BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ İLAHİYY AT F AKÜLT8SİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ

N!! ll Aprel (Nisan) 2009

Azorbaycan Vii Ditnya odobiyyatmda Molıommod Peyğombor tari:d şoxsiyyoti bodü obraz kimi 4 ı ı

Salimbayova Ülviyya Akif qızı

Azarbaycan va Dünya adabiyyatında Mahammad Peyğambar tarixi şaxsiyyati badii obraz kimi.

Mahammad peyğambarin yaşadığı dövrdan bizi 14 asrlik zaman fasilasi ayınr.

8rab tarixçilari bela hesab edirlar ki, peyğambarimiz /s.a.s/ 570-ci il avqustun 29-da Makb yaxınlığında Kabanin 300 metrliyindaki bir evda dünyaya galırıişdir. O, anadan olan vax'i atası Abdullah Suriyada safarda idi. Körp'Qnin babası 8bd-al-Müttalib adata göra, Qureyşilar qabilasinin Haşimi, Ümayya sülalalarindan olan tanınmış adamları yığıb uşağın adını

''Mahammad" qoymuşdur. (1.6. Mahammad peyğambarin hayatı.

Azarbaycan Dövlat Naşriyyatı. Bakı-1990. sah.6.). Mahammad adının arab dilindan tarcümasi bayanilırıiş, madh edilırıiş demakdir. (2.376. 8rab va fars sözlari lüğati. Azarbaycan Elırılar Akademiyası Nizarnİ adına 8dabiyyat va Dil İnstitutu. Bakı-1966. sah.376.).

"Nahcül-Balağa" kitabında Peyğambarin asli-kökü barada bu malumatlara rast galirik: "Uca Allah Malıamınadi /s.a.s./, peyğambarlarini aşkarladığı va arnanat saxlayanlarını seçdiyi bir ağacdan akarak, an münbit madanlarda va an aziz köklarda yetirdi. Onun asli asillarin an yaxşısı, nasli nasillarin an xeyirlisi, ailasi ailalarin an yaxşısı, şacarasi şacamlarin an yaxşısıdır. O, haramda baslanmiş, ucalıq va şarafatla boy atınışdır. O ağacın uzun budaqları va har alinin çatınadığı bir meyvasi var. (3. Nahcül-Balağa. Seyid ŞarifRazi. Naşir- "Facri Quran". 1385).

Tövratda va Bibliyada bela ravayat edilir ki, arablar İbrahimin naslindan tömrnişlar: Şimalda yaşayan arablarin ulu babası İsmail, Canubda yaşayanlarınkı isa Qahtan olırıuşdur. Hazırda 8rabistanda haqiqatda mövcud olan qabila bölgüsüna göra,amblar şimaldakı qabilalar (nizarilar va ya maaddilar) ila canubdakı qabilalara (yamanilar) aynlır. Şimaldakı qabilalar öz adlarını afsanavi ulu babalanndan ( Nizar va ya Maa d ) alı b iki asas qrupa bölünür: rabia va mozar: islam dini hala meydana galırıazdan avval İraqa köçan bu iki qrupun xatirasi Farat çayı hövzasinda Diyar-Rabia va Diyar­Mozar deyilan yerlarin adlarında indiya qadar qalrnışdır. Bu iki qrupdan bir

412 Ülviyya SôLİlvJBôYOVA

çox q:lbil:l tör:lmişdir: bu q:lbil:ll:lrd:ln biri indiy:ld:lk M:lkbnin yaxınlığında

yaşayan Qureyş q:lbil:lsidir ki, M:lh:lmm:ld peyğ:lmb:lr bu q:lbil:ly:l

mgnsubdur. (4.20. Anri Masse. İslam. Bal<I ı992. S:lh.20.).

Tarixi şgxsİyygt olan M:lh:lmm:ld :lleyhiss:llamı Azgrbaycan v:l Dünya

:ld:lbiyyatında h:lr:l öz zövqün:l, t:lbliğ etmgk istgdiyi f:llsgfi fikirl:lr:l bir növ

uyğunlaşdırmağa çalışrnışdır. M:lh:lmm:ld gleyhiss:llarnın adına ilk öncg

yazılı abid:lmiz olan "Kitabi- D:ld:l Qorqud" dastanında rast gglirik. Tarixçi

R.aşid:lddin D:ld:l Qorqudun VII :lsrdg M:lh:lmm:ld peyğ:lmb:lrin dövründg

yaşadığını qeyd edir. Y axud, XVII gsrd:l Azgrbaycanda olmuş s:lyyah Adam

Oleari yazır: "Qorqud haqqında deyirl:lr ki, o, M:lh:lmm:ldin dostu imiş,

h:lmişg onun yanında olarmış. Tghsilini d:l onun yanında almışdır. Lakin o,

M:lh:lmm:ldd:ln sonra 300 il daha ömür sürmüşdür".

"Kitabi-D:ld:l Qorqud" dastanında "Basatın T:lp:lgözü öldürrn:lsi

boyu"nda Basatın dilindgn "La-ilah:l-ill:lllah M:lh:lmm:ldin R.asüllüllah"

blamını eşidirik. Qazan xan dastanın bir yerind:l deyir: "Mghgmmgd dini

eşqil:l qılınc urdum". V:l yaxud dastanın bir yerind:l bu s:ltirl:lrl:l rastlaşınq:

"Oğuz b:lyl:lri h:lp yetdilgr. Ari sudan abdgst aldılar. Ağ alınlarını yerg

qoydular, iki rübt namaz qıldılar. Adı görklü M:lh:lmm:ld:l salavat

ggtirdil:lr".

"Kitabi- D:ld:l Qorqud"un bütün boylarında M:lh:lmm:ld :lleyhissglarnın

adı Ç:lkilir. Dastanın on iki boyundan ı ı -nin sonunda dualar "Günahsızı adı

görklü M:lh:lmm:ld Mustafa üzü suyuna bağışlasın", "Günahsızı qadir Tanrı

adı görklü M:lh:lmm:ld:l bağışlasın", "Günahsızı M:lh:lmm:ld Mustafa

bağışlasın", "Günahsızı adı görklü M:lh:lmm:ld Mustafa hörrn:ltin:l

bağışlasın"la bitir. Oğuz b:lyl:lri kafirl:lrl:l vuruş m:lqamlarında da döyüş:l

atılmazdan önc:l Peyğ:lmb:lri xatırlayırlar. Oğuzların kafirl:lrl:l vuruşunda

mgqsgd, amal bir t:lr:lfdgn v:lt:ln, el-oba, dig:lr t:lr:lfd:ln İslam dini v:l bu dinin

S:lfV:lri M:lh:lmm:lddir. "B:lkil oğlu arnran boyu"nda Bgkilın atdan yıxılıb

ayağıru sındırdığını eşid:ln kafirl:lr onun üstün:l hücuma hazırlaşırlar. B:lkil,

oğlu arnrana deyir ki, gedib Bayandır xandan, Qazan b:lydgn kömgk ismsin,

arnran is:l bildirir: "Ala gözlü üç yüz yigidin mana vergil yoldaşlığa, Dil,

M:lh:lmm:ld yolunda dürüşgyim s:lnin üçün". (D-246).

"Kitabi-D:ld:l Qorqud"da Peyğ:lmb:lrin adı al:lml:lrin yaradıcısı olan

Allahın /c.c./ adıyla qoşa Ç:lkılir V:l h:lr işin m:lhz onların razılığı il:l başa

g:ll:lc:lying inanırlar.

Azarbaycan va Diinya adabiyyatmda Malıammad Peyğambar tarixi şaxsiyyati b adi i obraz kimi 413

"Kitabi-D::ıd;;ı Qorqud"da İslam peyğ::ımb::ıri M::ıh::ımm::ıd::ı /s.::ı.s./

oğuzlann s::ımimi m::ıh::ıbb::ıti islamı q::ıbul etmiş türkl::ırin bu din::ı d::ırind::ın

bağlandıqlannı sübut edir. (5.242. "D::ıd::ı Qorqud kitabı. Ensiklopedik lüğ::ıt. "Önd::ır N::ışriyyatı". Bakı-2004. s::ıh.242.).

K.lassik Az::ırbaycan ::ıd::ıbiyyatında M::ıh::ımm::ıd peyğ::ımb::ırin

ş::ıxsiyy::ıtin::ı müxt::ılif aspektl::ırd::ın yanaşılıb. M::ıs::ıl::ın, Nizarnİ ::ıs::ırl::ırinin

r::ısmi lıiss::ısind::ı olsa da, M::ıh::ımm::ıd peyğ::ımb::ıri ideallaşdınr, onu "azad::ıl::ırin dostu, kölg::ıli ağac" ("Ş::ır::ıfnam::ı"), ";;ıqlin sultanı, s::ıxav::ıt

mülkünün böyüyü, bütün möhtacların p::ınahı, lovğalığın düşm::ıni" ("Leyli v::ı M::ıcnun"), "m::ığrurlara qarşı amansız, düşkünl::ır::ı köm::ık ed::ın, yaxşı

insanlara r::ığb::ıt b::ısl::ıy::ın, pis adamlara nifr::ıt ed::ın, z::ıhm::ıtsev::ın" ("Yeddi göz::ıl"), "yetiml::ırin dostu, ağıl v::ı bilikd::ın qüvv::ıt alan, ::ıdal::ıtli" ("Xosrov v::ı Şirin"), "taxt-tac düşm::ıni, q::ılbiqınqlann dostu, x::ıst::ı dünyanın hakimi" ("İqbalnam::ı") v::ı sair adlandınr. Nizarninin "X::ıms::ı"sind::ı M::ıh::ımm::ıd

t::ıkallahlılıq t::ılimin::ı aylı, ulduzlu bir gec::ıd::ı başlayır: Bir gec::ı m::ıclis::ı göy vurdu b::ız::ık, Gec::ı-m::ın İşığam-dedi-gündüz t::ık. .. Nizamid::ı d::ı bel::ı bir fikir güclüdür ki, M::ıh::ımm::ıdd::ın sonra İslam dini

korlaıımış, zalımlann v::ı din il::ı alver ed::ınl::ırin m::ınafeyin::ı xidm::ıt etınişdir. İslam peyğ::ımb::ırinin "Ş::ıqqül-q::ım;;ır", "Merac", ağacın qılınca

çevrilın::ısi, xütb::ı oxuyarbn belini söybdiyi ağacın ağlaması, bir ağacın yerind::ın h::ımk::ıt etın::ısi, canavar, d::ıv::ı, brt::ınk::ıl;;ı v::ı z::ıh::ırl::ınmiş qoyunun danışması, ceyraııın şikay::ıti v::ı saim kimi çoxlu möcüz::ıl::ıri olmuşdur.

İbni Ş::ırş Aşub n::ıql edir ki, peyğ::ımb::ırd::ın 4400 möcüz;;ı görünmüşdür. Onlardan 3000-i qeyd olunmuşdur, lakin onun ::ıv::ızolunmaz möcüz::ısi

h::ıyatda daima yaşar "Quran"dır. Hicmtd::ın bir az ::ıvv::ıl, r::ıc::ıb ayının 27-d::ı M::ıh::ımm::ıd peyğ::ımb::ırin

h::ıyatında el::ı bir hadis::ı baş vermişdi ki, Ş::ırqin obu-1-ala ::ıl-M::ı::ırri, Nizarnİ G::ınc::ıvi, İmad::ıddin N::ısimi, M::ıh::ımm::ıd Füzuli, Q::ırbin Aligyeri Dante kimi dühal~ fikir dünyasını m::ışğul ed::ın, onlann yaradıcılığında d::ırin iz buraxan bu hadis::ı İsra v::ı Merac hadis::ısi idi.

Meraciyy::ı ::ır::ıb dilind::ın t::ırcüm::ıd;;ı çıxılacaq yer, göy::ı çıxına

m::ınalannda olan "marac" sözünd::ın yaranmış ::ıd::ıbi termindir. Dini mvay::ıtl::ır ::ısasında m::ınzum ş::ıkild::ı yazılan bel::ı ::ıs::ırl::ırd::ı İslam peyğ::ımb::ıri

M::ıh::ımm::ıdin göy::ı yüks::ılib oradan ilahi ehkamlar g::ıtirm::ısi t::ısvir olunur.

414 Ülviyya SôLİMBôYOVA

Ş:;ırqd:;ı :;ın böyük klassikbrd:;ın tutmuş minl:;ırc:;ı şair bu mövzuda m:;ınzum dastanlar, poemalar, lirik şeirl:;ır yazmışlar. Nizami G:;ınc:;ıvi

"X:;ıms:;ı"sind:;ıki poemalann :;ıks:;ıriyy:;ıtind:;ı s:;ın:;ıtkar dühasının m:;ıhsulu olan kamil b:;ıdii-f:;ıls:;ı:fi meraciyy:;ı vardır. Obrazlı dild:;ı, mü:x.1::;ılif m:;ınzum

ş:;ıkill:;ırd:;ı yazılsa da çox vaxt m:;ısn:;ıvi v:;ı q:;ısid:;ı jandarında yaradılır.

Türkiy:;ı alimi Metin Karaorsun :fikrinc:;ı ilk meraciyy:;ıni XI :;ısr şairi Xoca 8hm:;ıd Y:;ıs:;ıvi yazmışdır. (6.125. Ensiklopedik Lüğ:;ıt. 8d:;ıbiyyatşünaslıq. Bakı 1998. s:;ıh.125.).

124 min peyğ:;ımb:;ırl:;ırin iç:;ırisind:;ı Allah-T:;ıala Muh:;ımm:;ıd /:;ı.s.:;ı./-ı

asİmana d:;ıv:;ıt edib, onunla söhb:;ıt etmişdir. fuısuli-8kr:;ım /s.:;ı.s./ bel:;ı buyurur: Merac gec:;ısi asİmanlara doğru

getdikd:;ı Allah m:;ın:;ı bel:;ı v:;ıhy etdi: Ey M:;ıh:;ımm:;ıd, M:;ın yer:;ı n:;ız:;ır saldım, bütün insanların arasından s:;ıni seçib peyğ:;ımb:;ır q:;ırar verdim. S:;ınin adını

Öz adımdan yaratmışam. Çünki M:;ın M:;ıhmudam, S:;ın is:;ı M:;ıh:;ımm:;ıd (bu iki blm:;ınin h:;ır ikisinin kökü eynidir- m.).

H:;ızr:;ıt Peyğ:;ımb:;ır /s.:;ı.s./ göyl:;ır:;ı merac ed:;ın zaman Allah-T:;ıala bel:;ı buyurmuşdur: "Bu cür :;ıziz v:;ı ş:;ıraf:;ıtli qonağı :;ıliboş yola salmaq olmaz. Odur ki, Allah-T:;ıala beş vaxt namaz qılmağı H:;ızr:;ıt Peyğ:;ımb:;ır:;ı h:;ıdiyy:;ı

etdi. H:;ızr:;ıt Peyğ:;ımb:;ır d:;ı namazı ümm:;ıtl:;ır:;ı mlim etdi. Namaz b:;ınd:;ıl:;ırin meracıdır v:;ı :;ın böyük bağışlanınaq vasit:;ısidir. ( 7.132. "Kök v:;ı budaqlar". Hacı Xav:;ır Xanım. "Adiloğlu" n:;ışriyyatı. Bakı-2001. s:;ıh.355-356.).

Allah-T:;ıala Merac zamanı M:;ıh:;ımm:;ıd peyğ:;ımb:;ır:;ı demişdir: "Valau l:;ıb, valau l:;ıb l:;ım:;ı xalaqtul-:;ıfl:;ıb" (S:;ın olmasaydın, s:;ın olmasaydın

f:;ıl:;ıkl:;ıri yaratmazdım).

Qazi Bürhan:;ıddin poeziyasında bu hadis:;ıy:;ı aşiqın vüsala çatınası il:;ı

:;ılaq:;ıdar müraci:;ıt edilir. Şair gec:;ıl:;ır q:;ılb:;ın yan düşünm:;ısini "könül bu gec:;ı qıldı yen:;ı yarına merac" adlandırmaqla sevgilini Tanrı q:;ıd:;ır :;ıziz v:;ı

uca tutmuş olur. Sufil:;ır mistik kamill:;ışm:;ı v:;ı Allaha qovuşma yolunda Mahammad

peyğambarin Meracından ilham alır, onlar da Allah-Taala ila tamasa can atırdılar. Sufilar içarisinda ilk dafa öz daxili hissiyyatlarını, ruhi-mistik mlatümlarini Merac hadisasi ila alaqalandiran vahdati-vücud falsafasinin banilarindan biri sayılan Bbu Yazid Bistami (878-ci ilda ölüb) olmuşdur. O, hatta öz ruhunun göylara qalxması, Allaha qovuşması barasinda müxtalif ravayatlar da söylamişdir. Maşhur sufi alimi, tasavvüfi.in maşhur

Aziirbaycan Vii Dünya iKliibiyyatında lvfillıilnmıiid Peyğ;mıbiir tarixi Şilxsiyyilti biJiiii obraz kimi 415

n:::ızgriyygçisi, İbn gl-8rgbi dg özünün "gl-Fütuhat gl-Mgkkiyyg" (Mgkb

açıqlamalan) vg "Kitab gl-isra" (Gecg isra edilrngk haqqında kitab)

gsgrlgfindg Merac hadisgsing toxunınuş, sufinin ruhgn merac edg

bilrngsindgn bghs etmişdir. (8.62. H.M.<!>IDII:ımTHHc:ıarii:. Ilpe,ı:ı;cTaımenne o

norycTOponneM MHpe B apa6cKoll: MM<l>onornn M JIMTeparype. BocToK-

3arıa,ı:ı;. Hccne,ı:ı;oBaHIDI. IlepeBo,ı:ı;oı. I1y6JIMKaı:ı;nn. M., 1989. c. 62). fgzlüllah Ngiminin "Mghgbbgtnamg" gsgrinin bir hissgsindg, Allahın

/c.c/ Mghgmrngdg /s.Q.s/ peyğgmbgrlik verildiyi anda, ona saqqalsız cavan

oğlan şgklindg göründüyünü öyrgııirik vg elg buradan da mglurnatlanınq ki,

Mghgmrngd /s.Q.s/ bu cavana (Allaha /c.c/) vurulrnuşdur. Ngimi,

Mghgmrngdi /s.Q.s/ "aşiqlgrin soltanı" adlandınr. ( 9. Ngimi

"MghQıbbgtnamg". ilsiz).

Ngsimi şeirlgrindg özünün merac etmgsiııi göstgrmişdir:

Meracg çıxdı nıhi-Ngsimi Büraq ilgn,

Şollaşgdgn ng faidg kim, lal-zglul ola?

Buradan belg bir fikir hasil olur ki, Ngsiminin ruhu Büraq*

(*Mghgmrngd /s.Q.s/ Merac edgrbn bu ata miııib Allah dgrgahına

qalxmışdır) ilg merac etdiyindgn onun "lal-zglul" quru cisrni qalmışdır. Y gnİ

şair bir növ öz maddi varlığı ilg deyil, ruhgn Allah-Tgalanın vüsalına

qovuşmağın mümkünlüyünü bildirir. Başqa bir şeirindg Ngsimi sözünün

meraca çıxdığını söylgyir: Çıxdı Ngsirniııin sözü meraca, ey xülqi-Hgsgn,

QQlgil ki, "sübhan-gllgzi-gsra"yg, xoş gsra imiş.

Şairin sözünün uca bir mgqama, meraca qalxmasından bghs etmgsi, ümurııiyygtlg, hürufilikdg sözün müqgddgs sayılmasından irgli gglir. ( 1 O .23 7.

Aidg Qasımova. "Quran qissglgri XIV-XVI gsrlgr Azgrbaycan gdgbiyyatının

ideya-bgdii qaynaqlarından biri kimi". Bakı-''Nurlan". 2005. sgh.237). "Dghnamg"nin Mghgmrngd peyğgmbgrin ngting hgsr edilmiş hissgsindg

isg Xgtai meracdan Mghgmrngd peyğgmbgrin hgyatı ilg bağlı bir hadisg-bir

möcüzg kimi söhbgt açır:

Ol iki tuabi qürrgtül-eyn,

Ol mayg mgqami qabi-qövseyn

Ol qıldı müngvvgr afitabi

Şgqqetdi glilg malıtabı

Ayağı basan yer oldu sgr tae,

416 Ülviyya SeLİlvfBeYOVA

Cövlani-Büraqi suyi-merac. H::ıdislgrdg göstgrilir ki, merac etmgzdgn gvvgl Mghgmrngd peyğgmbgr

dörd yerdg ayaq saxlayıb dayanmışdır. Birinci dgfg Cgbrail gleyhissglam onu

zgmzgm quyusunun yanmda saxlayıb onun singsini açmış vg qglbini

insanlara mgxsus pislikbrdgn vg kin-küdurgtdgn yuyub tgmizbrnişdir.

İkiknci dgfg peyğgmbgrimiz Tur dağmda Musa peyğgmbgrin fg 1 Allah-Tgala

ilg danışdığı yerdg, üçüncü dgfg İsa gleyhissglarnm anadan olduğu Beytül­

Lglımdg dayanmış, hgr iki yerdg namaz qılrnışdır. Dördüncü dgfg o, Beytül­

müqaddgsdg dayanıb peyğgmbgflgrin birgg narnazına imamlıq etmişdir.

Merada bağlı hgdislgrin birindg isg İbrahim peyğgmbgrin Mahamrnad

aleyhissglamm bütün peyğgmbgrlardan üstün olmasını söylamasini bildirir.

Mahammgd gleyhissglam "xatgmül gnbiya"-sonuncu peyğambar, "fatih­

birinci peyğgmbgrdir. Bir hgdisdg göstgrilir ki, peyğgmbar dernişdir: "Adgm

hala palçıq halmda olarkan mgn Umrnu-1-k:itabda Abdulla (Allahın qulu) vg

xatamu-1- gnbiya idim".

Füzuli dg yuxarıdakı hgdisi nazmg çgkarak, Mahgmrnad aleyhissalarnm

"sabqati zat" olduğunu, ygni Adgmdgn daha gvval yaranıb peyğambgrlik:

qazandığını bildirir. Füzulinin "Leyli vg Mgcnun" mgsngvisindg şair Peyğambgri bu cür

sözlgrla vgsf edir: "Ey elm mgktgbinin müallirni! Şarigt ölbsinin hakimi!

Peyğambarlgr sanin dgrgahma üz tutar, göylgr sgnin qarşmda tgzim edgr ...

Dünya sani möhkgm istgdi, dövr daimi olmağını dilgdi, bir-bir özgg

peyğambgrlam çatı b, pilla-pillg sgni meraca çıxartdı ... Peyğambgrlgr silsilasi

sana bağlandı ki, ixtilaf bglasmdan üzülmasin. 8nbiya ilg sanin zatının

nisbati glif kimidir, haqiqatgn, başlanğıc da sgnsgn, qurtaracaq da san". (1 1.

"Leyli va Mgcnun". Mghgmmad Füzuli. "Maarif' Ngşriy-yatı. Bakı-1991. sgh

22, 23, 26).

"Man kimgm?-bir fgqiri-bisarü pa"-mgtlali qasidgsindg Füzuli

Malıamınadi /s.g.s/ seyyidlgrin qazisi, elmin mgnbgyi adlandınr:

Mir seyyid Mghgmmadi-ğazi,

Manbgi-elmü helmü cudü sgxa. *

(*12.234. Füzuli. Seçilıniş gsarlgri. Bakı "Şgrq-Qgrb"-1992. sah.234).

Klassik şeirimizin sonrakı nümunalarinda Şgqqül-qgmarlg bağlı

talmihlgrg xalq yaradıcılığmdan gg}mg çalarlar da vurulduğunu görürük.

Seyid 8zim Şirvaninin bir şeirindg deyilir:

Azarbaycan va Dünya adabiyyatında Mahanmıad Peyğaıııbar taıiu şaxsiyyati bad ii obırız kimi 417

Dedim, "ey malı, üzünd:;ı n:;ıdir ol z:;ıxm", dedi: "Mustafa barmağıdır, ş:;ıqq eyl:;ıyibdir q:;ım:;ıri". Bel:;ı r:;ıvay:;ıt edilir ki, bir kişinin Mustafa adlı :;ırköyün bir uşağı olur: bir

gün anası il:;ı sözl:;ış:;ın uşaq onun üzün:;ı bir sill:;ı vurur. Ata arvadının üzünd:;ıki barmaq izl:;ırini görüb s:;ıb:;ıbini soruşduqda, arvad, "Mustafa barınağıdır ş:;ıqq eyl:;ıyibdir q:;ım:;ıri"-dey:;ı cavab verir. (13.588. Seyid Bzim Şirvani. Bs:;ırl:;ıri. I -cild. Bakı, 1967, s:;ıh.588).

Klassik şairl:;ırimizin yaradıcılığında peyğ:;ımb:;ırimizin h:;ıyatı, f:;ıaliyy:;ıti, möcüz:;ıl:;ıri geniş intişar tapsa da, M:;ıh:;ımm:;ıd :;ıleyhiss:;ılam haqqında

Az:;ırbaycan :;ıd:;ıbiyyatında ilk dolğun :;ıs:;ıri Hüseyn Cavid, Q:;ırb

:;ıd:;ıbiyyatında is:;ı, Volter v:;ı Höte q:;ıl:;ım:;ı almışlar. l\1:;ışhur fransız yazıçısı-:filosofu Volter "Peyğ:;ımb:;ır, M:;ıh:;ımm:;ıd v:;ı ya

fanatizm" (1 740) faci:;ısind:;ı örtülü ş:;ıkild:;ı xristianlığı pisl:;ım:;ık m:;ıqs:;ıdil:;ı

tarixi ş:;ıxsiyy:;ıt olan M:;ıh:;ımm:;ıdl:;ı heç bir :;ılaq:;ısi olmayan bir "M:;ıh:;ımm:;ıd"

uyduruh onu öz :fikirl:;ırinin carçısına çevirmişdir. Volterin M:;ıh:;ımm:;ıdi

yalançı, hiyl:;ıg:;ır, v:;ıhşi, qatil, v:;ıt:;ındaşlarını aldadan, yoldan çıxaran,

insanları cinay:;ıt:;ı sövq ed:;ın ifrat xııdbin, zalım bir despotdur. Volter A vropa inkvizitorlarının sif:;ıtini, :;ım:;ılini islam peyğ:;ımb:;ırin:;ı istinad etmişdir.

Volterin bu :;ıs:;ıri Roma papasını narazı salmışdır. Volterin :;ıksin:;ı Höte M:;ıh:;ımm:;ıdi yalançı, xain deyil, yeni bir ideya,

etiqad axtarıcısı, bir müt:;ıf:;ıkkir kimi göst:;ırir. "M:;ıh:;ımm:;ıd" v:;ı

"M:;ıh:;ımm:;ıdin malınısı"nda M:;ıh:;ımm:;ıd ulduzlu bir gec:;ıd:;ı ucsuz-bucaqsız bir s:;ıhrada oturmuş,d:;ırin düşünc:;ıl:;ım dalmışdır. (H. Cavidin "Peyğ:;ımb:;ır"inin I s:;ıhn:;ısind:;ı olduğu kimi). O, aya, ulduzlara müraci:;ıt

edir,onlardan öz qövmü üçün işıq, qüvv:;ıt, idrak, doğru yol ismyir. Bu zaman M:;ıh:;ımm:;ıdin süd anası H:;ılim:;ı g:;ılib onu tapır. Bel:;ı bir qorxulu yerd:;ı n:;ı

üçün mk-t:;ınha oturduğunu soruşur. M:;ıh:;ımm:;ıd t:;ık olmadığını, öz Allahı il:;ı b:;ırab:;ır olduğunu, Allahın ş:;ıfq:;ıt v:;ı m:;ırh:;ım:;ıti il:;ı b:;ıxtiyar olduğunu

söyl:;ıyir. H:;ılim:;ınin maraqla "s:;ın Allahı görmüs:;ınmi?" sualına M:;ıh:;ımm:;ıd t:;ı:;ıccübl:;ı cavab verir ki, ''b:;ıs s:;ın Onu görmürs:;ın?". Sonra süd anasına anladır ki, onun Allahını mbi:;ıtin bütün hadis:;ıl:;ırind:;ı, h:;ır bir güld:;ı çiç:;ıkd:;ı bel:;ı görm:;ık mümkündür. M:;ıh:;ımm:;ıd öz Allalıma yalvarır ki, onun süd anasına, H:;ılim:;ıy:;ı el:;ı bir istedad versin ki, o da Allahı t:;ıbi:;ıtd:;ı görüb d:;ırk ed:;ı bilsin. H:;ılim:;ınin "s:;ınin Allahının yaşadığı yer haradır?" sualına,

M:;ıh:;ımm:;ıd cavab verir ki, "h:;ır yer".

420 ÜMrya SôLİMBôYOVA

bgşgrdg parlaması vg görünmgsidir". Bundan belg ngticg çıxır ki, ancaq Mghgmmgd yüzündg Tanrım görmgk olur. Onlarca mg}gk dg bir rgmz-bir

qüvvgtdir. (14.20. "Cavidi xatırlarbn". Bakı-1982. sgh.20). Mgrhum Seyid Şgrif Rni bu bargdg yazır: "Böyük Allah Rgsullahı /s/

peyğgmbgr}grin şgcgrgsindgn, nur çırağdanından, alnının yuxansından,

"Bgtha"nın (Mgkkeyi-mübrrgmg) göbgyindgn, qaranlığın çırağından vg

hikmgt bulaqlannın gözündgn seçdi. (** "Nghcül-Bglağg". Seyid ŞgrifRgzi.

Naşir "Fgcri-Quran". 1385. sgh.ll6). Cavidin "Peyğgmbgr" gsgri vghdgti-vücud fglsgfi konsepsiyası i}g sufi

fglsgfgsi qovşağında yaranan bir gsgrdir. Sufilgrin Allahın kainatı yaratdığı

ardıcıllıq Cavidin bu gsgrindg qabarıq şgkildg öz gksini tapmışdır. Belg ki, sufilgrg görg, Allah kainatı bu ardıcıllıqla yaratmışdır:

8vvglcg bir parlaq cövhgr yaradılmışdır. Bu cövhgrg "gqli-küll", "nuri­Mghgmmgd", "lövhi-mghfuz" vg "nıhi-izafi" adları verilir. "8rgz" müqabili

olan bu "Cövhgr" bütün ruhların vg cisimlgrin yaradılışının başlanğıcıdır. Allah bu cövhgrg sevgi gözü ilg baxmış vg cövhgr utandığından grimişdir. Bu grimiş cövhgrin üstüng çıxan köpüyündgn gvvglcg "ngfsi-küll", sonra isg ardıcıl olaraq mglgk}grin, peyğgmbgr}grin, övliyaların, arifbrin, möminlgrin,

kafirlgrin, cinlgrin, şeytanların, heyvanatın, ngbatatın ruhlan yaradılmışdır. Bu algm "algmi-grvah"dır. Aradan iki min il keçdikdgn sonra Allah cisimlgr a}gmini yaratmaq istgdi. Y eng o ilk cövhgrg eşq ilg baxdı. Cövhgr hgrgkgtg

gglib dalğalandı vg s. (15.134-135. 8.N.Tgrlan. Divan gdgbiyyatı­

A.Çglgbioğlu. ali Nihad Tgrlan. Ankara, 1989. sgh.134- 135). Nghaygt, istgr Quran vg hgdislgrdg, istgrsg dg fglsgfi qaynaqlarda

kainatın yaradılması ilg bağlı mülahizgl:}ri tgsgvvüf nümaygndglgri eşq ilg

bağlayır, eşqi maddi a}gm vg ondakı gözglliyin yaradılmasının başlıca sgbgbi

kimi göstgrirdil:}r. Cavidin "Peyğgmbgr"inin I pgrdgsindg Mghgmmgdin düşüncg arzuları

orta gsrin "eşqi-mütlgq"g, "hüsni-mütlgq"g qovuşmaq istgygn sufi

şairlgrinin arzu vg düşüncglgrini xatırladır. Bu halında Mghgmmgd bir qgdgr dg sadglövh, sufi, tgriqgtçi vg mügyygn dgrgcgdg dini ehkama, mövhumat vg

xürafata düşmgn olan bir şairdir. O, göylgrg uçmaq, Allahı gözü ilg görmgk istgyir:

Anlarnam bir şu ölçüsüz, şu dgrin, Şu qaranlıq çiçgkli pgrdg neçin?

Azarbaycan va Dünya adabiyyatuıda Malıammad Peyğambar taıiı:i şaxsiyyati badii obraz kimi 421

M:mi yalnız düşündürgn şu mgal,

Hgp bu, yalnız bu, daima bu sual. Uça bilsgydim iştg gn gvvgl,

Onu bir tarda parçalar da hgmgn,

Qovuşardırn o hüsni-mütlgqg mgn. * (* 16. H.Cavid. "Seçilmiş gsgrlgri". ID cild. Ba.kı-2005).

Mghgmmgd mümkün olmayan arzular bgslgyir. Buradaca şairang vg

filosofang illiamın simvolu kimi verilgn Mglgk Mghgmmgdin imdadına çatıb,

ona tgsgvvüfdgn dgrs verir, filosofang idrakın yolunu göst;)rir. Mglgk

Mghgmmgdg öyrgdir ki, Tanrını görmgk yox, ancaq duymaq mümkündür ki,

bu da iki yol ilg ola bilgr: biri mgngvi tgkamül, özünü dgrk etmgk, öz

içgrisinclgn gglgn sgdaya qulaq vermgk, ikincisi dg Allahı tgbigtin özündg

axtannaq, müşahidg etmgk yoludur:

Onu dgrk eylgmgk qolay ... ancaq,

V er içindgn gglgn sgdayg qulaq,

Dinlg hgp kainatı, seyr eylg.

Hgr güngş ondan iştg bir şölg ...

Hgr ufaq zgrrg, hgr kiçik yarpaq,

Sana söylgr bu rgmzi pgk parlaq.

Mglgyin Peyğgmbgrg mlqin etdiyi bu fikirlgr İınadgddin Ngsiminin

fglsgfi fikirlgrinin tgkrarıdır. Burada da Cavid Höte kimi msgvvüfg qapılıb

Allahı göylgrdgn tgbigtg endirir. Bununla o, heç dg materializmg qapılmır.

8ksing, Allalım yaratdığı hgr bir şeydg, xüsusgn dg, dgyişbn tgbigtdg

Allalım gmfİ vg gli ilg yaradılanları gördüyünü demgk istgyir. Bu fikirlgri ilg

dg, Cavid döng-döng yüksglir. Çünki Allalım yaratdıqlarında Allahı

görıngmgk gn azından cahillikdir. Adi bir misal ggtirgk: Balıarda dağlarda

qar altından baş qaldıran bgnövşgni gördükdg vg yaxud, "Mahi-taban" olan

''bgdrlgnmiş" ayı gördükdg, "f)lhgmdülillah" deyib, Allaha /c.c/ hgmd-sgna

oxuyub, şükr edirik. Y gnİ Allalım möcüzglgrindg birbaşa Allalım özünü

görürk Necg ki, Ngsimi buyurur: "İnca bebin xode ra, anca bebin xode tglgb

kon". - Y gni: "Burada, bu dünyada Allah-ı gör, orada, o biri algmdg Allah-ı

axtar".

Ngsimi şeirindgki aşiq haqqı özündg tapan vg duyan bir insandır. Haqqı özündg tapmaq isg hgqiqgti,gerçgkliyi duymaq demgkdir. en böyük hgqiqgt

dg öz varlığında ali bir qüvvgnin gbgdi vg gzgli keyfiyygtlgrini duymaqdır.

422 Ülviyyo SBLİ.lv!BBYOVA

H::ıqiq::ıti ,ucalığı v::ı ülviyy::ıti gör::ın göz::ı malik olmaqdır. Şair::ı gör::ı,

h::ıqiq::ıti gör::ın b::ısir::ıt gözü d::ı insan üzünd::ı Allah-ı gömn, sez::ın gözdür. "Peyğ::ımb::ır" dramında M::ıl::ık qızıl qanadlı, fusunkar bir qız sur::ıtind::ı

verildiyin::ı baxmayaraq, t::ıbliğ etdiyi :fikirl::ır etibaril::ı biz::ı "Şeyx S::ınan"

faci::ısind::ı olan su:fi, t::ıs::ıvvüfi filosof qoca Şeyx K::ıbiri, g::ınc S::ınanın

mü::ıllimini xatırladır. Şeyx K::ıbir kimi, M::ıl::ık d::ı "Allah t::ıbi::ıtin bütün hadis::ıl::ırind::ı, eyni zamanda, insandadır" fikrini t::ıbliğ edir. Bu fikirl::ıri il::ı

d::ı Cavid sırf su:fi müt::ıf::ıkkir kimi çıxış edir. Bel::ı ki, onun bu fikirl::ıri

"sufil::ırin xaliq öz x::ılq etdiyind::ın k::ınara ç::ıkilm::ıdi, ::ıksin::ı, O, öz göz::ıllikl::ıri vasit::ısil::ı özün::ı doğru çağırır". (17. Uraz Murat. Türk mifalozisi. İstanbul.ı969.) mülalıiz::ısi mük::ımm::ıl t::ırzd::ı ::ıks olunmuşdur.

Eyni fikirl::ı sufi-hüru:fi düha N::ısimi öz q::ız::ıll::ırind::ı h::ıl::ı Cavidd::ın bir neç::ı ::ısr qabaq çıxış etmişdir. Onun:

Ey m::ıni nah::ıq dey::ıııl::ır, qandadır b::ıs yaradan, G::ıl g::ıtir isbatım, kimdir bu şeyni yaradan. Odu su, torpağı yeld::ın böyl::ı sur::ıt bağlayan, Böyl::ı dükkan yassıyan k::ındi çıxarmı aradan?­poetik-f::ıls::ıfi fikirl::ıri buna bariz nümun::ıdir. "Peyğ::ımb::ır" ::ıs::ırind::ı M::ıh::ımm::ıd quldarlıq münasib::ıtl::ırini pisl::ımiş,

qul alıb satınağı qadağan, qul azad etın::ıyi is::ı savab elan etınişdir. Bu xiisusiyy::ıti d::ı b::ıdii obraz olan M::ıh::ımm::ıdi tarixi ş::ıxsiyy::ıt-peyğ::ımb::ırimiz M::ıh::ımm::ıd ::ıleylıiss::ılamla birl::ışdirir. Bel::ı ki, tarixçil::ırin yazdığından

öyr::ıııirik ki, X::ıdic::ı M::ıh::ımm::ıd::ı yaxşı yol yoldaşı ola bil::ıc::ık Zeyd adlı g::ınc bir qul alır. M::ıh::ımm::ıd Zeydl::ı öz ail::ı üzvü kimi r::ıftar edir. Zeydin atası H::ırit::ı oğlunun sorağı il::ı M::ıkk::ıy::ı g::ılib çıxır. M::ıh::ımm::ıdd::ın oğlunu

ist::ıyir. M::ıh::ımm::ıd oğlanı azad buraxır. Zeyd is::ı M::ıh::ımm::ıd ::ıleylıiss::ılamın yanında qalmaq ist::ıyiııi atasına bildirir. M::ıh::ımm::ıd /::ı/ K::ıb::ıy::ı çatanda ucadan hamıya bildirir ki, bu günd::ın Zeyd onun oğludur. (ı8.ı9.

M::ıh::ımm::ıd peyğ::ımb::ırin hekay::ıti. Bakı-G::ınclik- ı 991. s ::ılı. ı 9). "Peyğ::ımb::ır" ::ıs::ıriııin bir lıiss::ısind::ı "Quraııi-K::ırim"in insanın yaradılışı

bar::ıd::ı ay::ıl::ıri il::ı bol-bol rastlaşınq. M::ıh::ımm::ıdin R::ıis::ıy::ı söyl::ıdiyi xitaba n::ız::ır salaq:

Bilm::ım atıb heyvaııları,

Omuzlarda g::ızm::ık neçin? Şu zavallı insanları,

Azarbaycan va Dıörya adabiyyatında Mahammad Peyğambar tmiu şaxsiyyati b adi i obırız kimi 423

Yük altında nm~k n eçin? Halbuki z~nginl~ yoxsul, Bir torpaqdan yaradılrnış, Bir sultanla bir qara qul, Eyni çamurdan yapılmış. deyir. H.Cavid bu s~tirl~rd~ "Quran"ın bir çox ay~l~rind~n, xüsus~n d~

misal ç~bc~yirn "Hicr" sur~sinin ay~l~rind~n istifad~ etmişdir. "Quraııi­

K~rirn"d~ oxuyuruq: 28.( Ya R~sulurn! ) Xatırla ki, bir zaman R~bbin m~l~kl~r~ bel~ deınişdir: "M~n quru v~ qoxurnuş (d~yişib başqa ş~kl~

düşmüş ) qara palçıqdan insan yaradacağam! 29 .M~n ona sumt verib rulıurndan üfürdüyürn zaman siz ona ( ibad~t yox,t~zirn m~qs~dil~ ) s~cd~ edin~". (19.295. "Quraııi-K~rirn". "Çıraq" n~şriyyatı. 2005. s~h.295).

as~rin B~s~t V~ D~v~t p~rd~sinin böyük bir hiss~sind~ Peyğ~mb~r romantik sur~tdir. O, eşq v~ m~h~bb~td~n, insanların b~rab~rliyind~n,

göz~llikd~n başlayaraq, t~s~vvüf~ keçir: mövcud olanın vahid olub ş~riki olmadığına, onun da h~r k~sin özü olduğu fikrin~ g~lib çıxır.

"Şeyx S~nan" m~h~bb~tinin ülviyy~ti, D~rvişin filosofluğu, ~s~rd~ki

ağıl v~ hissin mübariz~si burada davam edir. Hissin ~lind~ ~sir olub, uçuruma uğrayan C~lalın çırpıntıları burada davam edir. B~ş~riyy~ti İblisin ~lind~n qurtarınaq ehtirası burada davam edir. M~tin qiyrn~tl~ndirilrn~y~n göz~lliyinin intiqamı burada davam edir. Cavidin bütün şeirl~rind~ olan b~dii-f~ls~fi t~f~kkürün meyv~l~ri burada yetişir. Topal Teyrnurun v~

İldırım B~yazidin üzün~ vurolan sill~l~r buradan başlayır. Y eniliyin t~nt~n~si qarşısında m~hv olan knyazların faci~si buradan başlayır.

Mühitinin ç~rçiv~sin~ sığrnayan S~yavuşun xasiyy~tind~ki ikilik buradan başlayır. B~ş~rin işıqlı g~l~c~yini arayan qoca X~yyarnın n~h~ng f~ls~fi düşünc~l~ri d~ m~hz buradan başlayır.

"Peyğ~mb~r" ~s~rind~ Peyğ~mb~r haqlı olaraq bu q~nMt~ g~lir ki, "mbi~tin ayn-ayn komponentl~rini özl~rind~ ~ks etdimnl~r-t~bi~ti, Allahın yaratdıqlarını, xüsus~n d~, özünüd~rk say~sind~ Allah-ı d~rk ed~nl~r Allah (daha d~qiq des~k burada, Allah yox, Allah-ın yaratdığı t~miz rulı, z~rr~

n~z~rd~ tutulur) olurlar. Bu peyğ~mb~rin şüurlu q~nMtidir. O, burada bütün mövcudiyy~td~ Allah-ı gör~n t~s~vvüf filosofudur. Burada da Cavid N~sirninin dili il~ Bii ~leyhiss~lamdan ~xz etdiyi fikirl~rl~ ~s~rinin m~ğzini

424 O!viyya SBLİMBBYOVA

möhbmlgdir. Belg ki, Ngsimi yazır: "Ngfsini hgr kimsg bildi, hgqqi bildi

bigüman". Cavidin Peyğgmbgrirı dili ilg dediyi sözlgr, onu (Cavidi) yeng dg, Ngsimi

ib yaxınlaşdınr. Ngsiminin misal çgkdiyim qgzgling ngzgr salaq:

8ggrçi candasan, candan nihansan,

Degilsan candan ayn, bglb cansan. Nişanı kimsg vermgz ggrçe sgndgn,

Y eri-göyü dopdolu külli nişansan. Necg gizli deyim mgndgn sgni kim,

Ngyg kim ba:ımam onda gyansan. *

(*20.158. İmadgddin Ngsimi. Seçilmiş gsgrlgri. "Maarif' ngşriyyatı,

1985. sgh.158). "Peyğgmbgr" gsgrirıdg ağıl mücahidi kimi tgqdim olunan Peyğgmbgr

surgtirıin Şeyx Sgnanın ilk dövrü i lg çox yaxın glaqgsi vardır. V g Cavidin

yaradıcılığı boyu tgsdiq etmgk istgdiyi İnsan-Allah-İblis fglsgfi konsepsiyasının I tgrgfi bu gsgrlg dg bağlıdır. Vg "Peyğgmbgr"dg tabliğ

olunan insanlar arasında gmin-amanlıq bgrqgrar edgcgk mgngvi mghgbbgt,

Ş.Sgnanın Xumara olan mghgbbgtinin bir növ davamıdır. Cavidin Peyğgmbari insanlan iblisang gmgllgrirı glindgn qurtarmaq uçun

uzunmüddgtli yollar axtanşından sonra dinin üzgrirıdg dayanır. Vg bu dinin dg tasdiqi tarixi Mghgmmgdin fgaliyygtirıdgn alınmış süjetirı vasitgsi ilg

verilir. Lakin bütün qglgbglgrdgn sonra Peyğgmbgr lıiss etmgyg başlayır ki,

bu mgrhglg özü dg insanlan iblisin glindgn qurtara bilmn. Çünki, dinin

malıiyygtirıi gggr insanlan qorxu vg kor inam hakimiyygti altında saxlamaq

taşkil edirdisg, bu, peyğgmbgrirı izlgdiyi ideallara ziddir. Buna görg dg o

daha dgyarli bir qgnaata-"Mghgbbgtdir gn böyük din" qgnaatirıg gglir. Ancaq

bu mghabbgt heç dg kişinin qadına olan mghgbbgti olmayıb, daha geniş

dairgni ghatg edir ...

"Peyğgmbgr" Cavidin "Ağıl mgcnunlan"nın demgk olar ki, gn ardıcılıdır.

Çünki, o, eşqg, lıissg, ehtirasa, pula, qızıla, gözgl qıza mgğlub olmur.

Şgmsanı rgdd edir. 8n çgtin ayaqda Mglgklg-öz ağlı ilg maslghgtlgşir.

O,bgzgn Skeletin-Tarixirı dg dediyini elgyir. Tarixg ngzgr salıb, ondan dgrs

alan da Peyğgmbgrirı ağlıdır.

Azarbaycan va Diiırya adabiyyatuıda Malıammad Peyğambar taıiu şaxsiyyati badii obırız kimi 425

Cavid Peyğ;;ımb;;ırin dili il;;ı g;;ıldiyi "M;;ıh;;ıbb;;ıt dini "q;;ına;;ıtind;;ı d;;ı n;;ı is;;ı

bir qeyri-mü;;ıyy;;ınlik gördüyü üçündür ki, ;;ıs;;ırd;;ı Üçüncü fuıisin dili il;;ı

daha d;;ıy;;ırli bir n;;ıtic;;ıy;;ı g;;ılir: K;;ıss;;ı h;;ır kim tökül;;ın qan izini,

Qurtaran dahi odur yer üzünü. 8vv;;ıll;;ırd;;ı Peyğ;;ımb;;ır v;;ı islamiyy;;ıt haqqında rus v;;ı Q;;ırb aliınl;;ıri

çoxlu tarixi v;;ı t;;ıdqiqat ;;ıs;;ırl;;ıri yazmışlar. Vayl, Şirenger, Koldeke, Krexl, Müller, Vollahauzen, Qrimm, Krunski v;;ı b. aliınl;;ırin M;;ıh;;ımm;;ıd v;;ı onun t;;ılimi haqqında n;;ışr etdirdikl;;ıri tarixi ;;ıs;;ırl;;ır m;;ılumdur. Ancaq onun haqqında ilk tarixi dram yazan fransız ;;ıdibi Volter olsa da, Cavid yazdığı "Peyğ;;ımb;;ır" ;;ıs;;ıri il;;ı Volterin ateist fikirl;;ırini yıxıb sürükl;;ımişdir. Cavid böyük düha olaraq, h;;ıl;;ı represiya dövründ;;ı, İslam peyğ;;ımb;;ırinin

f;;ıaliyy;;ıtini, humanizmini tarixi faktlar ;;ısasında b;;ıdii t;;ırzd;;ı ;;ıks etdirmişdir. Cavid t;;ıqibl;;ırd;;ın qorxınayaraq, "Peyğ;;ımb;;ır" ;;ıs;;ırind;;ı "Quran"ay;;ıl;;ırind;;ın

v;;ı Peyğ;;ımb;;ır h;;ıdisl;;ırind;;ın bol-bol istifad;;ı etmişdir. Ş;;ırq v;;ı Q;;ırb ;;ıd;;ıbiyyatında M;;ıh;;ımm;;ıd ;;ıleyhiss;;ılamın ş;;ıxsiyy;;ıti,

f;;ıaliyy;;ıti haqqında geniş yazılsa da, onun haqqında ;;ın düzgün fikirl;;ıri Ş;;ırq ;;ıdib v;;ı müt;;ıf;;ıkkirl;;ıri söyl;;ımişl;;ır. Bu is;;ı, bir daha sübut edir ki, Ş;;ırqin

elmi, f;;ıls;;ıfi fikirl;;ıri h;;ımiş;;ı Q;;ırbinkind;;ın önd;;ı olub.

426 Ülviyya SBLİMBBYOVA

PE3IOME B 3TOii eTaThe Ha BocToKe B ,ll;eJITeJibHOCTH Hn:3aMH [JIH,rOKeBH, <l>a3-

nynnaxa Han:MH, llMMeMHHa HacHMH, fyceiiHa ~Ma; Ha 3ana,ll;e BoJibTepa H feTe mn:poKo o6oJicHJieTcJI :>Iili3Hh H aKTHBHOCTh MyxaMMe,ll;a aneii:x:HccanaMa -rrpopoKa McnaMa. ATeHC'fHIIecKHe MbiCJIH BoJibTepa KpH­THKOBaHbi, ,ll;paMa fyceiiHa Alı<aBMa «IlpopoK» COITOCTaBJieHO mece BoJib­Tepa- «IlpopoK, Myxa:MMe,ll; HJIH ı)Jan:aTH3M». Hao6opoT mecbı fepMaHCKO­ro nn:crı;a feTe «MyxaMMe,ll;» H <illecHJI Myxa.MMe,ll;a» BhiCOKO rı;eHHJIHcb, a TaıoKe ITO,ll;<IepKHBaeTCJI, 'ITO MHC'fHIIeCKHe MeH feTe OCBOHJI y Hacn:MH. <illpopOK» fyceiiHa ~Ma 061>5ICH5IeTC5I B TOM acneKTe "'ITO, ITOJib3Y.liCb xypyQJMHhiMH MhiCIDIMH OH Mnıcnenno rrpH6JIIDKaJICJI K ıjJHJiocoı)Jn:n: HacH­MH, a TaıoKe Bbi.5ICH5IeTC5I "'TO OH (fyceiiH ~M) B CBOeii ITbeCe BOCITOJib-30BaJIC5I 'iY,ll;eCHOM «Kopan:» OM.

SUMMARY In this article the life and activities of the Islam Proplıet Muhaınmad

/s.a.s 1 is widely explained in such writers and poets works as Nizamilı Ganjavilı, Fazlullalı Naimi, Imadeddin Nasimi, Huseyn Javid in the East,

Volter and Hote in the West. Volter's atheist thouglıts are critisized, H.Javid's play by name 'The Proplıet" was put against Volter's 'The Proplıet, Mulıammad or fanatism". But the German writer Hote's plays "Mulıaınmad" and 'The Song of Mulıaınmad" contrary are estimated as positive works and is noticed that Hote 's mistik thouglıts are taken from the poet Nasimi. As to H.Javid's play 'The Proplıet", by using lıurufi thouglıts and approaclıing to Nasimi's plıilosoplıy H.Javid was profited by 'The Quran".

Azarbaycan va Dünya adabiyyatındaMalıammad Peyğambar tmiu şaxsiyyati bad ii obraz /..imi 427

8dabiyyat

1. 6. "Mghgmmgd Peyğgmbgrin hgyatı". Azgrbaycan Dövlgt Ngşriyyatı.

Ba.kı-1990.

2. 376. 8mb vg fars sözlgri lüğgti. Azgrbaycan Elmlgr Akademiyası

Nizarnİ adına ôdgbiyyat vg Dil İnstitutu. Ba.kı-1966. 3. ''Nghcül- Bglağg". Seyid Şgriflliızi. Naşir- "Fgcri Quran"- 1385.

4. 20. Anri Masse. İslam. Bakı- 1992.

5. 242. "Dgdg - Qorqud" kitabı. Ensiklopedik lüğgt. "Öndgr Ngşriyyatı".

Bakı- 2004.

6.•125. Ensiklopedik Lüğgt. ôdgbiyyatşünaslıq. Bakı- 1998.

7. 132. "Kök vg budaqlar". Hacı Xavgr Xanım. "Adiloğlu" ngşriyyatı.

Bakı 2001.

8. 62. M.M.ct>HJibmTHHC:ıaıii. Ilpe,z:ı;cTa:BJieHHe O IIOTYCTOpOHHeM MHpe B

apa6cKoii JIHTepaTYPe. BocToK - 3arra,ı:ı;. Hccne,ı:ı;oBaıı:ruı:. IlepeBo,z:ı;ı,ı. I1y6mı­

Kanım. M.,1989. 9. Ngimi "Mghgbbgtııamg". ilsiz.

10. 237. Aidg Qasımova. "Quran qissglgri XIV- XVI gsrlgr Azgrbaycan

~d~biyyatının ideya- b~dii qaynaqlarından biri kimi". Bakı - ''Nurlan" -

2005. "Leyli v~ Mgcnun". Mgh~mm~d Füzuli. "Maarif' Ngşriyyatı. Bakı -

1991. 12. 234. Füzuli. Seçilmiş gsgrl~ri. Bakı "Ş~rq- Q~rb"- 1992.

13. 588. Seyid 8zim Şirvani. as~rlgri. I cild. Bakı- 1967.

14. 20. "Cavidi xatırlarbn". Bakı- 1982.

15. 134-135. a.N.T~rlan. Divan ~d~biyyatı - A.Ç~l~bioğlu. ali Nihad

T~rlan. Ankara, 1989.

16. Hüseyn Cavid. "Seçilmiş ~s~rl~ri"- ID cild. Bakı- 2005.

17. Uraz Murat. Türk mifalozisi. İstanbul- 1969.

18.19. Mgh~mm~d peyğgmb~rin hekaygti. Bakı- G~nclik. 1991.

19. 295. "Quran- i Kgrirn". "Çıraq" ngşriyyatı. 2005.

20. 158. İmad~ddin N~simi. Seçilmiş ~s~rl~ri. "Maarif' ngşriyyatı. 1985.