Red

akto

r: B

en A

ndon

i; G

rafi

ka A

rtan

Buc

a 30

5

Në këtë numër: In memoriam Robert Elsie, Dasha Drndiç, Irakli Koçollari, Shpëtim Çuçka përDritëro Agollin, Bardhyl Agasi, Merita Shkupi, Behrim Jusufi etj…

Vijon në faqen 14

e-mail: milosao2005@yahoo.com

E DIEL8 Tetor2017

NGA PROF. IRAKLI KOÇOLLARI

Më 28 Qershor 2011në Kastelo Pikolomini të Çelanos u hap një

ekspozitë me temë: “Rilindjavallzuese - Michele Greco daValona (Mihal Ortodoksi ngaVlora) dhe piktorët e Adria-tikut mes Abrucos dhe Molis-es”.

Sigurisht, kjo ishte një ng-jarje e veçantë dhe mjaftdomethënës që bëri të njohu-ra punët e mrekullueshme tënjë mjeshtëri shqiptar tëpenelit, të panjohur gjer mëtani. Prezantimi i artistit sh-qiptar, Michele Greco da Va-lona ishte një iniciativë eKëshillit të Trashëgimisë tëVlerave Artistike dhe të Etno-antropologjisë për zonat eAbrucos dhe Molises.

Këshilli Bashkiak i Molis-es u sugjeroi me atë rast stu-diuesve të fushës së artit fig-urativ pjesëmarrjen në njëKonferencë me karakterkërkimor, si dhe në një vizitënë kishën e mrekullueshmetë Santa Maria Maxhore tëKampobasos, ku gjendet njëpikturë e fillimit të shekullittë XV, e piktorit shqiptar,“Mihal Ortodoksi nga Vlo-ra”.

Në fillimet e shekullit tëXV, Mikele da Valona, që kish-te mbërritur në brigjet latinenga Shqipëria, shkoi dhe uvendos në Abruco dhe prejkëtu qarkulloi në terrenet saveriore dhe jugore, në Akui-la - Foxhia, shkoi edhe më tejnë Molise, ku punoi në Ko-mpleksin e Kolegjit të SantaMaria Maxhores, të Xhulion-ezes, ndoshta edhe më gjerë,por të paktën në këto anë negjejmë edhe sot punimet e tijmurale dhe në telajo, sigur-isht me tematikë religjiozedhe të dedikuara në objektete kultit.

Pa më të voglin dyshim,sikundër shprehet edhe kri-tika bashkëkohore italiane,“artisti shqiptar nga Vlorambetet një figurë emblema-tike dhe një misionar me in-fluenca të forta i kulturës bi-zantine, jo vetëm në territorete Italisë jugore, por njëkohë-sisht dhe në vetë Rinashimen-ton italiane.”

Mihal Ortodoksi nga VloraNJE PIKTOR NGA VLORANE RILINDJEN ITALIANEEkspozitë për një piktor shqiptar të viteve 1500

EkskluziveMichele Greco da Valona: “Madona con Bambino tra san Giovanni e sant’ Adamo”

E diel 8 Tetor 201714 -ARTE PAMORE

PPERSONAZH

Zbulimi i këtij personazhi është një ngjarje e bukur. Po e botojmë te "Milosao", ardhur nga profesori Koçollari, i njo-hur për skrupulozitetin e tij. "Që në vështrimin e parë të krijimeve të Vlonjatit, dallohet qartë prania dhe influencat edukshme të artit bizantin, sa të formave, trajtave karakteristike luspative të ikonografisë, aq edhe të intensitetit të madhkoloristik që rrallë mund të haset në artin e rilindjes italiane. Të gjithë këta elementë të bëjnë të mendosh se autori i kamarrë nga tradita e artit të lëvruar në atdheun e tij, ku stilistika bizantine ishte dominante, apo e thënë ndryshe ishteforma dhe përmbajtja e artit bizantin të kohës", thotë autori...

NGA PROF. DR. IRAKLI KOÇOLLARI*

VVVVVijon ngijon ngijon ngijon ngijon nga fa fa fa fa faqja 13aqja 13aqja 13aqja 13aqja 13

Sigurisht, prania e vepravetë Michele da Valonës kaqenë në ato anë për shekujtë tërë, por identifikimi dhe

studimi veprave të mahnitshme tëtij është shumë e vonuar. Kjovonesë ka qenë e tillë për faktin sevetë studimet e vëmendshme dheselektive për artistët e ardhur ngaterritoret ballkanase, dalmate, ra-guzjane, arbërore mbas pushtimitosman, kanë filluar vonë nga kri-tikët e artit figurativ në Italinëjugore.

"Vetëm në gjysmën e dytë tëshekullit të XIX u përpunua dhemori formë ideja e hedhur ngaAndre Kastel dhe pas tij nga intu-ita brilante e Federiko Zerit dhePietro Zampetit, për kontributet elindorëve, sipas të cilëve - terre-net bregdetare që shikojnë Adria-tikun kanë manifestuar në vitet eRilindjes tendenca apo prirje stil-istike të të gjitha veçantive, me njëkarakteristikë unike - me influen-ca të forta nga lindja ballkanase.Kjo kulturë ka tërhequr gjithash-tu linfën nga realitetet e artistëvepadovanë të pas shekullit të XIVdhe mandej ajo u zhvillua në tëgjitha aspektet e autonomisë të saj."(Pietro Zampeti: "Carlo Crivelli,Giorgio Culionivic, Nicolad'Ancona; - aspetti rinascimentoadriatico - sec XV-XIX, S. Gracioti,Roma.)

Vetëm studimet dhe hulum-timet e thelluara të kësaj periud-he arritën të krijonin termat "for-mat stilistike adriatikase" apo"Piktura adriatike" dhe "rilindjaadriatike" (Zampeti), që tanimëjanë koncepte të mara nga studi-uesit e historisë së artit dhe tre-gojnë në mënyrë specifike formattipologjike të artit figurativ që lulë-zuan në shekullin e XV përgjatëbrigjeve të Detit Adriatik, nga tëdy anët e tij, nga Istria në PulianItaliane, nga Arbe në Raguzë, ngaBoka e Kotorit ", në Shkodër, Vlorë,etj. (L. Murillo: "Storias di una tavo-la - Michele Greco da Valona e iltritico di Cona di Mare", Roma).Megjithë pasojat fatale të pushtimbarbar, me gjithë rrëniminekonomik dhe emigrimet e shum-ta të shkaktuara nga pushtimiosman, shpirti krijues ndër sh-qiptarët vazhdoi të pulsonte dhekrijonte. Në këtë periudhë dhe nëvazhdim, gjenerata piktorësh tënjohur dhe të tjerë anonimë, të pastudiuar ende, të tillë si Onufrit,vëllezërit Zografo nga Korça, Selin-micasi e të tjerë, lanë vepra tëmrekullueshme arti, që pasurojnëtrashëgiminë unike të kulturës tëvendit tonë.

ADRIATIKU, NJË URËLIDHËSEPËR ARTIN E TË DYBRIGJEVE

Për të gjithë ballkanasit dhe

natyrisht pak më shumë për neshqiptarët kur përmendim DetinAdriatik, në kujtimet dhe imazhettona përcillet vizioni i trishtë ihapësirave të ndaluara, të një kon-cepti gjeografik ndarës mes dybotëve, lindjes dhe perëndimit!

Nga një pellg dikur i përbash-kët, nga hapësirë pa barriera përlëvizjet, këmbimet tregtare, komu-

nikimin human, kulturor, të ideve,interesave, etj., deti Adriatik mbaspushtimit turk fatkeqësisht ukthye në një vijë fronti që ndantedy botë; Perandorinë Osmane, (përpasojë Ballkanin) me EvropënPerëndimore. Pas gati pesë shek-ujsh, reminishencat e asaj ndarje-je vazhduan gjatë. Ky det, Adria-tiku, sot është ende shenjë e njëkufiri të vështirë për komunikim,një hapësirë dhe faktor jo favori-zues për lëvizjet dhe këmbimet elira humane dhe kulturore.

Krejt e kundërta ndodhte merrugët detare mbi këtë det, që fa-vorizonin lëvizjet, të paktën gjernë shekullin e XV. Adriatiku ishtenjë hapësirë e përbashkët përpopujt e brigjeve të të dy anëve, ish-te një faktor dhe mundësi bash-këpunimi, për lidhjet dhe ballafa-qime të shumta për protagonistëdhe destinacione të shumta të gru-peve kolektive dhe dramave indi-viduale.

Edhe në fushën e artit, Adria-tiku ishte përgjatë mesjetës së vonëgjer në shekujt e XIV-XV një hapë-sirë e shkëmbimeve intensive tëartistëve, të modeleve, tendencavedhe formave stilistike të larm-

ishme që lulëzonin në këto anë. Nëradhët e tyre gjejmë jo vetëm pik-torë por edhe arkitektë dhe skulp-torë të famshëm, të cilët morënemër dhe i ofruan Rilindjes dhehumanizmit, botës italiane dhe mëgjerë asaj evropiane vepra dhe kr-ijime të rralla e të papërsëritshme,nga mjeshtra të tillë si Gjergji iShebenikut, Laurana, Gjergj Dal-mati, Shqiptari Andrea Aleksi, pik-tori nga Zara, Blash Jurje, AndreaRizo, Bizamano, etj. (Daniele Fer-rara: "Michele Greco da Valona nelRinashimento Adriatiko - pittorie committenti fra Oriente e Occi-dente."

MIHALI NGA VLORANjë piktor që mërgon dhe kri-

jon në ItaliPikërisht, përmes ujërave të

këtij deti, Adriatikut, veçmas nëshekullin e XV, nga brigjet ar-bërore mbërritën në brigjet ePulias dhe më gjerë në Gadishul-lin latin, një numër i madh famil-jesh fisnike, luftëtarësh që ishinndeshur keq me forcat osmane,hallexhinj të dërmuar ekonomik-isht nga barbaria osmane, por edheintelektualë që nuk gjenin dot më,apo kishin humbur terrenin engrohtë të krijimit në këto vatra.Jo pak, nga radhët e intelektualëvearbërorë të mërguar lanë gjurmënë botën e madhe të Rinashimen-tos, ofruan talentin dhe bashkë metë vepra të mrekullueshme në gji-ni të ndryshme të artit, si pikturë,skulpturë, etj. Ndër ta tanimë du-het të renditet edhe Michele Grecoda Valona - Mihal Ortodoksi nga

Vlora! Sigurisht, së pari na duhet të

sqarojmë një fakt që lidhet me iden-titetin e piktorit. Dhe burimi ivetëm por autentik duhet thënë sejanë referencat mbi autografët qëai ka lënë si testament të padisku-tueshme mbi nacionalitetin e tij,në pikturat që ai ka realizuar. Tëgjitha punimet, pra të pesë tabllot,mbajnë nënshkrimin "MicheleGreco da Valona", apo "Michele deLavalona". Studiuesit italianë,sikundër Daniele Ferrara, DoraCatalano, Lucia Arbace, që janëmarrë kohët e fundit me piktorindhe tabllot e punuara nga ai, nën-vizojnë qartë qenien shqiptare tëmjeshtrit. Termi "Greco" i vendo-sur pas emrit "Mihal" të piktoritnuk lidhet me nacionalitetin e pik-torit, por me përkatësinë fetare tëtij. Në këtë rast "Greco" do të thotë"ortodoksi". Është e njohur se kjomënyrë të shprehuri dhe të shkru-ari ishte dhe është ende mjaft epërhapur në komunikimin, shk-rimet apo dokumentacionin mes-jetar. Ky term shërbente për të iden-tifikuar "kristianët ortodoksë"përpara "kristianëve katolikë" nëbotën latine, por edhe më gjerë. Pra,e thënë ndryshe, apo e shqipëruar,nënshkrimi "Michaele Greeco daValona" do të thotë "MihalOrtodoksi nga Vlora". E njëjta gjëndodhte edhe me fenë islame. Nëkomunikimin gojor por edhe nëshkrimet e mesjetës dhe gjer nëditët tona përdorej dhe përdorettermi "turku" për një individ tëbesimit islam. Pra, edhe në këtërast "turku" nuk nënkupton ko-mbësinë turke të individit, por për-katësinë fetare islame të tij.

Ishte e nevojshme të vendosejky cilësor "greku=ortodoksi", pasinë botën latine, katolike të kohës,minoranca lindore dhe për mëshumë përkatësia fetare e ndry-shme nga ajo vendase ishte një el-ement identifikues i rëndësishëm.Aq e përhapur ishte njehsimi i ter-mit "greku" që nënkuptonte"ortodoksinë", sa edhe sot e kësajdite shpesh nga perëndimorët sh-kruhet dhe përdoret termi "kishagreke"= për "kisha ortodokse", apo"është e ritit grek"= për "është iritit ortodoks".

Për identifikimin e origjinës sëmjeshtrit do të duhet të bëjmë evi-dente edhe një fakt interesant dhetë çuditshëm njëkohësisht, atë qëartisti këmbëngul duke përsëriturnë çdo tablo të tij se ai vjen ngaVlora, qytet port, me pozitë tërëndësishme strategjike, komer-ciale dhe ushtarake, të rëndë-sishme në bregun jugor të Ar-bërisë. Turqit e pushtuan këtë porttë rëndësishëm në vitet 1480, kurflota turke rrethoi Otranton, dheqë prej atij moment, Vlora nuk e

NJE PIKTOR NGA VLORANE RILINDJEN ITALIANE

Katalogu i vepraveKatalogu i veprave të Michele da Valona rendit në inventarin e tij njënumër të kufizuar pikturash, pesë të tilla, por pa mëdyshjen më tëvogël, me një profil krejt të veçantë në format kompozicionale, linjatanatomike të figurave, stilin dhe koloristikën tronditëse.Që në vështrimin e parë të krijimeve të vlonjatit, dallohet qartë praniadhe influencat e dukshme të artit bizantin, sa të formave, trajtavekarakteristike luspative të ikonografisë, aq edhe të intensitetit të madhkoloristik që rrallë mund të haset në artin e rilindjes italiane.

Michele Greco da Valona: “Madonna delleGrazie con I santi Sebastiano e Rocco”

Michele Greco da Valona: “Madonna conBambino e I santi Pietro e Paolo”

E diel 8 Tetor 2017 - 15MEA CULPA

mori më veten si port dhe bazë ak-tive detare.

Gjykojmë që është logjike tëmendosh se - një artist që detyro-het të largohet nga atdheu prej njëpushtuesi të egër, - sigurisht, veçmallit dhe nostalgjisë ai merr dhegatuan në përditshmërinë e ën-drrave dhe emocionit këmbëngul-jen për të mos e braktisur atëshpirtërisht. Nën këtë logjikëmund të ngremë pyetjen: - Mosvallë përsëritja e nënshkrimit,"Michele Greco da Valona", nëfund të çdo tabloje, përveç preten-dimit të autorësisë së veprës dhedinjitetit të mjeshtërisë, kishteqenë një gjest i piktorit për të kuj-tuar veten, qytetin e origjinës ngavinte dhe gjithashtu për të infor-muar në mënyrë pragmatike se kuduhen bërë gjurmimet ?!

Nëse do të bënim një paralele,duhet të kujtojmë se arbëreshëtemigrant të vendosur në Kalabribënin të njëjtën gjë ndërsa krijo-nin këngët e tyre. Ata thërrisninnë përditshmërinë e tyre, përmesartit të poezisë, vendin e origjinës,prej nga ata kishin emigruar,Morenë (Peloponezin): "Moj ebukura More!"

Të njëjtën gjë bën edhe piktoritvlonjat, kujton përmes au-tografëve të lëna në tabllot e tij,atdheun e lënë pas, nga ku kishteemigruar - Vlorën (da Valona)!

VEPRAT E PIKTORIT VLONJAT,NJË RISI NË ARTIN ERINASHIMENTOS

Katalogu i veprave të Micheleda Valona rendit në inventarin etij një numër të kufizuar pik-turash, pesë të tilla por pa mëdys-hjen më të vogël, me një profil kre-jt i veçantë në format kompozicio-nale, linjat anatomike të figurave,stilin dhe koloristikën tronditëse.

Që në vështrimin e parë të kriji-meve të Vlonjatit, dallohet qartëprania dhe influencat e dukshmetë artit bizantin, sa të formave, tra-jtave karakteristike luspative tëikonografisë, aq edhe të inten-sitetit të madh koloristik që rrallëmund të haset në artin e rilindjesitaliane. Të gjithë këto element tëbëjnë të mendosh se autori i kamarrë nga tradita e artit të lëvru-ar në atdheun e tij, ku stilistikabizantine ishte dominante, apo ethënë ndryshe ishte forma dhepërmbajtja e artit bizantin të ko-hës. Por, sigurisht tabllot e Mi-halit nga Vlora, veç tradicionales, tipikes bizantine, të ngjizura dhetë importuara në shtegtimet e tijsi mërgimtar, bartin dukshëm in-fluencën dimensionale të artit tëRilindjes italiane, atë art që i jap-in veprave të vlonjatit përmasat ehumanizmit, që gjallonte ato kohëshpirtin dhe karakterin e epokëssë Rinashimentos. Figurat e shen-jtorëve, të Shënjtores Mari dhe eshenjtorëve të tjerë që shoqërojnëtemat biblike të pesë tablove të

mjeshtrit vlonjat, janë të përafru-ara në stil, teknikë dhe gjer në di-namikën anatomike, qartazi meartin e Rilindjes italiane.

Sikundër përmendim, nga kr-ijimet e mjeshtrit gjer më tani janëidentifikuar dhe ruhen vetëm pesëtablo të tij dhe ato janë:

1. Madonna con Bambino trasanta Caterina d'Alessandria e saNicola di Bari - 1505

2. Madonna con Bambino trasan Giovani Battista esant'Adamo - 1505

3. Assunzione della Vergine eSan Tommaso - 1505

4. Madonna delle Grazie con isanti Sebastiano e Rocco - 1505

5. Madonna con Bambino e isanti Pietro e Paolo - 1505

Duke i parë me vëmendje tablot,kohën e krijimit të tyre, si dhe njëkontratë që tregon qartë se kushështë porositësi i disa prej vepravetë vlonjatit, mësojmë disa fakteinteresante. Së pari se ishte treg-tari Cola Bevilacqua që më 1 Jan-ar të vitit 1505 ka kërkuar ngamjeshtri realizimin e tre tablovekundrejt një shpërblimi të caktu-ar financiar. Së dyti; mësojmë fak-tin se të tre këto tablo me dimen-sione relativisht të mëdha janëpunuar nga piktori prej muajitQershor gjer në muajin Shtator tëvitit 1505, çka flet qartë për një ak-tivitet mjaft intensive krijues dhesigurisht na jep të drejtën të men-dojmë se "da Valona" duhet të ketëpasur një krijimtari mjaft të be-gatë, pra numeroze, të cilën ne fat-

keqësisht nuk e kemi apo endenjuk është identifikuar. Së treti,autori të paktën për dy vite, që prejvitit 1504 dhe gjer në fund të vitit1505 ka qenë në zonën bregdetaretë Guglioneses dhe pak më vonë nëCona, në bregdetin e Vastos.

Aktiviteti i këtij artisti, nese ekrahasojme me atë që ka ndodhurpërgjatë Adriatikut verior të Ital-isë, në raport me territoret eMbretërisë së Napolit, ku kishteshumë shqiptarë dhe dalmatë, pa-varësisht nga dasitë katolike apoortodokse, është krejt evidentekrijimtaria dhe stili karakteristikI "Vlonjastit" në raport mne gjithëtë tjerët. Studjuesit e artit Italianqë janë marë me krijimtarine e

...nga numri i shkuar“Milosao” e këtij numri mund të konsidero-

het relativisht e mirë. Argumentin kryesor ia lamëAt Zef Pllumit dhe kundërshtitë e tij me komuni-tetin françeskan. Interesant është se tashmë pasvdekjes, klerikut, i atribuojnë shumë gjëra, pornuk realisht gjërat që atë e shqetësonin dhe që aii ngriti si probleme. At Zef Pllumi është një ngaklerikët që ka vuajtur më shumë nga të gjithë nëburgjet komuniste. Por surpriza do ta priste kurai doli nga burgu. Vërtetë në sistemin e ri, atij dot’i njihej vuajtja veçse duhet të pohojmë se nukishte se kishte aq marrëdhënie të mira me Ur-dhrin e vet. Redaktori e ka takuar dhe intervistu-ar në të gjallë dhe solli shqetësimet e tij, por

edhe dy letra institucionale letërkëmbimi, ku aikërkon para për botimin e françeskanëve dhe njështypshkronjë.

Nga numri i shkuar, “Milosao” filloi botimin enjë cikli të gjatë kushtuar poetit Dritëro Agolli,përgatitur nga Shpëtim Çuçka, përkthyes dhepublicist. Autori ka punuar për disa javë mbi fig-urën e personalitetit të njohur të letrave shqipepër ta paraqitur me të gjithë larmërinë e mund-shme. Në fakt, duket se nisjen e mori në mo-mentin, kur autorit të ndjerë iu dedikuan pa fundditirambe dhe figura e tij pati shumë apoteoza poredhe nëpërkëmbje. Nuk u tha realisht thelbi, mëtonpërkthyesi i njohur.

Moikom Zeqo rivjen sërish në faqet e“Milosao” me një cikël. Autori kishte mbetur i

pakënaqur për faktin sepse shkrimi ishte me ger-ma shumë të vogla dhe gati i palexueshëm,sipas tij. Duket se nuk e vlerësonte hapësirënprej dy faqesh që i ishte lënë.

Krejt ndryshe, megjithë vonesën e madhe,muzikologu Sul Gragjevi e vlerësoi botimin eshkrimit të tij dhe ishte shumë i gazmuar. Opera“Jevgenij Onjegin” e Çajkovskit, është një operae veçantë apo speciale, në të cilën dashuriaështë tema, karakteret dhe situatat sillen rrethaspekteve të dashurisë. Pra, dashuria ështëarsyeja që vëmendja përqendrohet në ata kar-aktere dhe çfarë ndodh me to. ‘Onjegini’ ështëshkruar nga një kompozitor i cili është futur thellënë kulturën Perëndimore të Europës, shkroi ai.

Vetë redaktori shkroi dhe një shkrim për një

prozator malazes . Shkrimtari bashkëkohormalazias Vladimir Vujonoviç ndau emocionetdhe përshtypjet e tij në një mbrëmje letrare nëTiranë, organizuar nga POETEKA, pak ditëmë parë. I shoqëruar nga shkrimtari i njohurmalazez me origjinë shqiptare Jovan Nikolai-dis, ai iu përgjigj shumë pyetjeve për bash-këkohësinë e letërsisë së sotme malazeze,gjuhën e vendit të tij në letërsi dhe debatet endryshme në vend, që lidhen me të...

Mendojmë se numri ishte i mirë relativ-isht, edhe pse kërkonte pak më shumë la-tim. Layout punoi shpejt dhe me përgjegjësi,por zgj idhjet graf ike, nuk ishin aqmbresëlënëse sa prisnim prej autorit tëgrafikës.

vlonjatit, sikundër Lucia Abraccenënvizon: "Ka një karakter mbi-zotërues dhe shprehje origjinalekrijimtaria artistike dhe veçmaspiktura e zonave bregdetare tëAdriatikut jugor të Italisë nëraport me veriun, në periudhën eRilindjes. Kjo sigurisht ka ardhursi pasojë e këtyre emigrimeve, ekëtyre këmbimeve, të cilat krijuanterrenin për një "shtrirje ndërko-mbëtare" dhe "ndërkulturore" tëartistëve dhe të artit të tyre, pik-turës. Aspekti me relevant për kra-hinën e Molizes është prania nëkëtë vend i veprave të "Michele daValona", më konkretisht ato nëqytetin e Xhulionezes (Gugli-onese). Tabloja e këtij mjeshtri nëkatedralen e këtij qyteti që paraqet"Madonën me fëmijën në duar dhenë krah Shën Xhovani Batistën(Shën Gjon Pagëzorin), është njënga shëmbujt më sinjifikativë."

PIKTORË TË TJERËSHQIPTARË TË PANJOHURNË BREGDETIN E MOLIZES,NË SHEK. XV-XVI

Një tjetër prani e piktorëve sh-qiptarë të shekullit të XV dhe etablove të tyre gjendet në qytezëne Kampomarinos në bregdetin eMolizes. Është fjala për disaafreske të mrekullueshme, që spe-cialistët e artit e kanë të vështirëti datojnë saktësisht, gjenden nëKishën e "Shën Mërisë së Detit" nëqytezën e Kampomarinës (Kam-pobaso). Në të paraqiten shenj-torët, Shën Dhimitri, Shën Nikol-la dhe Shën Pjetri, në krah të tëcilëve ruhen edhe mbishkrimet nëgjuhën greke. (bëjmë me dije se tëgjitha mbishkrimet në afresket ekishave kristiane ortodokse, në tëgjithë hapësirat e perandorisë Bi-zantine, nën kufijtë e të cilës gjendejedhe vetë Shqipëria, hartoheshinnë gjuhën greke, gjuha zyrtare ekësaj perandorie ) .

Këto piktura (afreska) që ilus-trojnë këtë objekt kulti arritën tëmbijetojnë që prej shekullit të XVgjer në kohët tona dhe u gjetënvetëm në vitin 1982, kur një eks-peditë restauruese gjeti nën shtre-sat gëlqeres dhe suvanë tablot epërmëndura. Nuk përjashtohet qëtablot të jenë realizuar nga piktorëtshqiptarë pas inkusioneve barbareqë ndërmorën osmanët në vitin 1519në këto anë.

Paraqitja e shenjtorëve në këtoafreske, për nga trajta e punimit tëikonografisë dhe kompozicioni nën-vizojnë në thelb traditën e pikturëslindore por natyrisht në të dallohenedhe infkuencat e pikturës së ri-nashimentos italiane. Prania e fig-urave dhe fizonomisë turke si dhe eushtarëve me armatimi dhe kuajt etyre të luftës janë element që i gje-jmë edhe tek Mikeli nga Vlora.

Po ashtu, figura e Shën Dhimi-trit është ajo e një shenjtori mjaftpresent në afresket e kishave krist-jane shqiptare dhe pak më gjerë. Ky

shenjtor paraqitet përherë i veshurme uniformën e luftëtarit me arma-tim dhe në kalë, sikundër po aq ipranishëm është tek këta piktorëedhe prania e Shën Gjergjit, edhe kypërherë në paraqëitjen e një luftë-tari të armatosur dhe me kalin eluftës pranë, apo hipur mbi të.

Në afreskun që përmëndim mësipër të kishës të Shën Mërisë sëDetit të dy shenjëtorët që përmën-dim janë vendosur nga piktori sh-qiptar krah njëri tjetrit. Në mënyrësimbolike në tablo paraqitet edheturku, i cili ka marrë një goditje tëtmerrshme në gojë, nga Shën Dhim-itri. Skena e goditjes vdekjeprurëseme hushtën e gjatë në gojë, është engjashme me ato që kemi parë nëtablo të tjera por me të vemin ndry-shim që luftëtari që jep goditjetkuçedrës apo dragoit është ShënGjergji. Kjo skenë lufte në afreskunmural të kësaj kishe, pa dyshimin mëtë vogël është një skenë simbolike dhemetaforë e fortë e qëndresës së GjergjKastriotit kundër pushtuesve os-manë." (Paolo Moriello dhe MarilenaCozzolino - Universita di Molise - res-tauro pitorico.)SHËN GJERGJI DHEGJERGJ KASTRIOTI

Por, figura e Shën Gjergjit ndërshqiptarët, mbas qëndresës së njo-hur të heroit tonë kombëtar GjergjKastrioti kundër pushtuesve osmanëmori të tjera përmasa dhe vlerësime,tanimë jo vetëm në dimensionin liter-al relixhioz, si figurë e një shenjtorinë radhët e shenjtorëve të kristian-izmit, por ai filloi të identifikohej edheme vetë heroin tonë Gjergj Kastriotin.Kishte disa arsye që ndër shqipttarëtky shenjtor të identifikohej me ShënGjergjin, ndërsa ilustroheshin dimen-sionet murale dhe ikonostasat ekishave apo katedraleve në Arbëridhe në Itali.

Sipas rrëfenjës kristiane, ShënGjergji ishte luftëtar trim, i cili para-qitet përherë në ndeshje me të keqen,një kuçedër të cilën e mposht fatal-isht duke I ngulur hushtën nëgrykë dhe mandej duke e qëlluarme shpatë. Sigurisht, të njëjtën gjëkishte bërë edhe heroi ynë, ai për25 vite ishte ndeshur me të keqen,Perandorinë Osmane dhe e kishtedalë fitimtar. Simetria në këtë sim-bolikë ishte e bukur, e përshtat-shme dhe frymëzuese për sh-qiptarët. Është kjo arsyeja që tablotdedikuar Shën Gjergjit i gjejmëkudo ku kishte emigrant shqiptarëapo stratiotë (luftëtarë shqiptarë nëformacionet ushtarake të ushtriveperëndimore), në territoret ital-iane, nga jugu, Siçilia, Kalabria dhegjer në veri, në Venecia.

Le të shpresojmë se kërkimet emëtejme për Vlonjatin Mihal do tëna ofrojnë të tjera vepra dhe të tjeratë dhëna me interes për të, apoartistë të tjerë shqiptarë që kanëderdhur talentin e tyre në tokën eRinashimentos apo edhe më gjërë, në atë europiane.

PrPrPrPrProfofofofof. Dr. Dr. Dr. Dr. Dr. Irakli K. Irakli K. Irakli K. Irakli K. Irakli Koçollarioçollarioçollarioçollarioçollari

Michele Greco da Valona: “Madonna con Bambino tra santaCaterina d’Alesandria e san Nicola di Bari”

E diel 8 Tetor 201716 -ESSE

AARGUMENT

Autori, në këtë copëz, hedh një vështrim për mëdyshjen e autorit. “Një vlerësim i gjithanshëm dhe i vëmendshëm, pakufizime dhe metafizikë botëkuptimore, do të gjejë patjetër – dhe pa shumë vështirësi – thelbin e tyre: flamujt e ën-drrës së madhe të çlirimit të vendit dhe të një shoqërie të mbështetur mbi parimet e barazisë dhe drejtësisë shoqërore,flamuj të ëndrrës së djalërisë, rinisë dhe burrërisë, në fakt të të gjithë jetës, së Dritëro Agollit, flamuj që ai i ka mbaj-tur përmes vështirësisë dhe kurrë nuk i ka hedhur, as në klimën e një kohe të sahartë, të shkretëtirtë”, shkruan autori...

NGA SHPËTIM ÇUÇKA*

VVVVVijon ngijon ngijon ngijon ngijon nga na na na na numri i shkuarumri i shkuarumri i shkuarumri i shkuarumri i shkuar6.Le të shohim tani periudhën e

rinisë dhe burrërisë së autorit nëkrijimet letrare përkatëse.

Sot te ne, kur vjen fjala për këtëperiudhë, është bërë modë të për-menden romanet “Shkëlqimi dherënia e shokut Zylo”, “Arka e djal-lit”, “Kalorësi lakuriq”, dhetregimet e përmbledhura nëvëllimin me titull “Zhurma eerërave të dikurshme”. Asgjëtjetër. Asgjë. Nënvizohet fakti qëmbi këto vepra u ndie pesha e cen-surës së shtetit, flitet për sukses-in e botimit të “Zylos” në vendet etjera. Këtu pak a shumë përmblid-hen meritat e këtyre veprave. Kri-tika e huaj ka vënë në pah edhengjashmëritë e romanit “Shkëlqi-mi dhe rënia e shokut Zylo” mekrijime të përafërta në vende tëtjera, ngjashmëri të tematikës, tëstilit etj.etj.

Po të shqyrtohen me vëmendjeato që janë shkruar e thënë përromanin “Shkëlqimi dhe rënia eshokut Zylo” apo edhe përtregimet e përmbledhura nëvëllimin “Zhurma e erërave tëdikurshme”, të krijohet bindja sekëto vepra shihen nga një pikë evetme: kjo prozë e Dritëro Agollitështë shprehja e kundërvënies sëtij – qoftë edhe të kujdesshme –ndaj sistemit politik dhe realitetittë kohës.

Në të vërtetë nuk është e domos-doshme njohja nga afër me autor-in për ta përcaktuar me siguri njëpohim të tillë. Kur sistemi social-ist u shemb (apo e rrëzuan?), in-teligjencia e vendit, e të gjithafushave, veçanërisht zjarrtas ajoe artit dhe kulturës, e përqafoi nëmasë dhe me entuziazëm atëproces historik. Dhe është e le-htëkuptueshme që mbështetja einteligjencies për shembjen e siste-mit (domethënë për rrëzimin e tij)nuk nisi ato ditë dimri 1990. In-teligjencia kishte kohë që men-donte vetëm për vete dhe ëndërron-te fitime të majme, krijime sipasgustos së botës së huaj, komod-itete, pushime turistike, jetesë sijashtë shtetit ose edhe jetë jashtështetit.

Pakënaqësia e Dritëro Agollitme realitetin e kohës gjen shpre-hje edhe në të tilla vargje (“Poemae njeriut të zemëruar”, 1992-1994):

Rinia ime, të kisha ikur edheunë bashkë me ty,

T’i merrja me vete në varr edheëndrrat e kaltra,

Mos kisha parë këtë gjysmëshekulli ndotje me sy,

Mos kisha parë llumra kënete,krimba e larva!

Ose edhe në prozë (Dane Ga-

jtani, “Kalorësi Lakuriq”):

“Mua të gjithë ju më jeni never-itur. Të gjithë: akademikët, gratë,drejtuesit, rrugët, qytetet,kalimtarët…Ngado shoh lajka-tarë dhe hipokritë që fshehin tëvërtetën, që mizerjen e quajnë ar-ritje, që ligjet absurde ekonomikee shoqërore i bazojnë teorikishtpër të justifikuar varfërinë dhepër t’i vënë këto ligje e këto parimenë vitrinat e dyqaneve në vend tëishit, qumështit, djathit dhepatateve…Xhungël lajkatarëshdhe gënjeshtarësh!”

Nuk është vallë kundër siste-mit të kohës? Ç’është e vërteta,vepra u përfundua në vitin 1995dhe e pa dritën e botimit në vitin2016. Në të, në të gjithë lëndën esaj, ndihet fare qartë që është përz-ier dhe shkrirë në mënyrë përfun-dimtare dhe të padallueshmegjendja shpirtërore e autorit nëkëtë periudhë të fundit, aq sa nukmund ta ndash se cilës kohë ipërkasin këto apo ato përjetimedhe përsiatje. Gjithçka tingëllonnë përkim me vitet 1979-1995shënuar në fund të veprës.

Por po këtu në fund janë vënëedhe vargjet:

Ju flamujt e mi, lamtumirë,Ju flamujt gjakosur e grisur,T’ju mbaja ka qenë e vështirë,T’ju hidhja s’kam qenë i lajthi-

tur.

Ndaj vdisni në gjurmët e gërry-era,

Përzihi mes hirit dhe rërësDhe shtrihi me shtiza të thyeraNë shkallët e verdha të hënës

Atje në Saharën e Ëndrrës…

Dhe temat e këtyre vargjeve me

ngjyresë të fortë tragjike janë: fla-mujt e gjakosur e të grisur me sh-tizat e thyera dhe Saharaja e Ën-drrës.

Lexuesi mund t’i përfytyrojëdhe zbërthejë sipas mendjes së tijkëto simbole poetike. Por njëvlerësim i gjithanshëm dhe i vë-mendshëm, pa kufizime dhemetafizikë botëkuptimore, do tëgjejë patjetër – dhe pa shumë vësh-tirësi – thelbin e tyre: flamujt eëndrrës së madhe të çlirimit të ven-

dit dhe të një shoqërie të mbështe-tur mbi parimet e barazisë dhedrejtësisë shoqërore, flamuj të ën-drrës së djalërisë, rinisë dhe bur-rërisë, në fakt të të gjithë jetës, sëDritëro Agollit, flamuj që ai i kambajtur përmes vështirësisë dhekurrë nuk i ka hedhur, as nëklimën e një kohe të sahartë, tëshkretëtirtë.

Ne nuk mund të mos arrijmëpikërisht këtu, në këtë përfundim.Dhe nuk mund të mos e shikojmënga ky këndvështrim të gjithë ve-prën letrare të Dritëro Agollit, tëgjithë veprimtarinë e tij qytetaree shoqërore.

Dhe atëherë para ndërgjegjessonë shoqërore e qytetare – nësekemi një të tillë – do të shpaloset evërteta e madhe e poemave tëDritëro Agollit, e të gjitha poe-mave të tij të epokës socialiste:“Poema e udhës” (1957), “Mendimenë vjeshtë” (1960), “Dhjetë sy”(1960), “Poema e të pagjumëve”,“Dashuri dhe ferrobeton” (1962),“Poemë malore” (1962), “Devoll,Devoll” (1964), “Baladë e re për ko-misarin” (1964), “Rebelimi i parë”,“Toka ime, kënga ime” (1967), “Bal-ladë e ashpër” (1968), “Baballarët”(1969), “Komunistët” (1971), “Nën-toriada” (1976), “Nënë Shqipëri”(1974), “Poemë për babanë dhe përveten” (1956, 1984).

7.Por më parë le të ndalemi pak

edhe te romani “Shkëlqimi dherënia e shokut Zylo”. Këtu e mëtej nuk do të mbahen parasyshvlerësimet e personaliteteve tëhuaja. Pse? Për arsyen e thjeshtëse Dritëro Agolli, si pjesa më e mirë(jo më e madhe!) e shkrimtarëvetanë dhe si pjesa më e mirë edhe eshkrimtarëve të vendeve të ndry-shme, ka shkruar për popullin etij e jo për publikun e huaj. Dhe

fjala e mirë e popullit vlen pakra-hasimisht më shumë se lëvdatat etë huajve, sado të sinqerta – palemë pastaj të mençura! – qofshinkëto të fundit.

Ndërkombëtarizimi i artit dheletërsisë ka qenë dhe mbetet njëproces i mirëfilltë ndikimi politik,sa herë që ai në një mënyrë atjetrën i është diktuar së jashtminjë shoqërie. Dhe sot ai është hap-tazi pjesë e procesit të globalizim-it, i cili nën parrullat ndjellëse përpërparim (në ç’drejtim?), liri (ngakush a ç’gjë?) e të drejta (të indi-vidit kundër shoqërisë?) aq trazirae të zeza u ka sjellë shumicës sëvendeve e popujve.

Çfarë dallon shqiptari i vëmend-shëm (prania e të cilit në shoqërinëtonë duket se ka vajtur duke u rral-luar) te romani “Shkëlqimi dherënia e shokut Zylo”? Një pasqyrëtë disa trajtave të gabuara, po edhetë shëmtuara, të punës adminis-trative në sistemin socialist.Konkretisht burokratizmin,domethënë, punën e zyrave të sh-këputura nga jeta e gjallë, dhefrazizmin, siç e cilësonte jo rrallëDritëro Agolli në fjalimet dhe sh-krimet e tij letraro-politike këtëpamje dhe shfaqje ndër më të duk-shmet e burokratizmit,domethënë përdorimin e togf-jalëshave dhe shprehjeve gjuhë-sore të ngurtësuara, të spër-dredhura dhe pa përmbajtjekonkrete. Të dyja këto dukuriparaqiten në roman të shoqëruaranga dukuria e tretë, e padukshme,e punës së mefshtë të zyrave: harti-mi i fjalimeve dhe artikujve të she-fave të zyrave nga vartësit e tyre.

Është e qartë që të tria këtodukuri, të lidhura e të ndërvaru-ra mes tyre, e kanë ngacmuar derinë dhembje vëmendjen dhendërgjegjen e D. Agollit, që për hirtë veprimtarisë shoqërore ka pa-sur mundësinë të shohë këto eplot të meta e dobësi të tjera më tëlehta a më të rënda. Në shoqërinësocialiste, të veçuar nga ndikimet– rrallëherë të mira e dashamirëse– të vendeve perëndimore, klimashoqërore dhe ajo e mar-rëdhënieve të zyrës të paraqituranë romanin “Shkëlqimi dhe rëniae shokut Zylo”, shiheshin si diçkae dënueshme. Këtu edhe qëndron-te vlera e romanit për atë kohë.

E sotmja, kur qindra mijërashqiptarë u vendosën për të jetu-ar pikërisht në vendet e qytetërim-it perëndimor dhe kur ndodhemiçdo ditë e disa herë në ditë nënbombardimin e lajmeve dhe të de-klarimeve të politikanëve të huaje jo vetëm vendës, burokratizmidhe frazizmi na janë shpalosur sidukuri të rëndomta, të përhapuragjerësisht dhe aspak të qor-tueshme, përkundrazi të veshurame një tis aristokratizmi, i cili jorrallë i duket shumë tërheqës njënumri jo të vogël banorësh të

Dritëro Agolli përballë socializmit

Përballë burokracisëKonkretisht burokratizmin,domethënë, punën e zyrave tëshkëputura nga jeta e gjallë,dhe frazizmin, siç e cilësonte jorrallë Dritëro Agolli në fjalimetdhe shkrimet e tij letraro-politike këtë pamje dhe shfaqjendër më të dukshmet e burokra-tizmit, domethënë përdorimin etogfjalëshave dhe shprehjevegjuhësore të ngurtësuara, tëspërdredhura dhe pa përmbajtjekonkrete. Të dyja këto dukuriparaqiten në roman të shoqëru-ara nga dukuria e tretë, epadukshme, e punës së mefshtëtë zyrave: hartimi i fjalimevedhe artikujve të shefave tëzyrave nga vartësit e tyre.

E diel 8 Tetor 2017 - 17IN MEMORIAM

PPERSONAZH

E gjithë kjo punë e tij, më shumë pati jehonë ndër të huaj sesa vendasit. Këta të fundit e vlerësonin, më së shumti, kurai i përmendte në punët e tij ose i përkthente. Në rast se nuk e bënte këtë, ai ishte thjesht një Robert Elsie, një qytetarkanadez me origjinë gjermane, që dinte mirë anglisht. Sa ishte gjallë, besoj se të rrallë do kenë qenë shqiptarët që doe kenë pyetur ndonjëherë: Po ne si mund të ndihmojmë?! Ne nuk e bëmë sepse jemi të interesuar thjesht për egon tonëdhe sëmundjen kombëtare për të qenë në qendër të gjithçkaje. Pra, tani ta lëmë të qetë Elsien! Se për ta harruar do eharrojmë sa të futet në dhé.

NGA BEN ANDONI

Le të shpresojmë që Robert Elsien ta lenë të qetë.Jo se nuk e kemi lënë tëqetë deri më tani, porse

për shumë shqiptarë ai ka qenëthjesht një studiues, nga tëshumët, që merret me shqipendhe shqiptarët, dhe që kështu je-ton. Po, kështu jetonte vërtetë.Ai e kishte pohuar vetë këtë dhemadje subvencionet për punët eveta, kryesisht dedikuar Sh-qipërisë, i gjente ngado, por pa ibezdisur institucionet shqiptare.Ashtu si merret me mënd, ngaditëvdekja e tij kanë filluarhomazhet mediatike, kurse ar-mata e shpifësve nuk ka reshturpa e atakuar edhe kujtimin e tëndjerit. Thelbi: jo thjesht puna etij, porse qasja e tij ndaj habitatitshqiptar. I ndjeri, në intervistënqë ka dhënë kohë më parë përRudina Xhungën, kur ishte pye-tur nëse do mund të lidhej mëshumë me Shqipërinë dhe do tëjetonte në vend ishte shprehur:“Unë nuk mund të jetoj këtu.Është një vend pak i egër përmua, marrëdhëniet midisnjerëzve janë pak të egër. E di qëështë vetëm një fasadë se brendae kanë shpirtin e mirë, por kanënjë egërsi në marrëdhëniet njerë-zore. Ju dini të mbroheni këtu,ndërsa unë këtu jam si lepur, nukdi të mbrohem. Unë vij këtu meshumë kënaqësi, por nuk besojse mund ta përballoj të vij të je-

toj përgjithmonë këtu. Ka shumëfrustracion të jetës së përdit-shme. Jeta është shumë e sh-kurtër e unë nuk kam kohë tepërplasem në pengesa, vetëm përtë arritur diçka, kur në një vendtjetër e arrij menjëherë dhepastaj jetoj jetën time. E di që jukaloni shumë kohë në ditën tuajme pengesat që ju dalin përparadhe kjo ha shumë kohë. Përshembull, po të jetoja këtu do tëkaloja sigurisht gjithë ditënduke pirë kafe sepse do të mëlajmëronin njerëzit hajde të pimëkafe dhe nga një kafe gjysmë ore,ajo do të shkonte një orë, dy orë,tre orë, katër orë dhe gjithë ditado të shkonte në kafe. Kurse unëjetoj një jetë pak të veçuar dhenuk kam shumë shoqëri. Kjo ësh-të preference ime, unë jetoj me li-brat e mi, me idetë, projektet e miadhe kënaqem me to.

Pastaj po të jetonit këtu do tëmerreshit shumë me politikë. Doduhej patjetër të ishit me njërënpalë ose tjetrën përndryshe do tëishte shumë e vështirë të jetonitsi asnjanës apo i paanshëm”.

Paçka se neve nuk na pëlqen,në këtë pasazh, gjendet pak ashumë ajo që ndodh me ne, ajo qëmendohet për ne dhe ajo çka jemi.

Ajo nuk ka lidhje as me qeverisjene shkurtër të Ismail Qemalit dhepushtetin e Esat Pashës, sundi-min e Ahmet Zogut dhe diktat-urën e Enverit, tollovinë e Ber-ishës dhe autoritarizmin moderntë Edi Ramës, por me vetëmënyrën e jetesës së shqiptarëvenë shekujt e fundit. Ajo është e

pandryshueshme dhe ajo ndikonnë strukturën e mendimit, poredhe me të gjithë mënyrën sesi sh-qiptarët përballin shtetin e tyre.

Larg këtyre, vdekja e para-kohshme e Elsie paraqet realishtnjë humbje duke llogaritur kon-tributin që ky personalitet mundtë jepte për kulturën tonë ko-

mbëtare, studimet letrare, sjelljenmoderne të historisë së letërsisëdhe vetë disiplinave të historisë,për kontributet në koleksionetfotografike, por edheantropologjinë. Interesat e tij ish-in të shumë-ana dhe kjo realisht ebënte tejet interesant qasjen e tijshqiptare. Ndaj ai botoi historiletërsie, histori, antropologji, po-etë dhe shkrimtarë nga viset sh-qiptare, të gjitha falë anglishtes sëtij të përsosur profesionale, por mbitë gjitha respektit për veten e tij, qëai e gjeti të lidhur me Shqipërinë.

Megjithatë, e gjithë kjo punë,më shumë pati jehonë ndër të huajsesa vendas. Këta të fundit e vlerë-sonin, kur ai i përmendte në punëte tij ose i përkthente. Në rast senuk e bënte këtë, ai ishte thjeshtnjë Robert Elsie, një qytetar ka-nadez me origjinë gjermane, qëdinte mirë anglisht. Sa ishtegjallë, besoj se të rrallë do kenëqenë shqiptarët që do e kenë pye-tur: Po ne si mund të ndihmojmë?!Ne nuk e bëmë sepse jemi të in-teresuar thjesht për egon tonëdhe sëmundjen kombëtare për tëqenë në qendër të gjithçkaje. Pra,tani ta lemë të qetë Elsien! Se përta harruar do e harrojmë sa të fu-tet në dhé.

qyteteve tona. Na ka qëlluar aq eaq herë të dëgjojmë politikanë tëEvropës e jo vetëm të Kuvendittonë, që përdorin publikisht atë qështypi e cilëson si “gjuhë e drun-jtë”. Lexuesit të vëmendshëm nukmund të mos i shkojë mendja e tëbëjë një krahasim midis gjuhës sëZylos dhe gjuhës së drunjtë të eli-tave të sotme. Nuk do të ishteaspak çudi që nga një krahasim itillë kjo gjuha e dytë t’i tingëllon-te shumë më e spërdredhur e më ezhveshur nga përmbajtjakonkrete, përveç që e ngarkuarme gjithfarë shprehjesh të ngurtë-suara, për të cilat, po të pyesëshpërdoruesin e radhës, do të të japëkuptime nga më të çuditshmet, porasnjëherë të njëjtat.

Dhe sa për faktin që Demkaduhej të shkruante fjalimet dheartikujt që i nevojiteshin Zylos,lexuesit të sotëm nuk do t’i ketëshpëtuar nga vëmendja fjala metingëllim modern “speechëriter”(fjalimshkrues). Veçse çuditërishtky term nuk duket i shëmtuar,sikurse duket veprimtaria fjalim-shkruese e Demkës së kohës sësocializmit. A thua ka sot ndonjëpresident, kryetar Kuvendi,kryeministër, deputet a ministër,tek ne dhe në botë qoftë, që i shk-ruan vetë fjalimet që do të mbajë?Po edhe në pastë ndonjë, ky ështëpërjashtim që përforcon rregullin.Ja, pra, si na qenkësh raporti

Robert Elsie, e lëmë të qetë,ashtu si nuk e përmendëm kurrë

ndërmjet Demkës së djeshëm dhefjalimshkruesve të sotëm! Ai ish-te pjesëmarrës në një shfaqje tëdënueshme (se ky ishte efekti iromanit!), ndërsa këta sot zhvil-lojnë një veprimtari të leverdis-shme, përveç që të privilegjuar. Ajoqë dje dënohej moralisht, sotshpërblehet materialisht dhe nukështë asfare e dënueshme!

Dhe na vijnë ndër mend këtuvargjet e poezisë së hollë “S’ka as-gjë për të qeshur” të D. Agollit:

Ja, e vërteta rri lakuriqe nga-herë,

Ja, dhe gënjeshtra me petka rri

veshur!Më thoni: cila ka turpin dhe cila

ka nderë?Kjo që ju thashë s’ka gjë për të

qeshur.

Shoqëritë perëndimore nukkanë si të qeshin Zylon dheDemkën e shoqërisë socialiste sh-qiptare. Konvejeri i Zylove dheDemkave të tyre është i paarrit-shëm! Dhe një element shumë irëndësishëm për të vlerësuar sh-kallën e afërsisë së pushtetit mepopullin (nuk po përdorim këtutermin “demokraci” për shkak tëshpërdorimit të përbindshëm që i

Mjeshtëria e ndërtimit tëpersonazheve

E gjithë mjeshtëria e DritëroAgollit, në të gjithë prozën e tijmë të mirë, atë epike, qëndronnë ndërtimin dhe zhvillimin emarrëdhënieve ndërmjet dytipeve të shqiptarëve: sh-qiptarëve-Rrapo dhe sh-qiptarëve-Memo, ndërmjet dybrezave, burrave dhe të rinjve.Dhe këtu nuk ka rëndësi aspakse cilat modele mund të ketëpasur parasysh autori, kurskaliste të tilla karaktere. Në tëvërtetë përvoja e tij jetësore kaqenë e mbushur me shembujngjarjesh dhe njerëzish të denjë.

është bërë atij në arenën ko-mbëtare dhe ndërkombëtare), përtë vlerësuar shkallën e komuni-kimin të kuptueshëm të organevetë shtetit me popullin, është pikër-isht fryma e vetëkritikës që e gjithëshoqëria – duke filluar nga orga-net më të larta – shpreh dhe shfaqnë jetën e përditshme. Po japim njëshembull kuptimplotë se si e vlerë-sonte një autor gjerman nëgjysmën e parë të shek.XIX lirinëe shtypit në vendin e tij:

“Ne, - vazhdon më tej gojëtari, -do ta lejojmë atë (publikimin e de-bateve të mbajtura në kuvendinkrahinor – Sh. Ç.) atëherë, kur ta

shohim të arsyeshme, dhe do takufizojmë atëherë, kur kjo të naduket e padobishme, madje e dëm-shme. Ne do të bëjmë si të duam.Sic volo, sic jubeo, stat pro ratio-ne voluntas (Kështu më pëlqen ekështu urdhëroj të bëhet. Në vendtë arsyes është vullneti im). Kjoështë me të vërtetë gjuha e sun-dimtarëve, e cila fiton një ngjyresëmallëngjyese në gojën e dinjitarittë sotëm”.

Si paraqitet sot çështja me tëvërtetat publike – në rastinkonkret me vetëkritikën – në ven-det që vetëquhen dhe që është bërëzakon të cilësohen si demokra-tike? Ia vlen të gjurmohet kjodukuri, përpara se të dëgjojmë etë mirëpresim me përulje men-dimet që na vijnë nga përfaqësuestë këtyre vendeve lidhur me çësh-tjen se si kanë qenë te ne rastet eZylove me Demkat. Gjurmimi idukurisë së qëndrimit që mbahetnë këto vende ndaj të vërtetavepublike do të ishte i dobishëm edhethjesht për të na shtyrë të rishikojmëdisa bindje, të përhapura te ne dhetë pambështetura në realitet.

VVVVVijonijonijonijonijon*Shpëtim *Shpëtim *Shpëtim *Shpëtim *Shpëtim ÇÇÇÇÇuçka, përkthyesuçka, përkthyesuçka, përkthyesuçka, përkthyesuçka, përkthyes

dhe publicist. Titulli kryesordhe publicist. Titulli kryesordhe publicist. Titulli kryesordhe publicist. Titulli kryesordhe publicist. Titulli kryesorështë “Mesazhet e Dritëro Agol-është “Mesazhet e Dritëro Agol-është “Mesazhet e Dritëro Agol-është “Mesazhet e Dritëro Agol-është “Mesazhet e Dritëro Agol-lit”, lit”, lit”, lit”, lit”, (kujtimit të tij). Shkrimi bot-. Shkrimi bot-. Shkrimi bot-. Shkrimi bot-. Shkrimi bot-ohet enkas për “Milosao”.ohet enkas për “Milosao”.ohet enkas për “Milosao”.ohet enkas për “Milosao”.ohet enkas për “Milosao”.

Tiranë, maj-gusht 2017Tiranë, maj-gusht 2017Tiranë, maj-gusht 2017Tiranë, maj-gusht 2017Tiranë, maj-gusht 2017

Robert Elsie

E diel 8 Tetor 201718 - PUBLICISTIKA

RRRËFIME

Rrëfimi lexohet këndshëm sepse përmban shumë elementë dokumentarë, që lidhen me autoren dhe kujtimin enjë Tirane që nuk do të kthehet më...

NGA MERITA SHKUPI

Megjithëse ka kaluarpothuajse gjysmëshekulli disa episodeabsurde, të jetuara

aty nga fillimi i viteve 70-të të shek-ullit të kaluar, të cilat rriteshin ebëheshin të mëdha e të frikshmeduke u ngjizur nga hiçi, gdhendennë kujtesë me të gjitha hollësitë.

Ishte viti 1971, kohë kur dallgae ndikimit të ‘Revolucionit tëMadh Kulturor Kinez’ kishte rënëdisi në Shqipëri. PPSH lejonte nd-jekjen e lajmeve të RAI-1 dhe RAI-2 që përforcoheshin nga antena eDajtit. Radio Tirana transmeton-te këngë të Engelberg Humper-dinck-ut, Enrique Iglesias-it, apoCharles Aznavour-it. Në kampine studentëve në Durrës dëgjohejmuzikë ‘dekadente’ që nga mëngje-si deri në darkë. Më pat bërë shumëpërshtypje djali i një ambasadoriqë dilte në krye të kampit dhe kën-donte këngën e famshme të LittleRichard-it ‘Lucille’, që ne e kuj-tojmë sipas theksimit të autorit si‘Lusia’. Ishte një këngë që përm-bante nota të larta uluritëse. Epata provuar edhe unë vetë ndon-jëherë që ta përqasje por nuk arr-ija dot. Ishte koha kur Gux Bek-teshi bërtiste nga një trotuar nëtjetrin : Tezorooo! Ishte koha kurnë Tiranë qarkullonte një thash-ethem se Lad Shehu kritikonte tëatin për të gjitha krimet që kishinbërë baballarët komunistë. Nemblidheshim e vrisnim mendjensë bashku për të zbërthyer ale-goritë e shprehura nga Kadare nëveprat e tij. Ishte koha kur intele-ktualët filluan të guxonin ……

Unë sapo kisha mbaruarprovimet dhe vendosa të festojame shoqen time Didi. Lindita ish-te emri i saj i vërtetë por ajoparapëlqente ta thërrisnin Didi,me emrin e një futbollisti të fam-shëm brazilian të viteve 1950-60.Unë nuk isha tifoze por me Didinmë lidhte diçka tjetër. Edhe ajo‘çmendej’ pas muzikës modernedhe kulturës perëndimore eshpesh më jepte të lexoja libra tëndaluar që ndonjëherë i kopjonteedhe me dorë.

Ato ditë në Tiranë kishinardhur futbollistët e Kombëtarestë Republikës Federale Gjermanedhe propozimi i Didit ishte që tëdilnim në bulevard se mos shih-nim ndonjë figurë interesante sipër shembull Beckenbauer-in. Poçapiteshim nga trotuari i Parkut‘Rinia’, përballë Hotel ‘Dajtit’ndërkohë që përpara nesh po ectenjë i huaj. Të huajt në atë kohë nadukeshin si ‘alienë’. Kureshtjajonë për ta parë nga afër, për tëkëmbyer ndonjë fjalë me të ishtejashtëzakonisht e madhe dhemegjithëse kishim dëgjuar që potë flisje me ta përfundoje në hetue-si, nuk iu shmangëm dot tundim-it.

‘How are you, how are you’,bënim ne sikur po flisnim menjëra-tjetrën dhe qeshnim, pa nashkuar aspak ndër mend se i hua-

ji mund të kthehej e të na për-shëndeste. Dhe ashtu ndodhi. NëShqipëri nuk qëllonte që t’i flisjetjetrit pa u prezantuar. Ne u kapëmmat kur i huaji u rrotullua me 180gradë dhe duke buzëqeshur napyeti : ‘But you, how are you?’ ‘Ooo,good, good !’ përsërisnim ne pasinuk dinim çfarë të thoshim nëvazhdim.

I huaji ishte austriak dhe qu-hej Rikard. Ai vetë, me sa dukej,po plaste të fliste me ndonjë sh-qiptar sepse të gjithë i zhdukeshinsi me magji. Ne dinim fare pakanglisht në atë kohë por Rikardipër çudi dinte rusisht dhe kjo rre-thanë na ndihmoi të merreshimvesh për bukuri. I treguam si qu-heshim, çfarë shkollimi kishimdhe për çfarë studionim. Për të jus-tifikuar sjelljen tonë disi të paza-kontë i thamë që sapo kishimmbaruar provimin dhe i lejuamvetes një trill.

Vazhdimin normal të kësajbisede të këndshme që arriti një-farë kulmimi kur Rikardi na udrejtua ne me ‘Hey, pretty girls….(kompliment që s’para dëgjohej nëatë kohë) na e prishi një hafije qëqëndronte në cep të trotuarit dhepo na fiksonte. Me sa dukejpërpiqej të merrte vesh se çfarë flis-nim. Edhe Rikardi e kishte vënëre pasi diçka kuptoi nga shqetësi-mi ynë dhe na propozoi të lëviznimnë drejtim të Universitetit. Nenisëm të nxitonim për të krijuarnjëfarë largësie nga hafija, mirë-po ai shfaqej gjithnjë pranë nesh.Ne nuk dinim asgjë për Rikardin,as se kush ishte ai dhe si ndjehejnë ato rrethana por dukej qartëqë ai e kuptonte fare mirë situ-atën.

Me naivitetin tim të asaj kohepropozova të vraponim, por Rikar-di na ndaloi duke na thënë se kjonuk pinte ujë dhe për më tepër dotë shtonte dyshimet. Propozoi tëshkonim në një dyqan sepse don-te të blinte një shishe konjak për‘ljekarstvo’ (ilaç, bar, në rusisht).Ai ndofta u ruajt se mos ne do tëmendonim që ishte një pijanecprandaj shtoi se ‘i dhimbte fyti dhee donte konjakun për ilaç’.

U kthyem në drejtim të qendrësduke u bërë pjesë e xhiros së fam-shme të asaj kohe që bllokontebulevardin e Tiranës pas orës 6 tëmbrëmjes. Njerëzit që na për-shëndesnin e dallonin që ishim menjë të huaj dhe ndonjeri pas për-shëndetjes shtonte : ‘hëëëë…’Rikardi e kuptoi që i kishim kri-juar vetes një problem dhe napyeste herë pas here : ‘çfarë tha, siështë puna ?’ por ne e qetësonimatë, ndërkohë që ne të dyjave pona shtohej ankthi.

Papritmas përballë na doli vël-lai i Didit.

‘Ç’është ky?’ – pyeti disi i nxe-hur.

‘Kërkon një dyqan konjaku’, ejustifikuam ne shpejt e shpejt.

‘Ikni në shtëpi se ia tregoj unëdyqanin,’ foli disi prerazi ai.

Ne të dyja u larguam nga xhi-roja por mbetëm edhe rreth dy orëbashkë duke kujtuar çdo hollësi,që nga veshja e deri te çdo fjalë eRikardit duke shprehur habinëtonë se si i kuptonte të gjitha hi-letë tona ai.

Vëllai i Didit që ishte teknikavionësh i shkolluar në BRSS,fliste rrjedhshëm rusisht. Bashkëme Rikardin pasi kishin blerë‘ljekarstvo’-n, ata kishin shkuarte Parku përballë hotel Dajtit dheia kishin shtruar me të pirë, mad-je disi çakërqejf kishin kënduaredhe këngë ruse. Ndonëse Didi dhevëllai i saj ishin me ‘biografi tëmirë’ çështja ‘Rikard’ pas shumëperipecish me hetuesinë sollilargimin nga aviacioni të inxhin-ierit ‘me ca lakra në kokë’ siç thu-hej atëhere duke i shpëtuar përfare pak burgut.

Pas dy-tri ditësh Didi erdhi nështëpinë tonë fshehurazi ngaprindërit pasi mamaja e saj ia kish-te ndaluar prerë të më takontemua. Kjo për dy arsye : e para sepseunë isha bija e një, të shpronë-suari, që në fund të fundit konsid-erohej armik i pushtetit popullordhe e dyta sepse e kisha futur nënjë tollovi të rrezikshme. Megjith-atë ajo erdhi që të më parala-jmëronte se po të më thërrisnin nëhetuesi të mos tregoja asgjë për

çfarë folëm. Unë me timen thoja senuk kishim pse fajësoheshim pasinuk bëmë politikë por ajo këmbën-gulte : ‘Ne nuk thamë asgjë, e kup-ton? Ne nuk dimë të flasim. Kup-tuam vetëm se ai kërkonte dyqan.’‘Mirë,’ u binda unë ndonëse nukmë mbushej aspak mendja për tapranuar një logjikë të tillë.

Çdo orë që kalonte më vininndër mend historitë që kishim dëg-juar dhe si patën përfunduar disanga shtresa jonë në të tilla raste.Sa herë që bëja ndonjë kuturisjenuk e çaja kokën për vete por përfamiljen që më kishte porositur memijëra herë të kisha kujdes. Aty-re nuk u thosha dot se nëç’ngatërresë isha futur. Rrija tërëkohën në shtëpi sepse më thoshtemendja që po të dukesha rrugëvedo t’u kujtohesha hafijeve që gëlo-nin kudo. Hapja e mbyllja libra pau përqendruar në pasazhet që lex-oja. Megjithatë më mbeti i fiksuarnë tru një pasazh nga ‘Kronikë nëgur’ i Kadaresë ku fëmijët në njëmëhallë të Gjirokastrës kishin dëg-juar nga të mëdhenjtë që armiqtëflisnin ‘kundra’. Ata thoshin ‘hajdeflasim kundra’ : ‘Xhundra, bullun-dra; Llaftra, shallakaftra.’ Popërpiqesha me mend të gjeja njënjeri që të ishte shumë ‘kundra’.E gjeta, Alida. Më kundra se Ali-da nuk kishte si bëhej.

Vajta tek ajo që të zbrazesha.Kur ia tregova situatën, ajo ndër-roi bisedë dhe vijoi me ca tema tëtjera krejt pa rëndësi, sikur nukkishte kuptuar asgjë nga ato qëi kisha thënë. Kishte të drejtë.Shpesh ata që dëgjonin për aktetë tilla ‘tradhtie’ si ai që kishimbërë unë me Didin dhe nuk de-nonconin dënoheshin njëlloj si‘tradhtarët’ e mirëfilltë.

U ktheva në shtëpi. Rashë tëfle por nuk më zinte gjumi. Nukmund ta mbaja më ankthin për-brenda dhe nga mesi i natës zgjo-va motrën time Moxhin dhe iuzbraza. Moxhi zakonisht nukfliste por, nëse halli do të ishte imadh, ajo do të përpëliste sytë easkush nuk e merrte vesh se çfarëmendonte. Pasi palosi e shpalosimbulesat për njëfarë kohe, mbas

pothuaj një ore foli me zë kum-bues : ‘Unë nesër do t’i dal përparashokut Enver !’

Në atë kohë qarkullonin his-tori sikur Enver Hoxha, si babax-han që ishte, kishte falur jo paknjerëz të cilët u patën rrëshqiturrojeve të tij e ia kishin qarë halline tyre. Pas kësaj Moxhi fjeti.

Unë nuk mbaj mend nëse fjetaapo jo por me kalimin e kohës ubinda që ‘çështja’ qe mbyllur.Megjithëse e kisha gjithnjë të pran-ishme brenda meje ndiesinë se‘çështja’ mund të hapej përsëri.

Isha në një pritje të ankthshme.Rëndom më kujtoheshin episodeqë kishin përjetuar prindërit e minë vitet 1946 – 1948. Ishin vite kurterrori kundër antikomunistëvekishte arritur kulmin. Çdo ditëpëshpëriteshin emrat e atyre qëarrestoheshin natën dhe përfun-donin të pushkatuar pa gjyqe e pafakte. E ngaqë ndodhte shpesh tëpushkatoheshin njerëz që nukkishin bërë gjë prej gjëje frikabëhej edhe më e madhe. Njerëzitqë nuk i ngrohte fare regjimi i ri,dilnin nga puna e mblidheshin nështëpi duke u përqendruar në dydrejtime : me njërin vesh ngjiturme aparatin e radios për të dëg-juar diçka sadopakshpresëdhënëse nga Radio Lon-dra, dhe me veshin tjetër drejtuarnga rruga ku jo rrallë kaloninmakinat e sigurimit (simbol i tëcilave më vonë u bë GAZ-69) tërëfrikë se mos trokiste dera e tyre.

Një ditë dimri – më rrëfente immë – të atyre viteve, nga ora 6 embrëmjes u dëgjua në rrugë njëmakinë ushtarake që kishtendaluar afërsisht para derës sonë.Të gjithë banorët e shtëpisë (në atëkohë banonin shumë kushërinjtanët në shtëpinë tonë) dolën ngadhomat e tyre dhe u mblodhën nëkorridorin e përbashkët duke parënjeri tjetrin në sy por pa folur.Kush do të arrestohej? Të gjithë ekishin nga një ‘cen’. Ndofta maki-na do të largohej. Mirëpo zhurmae motorit të ndezur dëgjohej ende.Pas pak u dëgjua trokitja. Tëgjithë kapërdinë pështymën dhesecili po mendonte se duhet të ish-te gati për ‘gjëmën’. Im atë qe mepizhama, dhe mamaja me zërin edridhur i thoshte : ‘Ik, vishuÇimi….’ Kishte ndodhur shpesh qëpolicët nuk i kishin lënë tëvisheshin viktimat e tyre, mirëpoÇimi nuk po lëvizte dot sikur i kish-in ngrirë këmbët.

Guximin për ta hapur derën emori burri i hallës sime, S. Borshi,të cilit i patën pushkatuar dyvëllezër. Kishte qenë në një qeli meta. Por kryegjyqtari qëlloi të ishtenjë ish vartës i tij në ushtri që enjihte mirë se qé antifashist. Për njërastësi të fatit e nxorën të pafajshëm.

Një oficer u shfaq në kornizën ederës së hapur dhe pyeti : ‘A e diniku e ka shtëpinë oficer Qerimi?’

‘Sigurisht – ia priti Sezaiu – por-ta përballë!’

Duke u përpjekur disi të përm-banin shqetësimin e thellë qëende nuk u ishte fashitur, mekëmbët që u dridheshin, secili ukthye në kthinën e tij. Në shpir-tin e tyre nuk gjente vend gëzimii shpëtimit. Ata e dinin që ank-the të tjera do të vinin, të frik-shëm, të ngjethshëm, të papritur.Dhe askush nuk e merrte dot memend se deri kur do të hiqejzvarrë fati i tyre …..

Shshshttt….. erdhën!!!....

E diel 8 Tetor 2017 - 19PUBLICISTIKA

NGA DASA DRNDIÆ*

Edhe një i vetëm çast mjafton t’içelë të fshehtat e jetës por çelësi ivetëm i të gjitha të panjohurave ësh-të Historia, kjo përsëritje e përjetshmedhe ky emër i tërheqës i tmerrit

Jorge Luis BorgesJorge Luis BorgesJorge Luis BorgesJorge Luis BorgesJorge Luis Borges

Prej gjashtëdhjetë e dy vjetëshpret.

Ajo ulet pranë dritares së lartënë dhomën e katit të tretë të njëndërtese austro-hungareze, nëpjesën e vjetër të Gorizias së Vjetërdhe përkundet aty. Karrigia ështëe vjetër dhe gërvin teksa ajo lëkun-det.

Po gërvin karrigia apo mos porënkoj unë? pyet ajo zbrazëtinë ethellë, që si çdo zbrazëti, e shtrinkudo mantelin e saj të madh të mose përthithë lëkundjen e gruas, tagëlltisë atë, të mund ta mbulojë,fundosë, mbështjellë, duke e gati-tur për groposje në të cilën kjoboshësi, boshësia e saj, është dukegrumbulluar tani kufomat e ngr-ira të së shkuarës. Ajo ulet paradritares të saj së vjetër të errësuar,duke marrë frymë thellë dhe shpe-

jt (sikur të jetë duke ofsharë, porqë në fakt nuk po e bën) dhe filli-misht orvatet të heqë qafe atë erëbajate përreth vetes, duke tundurduart sikur po heq qafe mizat,pastaj vazhdon në fytyrën e vet,sikur të jetë duke u larë apo po heqkleçkat prej qerpikëve. Kjo frymë efëlliqtë (i kujt? i kujt?) e mbushdhomën, shndërruar në një rrëkeinati dhe ajo e di se mund t’i sajojëguralecët rreth gurvarrit të vet,tani, për çdo rast, nëse ai nuk mundtë vijë, apo për rastin kur vjen, pasiajo për gjashtëdhjetë e dy vjetrresht po pret.

Do të vijë.

Ai do të vijë.

Ajo dëgjon zëra edhe pse zëranuk ka. Zërat e saj kanë vdekur.Njësoj, ajo bashkëbisedon me këtazëra të të vdekurve, ngatërrohet mekëta shpirtra, ngandonjëherëlëshohet dobët në krahët e tyre,kurse ata i pëshpëritin dhe e drej-tojnë kah peizazheve, të cilat i kaharruar. Në kokën e saj ngjarjetndodh të gëlojnë dhe atëherë men-dimet i shndërrohen në udhë stat-uetash, granitesh, mermeri, guri,figurinash gipsi, të cilat vetëm salëvizin buzët dhe përpëliten. Duhettë mbahen. Pa zërat, ajo është evetme, kapur në kafkën e vet qëshkon e bëhet me e butë, më e prek-shme mu si kafka e një të sapolin-duri, në të cilën truri nga pakmumifikohet, pulson i lodhur nëlëngjet e vrerëta, ngadalë, si zemrae saj, e pos të gjithave çdo gjëzvogëlohet. Dhe sytë e saj janë tëvegjël e me lot. Ajo i fton zërat qënuk ekzistojnë, zërat të cilët e kanëlënë, i fton për t’ia plotësuar brak-

tisjen.Tek këmbët e saj gjendet një

kosh i madh i kuq që i mbërrin derite gjunjët. Prej koshit ajo nxjerrjetën e saj dhe e var mu në një konopimagjinar realiteti. Heq letra, syr-esh gati njëqind vjet të vjetra, fo-tografi, kartolina, pjesëza gazete,revista dhe shfleton mes tyre, shfle-ton përmes grumbullit të letravepa jetë dhe atëherë i rigrumbullonsërish, këtë radhë mbi dysheme,apo mbi tavolinën pranë dritares.Rregullon ekzistencën e saj.Mishëron prejardhjen e vet, fatin evet, besimin e vet, qytete dhe fsha-trat në të cilat jetoi kohën e vet,kohën e grumbulluar dhe të den-dur, të ngjashme me një kulaç gji-gand që mjeshtrat e kuzhinës nëtregjet e qyteteve të vogla të Mit-teleuropa e përgatisin për festatpopullore dhe atëherë ajo e merratë, e gëlltit dhe e grumbullon tëgjithën, e bllokon vetveten brendasaj, dhe e gjitha ajo tani kalbet dhedekompozohet brenda saj.

Ajo është tmerrësisht e qetë.Dëgjon predikimin për veshët epalarë dhe e shtrin vetveten nëhistoritë e të tjerëve, këtu nëdhomën e stërmadhe brendabanesës së vjetër në Via Aprica menumër 47 në Goricë, që italianët equajnë Gorizia, në gjermanishtnjihet Görz kurse në dialektin fri-ulian Gurize, një miniaturë koz-mosi në këmbët e Alpeve, ku brig-jet e lumit Isonzo apo Soèa, i bash-kohen lumit Vipave në kufijtë eperandorive të rëna.

Tregimi i saj është një rrëfim ivogël, një nga ato të panumërtitsyresh për takimet, për gjurmët eruajtura të kontakteve njerëzore,ajo këtë e di, ashtu si di që tokamund të flerë deri sa të gjitha his-toritë e botës të rregullohen nëkozmikën e gjerë të patchëork-ut,që do mbështjellë Tokën, e deriatëherë historia, fantoma e reali-tetit, do të vazhdojë të shthurë, tëpresë, të ndajë çikazi, të kapëcopëzat e hapësirës dhe t’i qepë nëmbulesën e vetë vdekjes së saj. Ajoe di se pa rrëfimin e saj, historiado mbetet e pakryer, ashtu si e diqë atje s’ka fund në të vërtetë, qëfundi shkon drejt hapësirës së për-jetshme, përtej ekzistencës. Ajo edi se fundi është çmenduri, ashtusi i pati thënë Umberto Saba dikur,ndërsa dergjej këtu në Gorizia,mbase ishte me rrobën e doktorBasaglias apo ndoshta ishte nëTrieste tek doktori Ëeiss, ajo e dise fundi është një ëndërr nga e cilanuk zgjohesh. Dhe shkurtesat qëajo merr, udhët më të afërta për tëshkuar prej një vendi në tjetrin,ngandonjëherë janë të pakal-ueshme, janë realisht shtigje dh-ish. Këto shkurtesa mund të tra-zojnë nostalgjinë e vet për atoudhë të gjata, të drejta, drejtvizore,udhë provinciale, për të cilat gjith-ashtu Umberto Saba i pati treguardiçka atëherë, ndaj ajo i fshin gë-mushat e kujtesës së vet, kujtimepër të cilat ajo nuk mund të thotënëse ato janë mbytur gati në kuj-time apo janë ende në të tashmen,

diku mënjanë, të ruajtura, të pal-osura. Përgjatë këtyre shkurte-save të stërmëdha ajo çapitet. Ajoe di se nuk ekzistojnë rastësi; senuk janë si ajo tulla e famshme qëbie mbi kokën e ndonjë njeriu; ekz-istojnë marrëdhënie-dhe vetëven-dosje-prej të cilave me sa dukets’jemi në dijeni, për të cilat nekërkojmë.

Ajo ulet dhe përkundet, qetësiae saj është e padurueshme.

Është e hënë 3 korrik 2006HURRY UP PLEASE IT’S TIME

***Quhet Haya Tedeschi. Është e

lindur më 9 shkurt të vitit 1923 nëGorizia. Në dokumente shkruhetse më 8 prill në të njëjtin vit 1923 upagëzua nga prifti Aldo Boschin,që natyrisht ajo nuk e kujton, ash-tu si nuk i vjen ndërmend as nun-ja e vet Margherita Collenz. Pagë-zimin e ka drejtuar Don CarloBaubela. Baubela është mbiemërgjerman. Don Carlo Baubela-n ajoe takon në vjeshtën e 1944 kur aiështë i moshuar, i kërrusur dheshpërhap kundërmimin e temjan-it dhe duhanit me duart e tijgjysmë të ngrira dhe që i dridhenkur i jep bekimin. Gorizia ështënjë qytezë e vogël e këndshme. NëGorizia kanë ndodhur histori in-teresante, histori të vogla famil-jare si kjo e saj. Shumë anëtarë tëfamiljes ajo nuk i njohu kurrë. Përshumë syresh as nuk kish dëgjuar.Prindërit e nënës së saj dheprindërit e të atit kishin familje tëmëdha. Ka dhe kish pasur familjenë Gorizia me histori të koklavit-ura, por historitë e tyre nuk kish-in rëndësi përveç mënyrës që his-

LLAJM

Diplomacia si art i politikës së jashtme të një shteti ndaj shteteve të tjera, është rregulluese e raporteve, interesave tëpërgjithshme për mbarëvajtjen e marrëdhënieve të shteteve në çdo sferë: politike, ekonomike, kulturore dhe të tjera...

E në fund të fundit ç’është jeta pa dashuri,pa respekt, mirëqenie e lumturi?

A thua, kulmi i lumturisë është të qenit paqedashës,apo lakmitar për pushtet, monopol, pasurim e okupim?

NGA BEHRIM JUSUFI

Diplomacia si art i politikës së jashtme të njështeti ndaj shtetevetjera, është rregulluese

e raporteve, interesave tëpërgjithshme për mbarëvajtjen emarrëdhënieve të shteteve në çdosferë: politike, ekonomike, kultur-ore dhe të tjera. Themi art, ngaseështë mjeshtëri, të dish tëparaqesësh pikëpamjet e veta, tëpromovosh kulturën, traditën, tëmenduarit dhe veprën në popujt,gjuhët, kulturat dhe traditat tëngjashme apo të dallueshme. Poata popuj, kanë një qytetërim speci-fik, diçka që në fund të fundit pop-ullin tjetër e lidh, e bën të ngjas-hëm dhe të përafërt, sepse mund tëketë pasur të njëjtin fat historik,traditat e ngjashme, apo mund tëkenë qenë këta dy popuj në hapë-sirat e njëjta në të cilat me shekujkanë bashkëjetuar, edhe përpara setë kenë qenë kombe e shtete.

Po në anën tjetër, kemi menduarpër një gjë më të bukur, për një di-plomaci bashkëkohore mëmbresëlënëse, diplomacia e letër-sisë apo letërsia si diplomaci? Pasi

që letërsia është një pjesë e artit sikoncept gjithëpërfshirës nga njëraanë, dhe meqenëse edhe diploma-cia si e tillë është art, atëherë këtodyja do të shkriheshin në një tëvetme, në një art ku do të kulmon-te: e mira, lirika, poezia dhe proza.Do të përktheheshin veprat e au-torëve të ndryshëm, në secilën gju-hë të mundshme. Prej kësaj do tëkishin leverdi sidomos: etnitë,popujt, kombet dhe shtetet të cilati përafrojnë shumë elemente: his-toria, kultura, tradita dhe hapë-sira gjeografike.

Përkthimi, leximi, e promov-imi i veprave që do të shërbente sifilozofi e re e të menduarit të popu-jve të caktuar të cilët mbillnin ur-rejtje në historinë e tyreshumëshekullore, kishin përçarjedhe një të kaluar të hidhur, sikurseështë rasti me ballkanas. Kjo diplo-maci do të ishte shkëndijë e ndry-shimit të vetëdijes, së po atyrepopujve, shkak për një të nesërmemë të mirë, zbutje të tensioneve,dhe fillimi i një etape ku do të res-

pektohej: e kundërta dhe e ndrysh-mja, besimi, vepra, kultura, etnia,gjuha dhe mendimi i tjetrit dhe tëndryshmit.

Elementet qenësore të njëdiplomacie letrare do të ishin: lir-lir-lir-lir-lir-

ia e:ia e:ia e:ia e:ia e: shprehjes, lëvizjes, mendimit,komunikimit dhe veprimit. Një gjëe ngjashme pati ndodh pikërishtme 30.09.2017, në qytetin historiktë Prizrenit, ku kjo frymë i bash-koi tri shtete dhe tri etni: Bosnjëdhe Hercegovinën, Shqipërinë dheKosovën, i tuboi shqiptarët, bosh-njakët dhe turq në Qendrën Kul-turore “Yunus Emre”, në të cilën umbajt promovimi i dy romaneve tëakademikut Enes Kariæ: “Pjesmedivljih ptica” dhe “Jevrejsko grobl-je” të përkthyera edhe në shqip“Këngët e zogjve të egër”, me përk-thim të dyfishtë njëri në Gjilan ngaOJQ “Drita” në vitin 2010, me përk-thyes dr. Xhabir Hamiti dhe MusliImeri, dhe tjetri në Tiranë nga “Po-eteka” në vitin 2015, përtheu Ben

Andoni. Kurse romani “Varrezat çi-fute” u përkthye në Shkup nga “LogosA” në vitin 2016, përktheu Agim Leka.

Atmosfera nga ky promovimishte jashtëzakonisht mbresëlënëse,madhështore. Pikëpamjet të cilat iparaqitën promotorët e këtyre roman-eve ishin koncepcione të njëjta tëthëna me fjalë të ndryshme, që tëtre promotorë i bashkoi e njëjtafrymë, i njëjti mesazh e njëjtadëshirë që bartnin romanet e aka-demikut Kariæ. Ben Andoni si përk-thyes, mr. Azmir Jusufi si teolog dhedr. Sadik Idrizi si publicist, shtry-dhën gjithë përmbajtjen e roman-eve, ajkën dhe margaritarë të tyredhe shkëlqenin gjatë paraqitjeve tëtyre.

Shpresojmë që gjërat të tillatë ndodhin sa më shpesh, derisa tëarrihet ideja e diplomacisë letraremes ballkanaseve, por edhe popu-jve në gjithë globin. Vetëm ashturinia do të ketë mundësi të takohet,të shkëmbejë ide e mendime, t’i përa-frojë pikëpamjet dhe të respektojëtë kundërtën dhe të ndryshmen. Njëjetë ku do të respektohen vleratindividuale dhe kolektive, et-nitë, besimet, kulturat, gjuhët,bindjet, dhe pikëpamjet. Ku ve-pra e individit do t’i shërbejëshoqërisë për progres, kunjerëzit do të respektohen dhedo të jetojnë në paqe e do tëmundohen për idealet madhësh-tore për mbarë njerëzimin.

Letërsia si demokracibashkëkohore!

RROMAN

Kjo është një copëz nga romani i fundit i autores së njohur kroate, që është përkthyer në shqip dhe botuar nga“Poeteka”. Kemi zgjedhur titullin “Fëmijët e dashurisë dhe urrejtjes”, që i shkon më shumë fabulës së këtij romani...

Sonnenschein

Vijon në faqen 20

E diel 8 Tetor 201720 -REVIEW

PPOEZIA

NGA BARDHYL AGASI

Kushdo që është njohur mekrijimtarinë poetike tëPetraq Ristos, mund tëketë pyetur si është e

mundur që për vlerat dhe zërin esaj të veçantë të mos jetë bërë ob-jekt i një studimi të gjerë, që sigur-isht do të evidentonte një ecje tësuksesshme të poezisë shqipe nëkëto tri dekada, duke ndjerë, gjith-ashtu, nevojën e një kritike letrareprofesioniste, e cila pothuaj ka mu-nguar gjatë kësaj periudhe të tran-zicionit. Nuk mund të mendohet seky shkrim do të plotësonte sa-dopak këtë boshllëk, por nisem tëjap një mendim modest pas botim-it të librit të tij të fundit me titull“Para-j-sa?!” . Eshtë folur se letër-sia jonë, pra, edhe poezia, nuk ponjeh nivele të tilla si në vitet 60-tëdhe 70-të e më tej të shekullit tëkaluar, duke iu referuar autorëvedhe veprave të atyre viteve. Men-doj se nuk duhet mbetur në këtovlerësime dhe gjykime, mbasi, paasnjë ndrojtje, mund të shprehemse sot ka autorë dhe vepra të cilatshënojnë arritje të ndjeshme tëletërsisë sonë dhe vaçanërisht poez-isë. Pavarësisht nga vështirësitë ekohës, poetë të shumtë kanë gje-tur mundësi të botojnë dhe po t’imarrësh në sasi përbëjnë një shifërtë konsiderueshme. Mes tyre, nd-jen zëra të fuqishëm poetike, qëpadyshim i japin një përfaqësim tëdenje poezise shqipe dhe në arenënndërkombëtare. Ndër poetët editëve tona të një krijimtarie mepërmasa të mëdha, ndër më të njo-hurit dhe më të afirmuarit ështëPetraq Risto, poezia e të cilit i kakaluar tanimë kufijtë e tokësmëmë. Ajo ka marrë fluturim lartë-sive, duke i dhënë ajrit gjithë ko-det dhe mesazhet e shpirtit të tij.Vetë titujt e librave të tij të shumtëpoeticë, krahas atyre në prozë, janëkode që duhen zbërthyer për tëkuptuar domethënien e tyre dhepër të zbuluar thesaret poetike

gjatë shfletimit nga fillimi deri nëfund. Vëllimi i botuar sëfundmi tit-ulluar “Para-j-sa?!”, është një lartë-si tjetër e ngjitjes së Ristos, ashtusiç është shprehur dhe prof. AlfredUçi: “P.Risto është ndër ata pakemra poetësh që u afrohet majave”.

Risto është një poet që guxon, ainuk rreket në trajtimin e një tema-tike të ngushtë. Dhe atëherë kurvështrimi i tij poetik ngulitet në njëgjë në dukje e rëndomtë, ai i jep asajdritë, e gjallon dhe e larton me njëkuptim simbolik. Poezia e tij s’kalimite kohorë, e shkuara, e tanish-mja dhe e ardhmja shkrihen mestyre, duke zbuluar ide që i përka-sin çdo realiteti dhe që i shërbejnëaktualitetit pa kufij gjeografikë. Sie tillë ajo ka karakter universaldhe pavarësisht nga vendi ku ësh-të shkruar, në Bibliotekën Ko-mbëtare të Tiranës, në BrunchBrook Park në New Jersey, në li-braritë Barnes & Noble në NewYork, apo në Ankona të Italisë, etj.,çdo lexues i kudo ndodhur ai, endjen atë si të mbirë në dheun e tij.Idetë dhe problematika e poezisë sëRistos janë të përgjithshme, tëndjeshme në realitetin e çdo vendinë këtë epokë globale dhe si e tillëajo ka fituar të drejtën e qytetarisëdhe të nënshtetësisë kudo ajoshfaqet dhe merr udhë. Por ajo, siçështë vënë në dukje, para së gjith-ash është shqiptare, në çdo varg tësaj ndjehet aroma e dheut shqiptar,ajri i saj, shpirti dhe gjaku shqiptar.

Çdo mëngjes në Amerikë pi njëgote raki shqiptare,

në qiellzë zgjohet hardhia e ko-pshtit tim....

Poezia e Petraq Ristos ështëgjithmonë në shtegtim, jo thjeshtënjë letër e shkruar dhe e palosurbrenda një çante, por gjithmonë sinjë dritare, që e mbart me vete dhe

i gjen një mur kudo që ai vendoset.

Në vend të çantës në krah kamnjë dritare: po shkoj ti gjej njëmur…

Dhe poeti nga ajo dritare lëshontufat e vargjeve të tij, herë vetëti-ma rrufesh, herë me flatra shqipon-jash, herë me petale trëndafilash.Poezia e Ristos ngrihet në revoltë,kumbon si një thirrje, bëhet sirenëalarmi për rrezikun që kanos botëntonë, bashkohet me dhimbjen përmjerimin dhe varfërinë, psherëtinzhgënjimin për ëndrrat e shuara,ndjen neverinë për botën dhe hesh-tjen mizore, për atë shoqëri, ku py-etja e parë që bëhet është: Sa parake? Madje, me guximin e një poetiqytetar, ai zbulon të vërtetën kuparaja bën ligjin edhe në një vendtë tillë si Amerika, shembulli iDemokracisë dhe progresit.

Las Vegas: karusel Para-jseLas Vegas: karusel ku Ferri vlon

mbi Para-j-sëPara!...Para!...Para!....Sa?...Sa?,,,Sa?...

Apo ku

Statuja e Lirisë pyet: Ç’do të

thotë Liri?

Një nga poezitë më të bukura tëvëllimit është “Muri dhe fluturatMonark”, ku poeti shprehet metone revolte kundër ngritjes sëmureve të rinj, tani pas gati tri de-kadash nga rënia e Murit të Ber-linit.

“Dhe (mbi gjithçka) kam njëmerak: Do i pengojë Muri fluturatMonark?!” .

Poeti është i shqetësuar përproblemet aktuale si lufta kundërterrorizmit, kundër armatimit dhegarës bërthamore, kundër korrup-sionit, drogës, prostitucionit siplagë kryesore të shoqërisë së sot-me globale, ku s’ka heronj, por ësh-te koha heroinës dhe kokainës, qëvret shpirtrat e rinisë kudo. Njëthirrje të Ajnshtajnit për ndalimine armës bërthamore, poeti e bënapel të tij në poezine “Anshtajni ishkruan presidentit”, duke i dhënënjë tingëllim aq të fuqishëm aktu-al. Apeli i Ristos sjell në kujtesëluftrat e mëparshme botërore, kumiliona të vrarë të planetit duhettë ktheheshin në përvojë. Me kura-jon e një poeti të madh, Risto u drej-tohet popujve që të shohin në sy tëvërtetën dhe të mos i tremben asajsi kuajt kamxhikut, të mos lejojnëqë planeti të jetë “nën një këmishëhekuri...”

I ndërgjegjshëm dhe vlerësuespër rolin e tij si poet, Risto shpre-het se një poet i vërtetë futet në kaf-azin e krahërorit të kohës së vetdhe bëhet ose zemër, ose mushkëriklithese dhe si e tillë poezia e tijrreh me pulsin dhe thith ajrin ekohës. Poeti jeton me kohën, vësh-trimi tij depërton deri në kthinat esaj, ai mbledh material të bollshëmjetësor, seleksionon duke na dhënëme esencialen, asaj që përbën thel-

toria i kish zvarritur ata përgjatëshekujve, ashtu si pragjet e lumitpërfshijnë degët e thyera lënë tëlira aty në brigje dhe kërmat ebagëtisë, me barqet e fryra, lopët,sytë e tyre të tejdukshëm, minjtë epabishtë, kufomat me fytet etherura dhe vetëvrasjet. Në famil-jen e saj nuk kishte pasur tëvetëvrarë. Edhe nëse ata do të kish-in qenë, asaj nuk i kishin thënëndonjëherë asgjë.

Në Gorizia bënë vetëvrasje disapersonazhe të njohur. PërmesGorizias kaluan shumë, disambetën, disa ikën. Mes tyre kish-te Hebrenj dhe Paganë. Prej tyrekishte poetë, filozofë dhe piktorë.Burra dhe gra. Njeriu më i njohurqë ka vrarë veten në Gorizia ishteCarlo Michelstaedter.

Nëna e saj quhej Ada Baar...Shumë vite iu deshën të

mblidhte të dhëna nga të cilat sa-joi pemën e koklavitur të familjessë saj dhe mësoi se cili ishte, dhe ikujt syresh. Prej kohësh nuk ka

më se kë të pyesë. Ata që mbetënjanë fare të paktë, dhe kujtimet etyre janë të njollosura, plot me tëçara mbuluar me vula të zeza har-rese apo pretendimesh dhe ashtusi ishullzat gëlltitur në flakët emëdha ato ndriçojnë, bishtnues.Dhe zërat e vdekur tëparaardhësve të tyre fërgëllojnë,rënkojnë, burojnë nga cepat edhomës, nga dyshemeja, tavani,kacavirren përmes grilave vene-ciane dhe e gërvishtin historinëpërtej shtrirjes së saj.

Ajo as nuk e dinte sesidukeshin paraardhësit e saj. Nukkishte prova. Nuk kish të dhëna.

Familja e saj trazohet në thellë-si të tabanit (kujtesës së saj). Sotgjymtyrët, farefisi i afërt, janë kaqtë ngatërruar, e aq të çrregullt,saqë është e pamundur të dish kushtrihen. Organet e familjes së sajjanë të shpërndara kudo. Por, jetët

e fisit të saj janë gjithnjë e më paktë dobishme për rrëfimin dhepritjen e saj.

Gjyshi i saj u lind në Görz. Nënae saj u lind në Görz. Ajo lindi nëGorizia/Gorica. Kur shpërtheuLufta e Madhe, filloi të lëvizte e tëjetonte kudo. Ajo nuk e di sesi ish-te Görz dhe nuk e di as sesi ështëGorizia edhe pse ka plot gjash-tëdhjetë vjet këtu. Ajo i përshkonrrugëzat e Gorizias, por këto janëshëtitje të shkurtra, shëtitje tëshpejta, shëtitje me qëllim, këtojanë bjerraditë. Edhe kur shëtitjae saj është më e gjatë, apo kurshëtitja e saj është më e ngeshme(që ndodh kur ditët janë të butadhe dhoma e saj ndihet e ngrirë,një lloj inercie e lagësht), Haya nërrethinat e veta nuk vëren ndry-shime të mëdha. Asaj i duket sikurnë këto gjashtëdhjetë vjet është eulur në një dhomë të tkurrur, një

dhomë muret e së cilës zhvendos-en ngadalë nga brenda të bashko-hen me një sipërfaqe në miniaturë,një vijë, në kulmin e të cilës ulet,prehet. Ajo nuk e shikon, nuk ekëqyr, e me copat e dyllit në veshë,nuk dëgjon. Görz, Gorizia këtojanë ndijime. Nuk është e sigurtnëse kujtimet janë të sajat apo tëfamiljes së saj. Ndoshta janë kuj-time të freskëta. Dhe kur del,shullëhet në diell, mbledh Marga-rita, ulet në kafe “Joy” dhe tymos.Nuk e lë veten pas dore, nuk mbant’zeza, nuk lëkundet paprerë. Egjitha është mu si duhet. Ka njëtelevizor. Ka disa kujtime, kujtimetë vrullshme, të fragmentuara.Ajo tundet mbi fijet e të shkuarës.Mbi fijet e historisë. Ajo pwrkun-det në një rrjetë merimange. Ësh-të shumë e lehtë. Rreth saj, taniështë mjaftueshëm qetësi. Goriz-ia ka histori, ajo ka histori. Ditëtjanë kaq të vjetra.

Ngandonjëherë ëndërron.

*Përktheu nga origjinali*Përktheu nga origjinali*Përktheu nga origjinali*Përktheu nga origjinali*Përktheu nga origjinaliBen AndoniBen AndoniBen AndoniBen AndoniBen Andoni

Një poezi e veçantëgjithnjë në ngjitje

Shënime për vëllimin e ri poetik të Petraq Ristos “Para-j-sa?!”

bin më problematik të epokës.Poeti, krahas problemeve të

mëdha kohore, në poezinë e tij rrokdhe ato më të zakonshme, jetësore,njerëzore, të jetës së përditshme.Një lirizëm i hollë, i këndshëm për-shkon gjithë poezitë për dashurinë,ku ndeshim “një grua prej shiu esapoavulluar nga gjoksi i njëburri”, apo ku “njeriu dashuronshumë herë si lulëzimi në të njëjtatrrënjë”...

Në këtë vëllim me një titull sin-jifikativ, si në të gjithë poezinë eRistos përdoret një fjalor mjaft ipasur poetik, që buron nga e folu-ra e përditshme popullore, por qëmerr një tingëllim dhe një ngjyrimtë bukur, duke formuar vargje, qëngjajnë me tufat e zogjve në flu-turim, të rradhitura me një struk-turim të mrekullueshëm arkitek-turor. Jeta dhe natyra, lulet, pemët,gjethet, zogjtë, dielli, hëna, qielli,ajri, yjet, ylberi, era, vetëtima, shiu,zemra, gjaku dhe shpirti i njeriutetj. , përdoren me mjeshtri në botëne tij metaforike dhe alegorike.Metaforat e Ristos të shpërthyeranga një fantazi krijuese larg ab-straksioneve të pakapshme, per-ceptohen këndshëm dhe nga njëlexues i thjeshtë; poezia e tij ështësa elitare aq dhe e përthithur ngakushdo.

Poezia e Petraq Ristos është eveçantë në formë dhe në përm-bajtje. Vargu që ai përdor është igjatë, i lirë, i rrjedhshëm, plot ritëmdhe muzikalitet. Eshtë thënë se njëpoezi e bukur është ajo që recito-het bukur. Lexuesi poezinë e Ris-tos e shijon më mirë nëse edhe aivetë e shoqëron atë me recitim.Ndoshta vetë autori e reciton mëparë dhe e shkruan, ose e shkruanduke e recituar, duke ndjerë gur-gullimën e ëmbël të një lumi qërrjedh drejt detit të tij poetik.

Vazhdon të debatohet ende përraportin mes poezisë së traditësdhe asaj moderne, duke e parë tëparën si të vjetëruar dhe të kon-sumuar, si dhe të dytën si poezi tëkohës. Madje, tani flitet dhe përpoezinë postmoderne dhe nuk di-het se kur do të kemi dhe poezi post-postmoderne. Në emër të kësaj tëfundit ndeshim edhe poezi, sidomosnë rrjetet sociale, që veç autorimund të dijë se ç’ka dashur të thotë.Poezia e vërtetë s’ka nevojë përmbiemra pas saj. Ajo dallohet ngaideja që mbart, nga përmbajtja, ngandjenja e fuqishme që i përçon lex-uesit, nga shija estetike që i ndjelldhe, si e tillë, ajo është moderne.Në këtë kuptim poezia e Ristos ësh-të moderne, e kohës dhe e përvetë-sueshme nga të gjithë. Nuk dua tafus poezinë e tij në shtretër rry-mash, ekzistencialiste, modern-iste, impresioniste. abstraksion-iste etj., etj. Ajo është para së gjith-ash një poezi realiste, që dritëzo-het nga një romantizëm bashkëko-hor, një poezi e kohës dhe për ko-hën, nje poezi që u drejtohet tëgjithëve dhe u përket të gjithëve, mevështrim nga e ardhmja për tëgjithë. Dhe pse për vlerat e saj janëshprehur poetë dhe kritikë tëshquar brenda dhe jashtë vendit,unë dua të përsëris se poezia e Ris-tos, si krejt e veçantë dhe per origji-nalitetin e saj, për idetë e fuqishmeqë shpalos dhe për nivelin e lartë ar-tistik meriton me shumë vëmendjedhe të bëhet objekt studimi jo vetëmnga kritika, por dhe në auditoret dhetekstet tona shkollore, për t’u dhënëedhe më freski atyre, sepse siç ka vënënë dukje edhe shkrimtari dhe poetiynë i shquar, Moikom Zeqo: “PetraqRisto është një talent i vërtetë dhe epasuron poezinë shqipe jo me re-torikë, por me substancë të re”

Vijon nga faqja 19 Sonnenschein