ELEMENTLER KİMYASI VE ORGANİK KİMYA KİTABI

8/6/2019 ELEMENTLER KMYASI VE ORGANK KMYA KTABI

1/249

1

ORTARETM 12.SINIF KMYA DERSKTABI

(2011 2012 ETM VE RETM YILINDAYRRLE GREN YEN RETM

PROGRAMINA GRE HAZIRLANMITIR.)


2/249

2

Kimyager, her eyi yerli yerine koyandr.


3/249

3

NSZGnmzde din ve ilmin beraber ele alnmasnn yeni ufuklaraaca hususu en nemli meselelerimizdendir. Bundan dolay dinile ilmi birletirmek iin alma yapmamz, kendi dnyamzkurmaya almamz gerekmektedir.

nsanlk, her geen gn biraz daha fazla ilim ve fennedklecektir. Btn kuvvetini ilimden ve fenden alacaktr. Kararmekanizmalar, g ve kuvvet ilmin eline geecektir. Bu sebepleilme sahip kmalyz; ilmin hikmet olarak kalmas, zulmet ve

abesiyete dnmemesi iin ok almalyz.Mevcut kimyann bir ksm ar pozitif yanlarn ayklamayaalmalyz, hakikatle uyum iinde olanlarn almalyz.

Metafizik ve akl, her ikisini de ihmal etmemeliyiz; bundan dolayda aklmzn nurunu, vicdanmzn ziyasyla birletirip himmetimizikamlama yolunda olmalyz. Akl ihmal etmemeliyiz; nkzihnin gayesi marifettir.Vicdan kltr de dediimiz marifet,bilginin tabiata mal edilmesiyle kazanlr. Kalbi, devre dbrakmamalyz; nk kalbin gayesi mahededir. Hissimizihakikat ve ilim akna kanalize etmeye almalyz; nk hissingayesi muhabbettir. Bunlarda baarl olabilmek iin rehber olanirademizi gerek gayesine ynlendirmeliyiz.

nsan gerek kimya ilmini, evreni okuyarak elde eder. Elde ettiibu ilim neticesinde kendini tanr (tmevarm); veya deiik biryolla nce kendini tanr, sonra evreni okuyarak gerek kimya ilminielde eder (tmdengelim).

Kimya kanunlarn doru anlalmas ve arka planlarnn negsterdiinin bilinmesi ok nemli hususlardr.


4/249

4

Kimya tanmlar; efradn (btn fertlerini) cami (ieren), ayarna(kendinden baka olanlarn) mani (engel) olmaldr. Bu kurala daher an uyulmaldr.

Her bir fen dal gibi kimya ilmi de kendi nevindeki dzenlilii veintizam gsterir; her eyin hikmet zere konulduunu, faydaszlkve abes olmadn bize retir.

Kimyann kendine zg dili dinlenmelidir. Bu sayede kimya ilmievham olmaktan, ondaki hikmetler de abese dnmektenkurtulacaktr. Zihnin darlamamas, akln gze inmemesi iinkimya ilmi ruhlu olmal, ayn zamanda ruha bilimsel olgunluk dakazandrlmaldr. Bylece kimya ilminden beklenen gaye yerinegelmi olacaktr.

Her ilmin bir lisan olduunu gibi kimya ilminin de kendine mahsusbir lisan vardr. Gnmzdeki her bir kimya kitab da farkl birdildir. Ancak kimyann lisanna elik eden kimyaclarn daanlatmas lazmdr.

lm almalarda baarya ulamada iki yol vardr: Birincisi;dnmek, ezberlemek, fikri altrmaktr. Bu; zamanla olandr.kincisi; sezgi (sezi) adn verdiimiz bir anda ulalan baardr.Bu da iki ksmdr: Kesb olan; almakla, tecrbe suretiyle eldeedilenidir. Kekulenin ryasnda benzen halkasn bulmasn; yineBohrun ryasnda kendi adyla anlan atom modelini kefetmesinibuna rnek verebiliriz. Bir anda ulalan baarnnikincisi ise;ilhamdr. Herkes potansiyel olarak buna ak var edilmitir. Buyolda; peygamberler, doruluktan amayan akl, kusursuz kalpve temiz duygu/dnce tayan kalp sahipleri vardr. Bu baar;mevhibeiilahiye olarak verilir.

Sezi yoluyla ulalan keifler, kimyadaki metafizie rnektir.


5/249

5

Baarnn srr, melek saflnda olmaya baldr. Meleksafiyetinde olmak; kinattaki dengeyi koruyarak almakdemektir. Doal dengenin kimyas iyi bilinmelidir. Ancak o zaman;melek, srrn insana verecektir. Ayrca maddenin emrimizdeolduunu anlamal, duymal ve grmeliyiz. Maddenin srlarnaklmzla grme azmimiz, her an devam etmeli ve bizimle beraberolmaldr. Etrafmzdaki olaylar aydnlatmak, kavramak,kefetmek azminde olunmaldr. Bilgiler, srtta yk olmamaldr.Bilgi hamal olunmamaldr. limler gayeli renilmelidir. Hayattakiolaylar ile vicdan arasnda iliki kurulmaldr. Hayatn en bykmuallim olduu unutulmamaldr.

Kimyann lisan bizi bylemelidir. rendiklerimiz bize cazip ve orijinal gelmelidir. Bu konulardaki konsantremiz tam olursa, sreklihuzurlu oluruz. Bylece hem stres yenilmi hem de kinetik enerjidengelenmi olur.

Meseleleri srekli olaanstlklere balamakise kinat kitabnanlayamamann ifadesidir.

Bat dnyasnda bilimdemetafiziin yerinin ayr bir nemi vardr.Hazreti sann getirdii mesaj, Bat medeniyetinin en gl, ensalam ve en nemli temelini oluturur. Bat medeniyeti bylecevarlk sahnesine kmtr ; nk Bat medeniyetinin esas; Grekfelsefesi (matematiksel dnce), Roma hukuku ve gerekHristiyan dinine dayanmaktadr. Batda; hem laikliindouundan hem de Rnesanstan sonra Galileo, Newton,Einstein, Pascal gibi dindar ve dinin ilimden kopuk hline zlen,metafizie nem veren insaf l Bat bilim adamlar mevcuttur .

Bat, tarihinin hibir dneminde metafizie kar tamamenduyarsz kalmamtr. Batda metafizie nem veren hemdnr de oktur.Eflatun milattan nce 427 347 tarihleriarasnda yaamtr. HemEflatun ve hem de Henry Bergson


6/249

6

(1859 1941) dncesinde bilimde metafiziin ayr bir yeri vardr.Bat, tarihinin her dneminde farkl zaman dilimlerinde, bu ikidnr gibi dnce adamlar yetitirmitir.

Batdaki bilimsel gelimeye Rnesansla beraber zeminhazrlayan aslnda bizim ilim tarihimizdir.

Metafizii ihmal ettiimizden dolaydr ki hem eskiye hem deBatnn hlihazrdaki durumuna gre bilim ve teknikte geri kalmvaziyetteyiz.

slam dinini Hristiyan dinine kyas edip Avrupa gibi dine lakayt

olmak, ok byk bir hatadr. Ayrca; Avrupa, dinine sahiptir.Bata Wilson, David Lloyd George (Deyvid Loyd Corc), Venizelos gibi Avrupa bykleri dindardlar. Bu byklerin bir papaz gibidinlerine mutaassp olmalar, Avrupann dinine sahip olduunungstergesidir.

slamiyeti Hristiyan dinine kyas etmek, yanl kyastr; nk Avrupa, dinine mutaassp olduu zaman medeni deildi; taassubuterk etti, medenileti.

Ne vakit Mslmanlardine ciddi sahip olmularsa, ilimde ozamana gre ok yksek ilerleme kaydetmilerdir. Ne vakit dinekar lakayt vaziyeti almlar, fen ve teknolojide perian vaziyetederek tedenni etmilerdir. Baka dinin aksine, dinimize balolma derecesinde milletimiz ilerlemi; ihmali nispetinde de gerikalmtr. Bu, tarihsel bir gerektir.

Trk milleti fen ve sanat metafizik ile yourarak eskide ilimde ilerigittii gibi ileride de gidecektir. Hakiki medeniyete sarlarakinsanla yine rehber olacaktr.

Ankara, 29 Temmuz 2011


7/249

7

Bizim dinimiz iin herkesin elinde bir l vardr. Bul ile hangi eyin bu dine uygun olup olmadn

kolayca takdir edebilirsiniz. Hangi ey ki akla,manta, amme menf aatine uygundur; biliniz ki o,bizzat dinimize uygundur. slamiyet son vekmil

dindir. Akla, manta ve hakikate uymaktadr.*

Gazi Mustafa Kemal Atatrk

*Atatrkn Sylev ve Demeleri I-III kitab Atatrkn Sylev veDemeleri I Blm, 98. sayfa, Atatrk Kltr, Dil ve TarihYksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 2006.


8/249

8

NDEKL 1. NTE:ELEMENTLER

KMYASI NTENNBLMBALIKLARI

1. BLM: EVRENDE VE DNYADA ELEMENTLER 2. BLM: ELEMENTLER NASIL ELDE EDLR?

3. BLM: ALAIMLAR 4. BLM: HDROJEN 5. BLM: ALKAL VE TOPRAK ALKAL METALLER 6. BLM: TOPRAK GRUBU ELEMENTLER 7. BLM: 4A GRUBU ELEMENTLER 8. BLM: 5A GRUBU ELEMENTLER 9. BLM: KALKOJENLER 10. BLM: HALOJENLER 11. BLM: GE ELEMENTLER


9/249

9

2. NTE: ORGANKMYAYA GR

NTENNBLMBALIKLARI 1. BLM: ORGANK BLEKLER

2. BLM: ORGANK BLEKLERN FORMLLER 3. BLM: HBRTLEME VE MOLEKL GEOMETRS 4. BLM: ORGANK BLEKLERDE FONKSYONEL

GRUPLAR VE ADLANDIRMA 5. BLM: ORGANK BLEKLERDE ZOMERLK

3. NTE: ORGANREAKSYONLAR NTENNBLMBALIKLARI

1. BLM: ORGANK REDOKS TEPKMELER 2. BLM: YER DETRME (SBSTTSYON)

TEPKMELER 3. BLM: KATILMA TEPKMELER 4. BLM: AYRILMA (ELMNASYON) TEPKMELER 5. BLM: KONDENZASYON TEPKMELER


10/249


11/249

11

ORTARETM 12. SINIF

KMYA 1. NTE: ELEMENTLER KMYASI NTENNBLMBALIKLARI

1. BLM: EVRENDE VE DNYADA ELEMENTLER 2. BLM: ELEMENTLER NASIL ELDE EDLR? 3. BLM: ALAIMLAR 4. BLM: HDROJEN 5. BLM: ALKALLER VE TOPRAK ALKALLER 6. BLM: TOPRAK GRUBU ELEMENTLER 7. BLM: 4A GRUBU ELEMENTLER 8. BLM: 5AGRUBU ELEMENTLER 9. BLM: KALKOJENLER 10. BLM: HALOJENLER

11. BLM: GE ELEMENTLER

1. BLM: EVRENDE VE DNYADAELEMENTLER

HAFF ELEMENTLERN OLUUMU VEBYK PATLAMA

BG BANG (BYK PATLAMA) TEORS Big Bang (Byk Patlama) Teorisibasite yle zetlenebilir:

13,7 milyar yl nce evren bir nokta olarak var edildi ve


12/249

12

geniletildi. Bu teoriye gre evrenin bir balang noktas vardr.Bu balang noktasndan nce madde ve zaman yoktur.

Evrenin balang noktas denildiinde, noktann boyutununolmad bilinmelidir.

Var edili ve genileme, bir emirle balamtr ve devametmektedir.

PLANCK ZAMANI 10 43 saniyeye kadar geen sre Planck Zaman olarak

adlandrlr.

SPERNOVA PATLAMASI Yldz yaktn tketince soumaya balar, bundan dolay yldznd tabakas ker. Bu kme ok byk ok dalgalar yaratr veyldzn bzlm olan d tabakas uzaya dalr. Bu olayaSpernova Patlamas denir.

CERNDE YZYILIN DENEY SONUCUNDA

MADDENN BALANGICININ OLDUUDENEYSEL OLARAK DA SPATEDLECEKTR

CERN Cenevrededir. CERNde 2008 ylnn eyll aynda byk bir deney

gerekletirilmitir. CERNde grevli bilim adamlarnn bazlar Trk bilim adamdr.

Ancak CERNe ye deildirler. Maddenin balangcnn olduu, baka bir ifade ile maddenin

belli bir balangtan itibaren var edildii konusu, CERNdekideneylerin sonucunda deneysel olarak da ispat edilecektir.

Big Bang (Byk Patlama) teorisine gre madde zaten ezel(ncesiz) deildir.

lk var ediliin nasl olduunu tam olarak bilemeyiz; nk


13/249


14/249

14

nce esir, sonra atom var edilmitir. Atom esirden yaplmtr. Atomun yap talar esirdendir.

Esir, atomlarn tarlasdr. Esiri bir deryaya benzetirsek ondayzen varlklar; atomlar, molekller, iyonlar, forml birimler vegalaksiler olur. Yeryz de esir denizinde yzen bir gemi gibidnlebilir.

Esir, su gibi akcdr. Hava gibi nfuz edicidir. Esirin nfuzetmedii madde yoktur.

Is, k, elektrik ve sesin yaylmas esirin varln gsterir;nk bolukta bunlarn yaylmas dnlemez. Dolaysylauzay boluu yoktur. Uzayn derinlikleri, sonsuza kadar usuzbucaksz bir boluk deil; uzay, kesinlikle esir maddesiyle

doludur. Gezegenler arasndaki ekme ve itme kanunlar daancak esirin varlyla aklanabilir. Yine uzay boluu dndakiher eit bolukta da esir vardr.

Atomlarn yap ta birdir. Proton, ntron ve elektronun farkladetlerinin bir araya gelmesiyle farkl atomlar ortaya kyor.Bunun gibi proton,ntron, elektron ve dier atom altparacklarnn da ayn yap tann farkl adetlerinin bir arayagelmesiyle ortaya ktn syleyebiliriz.

Buz ile su buharnn birlemesinden su oluabiliyor. Bunun gibiatom iinde de birlemeler, dnmler ve eitlikler gerektiindeoluyor.

ATOM ALTI PARACIKLAR N YAPILANALIMALAR BYK PATLAMAYA NASIL

DELL OLUYOR? Atom alt tanecik aratrmalarnda daha derinlere inildike, ok

kk ktleli, ktlesiz, ok hzl ve ok ksa mrl taneciklerinvarl bize unlar dndryor: Madde her an, sanki varlkyokluk snrndan ve hatta yokluktan var ediliyor.

Atom alt dnyas sabit ve hareketsiz deildir. Var edildiktensonra kendi hline braklmamtr.


15/249

15

Bu kadar kk, hzl, her an oluan ve baka eylere dnenbu kadar ok taneciin var edilmesi bizim, bykl, ilmi,hesabn inceliini ve sonsuzluu anlamamz iindir.

TANECK DNMLER, ENERJ VE ESLKS

Bu birleme, dnm ve eitliklerden bazlar unlardr: Proton + Elektron Ntron Ntron Proton + Elektron Bu durum bize hem esir maddesinin enerji ile ilgili olduunu

ispat eder hem de atomdaki taneciklerin yap tann ayn

olduu konusunda fikir verir. Esirde tabir caiz ise byk bir enerji olduu dnlyor. Kandiller bir zaman zeytinya ile yaklr. Sonra petrol ve elektrik

enerjisi devreye girer. Petroln devrinin bitmesi yakn grnyor.Yer ve gk hazinelerinin stndeki perdenin kalkaca ve yenienerji kaynaklarnn alaca bir dnem beklenmektedir. Odnemin ulam vastalar temiz enerjiyle veya enerjiye bilelzum grlmeden alacaktr.

Maddenin 4 hli olduu gibi esirin de hlleri vardr. Maddenin hllerinde forml ayn kalmakla beraber isimler vegrnler farkl oluyor. Su buhar, su, buz rneinde olduugibigaz, sv ve kat tr maddenin de forml H2Odur. Bunungibi esir maddesi de esir kalmakla beraber, dier maddeler gibifarkl ekil alabilir ve ayr suretlerde bulunabilir.

Hem madde esirden yaplmtr hem de madde iinde esirvardr.

Esirin farkl ekillerinden bir ksm tart ve lye gelir, bir ksmise tart ve lye gelmez. Demek ki llemeyen de bilimoluyor. Esir, tart ve lye gelmeyen ortamlar da oluturur.Esir; madde ve mana lemlerinin arasnda bir yapya sahiptir.Bu nedenle esir maddesi, manevi varlklarn da yaama ortamolarak dnlebilir.

Demek ki bilimin konusu maddeyle snrl deildir; metafizik de


16/249

16

bilim kabul edilmelidir. Esir ruha yakn bir yapda olup vcudunen zayf mertebesidir. Esirle ilgili ortaya kacak ispatlar, bizi, dinile ilmin bulutuu noktalara gtrebilir.

Maddenin % 96sn oluturan ve gnmzde bilinmeyen maddeolan karanlk maddenin esir olabilecei dnlmektedir.

ATOM ALTI PARACIKLAR DA ESRDENYAPILMI OLABLR

Esir maddesi atom alt parack olduu gibi dier atom altparacklar da esirden yaplm olabilir.

EVRENN BR NOKTASINDA BR PARTKYARATILINCA ONUNLA BRLKTE ZIT K

DE MEYDANA GELR Kinatn herhangi bir noktasnda bir partikl yaratlnca onunla

birlikte zt ikizi de meydana gelir. Elektronun zt ikizi pozitron, protonun zt ikizi anti proton,

ntronun zt ikizi anti ntron, ntrinonun zt ikizi anti ntrinodur.

KUARK, EVRENN VAR EDLNDE LOLUAN ATOM ALTI PARACIKLARDANDIR

Kuarklar; proton ve ntronlar olutururlar. Kuark ad verilenpartikller de iftler hlindedir: Yukar kuarkaa kuark, stkuark alt kuark, tuhaf (garip) kuark tlsm kuark.

Kuarklar; hem elektromanyetik kuvvet, zayf kuvvet ve nkleer

kuvvetin ortaya kmasna sebeptir hem de bunlarn etkileriniduyarlar.

EVREN VAR EDLDNDE, ET MKTAMADDE VE ANT MADDENN YARATILDI


17/249

17

TAHMN EDLMEKTEDR Bildiimiz atoma karlk ekirdei negatif, elektronu pozitif

(pozitron) atomlar da vardr. Bu atomlardan oluan madde;maddenin zt ei veya anti madde olarak adlandrlr. Sebeplerdnyasnda her eyin ift yaratlm olmasn, anti madde ileevren baznda da grm oluyoruz.

Madde, enerjinin younlam ekli olarak da tarif edilebilir vetekrar enerjiye dnebilir.

Fisyon ve fzyon reaksiyonlarnda, ktlenin binde bir, on bindebir gibi ok kk bir ksm enerjiye dnr. Geri kalanksmndan ise baka element oluur.

Anti madde, kuantum mekaniinin en srl konularndandr. Dnyada anti madde yoktur. Anti maddenin varl CERNde tanecik hzlandrclarda ortaya

konulmutur. Atom alt paracklarn k hzna yakn hzdaparalanmasyla CERNde ok kk miktarda bir grnp birkaybolan anti madde ispatlanmtr.

Anti madde baz yldz sistemlerinde bulunmaktadr. Evren var edildiinde, eit miktarda madde ve anti maddenin

yaratld tahmin edilmektedir.

ANT MADDE, EVRENN BALANGICINDABER YKSEK SICAKLIK ARTLARINDA

MEVCUTTUR Beta bozunmasnda, ntron protona dnr ve darya bir

elektron ile bir anti ntrino denilen tanecik nerolunur. Ntron Proton + Elektron + Anti ntrino Baz nadir izotoplarda ise ift beta bozunmas grlr. ift beta bozunmasnda, ntronlarn ikisi birden ayn anda

bozunur. ki protona dnr. Bu esnada iki elektron ile iki antintrino yaylr.

ift beta bozunmasnn farkl bir versiyonunda ise anti ntrinoolumaz.


18/249

18

Beta bozunmasnda darya bir anti ntrino neredilir. ift betabozunmasnda ise darya iki anti ntrino neredilir. Bu; birntronda bir anti ntrino bulunduu anlamnagelir.

2Ntron 2Proton + 2Elektron ift beta bozunmasnn farkl versiyonunda oluan anti ntrinoekirdekten dar kamadan, ekirdekteki bir baka ntron

tarafndan absorbe edilir. Bizim bunu gzlemimiz, antintrinonun bir grnp bir kaybolmas eklinde olur. Buna, antintrinonun gizlenmesi de diyebiliriz. Dnyada anti maddeninolmay, anti maddenin gizlenmesinden dolay olabilir. ayetbyleyse; ntronun yapsnda gizlenmi anti ntrino maddenintemel paracklar arasnda ayr bir yer alacaktr.

Anti madde, tanecikler arasnda mstakil olarak mevcut deildir. Anti madde, evrenin balangcnda yksek scaklk artlarndamevcuttu.

EVREN VAR EDLDNDE ANT MADDYARATILMI VE GZLENMTR

Anti madde ile madde birbirine temas ettiinde her ikisi de

byk bir enerji aa kararak ortadan kaybolurlar. Madde ile anti madde karlatnda; maddenin %100enerjiye dnr. Bu, patlayan bir hidrojen bombasnnbraktnn 143 kat daha fazla enerji demektir.

ayet dnyada anti maddenin gizlenmesi olmasayd dnyaolmayacakt.

ELEKTRON LE POZTRON BRBRNNMADDESDR Elektron ve pozitron arasndaki temas neticesinde, 511000

elektron volt gibi enerjiye sahip gama nlar meydana gelir. Elektronun (madde) atom numaras 1, ktle numaras 0dr.

Pozitronun (anti madde) atom numaras +1, ktle numaras0dr.


19/249

19

kisini topladmzda atom numaras da ktle numarasda 0olan gama n oluur ve enerji aa kar.

BYK PATLAMA LE OLUAN FOTONLAR(IIK PARACII) Foton, evrenin en hzl paracdr. Ktlesiz ve elektrike ykszdr. Saniyede 300 milyon km yol alr. Fotonun grevi, gneteki enerjiyi dnyaya tamaktr. Elektromanyetizmann taycsdr. Elektrik ykl paracklar zerine etkir.

FOTONLARDAN ATOM ALTI TANECKLERMEYDANA GEL

lk var edildii yer gnein merkezidir. Gnein merkezindekiscaklk 15 milyon Ctr. Gnein merkezinde var edilen her birfoton ilk bata yksek enerjiye sahipti.

Fotonlar gnein merkezinde arpmalar sonucu soudu; farkl

zellikte, dk enerjili birok deiik foton ve baka atom alttanecikler meydana geldi. Gneten kan foton, yaklak 8,5 dakikada dnyaya ular. Foton eitlerinden zararl olanlar, dnyamza ulaamaz. Ozon

tabakas, bunlar tutmakla grevlidir. Gnete fzyon sonucu 4 adet hidrojen ekirdeinden, 1 adet

helyum ekirdei oluur ve 2 adet pozitron meydana gelir.Bylece her saniye 564 milyon ton H (hidrojen) elementi, He(helyum) elementine dnm olur.

Bu dnm esnasnda gne, her saniye ktlesinden E=mc2formlne gre 4 milyon ton kaybeder.

Bu azalan ktle enerjiye dntrlr. Gne enerjisi hlinde dnyamza gelir. Foton ve ntrinolar da bylece meydana gelir. Foton ad verilen paracklara da atom alt parack denebilir.


20/249

20

Fotonlar eitlidir.

FOTON (IIN) ETLER Alfa n (kozmik n) Beta n Gama n X nlar Ultraviyole (mor tesi) nlar Grnen k nfrared (kzl tesi) nlar: IR n Mikro dalgalar Radyo dalgas Lazer n

NTRNO Ntrino atom alt paracklardandr. Ntrino da; fotonlar gibi, gnete, hidrojenin helyuma dnmesi

annda, maddenin enerji karl olarak meydana gelir.

GLUON (GULON) Atomun yapsnda gluon ad verilen parack da belirlenmitir. iddetli ekirdek kuvveti, gluon diye bilinen sekiz parack

tarafndan tanr. Ktlesiz ve elektrik ykszdr. Elektromanyetik kuvvet ve zayf kuvvete kar duyarszdr.

LEPTON ekirdek kuvvetinden etkilenmez. Yaltlm bireyler olarak gzlemlenir.

MUON


21/249

21

Uzaydan dnyaya gelen muon ad verilen paracklara da atomalt parack denebilir.

TAKYON (TACHYON) Takyon, Latincede ok hzl demektir. Takyonlar ktan hzl, ktlesi eksi, boyutlar sfrdan kk olan

atom alt paracklardr. Takyonlarn kefi, enerjinin ktan hzl gidebileceini

gstermitir.

GYRON (JAYRON) Baz bilim adamlarna gre gyron (jayron) denilen atom alt

parack, esir maddesinin temelini tekil eder ve evrenin enkk paracdr.

Bir adet atomda yaklak 1020 gyron vardr.

ATOMUN MADDEYE DEMES Aaca giren eitli atomlarn yaprak, iek ve meyvelere

eksiksiz bir ekilde ayrt edilip dalmalar atomun maddeyeinklabdr. Mideye giren kark gdalarn iindeki atomlarn eit eit

uzuvlara ve hcrelere noksansz ayrlmalar atomun maddeyeinklabdr.

Yer altnda kark vaziyette bulunan atomlarn, tohumun smblzamannda tohuma gemesi ve kemaliimtiyazla tefrikleri atomunmaddeye inklabdr.

NSAN VCUDUNDAK ATOMLAR DEM?

Her senede iki defa, derece de rece ve yava yava; insanvcudunun atomlar tazelenmektedir.

Her bir ruh ka yl yaam ise; o kadar sene, insan bedenindeki


22/249

22

atomlar komple yenilenmektedir. 5 6 senede insann btn atomlar deimektedir.

ATOMLARIN YARII (ATOMLAR CANLIMIDIR?) Bitki,hayvan ve insan olmak zere grup canl varlk vardr. Her bir cansz atom; canl olan insan, hayvan, hatta bitki cismine

girince, orada adeta canllk kazanr. Bu canl bnyeler, canszatomlar iin bir nevi misafirhane, kla ve okul gibidir. Buradabirtalim ve terbiye yarndadrlar. Bu yar; btn atomlarn hayatsahibi olduu bir yerde bulunabilmek iindir.

Bu dnyada madde olarak atom ve atom alt paracklardan varedildik. Ancak btn atomlarn hayat sahibi olduu tekidnyadaki varlmzn zellikleri hakknda kesin ve netkonumaktan kanmalyz. Orada insan, atom ve atom altparacklarn tesinde bir maddeden veya atom ve atom altparacklara esas tekil edecek olan daha farkl bir maddedenvar edilebilir. Sonraki hayatta insan varln oluturan yaptalarna madde denilebilecei de aslnda bizce mehuldr.

Aslnda dnyadaki atomlarda hayat yoktur. Atomlar hayatamazhar* olmak iin benzersiz ve insanda hayret uyandrantavrlardan geerler.(mazhar*: Bir eyin grnd, aa kt yer.)

Hayat eitlerinin en basiti bitki hayatdr. Bitki hayatnnbalangc, ekirdekte ve tohumda hayat dmnn uyanpalmasdr.

ATOMLARIN HAREKET Cesedimiz, atomlardan oluur. Cesedimiz, ruhumuzun evidir; elbisesi deildir. nsan vcudundaki atomlarn belli bir mr vardr.

Organizmadaki atomlar, srekli deimektedir. Vcudun deitirilmesi ve devam iin; yklan, atlan atomlarn


23/249

23

yerini dolduracak, onlar gibi alacak yeni atomlar lazmdr. Yeni atomlarn insan vcuduna gelmesi iin eitli bileiklere

ihtiya vardr. Bu bileikler, alnan gdalarla salanr. Gdalarla alnan bileiklerdeki atomlar, giden atomlarn yerine

datlr. rnein; kalsiyum kemiklere, demir kana, flor die, kkrt saa,fosfor beyne gider.

Beyinde len bir fosfor atomunun yerine gelen fosfor atomu;topraktan bitkiye, bitkiden hayvana, hayvandan insana, yenilengdalar ile gemi ve sonunda da beyne sevk olunmutur.

Fosfor atomu bu yolculuunda hangi eye girmi ise;gryormuasna, duyuyormuasna, biliyormuasna

muntazam hareket edip ve sonuta gerekli olduu yerine vehedefine giderek, rnein; beyne girmi, oturmu vealmasna balamtr.

Bu bize, balangta, o fosfor elementinin; hangi kiinin beyniiinse, o kii iin planl olduunu gsterir. Her adamn alnndarzk yazldr. bilimsel bir gerektir.

Atomlar, vcudun her parasnn gereksinimlerine gre ncedenbelirlenmi bir kanun ile pay edilir ve bedenin her tarafna apakbir nizam ile dzenli, srekli ve dzgn bir biimde datlr.

Atom, hangi yere girerse, o yerin nizamna boyun eer; hangitavra getiyse, onun zel kanunuyla i yapar ve hangi tabakayamisafir gitmi ise, muntazam bir hareket ile sevk edilmitir.

Atomlarn hareketi bou bouna deildir. Kendilerine uygun birykselme iindedirler: Elementteki atomlar maden derecesine,madendeki atomlar bitki hayat tabakasna, bitkideki atomlarhayvann otlanmas sonucu hayvan mertebesine, hayvandakiatomlar insann beslenmesiyle insan hayat makamna, insannvcudundakiatomlar da szle szle saflaarak beynin vekalbin en ince ve kritik yerine karlar.

Canllarn ekirdek ve tohumlarndaki atomlar, aaca bir ruhhkmne geer. Aacn btn atomlar iinde bir ksmatomlarn bu dzeye kmalar, o aacn hayata sahip olmas vehayata hizmet etmesi gibi nemli grevleri yerine getirmesiyle


24/249

24

anlalr. Atomu aksiyona sevk eden yerinde duramamasdr ve evkidir.

ATOM BAIBO DELDR Bir tek atom bile babo deildir. sznde atomlar arasndakismsk iliki ve ekimden, mkemmel ahenkten, belli gayelereynelik, ok sayda hikmet ve maslahat ieren davran vehareketten sz edilmektedir ki btn bu faaliyetlerde kimyasalba grev yapmaktadr.

Molekl ve molekl tekil eden atomlardaki bu faaliyetingsterdii iaret vardr.

Her bir insan da atom gibi olmaldr. Zaten insanl tamyaayan gerek insanlar, atom paras gibidir; babodeildirler.

Aile, btn fertleriyle bir molekldr. Akrabalk, milliyet vb.irtibatlar vardr.

Medeniyet, insan sevgisi dourur. Rus ve Ermeni ile olan,hrriyet tanma bamz bile, hakiki dnya birlii uurununtemelini oluturmaktadr.

EVREN, YERKRE (DNYA), HAYAT VAREDLLER

Arzn (yerkre) arlndan dolay suya batp kaybolmasmmkn iken byle olmamtr. nsanlar iin bir mesken venimetler iin bir sofra olarak tefri edilmitir.

Evrende ilk oluan aciniye maddesi, hamur gibi yorulmu

cisimdir. Kinatta ilk yaratlan boyutsuz bir maddedir. Boyutuolmayan bu madde, yaratlta evrenin ekirdei olmutur. Gne, dnya ve gezegenler, balangta ekilsiz bir hamur

hlinde beraberdiler. Zaman gelince o hamur ald, gezegenleryerlerine yerleti. Gne ve dnya bugnk yerlerini ald.

Dnya souduka top biiminde bir sv hline geldi. Daha sonra


25/249


26/249


27/249

27

kadar olan elementler vardr.

EKRDENDE NKLEON BAINA DENBALANMA ENERJSNN EN YKSEKOLDUU ELEMENT: DEMR

Demirin balanma enerjisi en yksektir. Balanma enerjisinin en yksek oluu, ileride demir ekirdei

paralanabilir anlamna gelebilir. Yerkrenin ekirdeinde demir vardr . ekirdekte aaca ait zelliklerin tamam bulunur. Gnmzde dnyada yaklak 90 doal element tespit

edilmitir. Element says 114tr. Demir dnyann ekirdei olduuna gre acaba demirde de

dnyadaki doal elementlerin btn var mdr? Magma tabakasndaki yksek scakln, demirin nkleer

reaksiyonundan kaynakland bilinmektedir. Bu yksek scaklk,demiri eritmektedir.

Demirde elementlerin ounun getii bugn kefedilmitir. te bunlardan dolay ileride demir ekirdeinin paralanarak

eitli elementlerin elde edilebileceini syleyebiliriz.

METALLERN SERBEST YA DA BLEKOLARAK DOADA BULUNMASIDAK KURA

ndirgenme yar pil gerilimi listesinde; indirgenme potansiyelihidrojenden yksek olan elementler, soy (altn, platin, gm)metaller ve yar soy (bakr, cva) metallerdir.

Soy metaller doada yalnz elementel hlde bulunur, bileiklerihlinde bulunmaz. Yar soy metaller ise hem elementel hlde hem de bileii

hlinde bulunur. Amalgam di dolgular; cva ve gm ierir. Altn di dolgusu da

vardr. Platin metali ise, protezlerde kullanlr. Btn bu


28/249

28

kullanmlarda altn, platin, gm ve cva; aynen doadaki gibimetalik hldedir. Sfr deerliklidir. Bu nedenle de salazararlar yoktur.

Bakr ve cva da soy metaller gibi genelde doada serbest hldebulunur. Bakr ve cva metallerine, yar soy metal denmesinin sebebi;doada doal bileiklerinin de olmasdr.

Bu 5 element dndaki btn metaller, yaklak 70 metaldoada yalnz bileikleri hlinde bulunur, hibiri serbest hldebulunmaz.

rnein doada Na, Ca, Al yoktur. NaCl (yemek tuzu), CaCO3 (mermer), Al2O3 (alminyum metalinin elektroliz yntemiyle elde

edildii boksit cevheri) vardr. Tabiatta bulunan, genellikle suda znmeyen, elde edilmeyedeer miktarda bir veya birden fazla element ieren minerallerebaka bir ifadeyle doal inorganik metal bileiklerine cevher(filiz) denir. Forml basit olan cevherler olduu gibi, kompleksolanlar da vardr.

Genellikle kaya tuzu gibi suda znenler yerin derinliklerinde,suda znmeyenler ise yerin stndedir.

Demir ve nikelin indirgenme potansiyeli hidrojenden az olmasnaramen, yerkrenin merkezinde erimi elementel hlde debulunurlar.

ELEMENT OLARAK KULLANDIIMIZ DOAKAYNAKLARIMIZIN BULUNDUU YERLER

Alminyum,Hakkride, Seydiehirde ve Toros dalarndabulunur.

lkemizdeki toryum madeni kaynaklar EskiehirSivrihisar BeylikahrKzlcaren kynde ve Malatyada HekimhanKulancaktadr.

Titanyum Ispartada bulunur. Altn, Hatay ve Konyada bulunur. Bakr, Ergani ve Murgulda bulunur.


29/249

29

Bor; Ktahya Emet, BalkesirBandrma, BalkesirBigadi,EskiehirKrka ve BursaKestelekte bulunmaktadr.

Uranyum; Ar danda, Somada ve Van glnde vardr.

HANG ELEMENTTE DNYADA BRNCY Dnyadaki borun % 76s Trkiyededir. Dnyadaki toryumun % 80i Trkiyededir. Dnyadaki titanyumun % 100 Trkiyededir.

ETL KAYNAKLARDA LKELERN MAYZDELER NN FARKLIDIR?

Bir element, farkl cevherlerden elde edilebilir. ayet herhangibir elementin; cevherdekiyzde ierii azsa ve gnmztekniine gre henz o cevherden elde edilmesi ucuz yollagerekletirilemediyse, o kaynak yok saylyor.

lkemizde ok bulunan titanyumun bir grevi de, uyduharitalarnda maden kaynaklarmz tam gstermemesidir.

Hazinelerin stn rtme konusu, kaynaklarmzn stnelmesini nlemesi asndan gnmzde nem

tamaktadr.

ELEMENTLERN BOLLUK ORANLARI

EVRENN %90 ELEMENTEL HDROJEND Yldzlarda ve gezegenlerin birounda elementel hidrojen

bulunur. Evrende en ok bulunan elementtir. Evrenin %90elementel hidrojendir. Elementel hidrojen, sfr deerliklidir.Elementel hidrojene serbest hidrojen de denir.

EVRENDE EN OK BULUNAN ELEMENTLER Evrende en ok bulunan elementler srasyla unlardr:


30/249

30

1- Hidrojen 2- Helyum 3- Karbon 4- Oksijen 5- Azot

DNYADA EN OK BULUNAN ELEMENTOKSJENDR

Dnyada en ok bulunan elementler unlardr: Dnyada en okbulunan element oksijendir (% 46,4). % 27,7 ile silisyum ikinci,% 8,1 ile alminyum ncdr. Daha sonra srasyla % 5

demir, % 3,6 kalsiyum, % 2,8 sodyum, % 2,6 potasyum, % 2,1magnezyum, % 0,4 titanyum ve % 0,1 ile hidrojen gelmektedir.

CANLI VE CANSIZ VARLIKLARDA BULUNAELEMENTLER

Canllardaki elementlerin % 96sn C, H, O ve N elementlerioluturur. Bu drt madde, eyann asl kaynadr.

Canllarda; karbonhidrat, ya ve protein olmak zere balca grup madde vardr. Karbonhidratlar ve yalar; C, H, O elementlerinden oluur. Proteinler; C, H, O ve N elementlerinden oluur. Enzim ve

hormonlar da proteindir. Bunun dndaki ksma mineral maddeler (madensel tuzlar)

denir. Mineral madde olarak % 2 Ca, % 1 P vardr. Kalan dierbtn maddeler % 1i oluturur. % 1lik ksmn en nemlileri S,Na, K, Mg ve Fedir. Mineral maddeler, iyonik hldedir.

Doal 90 elementin hepsi insanda vardr. C (karbon), organik bileiklerin temel maddesidir. C, H, O ve N elementlerine; drt temel unsur denir. Drt temel unsur denince hava, toprak, su ve gne de anlalr.

Hava, toprak, su, gne de balca C, H, O ve Nelementlerinden olumutur.


31/249

31

Hava, toprak, su, gne, insan, hayvan, bitki gibi tm canl vecansz varlklarda C, H, O ve N elementleri ile beraber az veyaeser miktardaki btn elementler bulunur.

nsanda btn elementlerin bulunduu bilinmektedir.

YER KABUUNDAK BLEKLER

DNYADA EN OK BULUNANELEMENTLERN YER KABUUNDAK

BLEKLER Dnyada en ok bulunan elementler srasyla oksijen, silisyum,

alminyum, demir, kalsiyum, sodyum, potasyum,magnezyumdur.

Bu elementler yer kabuunda genellikle silikat, oksitler vealmina silikat hlinde bulunur.

Yer kabuundaki bileiklerin ounun yapsnda bulunan ennemli anyon silikattr. Dnyada en ok bulunan elementlerdenilk ikisi % 46,4 ile oksijen ve % 27,7 ile silisyumdur; ikisi

arasnda forml (SiO3)-2

olan ve yer kabuundaki bileiklerinyapsnda yer alan silikat oluur. Silikat anyonunun yerkabuundaki balca bileikleri; alminyum silikat, demir silikat,kalsiyum silikat, sodyum silikat, magnezyum silikat ve potasyumsilikattr.

Yer kabuundaki kayalarn yaps genelde silikattr. Oksit vealmina silikat trnde kayalar da vardr.

Al2O3 (alminyum oksit) bileii yer kabuunda oksit tipikayalarn yapsnda bulunana rnektir.

Yer kabuunda silikat, oksit ve almina silikat tipi kayalarn bololmas yer kabuundaki oksijen, silisyum ve alminyumun doalbolluunun gstergesidir.


32/249

32

2. BLM: ELEMENTLER NASILELDE EDLR?

ALTIN, GM, PLATN BAKIR, AZOT VEOKSJEN ELEMENTLERNN ELDE EDLM Altn, gm, platin gibi soy metaller doadan dorudan alnr. Bakr gibi yar soy metaller de doadan dorudan alnr. Azot ve oksijen havadan fiziksel yntemle elde edilir.

AZOT GAZININ DER ELDE EDLMEYOLLARI

NH4NO2 N2 + 2H2O (Tepkime 300 C scaklkta gerekleir.) 2NaN3 3N2 + 2Na (Tepkime 300 C scaklkta gerekleir.)

BROM ELDE EDLMES Deniz suyundan Cl2 geirilerek elde edilir. Cl2(g) + 2Br -(suda) Br 2(s) + 2Cl-(suda)

YOT ELDE EDLMES Deniz suyundan Cl2 gaz geirilerek elde edilir. Cl2(g) + 2I-(suda) I2(k)+ 2Cl-(suda)

HDROJENNLABORATUVARDA ELDEEDLME YOLLARI

Kzgn demir zerine su buhar yollanmasyla elde edilir:2Fe(k) + 3H2O(g) Fe2O3(k) + 3H2(g) 2HCl(suda) + Zn(k) ZnCl2(suda) + H2(g) 2Na(k) + 2H2O(s) 2NaOH + H2(g) 2Al(k)+ 2KOH(aq) + 6H2O 2KAl(OH)4 + 3H2(g) CaH2(k)+ 2H2O(s) 2Ca(OH)2(aq) + 2H2(g)


33/249

33

HDROJENN ENDSTRDE ELDE EDLMYOLLARI

2H2O(s) 2H2(g) + O2(g) C(k) + H2O(g) CO(g) + H2(g) CO(g) + H2O(g) CO2(g) + H2(g)(Tepkime 400 Cta gerekleir.) CH4(g) + H2O(g) CO(g) + 3H2(g) (Tepkime 1100 Cta ve Ni

katalizrlnde gerekleir.) Tepkimede metan yerine baka hidrokarbon da kullanlabilir:

CnHm + nH2O(g) nCO(g) + (m/2+n)H2(g)

AMORF BOR ELDE EDLMES B2O3 + 3Mg 3MgO + 2B(k) Amorf bor, kahverengidir. Baz elik alamlarnda bulunur ve nkleer reaktrlerde

kullanlr. Safszlk ierir (BO, B4O5).

KRSTAL BOR ELDE EDLMES B2O3 + 2Al Al2O3 + 2B(k) Safszlk ierir (AlB2).

OK SAF BOR ELDE EDLMES KBF4 + 3Na KF + 3NaF +B(k)

APATT FLZNDEN FOSFOR ELDEEDLMES APATT FLZNDEN FOSFOR ELDE EDLMESNN TEPK

DENKLEM 3Ca3(PO4)2.CaF2+9SiO2+15C 9CaSiO3+CaF2+3/2P4+15CO


34/249

34

Ayrca kemikten de fosfor elde edilir.

KLOR GAZI ELDE EDLMES 4HCl(g) + O2(g) 2Cl2(g) + 2H2O(g) 2NaCl(s) 2Na(k)+ 2Cl2(g)(Elektroliz)

CEVHERDEN METAL ELDE ETMESRECNDEK LEM BASAMAKLARI

Krma-tme Zenginletirme

Kavurma ndirgeme

EVRE KRLLNE VE ASTYAMURLARINA NEDEN OLAN MADDE

Slfrlerin bol hava ile stlarak oksidine dntrlmesi ilemiolan kavurma sonucunda aa kan SO 2 (kkrt dioksit) gaz,evre kirliliine ve asit yamurlarna neden olur.

GANG Cevherler genellikle kum, kil ve granit gibi istenmeyen yan

maddeler ierir. Bu maddelere gang denir.

KOROZYON Metal veya metal alamlarnn oksitlenme veya kimyasal

etkilerle anmasna korozyon denir.

TENR Cevherde bulunan veya cevherin zenginletirilmesi veya

ilenmesi sonucunda elde edilen rn ierisindeki kymetli


35/249

35

elementin yzdesel oranna tenr denir.

HAYATIMIZDAK BALICA METALLERNELDE EDLME REAKSYONLARI Metaller genelde doada oksitleri hlinde bulunur.

ELEKTROLZLE ALMNYUM ELDEEDLMES

2Al2O3 4Al + 3O2

CIVA ELDE EDLMES HgS + O2 + yksek scaklk Hg + SO2

NKEL ELDE EDLMES NiO + H2 + yksek scaklk Ni + H2O

DEMR ELDE EDLMES Fe2O3 + 3C + yksek scaklk 2Fe + 3CO

KURUN ELDE EDLMES PbO + C + yksek scaklk Pb + CO

NKO ELDE EDLMES ZnO + C + yksek scaklk

Zn + CO

ANTMON ELDE EDLMES Sb2O3 + 3C + yksek scaklk 2Sb + 3CO


36/249

36

KROM ELDEEDLMES Cr 2O3 + 2Al + yksek scaklk 2Cr + Al2O3

KALAYELDE EDLMES SnO2 + 2C + yksek scaklk Sn + 2CO

SYANR YNTEMYLE ALTIN ELDEEDLMESNE AT KMYASAL REAKSY

DENKLEMLER 4Au + 8NaCN +2H2O + O2 4NaAu(CN)2 + 4NaOH

2Na + 2Au(CN)2 + Zn 2Au + Na2Zn(CN)4

3. BLM: ALAIMLAR ALAIMLARIN YAPILMA SEBEPLER

Metallerin fiziksel ve mekaniksel zelliklerini deitirmeksuretiyle daha elverili malzemeler retmek ok sayda ve deiik zelliklere sahip metal gelitirerek

ihtiyalara cevap vermek Isl ilemlere uygun metal retmek Malzemelerin maliyetini drmek Malzemenin anmadan ve d artlarn ypratc etkisinden

korunmasn salamak

ALAIM OLUTURMA BMLER Alam oluturma biimlerinden birisi yer deitirme ile oluan

alamlardr. Dieri ise rg boluu tipi alamlardr. Yer deitirme ile oluan alamlar ikiye ayrlr. Bunlardan birinin


37/249

37

ad rastgele yer deitirme ile oluan alamlardr. Dierinin adise sper rg alamdr.

BLEK TP ALAIM Metaller arasnda bileik oluabilir. Alam oluturan metal atomlar arasndaki elektronegatiflik

fark byk olduunda metal atomlar arasnda bileik tipi alamoluur.

BALICA ALAIMLAR ALAIMIN ADI BLEM PRN % 63 Cu % 37 ZnBRONZ (TUN) % 70 95 Cu

% 5 30 SnLEHM % 60 Sn % 40 PbSAMA % 99,5 Pb

% 0,5 AsMATBAA HARF % 73 Pb % 15 Sb

% 12 Sn AMALGAMDDOLGUSU

% 40 55 Hg% 45 60 Ag

22 AYAR ALTIN % 91,7 Au % 5 Ag% 2 Cu % 1,3 Zn

ALTIN ALAIMLARI Renk Ayar AlmdakiElementlerin

Yzdeleri


38/249

38

Sar 22 Altn 91,67% Gm 5% Bakr 2% inko 1,33%

Krmz 18 Altn 75% Bakr 25%

Gl 18 Altn 75% Bakr 22,25% Gm 2,75%

Renk Ayar Almdaki Elementlerin Yzdeleri

Pembe 18 Altn 75% Bakr 20% Gm 5%

Beyaz 18 Altn 75% Palladyum veya Platin 25%

Beyaz 18 Altn 75% Palladyum 10%

Nikel 10% inko 5%Gri Beyaz

18 Altn 75% Demir 17%Bakr 8%

Yeil 18 Altn 75% Gm 25%


AkYeil

18 Altn 75% Bakr 23% Kadmiyum 2%


39/249

39

Yeil 18 Altn 75% Gm 20% Bakr 5%

KoyuYeil

18 Altn 75% Gm 15% Bakr 6% Kadmiyum 4%

Beyaz MaviVeyaMavi

18 Altn 75% Demir 25%

Mor Altn 80% Alminyum 20%


Sar 22 Altn 91,6% Gm 5,5%Bakr 2,9%

Sar 18 Altn 75% Gm 16% Bakr 9%

YounSar 22 Altn 91,6% Gm 3,2%Bakr 5,1%Sar 14 Altn 58,5% Gm 30%

Bakr 11,5%

KoyuSar

9 Altn 37,5% Gm 31,25%Bakr 31,25%

4. BLM: HDROJEN HAYATIMIZDA HDROJEN

Hidrojen, su yapc demektir. Sv H2 (hidrojen), roket yaktdr.


40/249

40

H2 gaz; margarin elde edilirken sv yalarn doyurulmasileminde, NH3 (amonyak), HCl (hidroklorik asit), CH3OH (metilalkol) bileiklerinin sentezinde ve uan balonlarda kullanlr.Uan balonlarda helyum gaz tercih edilir, nk hidrojen gazpatlayc ve yancdr. Havann hacimce % 0,00005i hidrojendir.

HDROJEN KAYNAKLARIMIZ Karadenizin derinliklerindeki H2S (hidrojen slfr)den elde

edilebilecek olan H2 Bor bileiinden elde edilebilecek olan H2 Gnete gaz hlindeki H2 Gne enerjisi yardm ile H2Oyu ayrtrarak elde edilen gaz

hlindeki H2

EVRENN %90 ELEMENTEL HDROJEND Yldzlarda ve gezegenlerin birounda elementel hidrojen

bulunur. Evrende en ok bulunan elementtir. Evrenin %90elementel hidrojendir. Elementel hidrojen, sfr deerliklidir.Elementel hidrojene serbest hidrojen de denir.

Dnyada elementel hidrojen ok azdr. Dnyamzdaki hidrojenkaynamz sudaki hidrojendir. Sudaki hidrojen +1 deerliklidir. Hidrojen, dnyada bolluk ynnden 9.elementtir. Dnyada en

ok bulunan element oksijendir.

HDROJEN ZOTOPLARI Hidrojenin; hidrojen, dteryum ve trityum olmak zere 3 izotopu

vardr. Trityum radyoaktiftir. Hidrojen (H): Atom numaras 1, ktle numaras 1 Dteryum (D): Atom numaras 1, ktle numaras 2 Trityum (T): Atom numaras 1, ktle numaras 3

HDROJENN LABORATUVARDA ELDE


41/249

41

EDLME YOLLARI Kzgn demir zerine su buhar yollanmasyla elde edilir:

2Fe(k) + 3H2O(g) Fe2O3(k) + 3H2(g) 2HCl(suda) + Zn(k) ZnCl2(suda) + H2(g) 2Na(k) + 2H2O(s) 2NaOH + H2(g) 2Al(k)+ 2KOH(aq) + 6H2O 2KAl(OH)4 + 3H2(g) CaH2(k)+ 2H2O(s) 2Ca(OH)2(aq) + 2H2(g)

HDROJENN ENDSTRDE ELDE EDLMYOLLARI

2H2O(s) 2H2(g) + O2(g) C(k) (kok) + H2O(g) CO(g) + H2(g) )(Tepkime 1000 Cta

gerekleir.) CO(g) + H2O(g) CO2(g) + H2(g)(Tepkime 500 Cta ve Fe/Cu

katalizrlnde gerekleir.) C(k) (linyit) + 2H2O(g) CO2(g) + 2H2(g) )(Tepkime 1000 Cta, Ni

katalizrlnde gerekleir.) CH4(g) + H2O(g) CO(g) + 3H2(g) (Tepkime 1100 Cta ve Ni

katalizrlnde gerekleir.) Tepkimede metan yerine baka hidrokarbon da kullanlabilir:CnHm + nH2O(g) nCO(g) + (m/2+n)H2(g) Kzgn demir zerine su buhar yollanmasyla elde edilir:

3Fe(k) + 4H2O(g) Fe3O4(k) + 4H2(g) Fe3O4(k) + 4CO(g) 3Fe(k) + 4CO2(g)

2H2O(s) 2H2(g) + O2(g)(Sanayide suyun elektrolizi)

HDROJENN KULLANIM ALANLARI Hidrojen, amonyak sentezinde kullanlr. Sentezde katalizrolarak Fe, Al veya Si gereklidir. Amonyan kimyasal senteziFritz - Haber prosesi olarak bilinir. Amonyak sentezinin kimyadazel bir yeri olduundan tepkime, bulan kimyacnn adylaanlmaktadr:


42/249

42

N2 + 3H2 + yksek scaklk ve basn 2NH3 + 22 kcal Hidrojen; hidrojenlendirmede, zellikle de margarin imalinde

kullanlr. Doyurma ilemi Ni katalizrlnde, 200 C scaklktave 30 atmosfer basnta gerekletirilir.

Hidrojen, gne pillerinde kullanlr. Hidrojen, metanol sentezinde kullanlr. Metanol, yaktlardaoktan saysn attrmak iin kullanlr.

HDROJEN BLEKLER VE KULLANILDYERLER

H2O D2O (Ar su): Ar suyun erime scakl 3,81 C, kaynamascakl 101,42 C, younluu 1,04 g/mLdir. H2S dericilikte ty dkmek iin kullanlr. Na2S zrnk adyla bilinen maddedir. As elementine de zrnk

denilir. Hidrrler

HDRRLER Hidrojen,bileiklerinde-1 ykseltgenme basamanda ise bu

bileiklere hidrr bileikleri denir. Hidrrler, yksek scaklk ve yksek basnta oluur. 1A grubunun hidrrleri iyonik bileiktir. 2A grubunun hidrrleri BeH2 hari iyonik bileiktir; BeH2 kovalent

bileiktir. 3A grubunun hidrrleri kovalent bileiktir. Hidrrler, kuvvetli indirgendir ve kuvvetli baz zellii gsterirler: H-1(suda) + H2O(s) H2(g) + OH 1(suda) 2NaH + O2(g) Na2O + H2O(s)

HDROJEN ENERJS (SU LE ALIAN ARALAR)


43/249


44/249

44

Enerjisi Teknolojileri Merkezidir. Karadeniz blgesinde, zellikle Samsunda mavi akm projesi

ad altnda hidrojen aratrmas yapyoruz.

FZYON (BRLEME) Kk ktleli ekirdeklerin birleerek byk ktlede ekirdee

dnmesidir. Bu olayda fisyondan ok daha byk enerji aakar. Gneteki enerji, fzyon ile ortaya kar. Hidrojenbombasnda aa kan enerji de, kontrolsz fzyon reaksiyonuneticesindedir.

YARILANMA SRES MADDENN SONRADAVAR EDLDN GSTERR Radyoaktif maddeler yarlanma sonucunda bitmediine gre bir

balanglar var demektir. ayet madde ezeli olsayd(maddenin balangc olmasayd) radyoaktif maddeler oktanbitmi olacakt. Bitmediine gre sonradan var edilmitir.yleyse madde ezeli deildir.

BALANMA ENERJS (NKLEER ENERJ ekirdekteki nkleer enerjinin grevi, birbirlerini iten pozitif yklprotonlarn bir arada durmalarn temin etmektir. Balanmaenerjisi denmesi, bu sebepledir.Einstein, ekirdekteki nkleer enerjiyi E=mc2 forml ile aklar.Formldeki m maddenin ktlesi, c k hz, E ise enerjidir.Hidrojen dndaki btn atomlarn, bir tartlan ktlesi bir de

hesap edilen ktlesi vardr. Tartlan ktle, mutlak surette herzaman daha az kmaktadr. Bu azalan miktar kadar madde,daha ilk oluumda, hidrojen hari tm atomlarn ekirdeinde,enerjiye dnmtr. te bu enerji, nkleerenerjidir.Nkleer enerji, ekirdek reaksiyonlar, radyoaktivite, radyoaktifatom, radyasyon, kararllk kua, kararsz atom gibi tabirleri


45/249

45

konuyu iyi anlamak iin bilmek gerekir.In yayan atomlara radyoaktif atom, bu konuya da radyoaktivitedenir.

Atomun ekirdeinde pozitif ykl protonlar bulunmaktadr. Ayn ykler birbirini iter. ekirdekte birden fazla protonbulunursa bunlar, pozitif ykl, yani ayn ykl olduklar iinbirbirlerini iterler.Hidrojen hari btn atom ekirdeklerinde birden fazla protonbulunur.ekirdekteki ntronlar da, protonlarn birbirlerini itmelerininleyerek balayc rol oynar. Bu da protonlar, ntronsuz bir arada bulunamazlar demektir.

Bunun tersi de sz konusudur; ntronlar da her zamanprotonlara muhtatr ; nk onlar da tek balarna kaldklarzaman 13 dakikada yars bozulmaya urayarak proton veelektron kartrlar.Ntron = Proton + Elektron

Atom ekirdei bydke proton ve ntron says eit olarakdeil, ntron says daha fazla olacak ekilde artar. Tabii her eye ramen bu artn yine de bir snr ve lsvardr: Ntron saysnn proton saysna oran en az 1, en ok da1,5 olmaldr. ayet ntron saysnn proton saysna oran buly gemise atom ekirdei kararsz bir durum arz eder. Buatomlara kararsz atom denir. Kararsz bir ekirdek de kendiiinde meydana gelen radyoaktivite ile kararl hle kavuur. ekirdeinde 83 ve daha fazla proton bulunan elementler nekadar ok ntrona sahip olurlarsa olsunlar kararszdr. Bu kadarok pozitif yk, atom ekirdeinde devaml tutulamaz. ekirdekklerek kararl bir duruma der.En istikrarl atom hidrojen, en istikrarsz atom ise uranyumatomudur.Uranyum atomunun protonlar, bulunduklar yerde srekligrlt ve infilaklara sebebiyet verir.Onun iin atom bombasnda da temel unsurlardan biri olarakuranyum kullanlmaktadr.


46/249

46

Uranyumun atom numaras 92dir. Proton says da 92 olur.Ntron says ise 238 92=146 olur.

Alfa mas yapmak, helyum ekirdei yaymak demektir. Alfa mas yapan atomun atom numaras 2, ktle numaras 4azalr.238U (Uranyum 238) atomu, bir alfa parac nerederek protonsaysn 92den 90a, ntron saysn da 146dan 144e drr.90 protona 144 ntron biraz fazladr.Uranyum bu defa bir beta parac nereder. Beta mas elektron yaymaktr. Beta mas yapan atomunatom numaras 1 artar, ktle numaras ise deimez. Neredilen beta n sonucunda uranyum ekirdei proton

saysn bir arttrr, ntron saysn deitirmez. Bylece protonsays 91 olur, ntron says 144te kalr. Beta bozunmassrasnda ekirdekteki ntronlardan biri, proton ve elektronaparalanmtr.Ntron Proton + ElektronProton saysnn her deimesinde farkl bir element oluur. Birseri hlinde bu i devam eder gider. Nihayet uranyum atomuekirdei, 82 protonlu ve 124 ntronlu olan kararl kurun atomuekirdeine dnr. Radyoaktif bozunma, yalnz ntronproton dengesizliinden(ntron saysnn proton saysna orannn yksekliinden)kaynaklanmaz.Bazen sadece proton saysnn yksek oluu da buna sebepolabilir (pozitron bozunmas). Pozitron, elektronun zt ikizidir; ktlesi elektronun ktlesineeittir; her eyi elektronla ayn, sadece yk farkldr. Elektronunyk 1, pozitronun yk ise +1dir. Pozitron bozunmasnda;atom numaras 1 azalrken, ktle numaras deimez.ekirdekteki ntronlar, elektrik bakmndan ykszdr. Ykszolduklar iin bir madde iinde uzun yol alabilirler. Bu arparalar, arlklarna gre sratlenirler. Hzlar, k hzndansaniyede birka kmye kadar deiir. Ntronlarn bazlar okardr; bu arlklarndan dolay yle hz kazanabilirler ki, en


47/249

47

kesif maddelerin bile bir tarafndan girip br tarafndankabilirler.Ntronlar bu sratle, 30 cm kalnlndaki demir ve kurundanbile geebilir. Ancak atom ekirdeiyle arpmalarndaenerjilerini kaybederler.Ku havada ne kadar rahat uuyor veya balk denizde ne kadarrahat yzyorsa, ntronlar da o hz sayesinde o kadar rahathareket ederler.Bu zellikleri tayan ntronlar, ekirdek iinde enerjilerini,protonlar bir arada tutmak iin kullanrlar. Hidrojen hari btn atom ekirdeklerinde, mutlaka nkleerenerji bulunur. Hidrojen atomunun ekirdeinde proton 1 adet

olduundan, hem ntrona hem de nkleer enerjiye ihtiyayoktur.Einstein, ekirdekteki nkleer enerjiyi E=mc2 forml ile aklar.Formldeki m maddenin ktlesi, c k hz, E ise enerjidir.Nkleer reaksiyonlarda, atom numaras ve ktle numaraskorunmaktadr; bu durum ktlenin korunduu anlamna gelmez.Nkleer reaksiyonlarda ktle kayb olur.Hidrojen dndaki btn atomlarn, bir tartlan ktlesi bir dehesap edilen ktlesi vardr. Tartlan ktle, mutlak surette herzaman daha az kmaktadr. Bu azalan miktar kadar madde, daha ilk oluumda, hidrojenhari tm atomlarn ekirdeinde, enerjiye dnmtr. te buenerji, nkleer enerjidir.Olay, saatin kurulup braklmas gibi de deildir: Protonlarnbirbirlerini itmemeleri iin balangta maddenin enerjiyednmesiyle balayan grevi, ntronlar her ansrdrmektedirler. Ayrca var etme her an srmektedir.

YALNIZ HDROJEN ATOMUNUNEKRDENDE NTRON

BULUNMAMASININ SEBEB


48/249

48

Ntronun grevi, protonlarn birbirlerini itmesini nlemektir. Hidrojen atomunun ekirdeinde 1 tane proton bulunduundan,

byle bir grev sz konusu deildir. Bu nedenle de hidrojenatomunun ekirdeinde ntron yoktur.

GNETE HER SANYE 4 MLYON TONMADDE NKLEER ENERJYE DNR

Gnete her saniye 564 milyon ton H (hidrojen) elementi, He(helyum) elementine dnr.

Bu esnada gne, her saniye ktlesinden E=mc2 formlne gre4 milyon ton kaybeder.

Madde, nkleer enerjiye dnm olur. Gne enerjisi hlindednyamza gelir. Bu nkleer enerji, gneteki fzyondur. ekirdek birlemesi

veya ekirdek kaynamas da denir. Belli bir zaman sonra gneteki hidrojenin tamam helyum

hline dnecektir. Gne souyarak lecektir. Bu dadnyadaki hayatn sonu olacaktr.

Her an gnete yeni bir keyfiyet meydana gelmektedir. Var

etmenin her an olduu gnete apak grlmektedir.

EKRDENDE NKLEER ENERJBULUNMAYAN TEK ELEMENT OLMASINARAMEN EN BYK ENERJ KAYNAI:

HDROJEN (H2)

PERYODK CETVELNLK ELEMENT OLAN

HDROJENE BENZEMEK(KENDN SIFIRLAMAK)


49/249

49

Atomlardan yalnz hidrojen atomunun ekirdeinde nkleerenerji (balanma enerjisi) yoktur. Buna ramen btn enerjilerinkayna olmutur.

Hidrojen hari dier btn atomlarn ekirdeklerinde nkleerenerji vardr. Bu enerji, nkleer isminden de anlalaca gibi ok byk birenerjidir. Maddenin enerji karldr, ekirdekte sakldr.

Atom bombas veya nkleer santrallerde aa kan enerji,ekirdekte sakl olan bu enerjinin dar kmasdr.

Hidrojen atomunun ekirdeinde yalnz bir adet protonolduundan, protonlarn birbirini itmesi diye bir ey sz konusuolmadndan, byle sakl birnkleer enerjinin ekirdekte

bulunmas gereksiz bir i olacakt. Zaten abes ve hikmetsizliin ekirdein iine girmesidnlemezdi.

Bu nedenle de hidrojen atomunun ekirdeinde nkleer enerjiyoktur.

SORU: O hlde gnete hidrojenin helyuma dnmesindeaa kan enerji, ekirdekte enerji bulunmadna gre

nereden kmaktadr? CEVAP: Bu enerji, maddenin enerjiye her an dntrlmesiyleannda aa kan enerjidir.

Biz de hidrojen atomunu rnek alp, kendimizi sfrlayp,etrafmza enerji kayna olmalyz.

Yok, yoksa var olur.

EN KK ATOM: Hidrojen

EN BYK ATOM: UranyumHDROJENN ENERJS (FZYON), URANYUMUN

ENERJSNDEN (FSYON) DAHA FAZLADIR.


50/249

50

FZYON GNETEDR, FSYON SE NKLEER SANTRALNKLEER LABORATUVAR VEYA ATOM BOMBASINDADIR.

EN STKRARLI (KARARLI) ATOM: HidrojenEN STKRARSIZ (KARARSIZ) ATOM: Uranyum

FZYON NN GEREKLETRLEMEZ Fzyon, gnete 15 milyon Cta gerekleir. Fzyon iin dnyada 100 milyon Clk scaklk gerekir ; nk

dnyadaki basn gnetekinden daha dktr. Bu scakla eriilebilmesi mmkn deildir.

5. BLM: ALKAL VE TOPRAKALKAL METALLER

ALKAL METALLER Li Na K Rb Cs Fr

TOPRAK ALKAL METALLER Be Mg Ca Sr Ba Ra


51/249

51

ALKAL VE TOPRAK ALKAL METALLERKULLANIM ALANLARI

ALKAL METALLERN KULLANIM ALANL

LTYUM METALNN KULLANIM ALANL Metalik lityum ok az oranda baz alamlarn yapsna girer.

Berilyum ve magnezyum elementleriyle olan alamlar sert olupve dk younlua sahip bulunduundan dolay uakendstrisinde ve uzay arac yapmnda kullanlr.

Erimi metaller iindeki gazlarn giderilmesi iin erimi bakrierisinde bulunan %0,005lik lityum svs kullanlr.

SODYUM METALNN KULLANIM ALANLA Sodyum, iyi iletken olduu iin ekirdek reaktrlerinde soutma

svs olarak boru iinde kullanlr. Sodyum, organik bileik sentezlerinde kullanlr. Sodyum, yksek s geirgenlii nedeniyle uak motorlarnn

soutma sisteminde kullanlr. Sodyum metali titanyum, hafniyum ve zirkonyum gibi metallerin

elde edilmesinde kullanlr. Ti+4 + 4Na Ti + 4Na+1Hf +4 + 4Na Hf + 4Na+1Zr +4 + 4Na Zr + 4Na+1

Yksek basnl sodyum buharl lambalar (evre aydnlatmaampulleri), en uzun mrl lambalar dr. Parlak beyaz-sar renkte

k yayarlar. Bu lambalarn en verimli tipi effaf cam tplolanlardr. Bu tr lambalarn mrleri, ilerindeki seramik tpsayesinde 30 bin saate kadar kar. Sodyum buharl lambalarzellikle futbol sahalar, spor salonlar, park ve baheler gibibyk alanlar olmak zere, ehir iindeki yol, cadde vesokaklarn, yzme havuzlarnn ve byk akvaryumlarn


52/249

52

aydnlatmasnda kullanlr.

POTASYUM, FOTOSEL OLARAK KULLANILIR Potasyum aktif metal olduundan ultraviyole nda elektron

verir. Potasyumun bu zelliinden yararlanlarak alkali fotohcreleri yaplr. Photo cell dilimize fotosel ya da foto hcreolarak gemitir. Fotosel iin alkali metaller zellikle depotasyum tercih edilir. zerine den n iddetiyle orantlolarak voltaj reten k alglaycsdr.

Fotoseller, fotoelektrik olay prensibiylealr. Fotoseldeki cam krenin i ksm lityum, sodyum, potasyum gibi

alkali metallerle kapldr; nk alkali metallerin elektronlar,

yksek enerjili beyaz alnca (gne ) kopar ve anotucuna ekilirler. Byk boyutlu potasyumlu foto hcreler gne pili olarak

kullanlr, k enerjisiyle elektrikli aletleri dorudanaltrlabilirler.

Alkali fotoseller, televizyon kameralarnda n elektriksinyallerine dntrlmesinde ve film ses kaytlarnnokunmasnda da kullanlr.

RUBDYUM MET ALNN KULLANIM ALANLA Rubidyum, vakum tplerinde, fotosellerde ve zel cam

yapmnda kullanlr. Rubidyum, yksek scaklkta iyonlama zelliinden dolay

buhar trbinlerinde jeneratr altrc olarak kullanlr.

SEZYUMMETALNN KULLANIM ALANLA Sezyum, elektron yayma zelliinden dolay fotosellerde veelektron borularnn yapmnda kullanlr.

FRANSYUM METALNN KULLANIM


53/249

53

ALANLARI Radyoaktif elementtir. Enerji retimi ve n elde edilmesinde

kullanlr.

TOPRAK ALKAL METALLERN KULLANI ALANLARI

BERLYUM METALNN KULLANIM ALAN Berilyum baz alamlarn bileimine girer. Bakr iine kartrlan

%3 orannda berilyum, bakrn elektriksel zelliine olumsuz etkietmezken kopma direncini alt katna kadar arttrr.

ekirdek reaktrlerinde moderatr maddesi (ntronlaryavalatmak iin kullanlan madde) ve ntron yanstc olarakkullanlr.

Berilyumun atom numaras kk olduundan elektronlar verntgen nlarn kolayca geirir. Bu zelliinden dolay inceberilyum plakalar, rntgen borularnda ve siklotron ad verilenparack hzlandrclarda pencere olarak kullanlr.

MAGNEZYUM METALNN KULLANIM ALANLARI

Magnezyumun en nemli kullanm alanlarndan birisi organikkimyada Grignard reaktifinin hazrlanmasndaki kullanmdr.

Birok hafif alamn da bileimine giren magnezyumun en okkullanlan alam duralmindir. Duralmin sert, dayankl ve ok

hafif bir alam olduundan uaklarn ve fzelerin yapmndakullanlr. Baz alamlar ev eyas yapmnda kullanlr. Ayrca fotoraflkta fla olarak kullanlr.


54/249

54

RADYUM METALNN KULLANIM ALANL Radyoaktif elementtir. Enerji retimi ve n elde edilmesinde

kullanlr.

ALKAL VE TOPRAK ALKAL METALLERNEML BLEKLER VE KULLANIM

ALANLARI

ALKAL METALLERN NEML BLEK

VE KULLANIM ALANLARILTYUM BLEKLER VE KULLANIM

ALANLARI Li2CO3 (Lityum karbonat):Tpta manik depresif hastalarn

tedavisinde kullanlr. Lityum bileikleri pillerin, seramiklerin, sabunlarn, sentetik

yalarn ve gres yalarnn bileimine girer.

SODYUM BLEKLER VE KULLANIM ALANLARI

NaOH (Sodyum hidroksit): Sud kostik adyla bilinir, yaygn adkostiktir. Birok inorganik ve organik bileik sentezinde ve beyazsabun retiminde kullanlr . Kostik; zeytini, normal sresinden

ok daha ksa srede, yaklak 56 gnde sarartr. Kostiklizeytinlerin farkl istenmeyen bir kokusu olur. Yapay birmaddedir.

Na2SO4.10H2O (Sodyum slfat dekahidrat): Glauber tuzu adylabilinir. Tekstil endstrisinde kullanlr.

NaClO (Sodyum hipoklorr):amar suyu adyla bildiimiz


55/249

55

renksiz ve saydam saf svdr. NaHCO3 (Sodyum bikarbonat): Yemek sodas, soda ya da

kabartma tozu adyla bilinen maddedir. Gda endstrisindekullanlr.

Na2CO3.10H2O (Sodyum karbonat dekahidrat): Yaygn adamar sodasdr. Deterjan endstrisinde kullanlr. Na2CO3.NaHCO3.2H2O (Trona): Tabiatta doal olarak bulunan

soda minerallerinden en yaygn bulunandr. Na2CO3 (Sodyum karbonat): Soda kl adyla bilinir. Sabun,

deterjan, ila elde edilmesinde, suyun artlmasnda,yiyeceklerde katk maddesi olarak ve cam endstrisindekullanlr.

NaCl (Sodyum klorr): Yaygn ad sofra tuzudur. Sofra tuzuolarak kullanlr. Serum fizyolojik, % 0,9luk NaCl zeltisidir. NaNO3 (Sodyum nitrat): Yapay gbre retiminde kullanlr. ili

gherilesi de denir. Doada bulunmaz, yapay elde edilir. C17H33COONa (Sodyum stearat): Zeytinyandan elde edilen

sabununun forml ve kimyasal addr.

VAN GL SODA (AMAIR SODASI)

KAYNAIDIR Van gl suyu, amar sodas zeltisidir. Ancak, iinde hereit deterjan da vardr.

Soda saf hlde Beypazarnda bulunur. Doada beyazms renksiz, effaf ve ta eklindedir. Piyasadaki

sodalar, sodann toz edilmiidir. Van glndeki amar sodas, dnyann ihtiyacn karlayacak

kadar okluktadr.

Forml temelde Na2CO3 (sodyum karbonat)tr. Bileimindetemel madde olarak Na2CO3 ieren yaklak 15 eit farklformlde doal soda eitleri vardr. Van glnde bu soda eitlerinin hepsi bulunur.

leride sabun ve deterjann yerini alacak kymette birkaynamzdr.


56/249

56

Soda denildiinde genelde amar sodas anlalr, yemeksodas anlalmaz.

POTASYUM BLEKLER VE KULLANIM ALANLARI KOH (Potasyum hidroksit): Tekniktekiad potas kostiktir. Yapay

gbre ve arap sabunu sentezinde kullanlr. Bazakmlatrlerde elektrolit maddesidir.

KAl(SO4)2 (Potasyum alminyum slfat): ap veya kan taadyla bilinir; damar daraltc zellii vardr.

KCl (Potasyum klorr): la endstrisinde ve fotoraflktakullanlr.

C17H33COOK (Potasyum stearat): Zeytinyandan elde edilenarap sabununun forml ve kimyasal addr.

KNO3 (Potasyum nitrat): Yaygn ad gheriledir. Gbreendstrisinde, kibritlerde ve barut yapmnda kullanlr.

RUBDYUM BLEKLER VE KULLANI

ALANLARI RbAg4I5 (Rubidyum pentaiyodoargentat): nce film eklindekipillerin yapmnda kullanlr.

TOPRAK ALKAL METALLERN NEMLBLEKLER VE KULLANIM ALANLAR

BERLYUM BLEKLER VE KULLANI ALANLARI

BeO (Berilyum oksit): Seramik eya ve zel tip cam yapmnda,floresan tplerinde ve nkleer reaktrlerde kullanlr.


57/249

57

MAGNEZYUM BLEKLER VE KULLAN ALANLARI

Mg(OH)2 (Magnezyum hidroksit): la endstrisinde antiasit mide

ilalarnn bileimine girer. MgO (Magnezyum oksit): Yaygn ad sinter ya da magnezyadr. Atee dayankl tula yapmnda kullanlr.

MgSO4.7H2O (Magnezyum slfat heptahidrat): Epsom tuzuyaygn addr. Eczaclkta ve gbre imalinde kullanlr.

MgCO3 (Magnezyum karbonat): Doada bulunan magnezitadyla bilinen filizdir. MgO (magnezyum oksit) elde edilmesinde,izolasyon, mrekkep, cam, seramik, boya, ila ve kozmetikendstrisinde kullanlr.

KALSYUM BLEKLER VE KULLANI ALANLARI

Ca(OH)2 (Kalsiyumhidroksit): Snm kire ismiyle satlan,suda znmeyen beyaz tozdur. naatlarda har yapmndakullanlr. Kire denince, snm kire anlalr. Badanayapmnda kire sspansiyonu kullanlr. Kire suyu; doymuveya doymam Ca(OH)2 zeltisidir. Har; Ca(OH)2in kum,imento ve suyla olan karmdr.

Ca(ClO)2 (Kalsiyum hipoklorr): Kire kaymadr. CaC2 (Kalsiyum asetilenr): Karpit adyla tandmz kirli beyaz

grnml tatr. Olgunlamam muzlar, olgun gsterilmek iinkarpitlenir; salk asndan dalnda olgunlam tercihedilmelidir. Ayrca karpit zerine basit bir dzenekle su dklr,asetilen gaz aa kar; aa kan asetilen gaz ile dekaporta kayna yaplr. CaCO3 (Kalsiyum karbonat): Kalsiyum karbonatn piyasa ad,kire tadr. Mermer ta, % 98 ile % 100lk; kalker ta ise %90 ile % 98lik kalsiyum karbonat bileiidir. CaCO3tan; imento,tula, fayans ve har gibi eitli maddeler retilir. imento;CaCO3n piirme, soutma ve tme ilemlerinden


58/249

58

geirilmesiyle elde edilir. CaF2 (Kalsiyum florr): Doada bulunan florit filizidir. CaCl2 (Kalsiyum klorr): Nem ekicidir. Gelimi lkelerde, toz

kalkmasn nlemek amacyla yollara serpilir. Laboratuvardakihassas elektronik cihazlar nemden korumak iin kullanlr.rnein; st cameknla kapal hassas elektronik terazilerde,cameknn iinde, naylona sarl CaCl2 bulunur.

CaO (Kalsiyum oksit): Snmemi kiretir. imento yapmnda,metalrjide, sularn yumuatlmasnda kullanlr.

CaSO4 x 2H2O (Kalsiyum slfat dihidrat): Cevher ad jipstir. Alta olarak bilinen doal bileiktir. Piyasada al olarak satlr.

Al eklinde dekoratif ilerde, diilikte kalp alnmasnda ve

hazr duvar retiminde kullanlr.

STRONSYUM BLEKLER VE KULLAN ALANLARI

SUDA AZ ZNEN STRONSYUM BLEKLER: Stresekar iyi gelir. Suda znmeyen herhangi bir stronsiyumbileii, ime suyunun iine konur veya odann bir kesinde

bulundurulur. Sinir ilalarnn iinde etken madde olarak SrBr 2(stronsiyum bromr) vardr. SrCl2 (Stronsiyum klorr): eker retiminde kullanlr. Sr(NO3)2: Stronsiyum nitrat, piroteknik (havai fiek)

endstrisinde aleve verdii koyu krmz renk dolaysyla havaifieklerde kullanlr.

BARYUM BLEKLER VE KULLANIM ALANLARI Ba(OH)2 (Baryum hidroksit): Dier ad barittir. Barit suyu,

doymu veya doymam Ba(OH)2 zeltisidir. BaS (Baryum slfr): Fosforesans zellie sahiptir. Fosforesans

zellik, baz kat maddelerin gn na veya dier uyarcualara maruz brakldktan sonra ldamas veya k


59/249

59

samasdr. BaSO4 (Baryum slfat): Ameliyat esnasnda kullanlan sarg

bezi, pamuk, makas vb. steril ameliyat malzemeleri baryumslfat zeltisine batrlmtr. Ameliyat esnasnda vcuduniinde unutulan ameliyat malzemelerini, rntgen ekimindeBaSO4 gsterir. Ayrca BaSO4 ve hint ya karm, XMsolsyonu adndaki ilatr. Rntgen filmi ekiminden az ncehastaya iirilir. irilen svnn mideden barsaa ka dakikadagetii BaSO4 ile anlalr, gei sresine gre hastala tehiskonur.

RADYUM BLEKLER VE KULLANIM ALANLARI

Ra(OH)2 (Radyum hidroksit): Kuvvetli baz olarak kullanlr.

FELDSPAT Feldspat, kil endstrisinin ana ham maddesidir. Volkanik

kayalarn yapsnda tip feldspat bulunur.

Potas feldspat: K2O.Al2O3.6SiO2 (potasyum oksit) (alminyumoksit) (silisyum dioksit) Soda feldspat: Na2O.Al2O3.6SiO2 (sodyum oksit) (alminyum

oksit) (silisyum dioksit) Kire feldspat: CaO.Al2O3.6SiO2 (kalsiyum oksit) (alminyum

oksit) (silisyum dioksit)

PERLT Cam gibidir. nci ta da denir. Doaldr, volkanik kayadr.

Feldspat cinsindendir. Pudra hline getirilerek yem maddelerininpreslenmesinde kullanlr. Bileiminde aadaki bileiklervardr: Na2OK2OCaO


60/249

60

Al2O3 SiO2

6. BLM: TOPRAK GRUBUELEMENTLER

TOPRAK GRUBU ELEMENTLER (3A GRUBU

B, Al, Ga, In, Tl Toprak grubu elementleri B (bor), Al (alminyum), Ga (galyum),

In (indiyum) ve Tl (talyum) olmak zere 5 elementtir. Bor, yar metaldir; dierleri metaldir. Ayn grupta yukardan

aaya doru inildike metalik zellik artar; talyum metalikzellii en yksek olandr. Metalik zelliklerinin artna gretoprak grubu elementleri yle sralanr: B, Al, Ga, In, Tl

BORBOR ELEMENTNN DOAL MNERALLE

BOR CEVHERLER (DOAL BORBLEKLER)

Bor doada genelde oksijenli bileikleri olarak bulunur. Na2B4O7 x 10H2O (SODYUM TETRABORAT DEKAHDRAT):

Forml Na2O.2B2O3.10H2O eklinde de yazlabilir.Tabiattakiboraks bileiidir.

NaBO2H2O2 x 3H2O (KATI PETROL): Doadaki bor filizinin ennemlisidir. Bu bileikten elde edilen H2 ile havadaki O2 yaklarak enerji elde edilir.


61/249

61

NaBO3 X 4H2O (SODYUM PERBORAT TETRAHDRAT):Otomobil cam imalinde yaygn olarak kullanlr.

KALSNE TNKAL: % 33 B2O3 bileii ieren bor cevheridir.Bileim; CaO de ihtiva eder.

KOLEMANT: Forml Ca2B6O11 x 5H2Odur.2CaO.3B2O3.5H2O eklinde de yazlabilir. % 45 B2O3 bileiiieren bor cevheridir. Bileiminde CaO de ihtiva eder.Forml2CaO.3B2O3.5H2O ile gsterilir. Ca2B6O11 x 5H2O eklinde deyazlabilir.

KERNT:Forml Na2B4O5.(OH)4.2H2O ile gsterilir. LEKST:NaCaB5O9.8H2O PROBERTT:NaCaB5O9.5H2O

BOR MADEN TRKYE N STRATEJNEME SAHPTR

Dnya bor rezervinin % 76s Trkiyededir. Bor madenininretiminde ve ihracatnda Trkiye dnyada birinci sradadr.

lkemizde bor Ktahya Emette bulunmaktadr. Bolu tnelihavalisinde de bor bulunmutur. Bolu tneli yapm 15 sene

srmtr. lkemizdeki bor retim merkezleri; BalkesirBandrma, BalkesirBigadi, EskiehirKrka, BursaKestelektedir.

Bor, doada gen elde cevherleri hlinde bulunur. Nadiren elementel hlde de bulunur. Elementel hldeki kullanm alanlar ve yakt olarak kullanm

aslnda ok daha nemlidir. eitli yntemlerle, doal bor bileiinden bor elementi elde

edilir. Trkiyede bu retime henz balanmamtr. Borun dnya fiyatn Trkiye belirlemektedir. Bor madeni Trkiye iin stratejik neme sahiptir, lkemizi

ilerilere gtrecek bir kaynaktr.


62/249

62

BOR ELEMENTNN VE BOR ALAIMLARINKULLANILDII YERLER

BOR ELEMENTNN KULLANILDII YERL Bor elementi, nkleer reaktrlerdentron sourucu olarak

kullanlr. Ktle numaras 10 olan bor atomu 1 adet ntronsourur, ktle numaras 11 olan bor atomu oluur.

Ktle numaras 11 olan radyoaktif bor atomu alfa mas yapar,kanser tedavisinde kullanlr. Ktle numaras 7 olan lityumatomu ve helyum ekirdei oluur.

Borun elementel hldeki kullanm alanlar, alamlar hlindekikullanm alanlar ve yakt olarak kullanm aslnda ok dahanemlidir.

BOR ALAIMLARININ KULLANILDIIYERLER

nemli bir kullanm alan bor alamlardr. Borun elikle olanalam elastikiyet kazanr. Bu zelliinden dolay 150 katlbinalarda kullanlr. Uzay mekii yapmnda da bor alamlar kullanlmaktadr.

LCD televizyon ekran yapmnda da bor alamlarkullanlmaktadr.

Kk atom numarasna sahip olmas borun alam saysnarttrr.

eitli bor alamlar 400 farkl alanda kullanlmaktadr. Bor alamlar yaltm malzemesi imalinde kullanlr.

Bor alamlarnn hzl tren ray yapmnda kullanlmasnn ayrbir nemi vardr. Bor telleri, plastik ve metallerle kullanlrsa, bu malzemelerin

dayanklln arttrr. Borun magnezyumla yapt alamlar bilgisayarn 4 kat daha

hzl almasn salar.


63/249

63

Ferrobor alamlarnn kullanld yerlerin ayr bir nemi vardr.

FERROBOR ALAIMLARININ KULLANILDIYERLER Farkl bileen ve yzdedeki borlu eliklerin geni kullanm alan

vardr. Demir bor (ferrobor), nikel bor ve kobalt bor alamlar Yksek

Teknoloji Seramik ve Kompozitleri Aratrma Merkezi (YTSKAM)laboratuvarlarnda gelitirilmi derin daldrmal ark ocanda,borik asidin yksek scaklkta karbonla indirgenmesi ileretilmektedir.

%0,04-%4,2 bor ieren demir bor (ferrobor) alamlar veyzeyinde ince FeB tabakas olan borlanm elikler, 800C ile1000 C aras scakla kadar oksidasyona dayankldr. Bunedenle yksek scaklkta korozyona urayabilecek alanlardakullanlr.

Nd-Fe-B (neodyum ferrobor) mknatslar ticari olarak en yksekmukavemete ve yksek younlua sahiptir. 850 glk Nd-Fe-Bmknats, 3 kglk ferritin yapt ii yapmaktadr.

Ferrobor alam, yksek oranda Mn, Ni, Cr ve Moinsalayabilecei sertleebilirlik zelliini dk oranlarda salar. Ferrobor alam, paslanmaz elikler de kaynak kabiliyetini

ykseltir. Ferrobor alam, nkleer reaktrlerde reglatr ubuu

yapmnda kullanlr. Ferrobor alam, otomobillerin sileceklerinde ve mar

motorlarnda kullanlr. Ferrobor alam, hadde merdaneleri retiminde kullanlr.

Haddehanelerde metaller merdanelerden geirilerek teldurumuna getirilir, metallere ezmek suretiyle ekil verilir.Kullanlan hadde makinesinin trl apta delikleri vardr veferrobor alamndan yaplmtr.

Ferrobor alam, yass ve derin ekme ileminetabi tutulacakeliklerde kullanlr.


64/249

64

Demir bor alamlar, eliklerde yzey sertletirme amacylakullanlr.

Ferrobor alam, mineralleri manyetik ayrmada kullanlr.Manyetik ayrm, cevherleri oluturanminerallerifarkl manyetikduyarllna gre ayrma ilemidir. Ferrobor alamlar, cep telefonlarnda, EKG vb. cihazlarnsensrlerinde, metalik cam retiminde ve yksek frekansl trafoekirdeklerinde kullanlr. Trafo ekirdei, trafonun merkezidir.

BOR BLEKLER, BOR BLEKLERNZELLKLER VE BOR BLEKLERNN

KULLANIM ALANLARIKATI PETROL ADIYLA BLNEN BORCEVHERNDEN (NaBO2H2O2 x 3H2O)

HDROJEN ELDE EDLMES Kat petrol de denilen NaBO2H2O2 x 3H2O bileiinden bir dizi

reaksiyon sonucu nce NaBH4 (sodyum borohidrr) elde edilir. NaBH4 bileiinin H2O ile tepkimesinden NaBO2 (sodyummetaborat) oluur.

NaBH4 + 2H2O 4H2 + NaBO2 Son olarak da oluan H2 (hidrojen) gaz havadaki O2 (oksijen) ile

yanarak enerji verir.2H2 + O2 2H2O + enerji

KOLEMANT CEVHERNDEN BORK ASRETM

Ca2B6O11.5H2O + 2H2SO4 + 6H2O 2CaSO4.2H2O + 6H3BO3

BORK ASTTEN B2O3 ELDE EDLMES


65/249

65

2H3BO3 B2O3 + 3H2O Tepkime s etkisiyle gerekleir. ift ynl tepkime olduundan oluan su, ortamdan ekilerek

tepkimenin ileri ynde gereklemesi salanr. Tepkime iki basamakta gerekleir; ilk basamakta metaborik asit(HBO2), ikinci basamakta bor trioksit (B2O3) oluur. 2H3BO3 2HBO2 + 2H2O 2HBO2 B2O3 + H2O Ktahya-Gedizde bulunan Ilca Kaplcasnn suyu doal olarak

metaborik asit (HBO2) ierir.

B2O3 B2O3 bileii borik asit elde edilmesinde kullanlr: B2O3 + 3H2O 2H3BO3 B2O3 + 3H2O 2B(OH)3

B2O3 bileiinin balca reaksiyonlar unlardr: B2O3 + 8HCl 2HBCl4 + 3H2OB2O3+6KCl+H2SO42BCl3+K2SO4+3H2O

YAPAY BOR BLE: H3BO3 (BORK AST) Borik asit H3BO3 veya B(OH)3 forml ile gsterilir. Alerjik gz kantlarnda borik asit zeltisi gz damlas olarak

kullanlr. Borik asitli gz damlalarnn antiseptik zellii de vardr. Baz

gz pomatlar ve talk pudralar da borik asit ierir. Bu ilalarniine genellikle %5 10 konsantrasyonunda katlmaktadr.

Borik asit, kt gibi sellozik malzemelerin alev almasn

nledii iin, evlerde kullanlan duvar ktlarna yangn riskiniazaltmak iin %5orannda eklenir. Borik asit, nikel kaplamada kullanlr. Borik asit, beyaz toz hlinde kat bir bileiktir. Ktahya Emette, Eti Maden letmeleri Genel Mdrlne ait

devletin borik asit fabrikas vardr.


66/249

66

Borik asit yapay bir bileiktir. Ktahya Emette borik asit fabrikasnda; yine Emette karlan

bor cevherinden, borik asit elde edilmektedir. Gnmzde bor Trkiyede, en ok borik asit olarak ihra

edilmektedir. Borik asit, pek ok sektrde yaygn olarak kullanlmaktadr.

BORAKS (Na2B4O7.10H2O) Forml Na2O.2B2O3.10H2O eklinde de yazlabilir. Tetraborik asidin (H2B4O7) sodyum tuzu olup sulu zeltisi bazik

zellik gsterir. Boraksn 320 C ile 400 C arasnda stlmasyla susuz boraks

kristalleri elde edilir. Boraks, s deiikliine dayankl pyreks cam yapmnda

kullanlr. Toz hlindeki boraks, renkli cam imalinde cam renklendirmek

iin katk maddesi olarak kullanlr; rnein boraks, kobalt oksitlestlrsa mavi renkli bir pigment oluturur. Bu pigment camakatldnda mavi renkli emaye imalinde kullanlan cam eldeedilir. Co(BO2)2 boraks incisi adyla bilinir. Na2B4O7 + CoO 2NaBO2 + Co(BO2)2 Boraks, sularn sertliinin giderilmesinde kullanlr.

Boraks, glazr (kaplama, sr) amurlarnn bileenlerindendir.Glazr amurlar ile emaye, porselen vb. malzemelerin i ve dksmlar kaplanr.

Bakteri ldrc nitelii, suda kolay znmesi, mkemmel suyumuatc zellii nedeniyle sabun ve deterjanlarda %10boraks kullanlr.

BORAKS VE BORK ASDN ORTAKKULLANIM ALANLARI

Boraks ve borik asit, bakteri ldrc nitelii, suda kolayznmesi, mkemmel su yumuatc zellikleriyle sabunlarda,


67/249

67

temizleyicilerde, deterjanlarda, ok eitli ilalarn yapmnda,tekstil boyamalarnda, eitli malzemelerin uzun srekorunmasnda, hafif-dayanml alamlarn yaplmasnda vetarm endstrisinde ok yaygn kullanm alanlarna sahiptir.

Ahap malzemelerin kullanm srelerinin uzatlmas iin, boraksve borik asitten elde edilen bir zelti kullanlr. Bu zelti ilemuamele grm ahap malzemeler, yava yavakurutulduunda bozulmadan ve rmeden uzun srekullanlabilir.

SODYUM PERBORAT TETRAHDRAT

(NaBO3.4H2O) Otomobil cam imalinde yaygn olarak kullanlr. Boraks ve hidrojen peroksit zeltisinden kristalizasyon yoluyla

sodyum perborat yapay olarak da elde edilebilir. Sodyum perborat, bor atomuna kpr eklinde balanm

bulunan peroksi gruplar (-O-O-) sayesinde renklerisoldurmayan aartclarn imalinde kullanlr.

Toz deterjan retiminde, deterjann beyazlatc etkisini arttrmak

iin % 10 20 arasnda sodyum perborat katlr.

BORANLAR (B-H) B ile H arasnda oluan bileiklere boranlar denir. En kararl borann forml: B2H6 Boranlarn oran forml: BnHn+4 ve BnHn+6 B2H6: Gaz B9H15: Sv B10H14: Kat Bor oran arttka gazdan katya doru gei olmutur . Boranlar, hidrojence zengin olduklar iinenerji ham maddesi

olarak kullanlrlar. Hidrojen kimyasal olarak metal hidrr, yarmetal hidrr olarak depolanabilmektedir.

Metalik magnezyum, bor trioksit ile stlp oluan rn asitlerle


68/249

68

etkileirse bir gaz oluur. Bu gaz, uucu bir madde olan borhidrr bileiklerini ierir.

Bor hidrrler, bor atomunun saysna gre diboran (B2H6),tetraboran (B4H10), pentaboran (B5H11) gibi isimler alr.

Diboran (B2H6), renksiz birgazdr ve yksek scakla kadarstldnda hidrojen ve saf bora ayrr. B2H6(g) 2B + 3H2(g)

Boranlardan tetraboran (B4H10), yakt olarak fzelerde kullanlr.Bu nedenle bor, uzay aratrmalarnda stratejik bir nemesahiptir.

SODYUM BOROHDRR (NaBH4) Sodyum borohidrr (NaBH4), oto endstrisi bakmndan nemlibir bileiktir. Susuz bir zcde znm bor triklorrn

sodyum hidrr ile tepkimesinden elde edilir.4NaH + BCl3 NaBH4 + 3NaCl

Sodyum borohidrr (NaBH4) organik kimyada ok kullanlan birindirgendir.

Sodyum borohidrrn iyi bir hidrojen kayna olmasndan dolayfze kat yaktlarnda, yksek enerjili jet motorlarnda ve

roketlerde saf hidrojen kayna olarak kullanlmas hususundaalmalar yaplmaktadr. Sodyum borohidrr (NaBH4) herhangi bir yzeyin nikel ile

kaplanmasnda kullanlr.

BN (BOR NTRR) BN (Bor nitrr) bileiinin elde edilmesine ait tepkime scakta

gerekleir. B2O3 + 2NH3 2BN + 3H2O Bor nitrr bileiimatkap ucu olarak kullanlr. Ayrcasertlemede anmay nleyici olarak ve kaplama malzemesiolarak kullanlr.


69/249

69

BOR BLEKLERNN GENELKULLANIM ALANLARI

Bor bileikleri, hidrojen kaynadr. Bordan elde edilen hidrojen,

yakt olarak kullanlr. Bor bileiinin ierdii hidrojen yaktylaalan arabalar vardr. Bunlara bor arabalar denir. Borun yaktolarak kullanlmas, en nemli kullanm alandr. Bu alanda,gelecekte ok ileri gelimelerin olaca tahmin edilmektedir.

Bor cevherinden elde edilen hidrojenin, hava oksijeniyleyanmas suretiyle alan bor pili ve bor reaktr de vardr.

Dezenfektan olarak kullanlr. Cam elyafnn yapsnda kullanlr. Cam ile borat karm pyreks camn oluturur, pyreks

camndan yaplm mutfaklarda kullanlan kaliteli cam kaplarborcam adyla bilinir.

Bor; deterjan, seramik, s izolasyonu, ila, elektronik, tarm,salk, tekstil, cam vb. pek ok sektrde yaygn olarak kullanlr.

Bor; deterjan, seramik, s yaltm, ila, elektronik, tarm, salk,tekstil, cam, imento, kozmetik, fotoraflk, dericilik, kt vb.pek ok sektrde yaygn olarak kullanlr.

Tekstil endstrisinde tekstil boyalarnn bileenlerindendir. Bor bileikleri kaplama endstrisinde elektrolit svs olarak

kullanlr.

BOR ALLOTROPLARI AMORF BOR KRSTAL BOR YKSEK SAFLIKTA BOR

B2O3 BLENDEN AMORF BOR ELDEEDLMES

B2O3 + 3Mg 3MgO + 2B(k)(Tepkime, s etkisiylegerekleir.)


70/249

70

Amorf bor, kahverengidir. Baz elik alamlarnda bulunur ve nkleer reaktrlerde

kullanlr. Safszlk ierir (BO, B4O5).

KRSTAL BOR ELDE EDLMES B2O3 + 2Al Al2O3 + 2B(k) Safszlk da ierir (AlB2). Daha saf kristal bor elde etmek iin bor triklorr hidrojen ile

indirgenir. 2BCl3 + 3H2 2B(k)+ 6HCl Kristal bor, elmastan sonra elementlerin en sertidir. Sertlik,

izilmeye kar direntir; sertliin ls Mohs birimiyle ifadeedilir.

YKSEK SAFLIKTABOR ELDE EDLMES KBF4 + 3Na B(k)+ KF + 3NaF KBF4 (potasyum floroborat) bileiininelektroliziyle de yksek

saflkta bor elde edilir.

BOR NN ZELLETRLMED? (BORPOLTKAMIZ)

Yakn bir gemite Trkiyedeki bor rezervlerini uluslararastrstler ele geirmeye altlar.

zelletirme gnlerinde bora talipmi gibi gzken yerli firmalar,yabanclarn taeronuydu.

Bu ayak oyunlarndan dolay bor zelletirme kapsamndankarld.

Bor, Eti Maden letmeleri tarafndan karlmaktadr veilenmektedir. Eti Maden letmeleri, bir devlet kuruluudur.

Bor madeni Trkiye iin stratejik neme sahiptir, lkemiziilerilere gtrecek bir kaynaktr.


71/249

71

DAVY (DEV) Elektrolizle bor elementini elde etmeyi baaran Davy (Devi) adl

bilim adamdr. ALMNYUM Alminyum doada elementel hlde bulunmaz. Bileikleri hlinde bulunur. Alminyum doada oksit, hidratlanm oksit ve silikat hlinde

bulunur. Alminyum oksit doada bulunan hemen hemen hermineralde mevcuttur. Fakat alminyum elde edilmesinde buminerallerin hepsi kullanlmaz; nk bu minerallerdekialminyum miktar azdr.

Manavgat suyu ad altnda Toros dalarnda Al aratryoruz. Doadaki balca alminyum mineralleri feldspat,kil, mika,

boksit ve turkosit cevherleridir.

DOADAK ALMNYUM MNERALLERFORMLLER

Feldspat: (K2Na2Ca)O.Al2O3.6SiO2 Mika: K(Mg, Fe)3.AlSi3O10.OH Boksit: (Al2O3.H2O) (Al2O3.3H2O) Turkosit: Al2(OH)3PO4.H2O

FELDSPAT Kil endstrisinin ana ham maddesidir. Volkanik kayalarn

yapsnda tip feldspat bulunur.

Potas feldspat: K2O. Al2O3. 6SiO2 (potasyum oksit) (alminyumoksit) (silisyum dioksit) Soda feldspat: Na2O. Al2O3. 6SiO2 (sodyum oksit) (alminyum

oksit) (silisyum dioksit) Kire feldspat: CaO. Al2O3. 6SiO2 (kalsiyum oksit) (alminyum

oksit) (silisyum dioksit)


72/249

72

KL Hidratl alminyum silikattr.

Seramik endstrisinde ve sya dayankl ate tulas yapmndakullanlr. Kil adyla bilinen birok mineral vardr. Bunlardan en saf olan

Al2O3. 2SiO2. 2H2O formlyle gsterilen kaolindir. Kaolin;feldspatn, su ve karbon dioksit ile ayrmas sonucu oluur. K2O. Al2O3. 6SiO2 + CO2 + 2H2O K2CO3 + Al2O3. 2SiO2. 2H2O + 4SiO2Yapsnda demir oksitleri ieren kaolin, adi kil ad ile bilinir.Seramik, fayans, porselen, emaye ve tula yapmnda kilkullanlr.

Kil mineralleri tabakalar arasnda bulunan Na+1, K+1, Ca+2, Mg+2 gibi katyonlar, birtakminorganik ya da organik anyon vekatyonlarla yer deitirebilirler; bu katyonlaradeiebilenkatyonlar denir. Deiebilen katyon olarak Na+1 ieren bir kil,CaCl2 zeltisi ile kartrldnda zeltideki 1 adet Ca+2 iyonu,2 adet Na+1 iyonunun yerini alr. Bu ilemekatyon deitirme denir. Kil mineraliyle yaplan almalarda katyon deiiminemlidir.

BOKST Hidratlanm alminyum oksit mineralidir, alminyum oksidin

monohidrat (Al2O3.H2O) ve trihidratlarnn (Al2O3.3H2O)karmdr.

Trkiyede Seydiehir, Antalya, Adana, Gaziantep ve Mulada

geni boksit yataklar bulunmaktadr.

ALMNYUM RETM YNTEM Doada bulunan almino silikat minerallerinden alminyum elde

edilmez; nk bu mineraller kararldrlar ve dier minerallerlekarm durumda bulunurlar.


73/249

73

Endstride alminyum retimi iin yalnzca boksit mineralikullanlmaktadr.

BOKST CEVHERNDEN ALMNYUM ELEDLMES K BASAMAKTAGEREKLETRLR

1. Boksitten (Al2O3.H2O ve Al2O3.3H2O karm) saf almin(Al2O3) retimi

2. Almin (Al2O3) bileiinin elektrolizi ile metalik alminyum (Al)retimi

BOKSTTEN (Al2O3.H2O VE Al2O3.3H2OKARIIMI) SAF ALMN (Al2O3) RETM

Yksek tenrl boksit cevherlerineBayer Yntemi (Ya Yntem) , dk tenrl boksit cevherlerineKuru Yntemuygulanr.

Cevherde bulunan veya cevherin zenginletirilmesiyle ya dailenmesiyle elde edilen rnn iindeki kymetli elementinyzdesine tenr denir.

ALMN (Al2O3)N ELEKTROLZ LE META ALMNYUM (Al) RETM

Metalik alminyum, saf almin (Al2O3)in kriyolit (Na3 AlF6)liortamda elektrolizinden elde edilir.

Katotta alminyum, anotta oksijen elde edilir.

2Al2O3 4Al + 3O2 (toplam tepkime) 4Al+3 +12e 1 4Al (katot tepkimesi) 6O 2 3O2 +12e 1 (anot tepkimesi) Elektroliz ilemi esnasnda oluan metalik alminyum, hcrenin

dibine ker ve belirli srelerle buradan alnr. Hcreden alnanalminyum genellikle % 99,5 99,9 arasnda saflktadr ve


74/249

74

ierdii ana safszlklar demir ve silisyumdur. Elektroliz ileminden sonra elde edilen alminyum; blok, levha,

ktk, ubuk ve kle hlinde piyasaya srlr.

ALMNYUM METALNN ZELLKLE yi bir indirgendir. Asitlerle ve bazlarla tepkimeye girer. Toz alminyum hava ile veya dier ykseltgenlerle kolayca

ykseltgenir. % 99,9 saflatrlm alminyum s ve elektrii daha iyi iletir,

daha kolay ilenebilir ve daha dayankldr.

ALMNYUM METALNN KULLANILDIYERLER

Otomobil, gemi, vagon ve uak yapmnda, elektrik ve kimyaendstrisinde, mutfak ara gerelerinin ve elektrikli evaletlerinin imalinde kullanlr.

Vagonlar, alminyum metalinden olmaldr; nk alminyummetali hafiftir. Vagonlara demir tatmamaldr.

Alminyum folyo yapmnda kullanlr. Roket yaktlarnda ve patlayclarda kullanlr. Yap malzemesi, refraktr ve iletken yapmnda kullanlr. Alminyum, byk lde alam yapmnda kullanlr.

ALMNYUM ALAIMLARI, ZELLKLERKULLANILDII YERLER

Duralmin (% 94 Al, % 4 Cu, % 1 Mn, % 1 Mg ve az miktardaSi): Sert ve hafiftir, fiziksel ve kimyasal andrclara kardayankldr. Havaclk, otomobil, gemi ve kimya endstrinde,fotoraflk ve spor malzemeleri imalinde, baz ev eyalar vehassas l aletlerinin yapmnda kullanlr.

Silumin (% 84 Al, % 16 Si): Kimyasal etkilere kar dayankldr.


75/249


76/249

76

ALMNA (Al2O3)NIN KULLANILDII YERLER Almina olarak bilinen alminyum oksidin (Al2O3) eitli yaplar

mevcuttur. Kristal yapdaki alminyum oksidekorundum denir.Beyaz safir olarak bilinen saf korundum, deerli bir tatr. Deerli talar genelde az miktarda gei metali de ierir. Yakut ve safir minerallerinin iyi kristalleri mcevhercilikte

kullanlr. Deersiz olanlar ise metal kesme, parlatma ve andrma

ilerinde kullanlr. Kyafete hasar vermeden iyi bir andrmayapmak iin tekstil sektrnde ve metalleri andrmak iin diskeklindeki bileme talarnn imalinde kullanlr.

Almina, alminyum retimi dnda yaltkanlarn, bujilerin vedaha pek ok rnn yapmnda kullanlr.

ALMNYUM SLFAT VE KULLANILDIIYERLER

Alminyum slfat, slfrik asidinhidratl alminyum okside etki

ettirilmesiyle elde edilen renksiz, effaf bir tuzdur. la, kozmetik, yangn sndrc gibi eitli sanayi dallarndadeiik amalarla kullanlr.

Tekstil endstrisinde mordan maddesi olarak kullanlr. Gda katks olarak kullanlr. Boyaclkta ve kt fabrikalarnda kd tutkallamak iin

kullanlr. Beton iin su geirmezlik ajan, kat ve sv yalar iin

berraklatrma ajan, petrol rafineri proseslerinde koku ve renkgiderici ajan olarak kullanlr.

me suyu ve pis atk suyu (lam suyu) artmnda sudakikirlilikleri dibe ktrmek iin ktrme ajan olarak kullanlr.

AP VE KULLANILDII YERLER Boya endstrisinde mordan madde olarak kullanlr.


77/249

77

Mordanlama tekstil elyafn doal boyar maddelerle boyamakiinkullanlan bir n ilemdir. Metal tuzlarn tekstil elyafnabalama ilemine mordanlama, bu ama iin kullanlanmaddelere de mordan maddeler denir. Mordan maddeler olaraksuda znen metal tuzlar kullanlr. En nemli mordan maddesi aptr.

apn kimyasal ad potasyum alminyum slfattr. ap, ift tuzdur. ap, kan ta adyla bilinir; damar daraltc zellii vardr. Forml, KAl(SO4)2tr. Tekstil, gbre, deri ve kt endstrisinde de kullanlr.

ALMNYUM KLORR (AlCl3) VEKULLANILDII YERLER

Er itilmi alminyumun gaz hlindeki klorla tepkimesi sonucundameydana gelir.

Birok organik bileiin sentezinde katalizr olarak, petrolendstrisinde ve kauuk elde edilmesinde kullanlr.

Kristal alminyum klorr ise tekstil endstrisinde, baz zel

sabunlarn yaplmasnda ve suyun temizlenmesinde kullanlr. Antipersperant etkiye sahiptir. % 10-15lik alminyum klorrzeltisi ar terlemeye kar kullanlr, ter kanallarn tkayaraketki eder.

ALMNYUM HDROKST VE KULLANILDYERLER

Forml, Al(OH)3tr. Su geirmez kuma yapmnda kullanlr. Antiasit mide pastillerinin bir ksm alminyum hidroksittir.

ALMNYUM HDRR (AlH3) VE


78/249

78

KULLANILDII YERLER nemli bir indirgendir. Polimerize bir katdr. Tetrahidro alminatlar n elde edilmesinde kullanlr.

LTYUM ALMNYUM HDRR (LiAlH4) VEKULLANILDII YERLER

Organik kimyada aldehit ve ketonlarn alkollere indirgenmesinisalarlar; bu tepkime organik kimyada olduka nemli birtepkimedir.

GALYUM, NDYUM VE TALYUM

GALYUM Galyumun erime noktas (29,78 C) ve kaynama noktas (2403

C) arasndaki farktan yararlanlarak yksek scaklktermometreleri yaplmaktadr.

Galyum diilikte de dolgu alam yapmnda ok az da olsakullanlr.

Galyum, tuzlarndan elektroliz yoluyla elde edilen mavi-beyazrenkli bir metaldir.

Eridii zaman hacim azalmas gsterir.

NDYUM ndiyum, tuzlarndan elektroliz yoluyla elde edilir.

Diilik ve kuyumculukta kullanlan alamlara az orandakatldnda matlamay nler. ndiyumla kaplanan metal yzeyler, anmaya ve atmosfer

etkilerine kar dayankllk kazanr; bu nedenle yar arabas veuaklarda kullanlr.

ok sert bir metaldir.


79/249

79

Optik aygtlarda indiyumlu ayna kullanlr.

TALYUM Talyum, tuzlarndan elektroliz yoluyla elde edilir. Kuruna benzeyenmavimsi beyaz renkte parlak grnml bir

metaldir. Talyumun hem +1 hem de +3 ykseltgenme basamanda

bileikleri vardr. En nemli bileikleri arasnda TlCl, TlCl3,TlAl(SO4)2.12H2O (talyum ap) bulunur.

Yksek scaklkta yeil renkli bir alevleyanarak talyum oksitoluturur.

Talyum bileikleri ok zehirli olduundan f are ldrc olarakkullanlr.

7. BLM: 4A GRUBU ELEMENTLER

C (KARBON) VE ALLOTROPLARI Kmr, elmas ve grafit olmak zerebalca allotropu vardr.

Kmr yakacak, elmas ziynet eyas, grafit ise elektrot vekurun kalem ucu olarak kullanlr.

Kmr amorf yapdadr. Elmasn koordinasyon says 4tr. C-C atomlar arasndaki ba

uzunluu 1,54 dr. Elektrii iletmez. Kristal yapdadr. Grafitin koordinasyon says 6dr. C-C ba uzunluu 1,32 dr.

Elektrii il

ELEMENTLER KİMYASI VE ORGANİK KİMYA KİTABI

Documents

Transcript of ELEMENTLER KİMYASI VE ORGANİK KİMYA KİTABI