1

�Ç�NDEK�LER 1.Kurulu� Hakkında Bilgiler…………………………………………..................1 1.3.1.Elektr ik-Elektronik Müh. Görevler i………………………………………1 1.3.2.Makine Müh. Görevler i…………………………………………..................2

1.3.3.Tekstil Müh. Görevler i…………………………………………...................2 1.5.Kurulu�un Tar ihçesi…………………………………………………………..3 2.Gir i�………………………………………………………………………………4 3.Hız Kontrol ve Otomasyon……………………………………………………...4 4.Ölçü Aletler i……………………………………………………….......................5 5.Elektronik Kar t……………………………………………………......................5 6.Fabr ika Makineler i………………………………………………………………6 6.1.Cer makinesi……………………………………………………........................6 6.1.1.Cer Makinesi Kaliprasyonu………………………………………………....7 6.1.2.Sensing Kontrolü…………………………………………………………….7 6.1.3.Fren Kontrolü………………………………………………………………..8 6.1.4.Off-Set Kontrolü……………………………………………………………..8 6.1.5.�mpuls Jeneratör Kontrolü…………………………………….....................8 6.1.6.Tako Jeneratör kontrolü……………………………………….....................9 6.1.7.Hafıza Kartı Kontrolü……………………………………………………….9 6.1.8.Stop Kontrolü………………………………………………….......................9 6.1.9.Motor Hız Kontrolü………………………………………………………….9 7.�alter ler……………………………………………………………......................9 8.Tablo ve Panolar………………………………………………….......................10 9.Elektr ikten Korunma…………………………………………………………...11 9.1.Koruma Hattı Sistemler i……………………………………………………...11 9.2.Sıfır lama……………………………………………………………………….12 9.3.Kaçak Akım Koruma Rölesi……………………………………....................12 10.Kompanzasyon…………………………………………………………………13 10.1.Ener j inin Fabr ikaya �letimi……………………………………....................13 10.2.Tek Tek Kompanzasyon…………………………………………………….14 10.3.Grup Kompanzasyon………………………………………………………..14 10.4.Merkezi Kompanzasyon…………………………………………………….15 10.5.Kompanzasyon Püf Noktalar ı………………………………………………16 11.Transformatör ler………………………………………………………………17 11.1.Çift sargılı transformatör ler………………………………………………...17 11.2.Tek sargılı transformatör ler………………………………………………...18 12.Ayır ıcılar………………………………………………………………………..19 12.1.Ayır ıcılar ın muhtelif ar ızalar ı……………………………………………….20 13.Kesiciler…………………………………………………………………………20 14.Sonuç…………………………………………………………………………….20

2

SANKO HOLD�NG 1.KURULU� HAKKINDA B�LG�LER

1.1. Kurulu�un adı SANKO (ASKO) TEKST�L ��LETMELER� SAN. VE T�C. A.� (BA�PINAR �UBES�) 1.2. Kurulu�un yeri 2. ORGAN�ZE SANAY� BÖLGES� HACI SAN� KONUKO�LU BULVARI GAZ�ANTEP/TÜRK�YE 1.3. Kurulu�ta çalı�an müh. Sayısı ve görevleri a). Elektrik-elektronik mühendisi: 5 b). Makine mühendisi : 7 c). Tekstil mühendisi : 2 1.3.1.Elektr ik-Elektronik müh. görevler i

• Orta gerilim (34.5 kV) enerji hattının �alter merkezine giri�inin yapılmasını

sa�lamak.

• Orta gerilim hücrelerinin ve trafo odalarının projelerine göre yaptırılmasını

sa�lamak.

• Güç trafolarının, orta gerilim panolarının yerle�tirilmesini sa�lamak.

• �alter merkezi, orta gerilim hücreleri, güç trafoları alçak gerilim panoları

arasındaki ba�antıların yaptırılmasını sa�lamak.

• Güç trafoları, yıldız topraklaması, i�letme ve koruma topraklamasının

yaptırılmasını sa�lamak.

• Güç trafolarının yük da�ılımının planlamasını yapmak.

• Makine yerle�im planına göre alçak gerilim da�ılım panolarının ve makine

enerji beslemesinin alt yapısını hazırlamak.

• Tüm elektrik montajları ve faaliyetleri için gereken malzeme, takım ve aletlerini

tesbit etmek ve sipari�lerini yaparak temin edilmesini sa�lamak.

• Makinelerin kendi elektrik �emalarına göre elektrik montajlarının yaptırılması

ve kontrolünü sa�lamak.

• Klima santralleri, ön filtre, pres makinesi ve kompresörlerin enerji beslemesini

yapmak.

• Fabrika iç aydınlatmasının, yangın alarm tesisatının, telefon tesisatının

planlamasını yapmak ve gerçekle�tirmek.

3

• Makineler ve güç trafoları için ambarda bulundurulması gerekli yedek parçanın

tespitini yapmak ve sipari� vermek.

1.3.2.Makine müh. Görevler i

• Kendisininde sorumlu oldu�u bakım prosedürü gere�i yıllık periyodik

bakım planlarını yapar ve teknik i�ler müdürüne onaylatır.

• Periyodik bakım planlarına göre bakımları zamanında yaptırır.

• Makine ayarlarında yapılacak de�i�iklikleri teknik i�ler müdüründen alarak

uygular.

• Kadro eksikliklerini teknik i�ler müdürüne bildirir.

• Yardımcı i�letmeler �efli�i ile irtibat halinde olur.

• Bakımcılara lazım olan malzemelerin temin edilmesini sa�lar.

• Makinelerin ve çalı�anların daha verimli çalı�masına, üretim kapasitesinin

artmasına yönelik iyile�tirme ve geli�tirme çabalarında bulunur.

• Çalı�anları sürekli e�itir, motive eder ve yönlendirir.

• Çalı�anların güvenli�i ve sa�lı�ı ile ilgili gerekli tüm tedbirleri almak ve

çalı�anların bu yönde e�itimlerini sa�lamak.

• Günlük i� programlarının, emirlerini tam olarak gerçekle�tirilmesini sa�lamak. Çalı�anları bu programlar do�rultusunda görevlendirmek.

• Üretimin herhangi bir a�amasında kar�ıla�ılan her türlü probleme anında müdahale etmek, düzeltici ve önleyici faaliyetleri tespit etmek, kalıcı çözümler üretmek ve sonuçlarından i�letme müdürü ve di�er tüm birimleri haberdar etmek.

• Vekalet genelgesi uyarınca amirlerinin ve di�er elemanlarının bulunmadı�ı hallerde ona vekalet ederek i�lerin aksamasını engellemek.

• Kalite yönetim sisteminin gerekliliklerini bilmek ve uygulamak. • Makinelerin kendi mekanik �emalarına göre montajının yaptırılması ve

kontrolünü sa�lamak. • Makine montajları ve faaliyetleri için gerekli malzeme, takım ve aletleri

tespit etmek sipari�lerini yaparak temin edilmesini sa�lamak. • Makineler için ambarda bulundurulması gereken yedek parçanın tespitini

yapmak ve sipari�lerini verdirmek.

1.3.3.Tekstil müh. Görevler i • Üretim organizasyonlarının kritik noktalarını kontrol etmek. • Üretimin her a�amasını kontrol altında tutmak, üretim trendini izlemek,

trendi belirlenen toleransların dı�ına çıktı�ında gerekli tedbirleri alarak sapmaların süreklili�ini önlemek.

• Üretim bölümünde üretimi tamamlanan ürünlerin hasar görmeden ta�ınması, ambalajlanması, paketlenmesi ve yüklenmesi için talimatlar olu�turmak ve bu talimatların çalı�anlar tarafından uygulanmasını sa�lamak.

4

• Makinelerin ve çalı�anların daha verimli çalı�masına, üretim kapasitesinin artmasına yönelik iyile�tirme ve geli�tirme çabalarında bulunmak.

• Çalı�anları sürekli e�itmek, motive etmek ve yönlendirmek. • Çalı�anların güvenli�i ve sa�lı�ı ile ilgili gerekli tüm tedbirleri almak ve

çalı�anların bu yönde e�itilmesini sa�lamak. • Günlük i� programlarının, emirlerinin tam olarak gerçekle�tirilmesini

sa�lamak, çalı�anlarını bu programlar do�rultusunda görevlendirmek, üretim, i� programlarını ve emirlerini aksamadan gerçekle�tirilmesi için tüm üretim parametrelerini sürekli izleyerek ve gerekli tüm tedbirleri önceden almak.

• Üretimin herhangi bir a�amasında kar�ıla�ılan her türlü probleme anında müdahale etmek, düzeltici ve önleyici faaliyetleri tespit etmek, kalıcı çözümler üretmek ve sonuçlarından i�letme müdürünü ve di�er ilgili tüm birimleri haberdar etmek.

• Pamuktan ipli�e kadar üretimle ilgili i�letmelerin ihtiyacı olan malzemeleri temin etmek.

• Üst yönetimin verdi�i direktifler do�rultusunda çalı�malarını sürdürmek, sorumlulu�u içerisindeki tüm çalı�maları firma menfaatleri do�rultusunda etkin ve verimli bir �ekilde sevk ve idare etmek.

• Vekalet genelgesi uyarınca amirlerinin veya di�er elemanlarının bulunmadı�ı hallerde ona vekalet ederek i�in aksamasını engellemek.

• Kalite yönetim sisteminin gerekliliklerini bilmek ve uygulamak. 1.4. Kurulu�un asıl çalı�ma konusu Kurulu�un amacı i�lenmemi� pamu�u i�leyerek iplik ve kuma� elde etmektir. Kendi sınıfında Dünya’da söz sahibi olan bir kurulu�tur.SANKO HOLD�NG’ in temel ilkesi ‘ ’ÖNCE KAL�TE’ ’ demektir. 1.5. Kurulu�un tar ihçesi Asko Dokuma ��letmeler i San. ve Tic. A.� SANKO HOLD�NG’e ba�lı bir kurulu�tur. 1995 yılının nisan ayında temeli atılarak 31.12.1995’ te Karde ve Penye iplik üretim hatları olarak üretime ba�lamı�tır. 1996 yılının kasım ayında ise Katlama-Büküm ünitesi ile örgü ünitesi ilave edilmi�tir. Yakla�ık 61560 m2 kapalı alana sahip olan �irket % 100 pamukla tek kat penye iplik ve karde iplik üretimi ile % 100 pamuklu melanj katlama-büküm, iplik üretimi ve örgü kuma� üretimi gerçekle�tirmektedir. �irket karde hattında ortalama 16 Ne’de 30 ton/gün, penye hattında ortalama 30 Ne’de 18,5 ton/gün, katlama-büküm hattında 20/2 Ne’de 15 ton/gün, iplik ve örgü ünitesinde ise yakla�ık 30 ton/gün örgü kuma� üretim kapasitesine sahiptir. Üretilen ürünlerin bir kısmı holding içerisindeki i�letmelerin ihtiyacında, bir kısmı ise iç piyasa ve dı� piyasaya satılarak pazarlanmaktadır. 30 ki�ilik yönetici dahil toplam 950 ki�iyi istihdam eden kurulu� kullandı�ı modern teknolojiyi günümüz modern kalite yönetimi ile destekleyerek, mü�teriye sunulan kalite çizgisinin sürekli ve tatminkar düzeyde kalmasını amaçlamı�tır.

5

Ayrıca �irkete yakla�ık 1 km uzaklıktaki bir alana yapılan yeni bir penye iplik i�letmesi ilave edilmi�tir. 15.11.2001 tarihinde üretime ba�layan bu i�letme 20/1 Ne ile 100/1 Ne penye iplik üretme özelli�ine sahiptir.

2.G�R�� 2.1. Yaz Staj ının Konusu Yaz stajında elektrik makinelerinin tanınması, ölçü aletlerinin nasıl kullanıldı�ı, elektronik aygıtlar, trafo seçimi, elektrik panosu, otomasyon panosu, kompanzasyon panosu ve nasıl yapıldı�ı, kondansatör seçimi ve elektronik kart tamiri konuları üzerinde duruldu. 2.2. Yaz Staj ının Amacı Elektrik ve elektronik ile ilgili tüm bilgileri elde etmek. 3. HIZ KONTROL VE OTOMASYON 3.1 Hız Kontrol Fabrikada bir çok motor kullanılıyor. Bu motorlar DC ve AC olmak üzere iki gruba ayrılır. Dc motorların hız kontrolü �ebeke gerilimi veya akımı de�i�tirilerek basit bir �ekilde yapılıyor. Ama AC motorların hız kontrolü o kadarda kolay de�ildir. Ayrıca AC motorlar da kendi arasında ikiye ayrılır. Bunlar senkron ve asenkron olmak üzere iki gruba ayrılır. Fabrikada genelde asenkron motorlar kullanılıyor.Ve bu motorların hız kontrolü inverter denen elektronik cihaz tarafından yapılıyor.�nverterin gücü kullanılan motorun gücünden %20 daha fazla olmalıdır. Aksi takdirde inverter motora yol veremez. Bu cihazın temel yapısı 50 HZ’ lik �ebeke frekansını de�i�tirmektir. Çünkü asenkron motorların devir sayısı frekansa ba�lı olarak de�i�ir. Yani formülüze edersek:

n=60×f/p Burada; n…….=Devir sayısı f……..=Frekans p…….=Çift kutup sayısı Frekans ne kadar büyükse, devir sayısı ona göre de�i�ir. Ayrıca inverterin di�er bir özelli�ide motora yol verirken ba�ka bir devrenin kullanılmasına gerek kalmıyor. Bu devre genelde yıldız/üçgen ba�lantısıdır. Bu ba�lantıda iki röle, bir zaman rölesi ve iki kontaktör kullanılıyor. 3.2. Otomasyon Otomasyonun vazgeçilmez aygıtı kontaktördür. Ama artık daha geli�mi� bir kontrol sistemi olan PLC kullanılıyor. Fabrika da kullanılan PLC cihazları hem daha az yer kaplıyor, hemde daha kararlı çalı�ıyor. Kontaktör : 24 V beslemesi olan ve ayrıca içinde bulunan bobin sayesinde devreyi kapatan büyük güçteki elektromanyetik anahtarlara kontaktör denir. Elektromıknatıs, palet, kontaklar olmak üzere 3 kısımdan olu�ur. Otomasyonun anlamı adındanda anla�ıldı�ı gibi otomatik kontrol demektir. Panolarda herzaman 380 V gerilim geçemez. Bunun nedeni herhangi bir zamanda pano açıldı�ında tamir eden ki�i büyük bir tehlike altında olur, hemde gerilim arttıkça kullanılan kablonun da kesiti artar. ��te 24 V gibi dü�ük bir gerilimden, kontrolü

6

yapılan makinanın gerilimine çeviren kontaktör aygıtıdır. Ayrıca otomasyonda makineye iletilecek enerjinin zaman kontrolü ise zaman rölesi tarafından yapılmaktadır. Zaman rölesi:Giri�ine enerji geldikten bir süre sonra çıkı�ını aktif yapan yani kontaklarını konum de�i�tiren, giri�indeki enerji kesildi�inde ise kontaklarını di�er zıt duruma getiren röledir. A�ırı akım rölesi:Motorun iki fazda kalması, gerilim yükselmesi, sürtünmesi, yatak bozulması, sıkı�ması, a�ırı yüklenmesi, gibi nedenlerden dolayı �ebekeden tam yük akımının üstünde akım çekebilir. Bu durumda motorun yanmaması için a�ırı akım rölesi kullanılır. 4.ÖLÇÜ ALETLER� Tablo ve panolarda akım, gerilim, güç katsayısı, frekans, enerji tüketimi, gibi büyüklüklerin kontrolü için ölçü aletler kullanılır. Kullanılan ölçü tablo tipi, analog veya dijital ölçü aletleridir. Kullanılan ba�lıca ölçü aletleri �unlardır; 4.1. Ampermetre Her faz için birer adet kullanılır. Devreye seri olarak ba�lanır. Ampermetreler 60 ampere kadar do�rudan, 60 amperin üzerinde ise akım trafosu ile birlikte ba�lanır. 4.2. Voltmetre Ölçme alanı 0-500 V olan voltmetrelerden her pano için bir adet kullanılır. Voltmetre komütatörü aracılı�ı ile faz nötr ve fazlar arası gerilim aynı voltmetreden ölçülür. 4.3 Frekansmetre �ebeke frekansını ölçmek amacıyla analog veya dijital frekansmetreler kullanılır. Ancak her panoda bulunmaz. Özel amaçlı panolarda kullanılır. 4.4. Cos metre Sistemin güç katsayısını ölçmek amacıyla (0,5 endüktif, 0,5 kapasitif) kullanılan ölçü aletleridir. Analog ve dijital olarak yapılırlar. Sadece özel amaçlı panolarda (kompanzasyon panosu) kullanılırlar. Devreye do�rudan ya da akım trafosu ile ba�lanılırlar. 4.5. Akım transformatörü Ampermetre, sayaç ve reaktif güç rölesi gibi ölçü aletlerinin içerisinden çok yüksek akımlar geçirilemez. Devreden çekilecek akım ölçü aletinin ölçme sınırını geçiyorsa, alet akım trafosu ile birlikte ba�lanır. Sekonder akımı 5A olan akım trafolarının primer akım de�erleri �öyledir; 5-10-15-20-25-30-40-50-60-75-80-100-120-150-200-250-300-400-500-600-750-800-1000-1500-2000-3000 . Akım trafolarından 200 ampere kadar olanlar baralı olarak üretilir. Daha yüksek amperli olanlar ise bara içinden geçecek �ekilde yapılır. 5. ELEKTRON�K KART Genelde fabrikada kullanılan savio marka bobin makinaların her gözüne ba�lı olan kuantum kafası (peyer) kontrolunu sa�layan WR kartında arıza oluyordu. Bu kartların arızası genelde üzerindeki EPROM da oluyordu. Ama RIETER marka tarak makinalarında inverterin elektronik kartlarındaki arıza; kondansatör a�ınması veya power (regülatör) de meydana gelen transistör yanması oluyordu. Ayrıca �ebeke elektri�inde meydana gelen dalgalanma yani sinüsoidal harmoniklerin olu�ması elektronik kartlarda çok büyük arızalara neden oluyor.

7

Ayrıca elektro-jetlerdeki fotosellerde meydana arızaların tamiri olmadı�ından yenisi ile de�i�tiriliyor. Bu fotosellerin görevi bo� veya dolu olan masuraları ayırt etmek ve gerekli olan veriyi mikrodenetleyiciye iletmektir. Mikrodenetleyicinin üzerinde takılı oldu�u elektronik karttaki arızaları gidermek için önce mikrodenetleyicinin sa�lam olup, olmadı�ına bakarız. 6.FABR�KA MAK�NELER� Fabrikadaki pamu�un i�lenmesi a�agıdaki makinelerden sırası ile geçmesi ile sa�lanır.

� 1.Unıfloc 8.Conderser 15.Elektro-jet � 2.Metal tutucu 9.Tarak 16.Vater � 3.Elle besleme 10.Cer 1.Pasaj 17.Bobin � 4.Unıclean 11.Unılap � 5.Vision sheild 12.penye � 6.Unımıx 13.Cer 2.pasaj

� 7.Uniflex 14.Fitil 6.1. Cer Makinesi Burada bütün makineleri açıklamamız çok zor oldu�undan sadece ‘CER’ makinesi üzerinde duraca�ım. Cer makinesinin �ekli a�a�ıdaki gibidir.

�ekil 1).CER MAK�NES�

Makinedeki numaralar ın anlamlar ı; 1. Ca�lık 4.Çıkı� silindiri 2. Yoklama silindiri 5. Regüle edilmi� �erit 3. Çekim sistemi 6.Koyler

8

Cer makinesinin görevi: �erit kalitesini geli�tirmek ve tarak, penye veya önceki cer i�leminden gelen �eritleri;

� Dublaj yapmak � �stenildi�inde karı�ım yapmak � Çekmek � Paralelle�tirmek � Düzgünle�tirmektir.

Cer makinesinde iste�e ba�lı kova de�i�imi: Yarda olarak seçilen uzunluk çok fonksiyonlu sayaca girilir. Seçilen yardaya ula�tı�ında, otomatik kova de�i�imi ba�lar. Bo� kova turnike koluyla 1200 döndürülerek makaralı kova konveyörü üzerinden makinaya itilir. Aynı anda dolu kovanın de�i�imi gerçekle�ir. Dolu kova ya zemine ya da bir kova arabasına itilir. Kova de�i�tirici a�a�ıdaki durumlarda çalı�maz:

� Bo� kova yoksa � Acil durum kordonu S55 çekilmi�se � Bo� kova arabasında yer yoksa � Dolu kova arabası götürülmemi�se � �erit kesici sıkı�mı�sa � �erit kesici yerinde yoksa.

6.1.1. Rieter RSB 951 Cer makinası Kaliprasyonu Öncelikle makinanın mekanik kontrolü yapılarak makinanın düzgün çalı�ıyor olmasına, metal diskler ve tırna�ın hasar görmemi� olmasına ve temiz olmasına, metal disklerin do�ru mesafede bulunmalarına dikkat edilecek, NW1/NW2’ ye bakılacaktır. Ön �artlar;

1. Makinanın ana �alteri Q1 off konumuna al 2. Makinada materyal olmayacak 3. B90 sensörünün üst kapa�ını açarak B90 pot degeri 500’e ayarla. 4. M90 regüle motorunun kapa�ını aç 5. Testerin fi�i ince kablolu ucu yukarıya gelecek �ekilde D90 klemens

ünitesindeki PRU soketine takılacak ince kablolu ucu bo�ta bırakılacak. 6. P53 kartındaki S1 sivicini 1 konumuna al. 7. P53 kartındaki R38 pot de�erini 5 konumuna al. 8. Q90 on konumunda olacak.

6.1.2. Sensing Kontrolü Makinanın ana �alteri Q1 ON konumunda olacak. Sensing kontrolünüde testerde üst kısımdaki LED yandı�ı andaki (Messw tastkof) de�erler geçerlidir. Method 1: Önce 4 mm’ lik sentili arka yoklama disklerinin arasına koyup 6 mm’ lik sentili B90 ile kar�ısındaki metal yüzey arasına koyarak aradaki mesafe kontrol edilecek. 6 mm’ lik sentil B90 insiyatörü kar�ısındaki bo�lu�a rahatça oturmalıdır. E�er oturmuyorsa B90 insiyatörünün civatası ile bu mesafe ayarlanmalıdır.

9

Tester’ i 1 konumuna al ve makine stop durumundadır. A- Yoklama silindirlerine ba�lı kolu aç. Silindirler arasına 3 mm’ lik sentili yerle�tir ve kolu kapat. Testerda ‘ ’3.30 V (+0,01 -0,01)’ ’ de�erini gör. E�er bu de�eri göremiyorsan B90 üzerindeki R7 potundan ayarla. B- Yoklama silindirleri arasına bu defa 6 mm’ lik sentili yerle�tir ve kolu kapat. Testerda ‘ ’8,40 V (+0,01 -0,01)’ ’ de�erini gör. E�er bu de�eri göremiyorsan B90 üzerindeki R9 potundan ayarla. Yoklama silindirleri arasına 4 mm’ lik sentili koy ve kolu kapat. Testerda ‘ ’5,00 V (+0,04 -0,04)’ ’ de�erini gör ve hiçbir ayarlama yapma. Yoklama silindirleri arasına 5 mm’ lik sentili koy ve kolu kapat. Testerda ‘ ’6,70 V (+0,03 -0,03)’ ’ degerini gör ve hiçbir ayarlama yapma. Yukarıdaki sabit de�erleri elde edemiyorsak a ve b maddelerini tekrar et. E�er tekrar sabit de�er elde edemiyorsan ya disketler bozuk, ya da B90 sensörü arızalıdır. Method 2: 3 mm’ lik sentili yoklama silindirleri arasına koyup R7 potunu kullanarak 0,00 VDC ‘e ayarlayın. 6 mm’ lik sentili yoklama silindirleri arasına koyup R9 potunu kullanarak 5,10 VDC ‘e ayarlayın. 3 mm’ lik sentili yoklama silindirleri arasına koyup R7 potunu kullanarak 3,30 VDC ‘e ayarlayın. Sonra 6 mm’ lik sentili koyup 8,40 V de�erini gör. E�er de�er görünmüyorsa R9 potunu kullanarak ayarla. Sonra sırasıyla 4 mm’ lik sentili ve 5 mm’lik sentili yoklama silindirleri arasına koyup 5,00 VDC ve 6,70 VDC de�erini hiçbir ayarlama yapmadan görün. E�er bu de�erler elde edilmiyorsa ya disketler bozuk, ya da B90 sensörü arızalıdır. 6.1.3. Fren Kontrolü Q90 off konumunda olacak. Bu ve bundan sonraki testlerde (2-8 arası) B90 ünitesinin üzerindeki 5 uçlu soket takılı olacak. Tester üzerindeki yanıp sönen kırmızı LED bu soketin takılı olmadı�ını gösterir. P53 kartındaki S1-1 konumunda olacak. Makinaya start vererek çalı�tır. Test aleti M90 motorunun içindeki Y90 frenini her 3 saniyede bir tetikler. Frenin çalı�masını kontrol et. Düzgün çalı�mıyorsa kampanalara bak. 6.1.4. Off Set Kontrolü

Q90 on konumunda olacak. Tester fi�i üzerindeki ince kabloyu B90 klemensinin 34 nolu ucuna gir.P53’ te S1-1 konumunda olacak.Tester ‘ ’3’ ’ konumuna al. M90 motorunda kesinlikle hareket olmaması gerekir. E�er sa�a veya sola dönüyorsa G90 Novotron üzerindeki off-set potansiyometresi ile ayarla. Ayar yaparken motorun hareket etmedi�inden emin olun. M90 motorunun titre�imli çalı�ması veya kısa bir hareketten sonra durması halinde ya regüle motoru hatalıdır ya G90 ünitesi ya da B92 Tako generatör arızalıdır. 6.1.5. �mpuls Jeneratörü (B91) Kontrolü B90 klemensi üzerindeki 34 nolu ucu çıkarıp bo�a alın. P53 kartındaki S1 3 konumunda olacak. Silver monitörü kapatın. Testeri ‘ ’4’ ’ konumuna al.

10

Makineye start ver. E�er K28 rölesi çekip çekip bırakıyorsa ana �alteri kapatıp bir müddet bekleyin sonra ana �alteri tekrar açın. Tester yakla�ık 20 V ile 24 V arası bir de�er (Maksimum 25 V olmalıdır) göstermelidir. De�erin 20 volttan çok a�a�ıda olması durumunda ya B91 Tako generatör arızalı ya da ayar kayı�ı hatalıdır. 6.1.6. Tako Jeneratör Kontrolü P 53 kartındaki S1 3 konumunda olacak. Testeri ‘ ’5’ ’ konumuna al. Makineye start ver. Testerda 5-8 volt arası de�er görünecektir.(bu de�er 2 ila 20 arası olabilir.) Çekim arttıkça voltaj artar. Testerda a�ırı derecede farklı bir de�er varsa ya B93 Tako generatör arızalıdır ya da ayar kayı�ı hatalıdır. 6.1.7. Hafıza Kar tı Kontrolü P 53 kartındaki S1 3 konumunda olacak. Testeri ‘ ’6’ ’ konumuna al. Makineye start vererek çalı�tır. Testerda P44 kartı üzerindeki S93 sivicine ba�lı olarak 177 ile 192 arası de�er görünecektir. (e�er S93 5 ise bu de�er 187’ dir) E�er testerda farklı sayılar görünüyorsa P44 kartını de�i�tirin. 6.1.8. Stop Kontrolü P 53 de S1 3 konumunda olacak. Testeri ‘ ’7’ ’ konumuna al. Makineye start vererek çalı�tır. Tester regüle sınırlarının +%25, %0, -%25 olmasını sa�lar ve bu sınırlarla LEDlerin yanmasını sa�lar ve makineyi durdurur. Aynı anda H90 sinyal lambasınıda yakar. E�er problem varsa P53 veya P44 kartını de�i�tirin. Stop kontrolünde makine durdu�unda testerda sa� taraftaki LED sönmeden makineyi çalı�tırmayın. 6.1.9. Motor Hız Kontrolü P 53 de S1 konumunda olacak. Testeri ‘ ’8’ ’ konumuna al. Kontrol ledlerinde ye�il LED yanarken %0 için (ye�il led) 1,50 Volta tester üzerindeki pottan ayarla. E�er 1,50 Volta yakla�amıyorsan G90 Novotron üzerindeki Tako potunu kullanarak 1,45 veya 1,55 de�erlerine yakla�tır. Sonra tester üzerindeki pottan 1,50 Volta ayarla. -%25 için 2.0 Volt, +%25 için 1,20 de�erleri testerda gözükecek. +%25 ve -%25 için hiçbir ayarlama yapılmayacak. E�er bu de�erler elde edilemiyorsa ya G90 ya da P 53 kartı arızalıdır. 7.�ALTERLER Fabrika da bir çok çe�it �alter kullanılıyordu. Makine güvenli�i ve can güvenli�i açısından çok önem arz etmektedir. Çünkü insanlar ve cihazlar arasındaki temas �alter vasıtasıyla olur. Motor ve hatların korunmasında kullanılan en önemli elemanlardan biridir. Devreyi direkt olarak açar ve kapatırlar. A�ırı yükte termik elemanlarının akım-zaman e�rilerine göre, kısa devrelerde manyetik röleleri ile gecikmeden devreyi keserek hatların ve motorların hasara u�ramasını önlerler. Kullanılan �alterler �unlardır; 1.NH bıçaklı sigortalı yük �alteri 4.Pako �alter 2.Termik manyetik �alter 5.kompakt otomatik �alter 3.Kollu (üzengili) �alter

11

7.1. NH Bıçaklı sigor talı Yük �alter i Bu �alterlerde akım, �alter içerisinde iki noktada kesilir. �çerisinde NH bıçaklı sigorta bulunur. Ayrıca ark söndürücü elemanlar kullanılır. Anma akım de�erleri 160-250-400-630 Amperdir. 7.2. Termik Manyetik �alter Pano içerisine monte edilip, kapak dı�ından kumanda edilebilmektedir. Devreyi hem termik hemde manyetik olarak korur. Termik-Manyetik �alterlerin anma akımları firmaya göre de�i�mekle beraber �öyledir; 40-100-800-2000-2500 Amperdir. 7.3. Kolu(üzengili) �alter Kollu �alterler, tablo ve panoların arka ve yan tarafına monte edilirler. �alter, üzerinde bulunan kol aracılı�ı ile devreyi manuel olarak açar veya kapatır. Kontakları gümü� kaplanmı�tır. Gövdesi ise döküm ve saçtan yapılmı�tır. 0-1 ve enversör tipleri vardır. Faz kontakları arasına açma-kapama sırasında olu�acak arkı söndürmesi amacıyla separatör konulmu�tur. Anma akımları 100-400-1000 Amperdir. 7.4. Pako �alter Bir eksen etrafında dönebilen, bir mil üzerinde dizilmi� ve paketlenmi�, bir çok kontak yuvalarından olu�an �altere pako �alter denir. �alterin her kontak yuvasında 1,2,3 veya 4 kontak bulunur. �stenilen kontak sayısını elde etmek için uygun sayıda kontak yuvası arka arkaya dizilerek çok de�i�ik kumanda i�lerinde kullanılabilirler. Kontak elemanları gümü�-kadmiyum kaplanmı�tır. 7.5. Kompakt Otomatik �alter Pano içerisinde az yer kaplarlar, montajı ve sökülmesi kolaydır. Ayrıca güvenli olarak devreyi açar ve kapatırlar. 8. TABLO VE PANOLAR Fabrikada makinelere enerji geçi�inin sa�landı�ı di�er bir önemli kısım ise panolardır. Enerji buradan makinelere veya yardımcı (da�ıtım) tablolarına verilir. Panolar enerjinin geldi�i yere göre duvara yakın bir yere veya kapalı bir yere monte edilir.

8.1. Ana ve ilave sac panolar ı Elektrik �ebekesinden gelen enerjinin ba�landı�ı panodur. Ana pano üzerinde sayaç, ana �alter, ana kolon sigortaları, sinyal lambaları ve ölçü aletleri bulunur. DKP sacdan yapılır.Da�ıtım tablolarının veya linyelerin ba�landı�ı kısımdır. Üzerinde �alter, sigorta ve sinyal lambaları bulunur. Ana pano ile birlikte yapılır. 8.2. Kumanda Tablolar ı Atelye ve fabrikalarda makinelerin otomatik kumanda edilmesi amacıyla yapılan tablolardır. Kumanda tablolarında ihtiyaca göre �unlar kullanılabilir; Sigorta, kontaktör, zaman rölesi, a�ırı akım rölesi, motor koruma rölesi, faz sırası rölesi, enversör rölesi, dü�ük gerilim rölesi, sinyal lambası vb.

12

8.3. Etan� Tablolar ı Rutubetin ve tozun çok bulundu�u yerlerde etanj tablolar kullanılır. Etanj tablolar içerisine nem ve toz almayacak �ekilde imal edilirler. E�er mekanik darbe olma ihtimali varsa alüminyum dökümden yapılanlar, aksi takdirde cam elyaflı polyesterdn yapılan etanj tabloları kullanılır. Cam elyaflı polyester; asit ve atmosferik �artlara dayanıklı, ısı darbelerden etkilenmeyen, çürümeyen, boya ve bakım gerektirmeyen ve contalarla sızdırmazlı�ı sa�lanan bir malzemedir. Etanj tablolarının yapımında kullanılan malzemenin seçiminde özellikle nemden paslanmayan malzeme olmasına dikkat edilmelidir. Etanj tablolarda; anahtar ve �alter kapa�ın üzerine, kapak açılmadan çalı�acak �ekilde monte edilirler. Sigortalar ise kapa�ı açıldıktan sonra müdahele edilebilir �ekilde montaj yapılırlar.

9. ELEKTR�KTEN KORUNMA 9.1. KORUMA HATTI S�STEM� Koruma topraklamasının amacı, insanları ve hayvanları tehlikeli dokunma ve adım gerilimlerine kar�ı korumak için gerilim altında olmayan iletken tesis bölümlerinde meydana gelebilecek yüksek dokunma geriliminin sürekli olarak kalmasını önlemektir. Bütün iletken kısımların birbirlerine ve topra�a ba�lanması neticesinde potansiyel e�itli�i sa�lanır ve bunlar arasında tehlikeli temas gerilimleri meydana gelmez. Koruma hattı sisteminin prensibi a�a�ıda gösterilmi�tir;

�ekil 2). Koruma hattı sistemi 1.Tüketici, 2.Binanın madeni kısımlar ı Koruma hattı sistemlerinin kullanıldı�ı tesislerde yerine getirilmesi gerekli �artlar genel olarak �unlardır:

� Tesisin yıldız noktası topraklanmaz. � Bütün cihazların madeni gövdeleri, binanın temas edilen madeni kısımları (kalorifer

tesisatı, su tesisatı, do�algaz vb.) ve topraklayıcılar koruma hattı sistemine itinalı bir �ekilde ba�lanırlar.

� Tesisin izolasyon durumunu kontrol için bir izolasyon cihazı ba�lanır. Tesiste bir izolasyon hatası oldu�unda ba�lanan bir cihaz ile sesli ve ı�ıklı olarak sinyal verilir.

� Koruma hattının kesiti, faz hattına ba�lı olarak seçilir.

13

9.2. SIFIRLAMA �nsanları tehlikeli temas gerilimlerine kar�ı korumak için tüketicilerin i�letme akım devresine ait olmayan ve bir izolasyon hatası sonucunda gerilim altında kalabilen iletken kısımların, örne�in madeni muhafazaların nötr hattı ile iletken olarak ba�lanmasına sıfır lama denir. Sıfırlama yapılmı� tesislerde, koruma topraklamasında oldu�u gibi, i�letme araçlarında izolasyon hatası nedeniyle meydana gelen yüksek temas gerilimlerinin sürekli olarak kalması önlenir. Bu sistemde korunacak i�letme aracının gövdesi nötr ile ba�lanır. ��letme aracında bir izolasyon hatası meydana gelirse, sıfırlama sayesinde bir hata akımı olu�ur. Hata akımı devresini, �ebekenin hat direnci (Rh), sıfırlama iletkeni ile nötr hattının direnci (Rh0) ve transformatörün hatalı faz sargısının direnci (Rt) üzerinden tamamlar. Bu devrede etkili olan gerilim hatalı faza ait 220 Volt faz gerilimidir. Devredeki dirençlerin toplamı çok küçük oldu�undan, devreden geçen hata akımı, kısa devre akımı seviyelerindedir. Netice olarak, devreyi koruyan sigorta eriyerek veya a�ırı akımla çalı�an manyetik korumalı otomatik anahtar faaliyete geçerek devrenin enerjisini keser. Dolayısıyla temas gerilimi ortadan kalkar.

�ekil 3) Sıfır lamanın Yapılı�ı 9.3. Kaçak Akım Koruma Rölesi Kaçak akım koruma rölesi, bir anahtar ve akım transformatöründen ibarettir. Anahtara hata akımı ile çalı�an bir bobin tarafından açma kumandası verilir. Akım tranformatörü devreden çekilen akımları kontrol etmeye yarar. Korunacak cihaz bir fazlı ise, faz ve nötr için toplam iki adet primer sargı bulunur. Üç fazlı tüketicilerde üç adet primer sargı ve e�er nötr hattıda varsa dört adet primer sargı bulunur. Prensip itibariyle tüketiciye giden bütün faz iletkenleri çekirde�in içinden geçirilir. E�er nötr ve sıfır iletkenleri de varsa bunlarda çekirde�in içinden geçirilir. Demir çekirdek üzerinden ayrıca bir de sekonder sargı vardır. Bilindi�i gibi, üzerinden akım geçen bir iletken etrafında bir manyetik alan olu�turur. Bu prensibe göre, primer sargıdan akım geçerse, sekonder sargıda bir e.m. k meydana gelip akım geçirir.

14

�ekil 4).Kaçak akım rölesinin devreye ba�lanması Tüketici bir fazlı ise, hatasız durumda faz ve nötr iletkenlerindeki akımlar birbirine e�it ve yönleri terstir. Bu durumda bunların fazör toplamı sıfıra e�ittir. Demir çekirdek üzerinde faz ve nötr iletkenlerinin meydana getirdikleri manyetik akılar da birbirine e�it ve ters yönde olduklarından toplam akı sıfıra e�it olur. Bu durumda, sekonder sargıda hiçbir gerilim indüklenmez ve açma bobini akımsız kalır. Tüketici de bir izolasyon hatası olursa, faz iletkenlerindeki I akımının bir kısmı Ih hata akımı olarak topraklanmı� cihaz gövdesi üzerinden topra�a geçer. Böylece nötr iletkeninden I-Ih gibi daha az bir akım geçer. Faz ve nötr iletkenlerindeki akım farkı, akım trafosunun demir çekirde�inde bir fark manyetik alanının olu�masına ve bir akı geçmesine neden olur. Bu akı, sekonder sargıda bir gerilim indükler. �ndüklenen bu gerilim açma bobini üzerinden geçerek anahtarı açmasını sa�lar. Hatasız üç fazlı ve dört iletkenli bir sistemde de akımların akımların toplamı sıfıra e�it oldu�undan sekonder sargılarında gerilim olu�maz. Sekonder sargıda indüklenen gerilimin de�eri, hata akımının �iddetine ba�lıdır. 10. KOMPANZASYON 10.1. ENERJ�N�N FABR�KAYA �LET�M� TEDA�’dan gelen 31500 Volt baralar vasıtasıyla seksiyonere (ayırıcı) girer, buradan çıkan gerilim dijenktöre yani kesiciye girer ve buradan çıkan yüksek gerilim trafoya aktarılır. Trafo çıkı�ı 380-400 Volt arası gerilim elde edilir. Trafo çıkı�ındaki gerilim ve akımı ölçmek için akım ve gerilim trafosu bulunmaktadır. Bu sayede �ebekenin çekti�i akım ve gerilim de�erini her zaman göre bilme imkanımız olur. Trafo çıkı�ındaki bu gerilim water, bobin, tarak, penye, hallaç gibi bölümlerin ayrı ayrı besleme panolarına iletilmektedir. Böylece her bölümde çekti�i akım ve gerilim ayrı ayrı kontrol edilir. Ayrıca bu besleme panolarına paralel olarak kompanzasyon panosu bulunmaktadır. Kompanzasyon çok iyi yapıldı�ından 0,98-0,99 arasında de�i�mektedir. Kompanzasyonu kullanmadaki amaç; Alternetif akım endüktif alıcılar olarak, tüm bobinli makineleri (trafo, asenkron motor, balast vb.) gösterebiliriz. Bunlar çalı�ırken �ebekeden bir güç çekerler ancak çekilen bu gücün bir kısmı i�e dönü�türerek yaralı hale getirirken di�er bir kısmı da kaynaktan çekilmesine ra�men yaralanamazlar. ��te bu olumsuzlu�u önlemek için KOMPANZASYON kullanılır.

15

Kompanzasyon adından da anla�ıldı�ı gibi kompanze etmek demektir. Akım ve gerilim arasındaki açı güç katsayısı olarak ifade edilir. Açının 0o yakla�ması (coso=1) istenilen en iyi özelliktir. TEDA� i�letme müdürlükleri güç katsayısının 1’e yakla�masını istemektedir. Elektrik �ebekelerinde güç katsayısını 1’e (yakla�ık 0,95) yakla�tırılması için kurulan tesisatlara kompanzasyon devreler i denir. Üretici yönünden ele alınırsa; kurulu bir tesiste gerilim dü�ümünün büyümesine, kullanılan iletkenlerde enerji kayıplarının artmasına neden olur. Tesis kurulma a�amasında ise; jeneratör, trafo, kumanda, koruma cihazları vb. ‘nin daha büyük güçte seçilmesi gerekir. Böylece maliyet artar, ekonomi zarar görür. Tüketici yönünden ele alınırsa; kurulu bir tesiste daha çok reaktif enerji çekilmesine, kayıpların artmasına, kapasite ve verimin dü�mesi vb. sebep olur. Sonuç olarak maliyet artar, i�çilik zorla�ır, gereksiz yatırım yapılmı� olur 10.2. Tek Tek Kompanzasyon Kondansatör alıcılara paralel olarak ba�lanır. Alıcılarla birlikte devreye girer ve çıkarlar. Aynı �alterden beslenirler. Motorlara ba�lanacak kondansatörlerin seçimi iyi yapılmalıdır. Yüksek güçte seçilen kondansatörler motorun kendi kendini uyarmasına neden olurlar. Sistemdeki kondansatörlerin (kondansatör grublarının) gücü 25kW’a kadar olan motorlarda direkt (do�rudan), daha büyük güçteki motorlarda ise üçgene geçildikten sonra devreye girmeleri sa�lanmalıdır.

�ekil 4) 3 Fazlı Asenkron motorda tek tek kompanzasyon 10.3. Grup Kompanzasyon Tesiste birden fazla çalı�an alıcı bulundu�unda kondansatörlerin tek tek ba�lanması yerine tüm tesis için ortak bir kompanzasyon tesisi kurulur. Bu �ekilde yapılan kompanzasyona grup kompanzasyon denir. Grup kompanzasyonun tesisi hem kolay hem de ekonomiktir.

16

�ekil 5) Motor lar ın Grup Kompanzasyonu 10.4. Merkezi Kompanzasyon Bu sistem daha çok büyük tesislerde kullanılır. Çünkü alıcı sayısı fazladır ve hepsi aynı anda devrede olmazlar. Farklı zamanlarda çalı�tırılması gerekebilir. Dolayısıyla tek tek ve grup kompanzasyon bu durumda verimli ekonomik de�ildir. Bu sistemde kompanzasyon gücü devamlı de�i�mektedir. Güç de�i�ti�inden otomatik ya da el ile ayarlanan devreler (elemanlar) konularak kompanzasyon gerçekle�tirilir. Bu �ekilde güç kat sayısını istenilen de�erde sabit tutulması sa�lanır. Bu i�lem için ‘ ’ reaktif güç kontrol rölesi’ ’ kullanılır. Montajıda oldukça basittir. 10.4.1. Reaktif Güç Kontol Rölesi Sistemin aktif ve reaktif güçlerinin kontrolünü yaparak güç katsayısını (cos �) istenilen de�erde tutmak için kondansatör gruplarını devreye alıp çıkarma i�lemini yaparlar.

�ekil 6). Reaktif Güç Kontrol Rö0lesi ba�lantı �eması

17

10.5. Kompanzasyon Püf Noktalar ı

� Kurulu güçleri yüksek olan i�letmeler çok dü�ük kapasite ile çalı�tıklarında, veya sezonluk çalı�an i�letmeler sezon bitti�inde oldukça dü�ük akımlar çekebilmektedir. Kompanzasyon sistemine akım bilgisini ileten akım trafosu genellikle tesislerin kurulu güçlerine göre belirlenir. Yukarıda belirtilen i�letmelerde; ölü sezonda çekilen akım bilgisinin 0,5-5,5 A aralı�ında olması belirlenir. Ayrıca kademelerin de�erleri küçültülerek küçük yerlerde de kompanzasyon yapılması sa�lanır.

� Kompanzasyon tesislerinde cos� akım trafosunun ba�lı oldu�u fazdan ölçülür. Ölçülen bu cos�’ ye göre devreye alınan kondansatörler 3 fazlı ve her faz da e�it kapasitededir. Bu nedenle kompanzasyon tesislerinde yüklerin dengeli olması esastır. Özellikle tek fazlı (aydınlatma, klima vb.) yüklerin ço�unlukla oldu�u banka, market, tekstil atölyesi vb. i�letmelerde bütün yüklerin dengeli olmaması kompanzasyonu verimsiz kılar. Akım trafosunun bulundu�u fazdan dü�ük indüktif akım çekilirse eksik kompanzasyon (indüktif ceza) ; yüksek indüktif akım çekilirse a�ırı kompanzasyon (kapasitif ceza) olur. Kompanzasyon tesisinde fazların dengeli olup olmadı�ına bakarken; projeye göre dengeli olmalarından ziyade fiili çalı�ma �artlarına göre dengeli olması sa�lanmalıdır. Özellikle benzin istasyonlarında gündüz çalı�an yükleri kendi arasında dengelemek; gece çalı�an yükleri kendi arasında dengelemek; paydos saatlerinin, tatil yüklerinide kendi arasında dengelemek gerekir. Faz akımlarını ölçerken rezistif yükler devre dı�ı bırakılarak ve kompanzasyon panosu kapatılarak ölçüm yapılmalıdır.

� ��letmede orta gerilimden ölçüm yapılıyorsa sabit grup kondansatörü uygun de�erde seçilmeli ve kompanzasyon akım trafosundan önce ba�lanmalıdır. Birçok i�letmede sabit grubun akım trafosundan sonra ba�landı�ını ve tesisin sürekli olarak sabit grup kadar eksik kompanzasyon yaptı�ını görüyoruz. Bu gibi tesisler dü�ük kapasite ile çalı�tıklarında reaktif bedel ödüyorlar, çünkü sabit grup, dü�ük yüklerin çekildi�i durumda, toplam kompanzasyon içinde büyük bir de�ere sahiptir.

� Akım trafosu tesisteki bütün yükleri sezecek �ekilde ana giri�te olmalıdır. Kompanzasyon panosu da akım trafosundan sonra beslemelidir.

� Röle ba�lantıları do�ru yapılmalıdır, aksi takdirde a�ırı kompanzasyon olması veya hiç kompanzasyon olmaması durumu olu�abilir.

� Röle ayarları do�ru yapılmalıdır. � Sigorta ve kontaktör arızaları (kontak yapı�ması veya kontak

bozulması gibi) i�letme esnasında olu�abilir. � Birinci kademenin do�ru seçilmesi, sisteme göre uygun kondansatör dizili�inin

yapılması gerekir. � Sayaçla fabrika arasında uygun aralıklarla dö�enmemi� tek damar yer altı

kabloları kapasitif yük özelli�i gösterebilir. Gerekli ölçümler yapılarak, sistem düzeltilmelidir.

� Yukarıdaki i�lemler yapıldıktan sonra kompanzasyon tesisinin düzenli çalı�ıp çalı�madı�ının izlenmelidir.

18

11. TRANSFORMATÖRLER Transformatörler gerek elektrik alanında olsun, gerekse de elektronik alanında olsun çok kullanılan elemanlardır. Burada elektronik alanında kullanılan transformatörlerin, yapıları çalı�ma prensibi ve hesaplama yönteminden özet olarak bahsedece�iz. Transformatör ler in elektronik alanında ba�lıca kullanım yer ler i �öyle sıralanabilir ;

� Kuplaj için � Yükselteçlerde hoparlör çıkı�ı için � Empedans uygunlu�unun sa�lanması için � Güç kaynaklarında de�i�ik gerilimleri elde etmek için

Transformatör ler in yapısı ve çe�itler i Yukarıda sıralanan elektronik devrelerde transformatör yalnızca monofaze olarak kullanılır. Monofaze transformatörlerde, daha sonra açıklanaca�ı gibi, ortada saçlar ile olu�turulan bir nüve (çekirdek) ve bunun üzerinde primer ve sekonder sargıları bulunur. Ayrıca, elektrik devrelerinde kullanılan trifaze ve çok fazlı transformatörlerde vardır. Monofaze transformatör nedir? Monofaze transformatör tek fazda çalı�an transformatördür. Örne�in; monofaze transformatörden 220V ‘u istenilen gerilime çevirmek için yararlanılır. ‘ ’Mono’ ’ nun kelime anlamı da ‘ ’Tek’ ’ demektir. Normal olarak �ehir elektrik �ebekesi üç fazlıdır. Fazlar ;R,S,T olarak adlandırılır. Bu üç fazın her biri ile toprak arası 220V ‘ tur. Küçük i� yerlerinde ve evlerde genelde tek faz kullanılır. Elektronik alanında da tek faz kullanılır. Monofaze transformatör ler iki gruba ayr ılır :

1.Çift sargılı transformatör. 2.Tek sargılı (oto) transformatör. Çift sargılı transformatörler, oto transformatörlere göre çok daha fazla kullanılır. Bu nedenle monofaze transformatör denince genelde, çift sargılı transformatör anla�ılır. 11.1. Çift Sargılı Transformatör 1. Çift Sargılı Transformatörün Yapısı Çift sargılı transformatörler, bir nüve (çekirdek) üzerine üst üste veya kar�ılıklı olarak oturtulan iki sargı vasıtasıyla gerilim de�i�imi sa�layan devre elemanıdır. Transformatör nüveleri 0,4-0,5 mm kalınlı�ındaki saclardan olu�ur. Sacın malzemesi, histerizes kaybı az olan, kalıcı mıknatıs özelli�i ta�ımayan ve kırılganlı�ı olmayan özel çeliktir. Sargılar ise, karkas adı verilen makaralara sarılır. Sacın E ve I �eklinde kesilmi� parçaları iki yönlü olarak, bobin makarasının içerisine teker teker yerle�tirilir. Nüvenin bu �ekildeki saclardan olu�turulmasının nedeni, AC gerilimdeki de�i�im etkisiyle geli�en ve fuko akımı adı verilen akımın yarataca�ı ısınmayı önlemektir.

19

11.2. Tek Sargılı Transformatör 2. Oto Tranformatörün Yapısı Oto tranformatörde bir nüve üzerinde tek sargı vardır. Giri� bu sargının uçlarından yapılır. Çıkı� �ki �ekilde Olabilir:

1.Belirli kullanma gerilimine ihtiyaç varsa, sargının belirli noktalarından çıkı� uçları alınır.

2.De�i�ik gerilimlere ihtiyaç olursa, tranformatör üzerinde bir hat boyunca iletkenlerin izolasyonu kazınır ve bu hat üzerinden gezdirilebilen bir uç sargılara temas ettirilir. Bu tür oto transformatörlere varyak(variac) adı verilir. Oto Tranformatör ler in Avantaj lar ı:

1.Tek sargı kullanıldı�ı için küçük güçlerde daha az yer tutar. 2.Çıkı� geriliminin istenildi�i gibi ayarlanması olana�ı vardır. 3.Daha az ısınır. Oto Transformatör ler in Dez Avantaj lar ı: 1.Sargının tek sıra olması halinde (varyakta) çok yer kaplar. 2.Normal bir transformatörde primer ve sekonder sargılar arasına yalıtkan bir bant konarak çıkı�a kaçak yapma ihtimali önlendi�inden, çıkı� bakımından daha güvenli hale getirilmektedir. Oto transformatörde çıkı� uçları, arasında kalan bir sarım koptu�unda giri� uçları arasındaki büyük gerilim çıkı�a yansıyacak ve giri� akımının tamamı da çıkı�tan devreyi tamamlayacaktır. Böyle bir durumda;

• Çıkı� uçları arasındaki büyük gerilim hayati tehlike yaratabilir. • Çıkı� devresi de hassas elektronik elemanlar bulunabilece�inden,

Büyük gerilim ve büyük akım, devre elemanlarına zarar verecektir. Transformatör Hesabı Her elektronikçi ve elektrikçi kendisi transformatör üretse de, bir transformatörün boyutlarına ve tel kalınlı�ına baktı�ı zaman gücü hakkında bir tahminde bulunabilmelidir. Bu bakımdan burada, transformatör hesabıyla ilgili bazı pratik bilgiler verilecektir. Bu bilgiler özellikle, en çok kullanılan Ç�FT SARGILI do�rultucu transformatörü için yararlı olacaktır. Bir transformatörü üretmek veya gücü hakkında tahminde bulunabilmek için �unlar ın bilinmesi gerekir :

I . Nüve (çekirdek) kesiti I I . Sarım(spin) sayısı

I I I . Tel ve sargı kesiti IV. Nüvenin boyutları

Transformatörü üretirken de; yukar ıdaki karakter istik de�er ler in hesaplanabilmesi için �u ön bilgilere ihtiyaç vardır :

a) Transformatörün gücü b) Giri� ve çıkı� gerilimleri

Bu ön bilgilerde kullanılma yerine göre saptanır.

20

12. AYIRICILAR Yüksüz devreleri güvenli olarak açıp, kapamaya yarayan sistem elemanıdır. Ayır ıcının Parçalar ı:

� �ase � Mesnet izolatörü � Hareketli kontaklar � Sabit kontaklar � Hareketli kontak iticileri � Mekanizma ve kilitleme talimatı Toprak bıça�ı (hat ayırıcılarında bulunur)

Ayır ıcılar ın Tipler i ve Çe�itler i 1.Dahili tip 2.Harici tip Monte edildikleri yere (görevlerine) göre çe�itleri: Hat ayırıcısı toprak ayırıcısı, Bara ayırıcısı, transfer ayırıcısı, By-Pass ayırıcısı, topraklama ayırıcısı 1.Hat Ayır ıcısı E.N.H.nın hat ba�ında veya hat sonunda bulunan ayırıcılardır. Ba�lı oldu�u kesici açık iken açılıp kapatılabilir. 2.Bara Ayır ıcısı bara kesicisi ile bara arasında bulunan ayırıcıdır. Alt oldu�u kesici kapalı iken açılıp kapatılabilirler. 3.By-Pass Ayır ıcısı TEK bara sisteminde kesici ile paralel çalı�an ayırıcı olup, alt oldu�u kesici kapalı iken açılıp kapatılabilir. 4.Transfer Ayır ıcısı Çift bara sisteminde ana barayla transfer barayı birle�tirir. Alt oldu�u kesici kapalı iken açılıp kapatılabilir. 5.Topraklama Ayır ıcısı Gerilim altında bulunmayan elektrik devrelerinin toprakla irtibatını sa�lar. Bu tip ayırıcılar; hat ayırıcısı, kesici, bara ayırıcısı, transfer ayırıcısı, by-pass ayırıcısı varsa kar�ı tarafın ayırıcısı ve varsa kar�ı tarafın ayırıcısı açılmadan kapatılamaz. Yapılar ına Göre Ayır ıcılar :

� Bıçaklı ayırıcılar � Sigortalı ayırıcılar � Güç ayırıcıları

21

12.1. Ayır ıcılar ın Muhtelif Ar ızalar ı

� Mesnet izolatörü kırık, çatlak olabilir � �tici kolların kırık olması � Sabit ve hareketli kontakların ayarının bozulması � Sabit ve hareketli kontakların deforme olması � Mekanizma arızaları � Kilitleme tertibatı arızaları � Topraklama bıçaklarında kötü temas

13. KES�C�LER Yüklü devreleri güvenli olarak açıp, kapamaya yarayan sistem elemanlarıdır. Dört çe�ittir;

1) Ya�lı Kesiciler 2) SF6 Gazlı Kesiciler 3) Vakumlu kesiciler 4) Havalı kesiciler

Ya�lı Kesicilerde Arkın Söndürülmesi Kesiciye gelen açma kumandası ile birlikte, sabit kontaktan ayrılan hareketli kontak arasında bir ark meydana gelir. Ark yolu üzerinde bulunan ark hücrelerine girer, ark’ ın ısı etkisinden dolayı ya�da bir miktar yanma olur. Yanmadan dolayı meydana gelen gaz, söndürme hücresi içinde basınç dengeleme odasına gider. Bu anda kesicinin içinde meydana gelen basınç, ark ya�ı söndürme hücresine iter ve arkı söndürür. Vakumlu Kesicilerde Ark’ ın Söndürülmesi Kesiciye açma kumandası geldi�inde, kontaklar birbirinden ayrılmaya ba�larlar, iki kontak arasındaki akım sıfıra ula�ana kadar ark devam eder, akım sıfıra gelince ark söner. Vakum hücresi içerisinde biri sabit di�eri dı�arıdan hareket alan kar�ılıklı disk �eklinde BAKIR-KROM ala�ımı iki kontak ve havası tamamen alınmı� bir kap ile KERAM�K silindirden olu�ur. Bir ucu hareketli konta�ın �aftına di�er ucu havası bo�altılmı� kaba ba�lı olan metal körük vardır. Bu metal körük; havası alınmı� hücre ile dı� havanın arasındaki sızdırmazlı�ı sa�lar.

14.SONUÇ Stajda i�letme ortamının nasıl oldu�u ve ne gibi sorunlarla kar�ıla�ıldı�ı görüldü. Kullanılan elektrik ve elektronik aygıtların nasıl oldu�u ve ne i�e yaradı�ı ö�renildi. Trafo merkezi, elektrik panoları, klima sistemi, elektronik kart tamiri, kompanzasyon panoları ve nasıl yapıldı�ı, fabrikada kullanılan AC (senkron, asenkron motor) makineler ve DC makineler hakkında bilgi edinildi. ��letmede çalı�ırken herhangi bir sorunla kar�ıla�ıldı�ında bu sorunu çözmek için; geçici çözümler de�il, kalıcı çözümler bulmak gereklidir. En önemlisi fabrika da her�eyden önce can güvenli�ine dikkat etmek.

22

Kaynaklar : ..