλλί με πολύ λεπτή επεξεργασία σε ποικιλία

σχεδίων και χρωμάτων

Τα βαφεία υφασμάτων

η παγκόσμια φήμη τους αντανακλά το υψηλό επίπεδο τεχνικής που διέθετε

αυτός ο τομέας της βιοτεχνίας.

Η βαφή γινόταν με πορφύρα ή με φυτικές βαφές.

Το υλικό της πορφύρας με το οποίο βάφονταν μάλλινα και μεταξωτά

ενδύματα, προορισμένα για τον αυτοκράτορα και τους ανώτατους

αξιωματούχους, αφθονούσε στην Τύρο αλλά και στα νερά της

Πελοποννήσου

Απαιτούσε πολλή εργαστηριακή δουλειά αφού για ένα μόνο διακοσμητικό

σχέδιο χρειάζονταν 12000 όστρακα, Ανάλογες οι τιμές.

Δραστηριότητα 32η:

Τα πολύτιμα μεταξωτά υφάσματα συγκαταλέγονταν στα λεγόμενα κωλυόμενα ή

κεκωλυμένα προϊόντα, σ’ αυτά δηλ, που απαγορευόταν η ελεύθερη εξαγωγή τους.

Όσα προορίζονταν για εξαγωγή έπρεπε να σφραγιστούν από ειδική υπηρεσία του

53

έπαρχου της πόλης. Αν και ο Λιουτπράνδος ήταν επίσημο πρόσωπο και είχε φτάσει

με διπλωματική αποστολή, δεν απαλλάχτηκε από τον έλεγχο των αποσκευών του και

ακόμη περισσότερο δεν του επιτράπηκε να πάρει μαζί του το πολύτιμο φορτίο. Η

πώληση υφασμάτων από δυτικούς, μη εξουσιοδοτημένους έμπορους αποτελούσε

επίσης παράπτωμα σοβαρό με επώδυνες γι’ αυτούς συνέπειες.

Ποιες ήταν οι κατηγορίες των εργασιακών ομάδων στο χώρο της βιοτεχνίας; (158)

Οι συντεχνίες, επαγγελματικά σωματεία, αστικών επαγγελματιών στους

οποίους ανήκαν και ανεξάρτητοι ιδιοκτήτες κάθε είδους βιοτεχνικού

εργαστηρίου καθώς και ειδικευμένοι τεχνίτες πολύτιμων μετάλλων.

Οι ανεξάρτητοι τεχνίτες

Τα βασιλικά εργαστήρια, οι δραστηριότητές τους κάλυπταν κρατικές και

ειδικότερα αυτοκρατορικές ανάγκες. Τα μέλη τους ήταν μισθωτά και ανήκαν

σε διάφορες επαγγελματικές κατηγορίες, κατασκευαστές πολεμικού

εξοπλισμού, κοσμημάτων, υφαντουργοί, βαφείς μεταξιού,

Τι ήταν οι κογχυλευταί; (158)

Αυτοί που επεξεργάζονταν την πορφύρα

Τι ήταν οι μονετάριοι; (158)

Οι χαράκτες των νομισμάτων

Αναφέρατε τομείς της βυζαντινής βιοτεχνίας που αναπτύχθηκαν; (158-160)

Βιοτεχνία υφασμάτων, μεταξιού, η ταπητουργία, η βαφή των υφασμάτων.

Η βαριά βιοτεχνία, ναυπηγεία, μεταλλουργία, οπλουργία.

Τι ήταν τα κωλυόμενα ή κεκωλυμένα προϊόντα; (159)

Τα προϊόντα που απαγορευόταν η ελεύθερη εξαγωγή τους.

54

1.2.8. ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΕΜΠΟΡΙΟ

ΔΟΜΕΣ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗ

Εμπόριο

σημαντικότατο στην οικονομική ζωή Βυζαντίου

γνώρισε πολλές διακυμάνσεις ανάλογα με πολιτικές οικονομικές συνθήκες

κάθε περιόδου

κύριο χαρακτηριστικό της πολιτικής του κράτους:

ο περιορισμός της ιδιωτικής πρωτοβουλίας

ΠΡΩΙΜΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ:

έμποροι και βιοτέχνες υποχρεώθηκαν να οργανωθούν σε επαγγελματικά

σωματεία, που εξελίχθηκαν σε κρατικούς ή μη κρατικούς οργανισμούς

6ος αι. :τα ισχυρότερα σωματεία: των αρτοποιών, εμπόρων ζώων και των

ναυκλήρων

10ος αι. συντεχνίες Κων/πολης

βεστιοπράται και μεταξοπράται, έμποροι μεταξιού,

μυρεψοί, έμποροι αρωμάτων και καλλυντικών

κηρουλάριοι, έμποροι κεριών

σαλδαμάριοι, παντοπώλες

μακελλάριοι και χοιρέμποροι, κρεοπώλες

ιχθυοπράται

αρτοποιοί

Απαιτήσεις κράτους από επαγγελματικά σωματεία:

η αξιολόγηση της παροχής υπηρεσιών ανάλογα με τις αγοραστικές ανάγκες ή

τις απαιτήσεις της αυλής, π.χ. συντεχνίες με σωστό ανεφοδιασμό πόλεων σε

55

είδη πρώτης ανάγκης και στα κρατικά εργαστήρια με πρώτες ύλες, το κράτος

παραχωρούσε στα μέλη της προνόμια οικονομικής φύσης (π.χ. οι ναυπηγοί

(σωστή ναυπήγηση -επάνδρωση -συντήρηση πλοίου και μεταφορά εμπόρων –

αγαθών, είχαν φοροαπαλλαγές και επιδοτήσεις ναύλου.

Αντίθετα : αυστηρές κυρώσεις και χρηματικά πρόστιμα έως διαγραφή από το

σωματείο για όσους δε συμμορφώνονταν με τις ισχύουσες αγορανομικές

διατάξεις. Κυρίως στο εμπόριο υφασμάτων υπήρχαν πολλά περιοριστικά

μέτρα)

Παρεμβατική πολιτική και στον καθορισμό των τιμών των προϊόντων και

έλεγχο διακίνησης τους (π.χ. εμπόριο αλατιού, μεταξιού –κωλυόμενα ή

κεκωλυμένα προϊόντα- και ορισμένες φορές σιταριού)

Οι εμπορικές συναλλαγές είχαν πάντα φορολογικές επιβαρύνσεις

(τελωνειακοί φόροι και δασμοί)

5ο αι. : οι έμποροι καταβάλλουν υψηλό φόρο εξάσκησης επαγγέλματος: το

χρυσάργυρον ή πραγματικό χρυσίο. Καταργήθηκε από Αναστάσιο,

ανακούφιση και ενθάρρυνση εμπορικής δραστηριότητας.

Εισπράξεις τελωνειακών δασμών από Κομμερκιάριους (κύριος δασμός

πρωτοβυζαντινή περιόδου:

η οκτάβα: τον 7ο αι. αντικαταστάθηκε από το κομμέρκιον

Ποιο ήταν το κύριο χαρακτηριστικό της πολιτικής του βυζαντινού κράτους σε

θέματα εμπορίου; (160-161)

Ο περιορισμός της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Οργανώθηκαν έτσι υποχρεωτικά

σωματεία εμπόρων και βιοτεχνών. Οι απαιτήσεις του κράτους από τα

επαγγελματικά σωματεία καθορίζονταν από διάφορους παράγοντες.

Βασικό κριτήριο αποτελούσε η αξιολόγηση της παροχής υπηρεσιών σε

συνάρτηση με τις γενικότερες αγοραστικές ανάγκες ή απαιτήσεις της αυλής.

Αυστηρές κυρώσεις, από χρηματικά πρόστιμα μέχρι διαγραφή από το

σωματείο, προβλέπονταν για όσους παρέβαιναν την επαγγελματική

δεοντολογία και δεν συμμορφώνονταν με τις ισχύουσες αγορανομικές

διατάξεις.

56

Σε πολλές περιπτώσεις το κράτος καθόριζε τις τιμές των προϊόντων, ασκούσε

έλεγχο της διακίνησής τους και συχνά διατηρούσε το μονοπώλιο εμπορίας

ορισμένων προσοδοφόρων προϊόντων.

Επεξηγήστε τα παρακάτω επαγγέλματα; (160)

Βεστιοπράται και μεταξοπράται, έμποροι μεταξιού

Μυρεψοί, έμποροι αρωμάτων και καλλυντικών

Κηρουλάριοι, έμποροι κεριών

Σαλδαμάριοι, παντοπώλες

Μακελλάριοι, κρεοπώλες μοσχαρίσιου κρέατος

Ιχθυοπράται, ψαροπώλες

Ποιος ήταν ο χαρακτήρας των βυζαντινών εμπορικών επιχειρήσεων; (162)

Η περιορισμένη παρουσία μεγάλων εμπορικών επιχειρήσεων

Ο γεωγραφικός περιορισμός της εμπορικής δραστηριότητας

Ο κατακερματισμός των ανταλλαγών σε τοπικές αγορές.

Αναπτύξτε συνοπτικά την εξέλιξη του εμπορίου κατά τους βυζαντινούς χρόνους;

(163-165)

Η αστική και δημογραφική κρίση του 7ου αι. επηρέασε το εμπόριο αρνητικά.

Η άνοδος της αστικής ζωής στο προσκήνιο τον 9ο αι. και 10ο αι. είχε ως

συνέπεια την εξέλιξή του δίνοντας ζωή στις τοπικές αγορές και ώθηση του

εξωτερικού εμπορίου.

Τους 11ο και 12 αι. η επέκταση των αστικών κέντρων, η έντονη εμφάνιση των

Βενετών και δυτικών εμπόρων οδήγησαν στην ακμή της οικονομικής

δραστηριότητας.

57

Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ:

περιορισμένη παρουσία μεγάλων εμπορικών επιχειρήσεων μέσα κι έξω απ’ τα

σύνορα της αυτοκρατορίας

Λίγες οι μεγάλες ναυτιλιακές και εμπορικές επιχειρήσεις, συνήθως

εγκατεστημένες στις μεγάλες πόλεις λειτουργούσαν με μισθωτούς πράκτορες

το μεγαλύτερο μέρος του εσωτερικού και εξωτερικού εμπορίου από

μικρομεσαίους εμπόρους, μικροπωλητές και γυρολόγους αργότερα και από τα

μοναστήρια

γεωγραφικός περιορισμός εμπορικής δραστηριότητας & κατακερματισμός

ανταλλαγών στις τοπικές αγορές

ανάμεσα στα μεγάλα αστικά κέντρα, της Κωνσταντινούπολης, Αλεξανδρείας,

Αντιοχείας, Θεσσαλονίκης

γινόταν το εμπόριο (μόνιμες αγορές)

δίπλα σε αυτές υπήρχαν οι περιοδικές αγορές και οι εμποροπανηγύρεις

είχαν χαρακτήρα τοπικών αγορών (μέσα στα όρια τη επαρχίας)

με εξαίρεση κάποιες ετήσιες αγορές όπως τα Δημήτρια στη

Θεσσαλονίκη, όπου σύχναζαν βυζαντινοί και κυρίως ξένοι

μεγαλέμποροι (διακινούνται υφάσματα, νήματα, γεωργικά προϊόντα)

ΣΤΑΘΜΟΙ ΕΞΕΛΙΞΗΣ:

Πρωτοβυζαντινή περίοδος:

έντονη οικονομική και εμπορική δραστηριότητα

σημαντικό οικονομικό και εμπορικό γεγονός της περιόδου

εισαγωγή της μεταξοτροφίας και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας των μεταξωτών

Μεσοβυζαντινή περιόδος:

7ος αι. η αστική και δημογραφική κρίση επηρέασε αρνητικά εμπορικές και

βιοτεχνικές δραστηριότητες:

58

σημαντικά εμπορικά κέντρα - λιμάνια χάθηκαν και χερσαίοι δρόμοι στον

έλεγχο των Αράβων.

Σε περίοδο ειρήνης οι εμπορικές δραστηριότητες αναθερμαίνονταν, όμως

υψηλοί οι τελωνειακοί δασμοί από Άραβες.

μέσα 9ου αι.: ανάκαμψη της αστικής ζωής: αναβίωση τοπικών αγορών +

άνθηση εξωτερικού εμπορίου (για 1η φορά ίδρυση εμπορικής παροικία στην

Κωνσταντινούπολη από ξένους εμπόρους

11ος -12ος αι.: μεγαλύτερη δραστηριοποίηση οικονομίας και εμπορίου (έντονη

η παρουσία των Βενετών, είχε αποτέλεσμα την άνοδο του ιταλικού εμπορίου)

η Δ’ Σταυροφορία:

παγίωσε την κυριαρχία των Ιταλών

τα ελληνικά κράτη ακολούθησαν πολιτική οικονομικής αυτάρκειας

ενισχύθηκε η τοπική παραγωγή (από αυτοκράτορες της Νίκαιας

δεν ευνοήθηκε το εξωτερικό εμπόριο

Παλαιολόγεια περίοδος:

καθοριστική η παρουσία των δυτικών εμπόρων, κυρίως Ιταλών, σε Μεσόγειο

και περιοχές που ήρθαν οριστικά στα χέρια των Βενετών, Κρήτη, Μεθώνη,

Κορώνη, Εύβοια και ορισμένα νησιά του Αιγαίου

το βυζαντινό εμπόριο αποτελεί πλέον μέρος του δυτικού συστήματος και

εξυπηρετεί τις ανάγκες των δυτικών αγορών

οι δραστηριότητες των Βυζαντινών εμπόρων είχαν πλέον τοπικό ή

διεπαρχιακό χαρακτήρα χωρίς πρόσβαση στο διεθνές εμπόριο .

το 1340 προσπάθεια ανάκτησης της Μαύρης Θάλασσας (έλαβε τέλος το

1350), δευτερεύουσες όλες οι υπόλοιπες εμπορικές δραστηριότητες μέχρι την

εγκαθίδρυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

59

1.2.9. ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΝΟΜΙΣΜΑ: το δολάριο του Μεσαίωνα

Ο σόλιδος, το βυζαντινό χρυσό νόμισμα, το δολάριο του Μεσαίωνα όπως

αποκαλούν σήμερα οι ιστορικοί, είχε σ’ όλη τη διάρκεια της αυτοκρατορίας

τεράστια φήμη.

Συγκαταλέγονταν στα κωλυόμενα ή κεκωλυμένα αγαθά του κράτους, των

οποίων η διακίνησή στο εξωτερικό υπόκειται σε αυστηρό έλεγχο και

προσέκρουε σε αυστηρούς νόμους και διατάξεις)

Πιθανότατα οι περιορισμοί να απέρρεαν από 2 σκοπιμότητες:

1. την επίτευξη κερδοφόρων διακρατικών εμπορικών συναλλαγών προς

όφελος του κράτους και

2. την αποδυνάμωση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και της ανεξέλεγκτης

χρηματικής δραστηριότητας.

Έμπρακτη εφαρμογή του έλεγχου της νομισματικής παραγωγής:

η ένδειξη του νομισματοκοπείου κατά την πρώιμη περίοδο,

η αναγραφή του δηλωτικού γράμματος του επιμέρους εργαστηρίου του

νομισματοκοπείου που ήταν υπεύθυνο για τη συγκεκριμένη κοπή,

εισαγωγή της χρονολογίας κοπής στα χάλκινα από τον Ιουστινιανό και

αργότερα η χάραξη ποικιλίας συμβόλων, αστερίσκων, σταυρών, ροδάκων,

γεωμετρικών σχημάτων, γραμμάτων κ.ά., ή η διαφοροποίηση εικονογραφικών

λεπτομερειών κυρίως στο αυτοκρατορικό ένδυμα ή στα αυτοκρατορικά

σύμβολα)

ΤΟ ΠΑΡΑΠΤΩΜΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΧΑΡΑΞΗΣ

Λόγω του αυστηρού ελέγχου παραγωγής και διακίνησης υπήρχε:

οργανωμένη αποτροπή διαφθοράς του νομίσματος εκ μέρους των

πολιτών

θεσπίζονται νόμοι αυστηροί για την αντιμετώπιση κάθε είδους

παραχάραξης του νομίσματος

60

Για την πρακτική του ψαλιδίσματος της περιφέρειάς του χρυσού

αντιμετώπιζαν ποινή θανάτου

ενώ η κιβδηλοποιία εξισώνονταν με το παράπτωμα εσχάτης προδοσίας

και είχε ανάλογες ποινές.

Στα χάλκινα η παραχάραξη είχε ηπιότερες ποινικές επιπτώσεις και

πολλές φορές λάμβαναν υπόψη την επαγγελματική ενασχόληση του

παραχαράκτη: δήμευση περιουσίας σε αξιωματούχους και ίσως εξορία

ή αναγκαστική εργασία, ενώ σε δούλους η έσχατη των ποινών, αλλά

και πολύ αυστηρές ποινές αν ο παραχαράκτης ήταν υπάλληλος του

νομισματοκοπείου.

Η ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΣ (κοπή χρυσών και

χάλκινων νομισμάτων)

Η παραγωγή νομισμάτων απ’ τα κρατικά νομισματοκοπεία. Ήταν

διασκορπισμένα σε διάφορες επαρχιακές ενότητες, όπως αυτή διαμορφώθηκε

από Διοκλητιανό, συνεχίστηκε τον 6ο αι. και εν μέρει τον 7ο .

Στους πρώτους αιώνες της αυτοκρατορίας τα νομίσματα υπάγονταν στη

δικαιοδοσία του Κόμητος των Ιερών Παροχών

Είναι η εποχή που υπάρχει σαφής διαχωρισμός ανάμεσα στα νομισματοκοπεία

που εκδίδουν χρυσά νομίσματα και σε αυτά που παράγουν χάλκινα:

Χάλκινα κόβονταν σε όλα, ενώ αντίθετα η παραγωγή χρυσών περιορίζονταν

στην πρωτεύουσα κάθε μεγάλης διοικητικής περιφέρειας (π.χ. επί

Ιουστινιανού χρυσοί σόλιδοι εκδίδονται εκτός από την Κων/λη στη

Θεσσαλονίκη , Ραβέννα, και ίσως στη Ρώμη)

Κάθε νομισματοκοπείο (έως τα τέλη του 7ου) χάραζε στις νομισματικές του

εκδόσεις τα αρχικά της πόλης στην οποία λειτουργούσε και το δηλωτικό

γράμμα του εργαστηρίου που ήταν υπεύθυνο για τη συγκεκριμένη κοπή

σε κάθε νομισματοκοπείο λειτουργούσαν περισσότερα από 1 εργαστήρια, ο

αριθμός των οποίων καθοριζόταν από το μέγεθος της παραγωγής του

νομισματοκοπείου

Η δήλωση του νομισματοκοπείου σε μορφή συντομογραφίας αναγραφόταν

στον οπισθότυπο των νομισμάτων

61

Χρυσοί σόλιδοι από το νομισματοκοπείο της πρωτεύουσας είχαν την ένδειξη

CONOB, από τα 3 πρώτα γράμματα Κων/λη σε λατινική γραφή και τα 2

πρώτα γράμματα της λέξης «οβρύζον» (= νόμισμα καθαρόν)

Η συντομογραφία ΟΒ αντιστοιχεί με την ελληνική γραφή του αριθμού 72.

Ο σόλιδος ισούνται με το 1/12 της ρωμαϊκής λίτρας.

Το δηλωτικό του εργαστηρίου προστίθεται στο τέλος της επιγραφής του

οπισθότυπου.

7ος αι. : μαζική κατάργηση επαρχιακών νομισματοκοπείων, ένα και μοναδικό

στην Κων/πολη.

Περίοδος Κομνηνών – Εποχή των Παλαιολόγων

ξαναλειτουργεί της Θεσσαλονίκης

Η κυκλοφορία του έξω από τα σύνορα της αυτοκρατορίας

Από Βόρεια Θάλασσα μέχρι Ινδικό Ωκεανό, λόγω εμπορικών, διπλωματικών

και στρατιωτικών συναλλαγών

ωστόσο η διακίνηση του έξω από τα όρια της αυτοκρατορίας γνώρισε αρκετές

φάσεις

κυκλοφορία σόλιδου στη βόρεια Συρία: άλλαξε με τη νομισματική

μεταρρύθμιση του χαλίφη Abd al Malik, όμως η αραβική

νομισματοκοπία εμπνεύστηκε από το βυζαντινό νομισματικό σύστημα

στις ευρωπαϊκές περιοχές: η διακίνηση του βυζαντινού νομίσματος

διαφοροποιείται ανάλογα με την εποχή και το χαρακτήρα των

συναλλαγών (π.χ. εμφανίζεται έντονα μέσα 10ου – μέσα 11ου σε

περιοχές της Ρωσίας λόγω των εμπορικών και διπλωματικών σχέσεων

Βυζαντίου και Ρώσων)

στη Σκανδιναβία : 1η διείσδυση 5ο και 6ο αι., ενώ η 2η περίοδος

συνδυάζεται με πληρωμή των Βαράγγων μισθοφόρων από τη

βυζαντινή αυλή

62

οι νέοι κυρίαρχοι της Δύσης (Γότθοι, Βησιγότθοι, Γαλάτες, Βαράγγοι

κ.ά.) επηρεάστηκαν από το βυζαντινό σόλιδο και μιμήθηκαν και

ανέπτυξαν σταδιακά τη δική τους νομισματοκοπία

Ως μέσο συναλλαγής μέσα στα όρια της αυτοκρατορίας

το μεγαλύτερο μέρος της φορολογίας (άμεση και η έμμεση) καταβαλλόταν σε

χρήμα (εξαργυρισμός)

κατέληγε στο αυτοκρατορικό θησαυροφυλάκιο

τα βασικά έξοδα του κράτους:

ήταν οι πληρωμές, στρατιωτών και δημοσίων υπαλλήλων

οι πολεμικές αποζημιώσεις,

διπλωματικές αποστολές,

απελευθερώσεις αιχμαλώτων,

χρηματικές δωρεές σε υψηλόβαθμους αξιωματικούς με αφορμή

επετειακών εκδηλώσεων,

κατασκευές οικοδομημάτων,

ελεημοσύνες κ.ά.

Η αριθμητική προσέγγιση του μεγέθους των εσόδων και των εξόδων του

κράτους είναι σχεδόν αδύνατη, καθώς είναι λίγες οι σχετικές πληροφορίες και

δεν προέρχονται από αρχειακά έγγραφα

ενδιαφέρουσα πτυχή η διακίνηση του χάλκινου νομίσματος αντανακλά την

καθημερινότητα και δίνει πληροφορίες για τον τρόπο και την εξέλιξη της

ζωής των πόλεων, το μέγεθος των εμπορικών συναλλαγών και το αγοραστικό

ενδιαφέρον των κατοίκων της.

Τι ήταν ο σόλιδος; (165)

Το βυζαντινό χρυσό νόμισμα, το δολάριο του Μεσαίωνα.

63

Γιατί το χρυσό βυζαντινό νόμισμα υπόκειντο σε περιορισμό διακίνησής του; (166)

Για την επίτευξη κερδοφόρων διακρατικών εμπορικών συναλλαγών προς

όφελος του κράτους.

Για την αποδυνάμωση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και της ανεξέλεγκτης

χρηματικής δραστηριότητας.

Ποιες οι επιπτώσεις σε περίπτωση παραχάραξης και κιβδηλοποιίας του

νομίσματος; (166-167)

Η πρακτική του ψαλιδίσματος της περιφέρειας του νομίσματος επέσυρε την

ποινή του θανάτου.

Η κιβδηλοποιία εξισωνόταν με παράπτωμα της εσχάτης προδοσίας και είχε

ανάλογες ποινές.

Σύμφωνα με διαφορετικούς νόμους επιβαλλόταν η ποινή της πυράς, το

κόψιμο των χεριών.

Στην περίπτωση του χάλκινου νομίσματος οι ποινικές επιπτώσεις είχαν

ηπιότερο χαρακτήρα.

Που γινόταν η παραγωγή του βυζαντινού νομίσματος; (167)

Τα χάλκινα νομίσματα παράγονταν σε όλα τα νομισματοκοπεία, τα χρυσά

μόνο στην πρωτεύουσα κάθε μεγάλης διοικητικής περιφέρειας.

Τι σήμαινε η ένδειξη CONOB πάνω στους χρυσούς σόλιδους; (168)

CON ήταν η τα τρία πρώτα γράμματα της λέξης Κωνσταντινούπολη και OB

από την λέξη οβρύζον δηλαδή νόμισμα καθαρόν.

64