UNIVERZITET U TUZLIEKONOMSKI FAKULTET

Seminarski rad iz predmetaUVOD U METODOLOGIJU EKONOMSKIH

ISTRAŽIVANJATema: Ekonomski rast

Predmetni profesor: Student:Dr. sc. Sejfudin Zahirović, red.prof. Ibrahimović Anida I-3131/12

Tuzla, maj, 2013.

UVOD

Ekonomskim rastom smatramo povećanje potencijalnog GDP-a ili proizvodnje neke zemlje. Srodan pojam tome je stopa rasta proizvodnje koja određuje stopu kojom raste standard življenja stanovnika neke zemlje. Ekonomski rast je promjena veličine kojom se mjeri taj rast u toku nekog razdoblja, a sama promjena mjeri se od početka tog razdoblja do njegova završetka. To razdoblje treba biti dovoljno dugačko da bi promjena mjerene veličine bila od značenja i da bi se mogao opaziti i evidentirati njen uticaj. Tempo privrednog razvoja mjeri se stopom rasta realnog domaćeg proizvoda. Ta se stopa rasta određuje pomoću modela rasta.

Cilj rada je pobliže pojasniti sam pojam ekonomskog rasta, faktore koji utiču na (ne)postojanje ekonomskog rasta u nekoj zemlji. Da bi se pobliže objasno ekonomski rast, kroz rad je objašnjen i uticaj inflacije na ekonomski rast kao i odnos ekonomskog rasta i razvoja. Naime ekonomski rast i razvoj su međusobno zavisne pojave, što je detaljnije objašnjeno u drugom djelu rada. Jedan od osnovnih problema ekonomske teorije i politike danas jeste pitanje kako osigurati stalno visoku stopu ekonomskog rasta uz gotovo tehnološku stabilnost cijena i eventualnu punu zaposlenost. U vezi sa tim postavljaju se i druga pitanja: kako rast učiniti pravednijim, uz sve veće uvažavanje nužnosti uvođenja novog sistema raspodjele koji bi iz toga proisticao, a koji bi, sa svoje strane, često imao presudno djelovanje na formiranje akumulacije i potrošnje i njihove međusobne odnose.

Dakle, rad se sastoji iz 4 tematski povezane cjeline. U prvom djelu rada dat je osvrt na sam pojam ekonomskog rasta, uključujući i faktore i izvore ekonomskog rasta. U drugom djelu rada obrađen je odnos inflacije i ekonomskog rasta. treći dio opisuje modele ekonomskog rasta, odnosno 2 značajnija modela: Harod – Domarov i neoklasični model rasta. i u četvrtom djelu obrađen je odnos ekonomskog rasta i razvoja.

1

1. POJAM EKONOMSKOG RASTA

Pod ekonomskim rastom podrazumijevamo stalno povećavanje obima proizvodnje u jednoj zemlji, odnosno porast bruto društvenog proizvoda kao osnovnog kvantitativnog pokazatelja kretanja proizvodnje u razdoblju od godinu dana.1 Privredni razvoj prestavlja, ne samo kvantitativne promjene kada je u pitanju ekonomski položaj određene zemlje, već i kvalitativne promjene (mijenjanje privredne strukture, pojava novih grana i djelatnosti, novih zanimanja i sl..) koje vode ka boljem i potpunijem zadovoljavanju svih čovjekovih potreba (ne samo ekonomskih već i npr. kulturnih).

Proizvodnja po glavi stanovnika prestavlja mjerilo sposobnosti nekog društva da postigne zacrtane ciljeve društvenog i ekonomskog razvoja, a sve u svrhu zadovoljavanja stalno rastućih društvenih potreba. Porast proizvodnje po glavi stanovnika u ekonomskoj teoriji se izražava kao ekonomski rast bez kojeg nema ekonomskog razvoja, ali ne mora svaki ekonomski rast biti u funkciji ekonomskog razvoja. Ekonomski rast obuhvata promjene u materijalnoj proizvodnji i u toku jednog relativnog kratkog vremenskog razdoblja, najčesće godinu dana. U ekonomskoj teoriji pod pojmom ekonomskog rasta podrazumijeva se godišnji porast materijalne proizvodnje iskazan vrijednosno, kroz stopu rasta društvenog proizvoda ili nacionalnog dohotka.Rast se može ostvariti, a da se pritom ne ostvari razvojni tok privrede. Znači ekonomski ravoj ne uključuje samo porast materijalne proizvodnje, nego i svih drugih društveno - ekonomskih procesa i promjena uvjetovanih djelovanjem ekonomskih i izvan ekonomskih faktora. Ne samo u sferi materijalne proizvodnje, već i u cjelokupnoj strukturi društveno - ekonomskog razvoja: u nauci, obrazovanju, kulturi, zdravstvu, čitavoj infrastrukturi i sl. Privredni razvoj se zbog toga izražava u jednom dužem vremenskom periodu.2

Ekonomski razvoj jedne privrede čini niz strukturalnih promjena. Privredni razvoj zemlje se ostvaruje kroz veće učešće prerađivačkih kapaciteta industrijske proizvodnje (sekundarni sektor), a na višim razinama sve više dominiraju uslužne djelatnosti (tercijarni sektor). Za ekonomski razvoj svake zemlje takođe je od velikog značaja i promjena proizvodne strukture, odnosno uvođenje novih proizvoda, novih proizvodnih programa, nove tehnike i tehnologije, novih procesa proizvodnje, sirovina i materijala, novih izvora energije.

Promjene u rasporedu faktora proizvodnje, odnosno u njihovoj novoj lokaciji, i to ne samo radne snage, već i čitavog tehničkog potencijala, prije svega na promjene radnih navika sticanje novih iskustava i proizvodnih veština, obrazovanje na poslu i sl. Što se tiče srestava za rad, realokacija tehničkog potencijala se vrši posredstvom aganžovanja novčane akumulacije, u cilju izgradnje novih proizvodnih kapaciteta. Ekonomski razvoj podrazumijeva i veće i uspješnije uključivanje privrede jedne zemlje u međunarodne ekonomske tokove. 1 Samuelson, P., Nordhaus, W., Ekonomija, MATE, Zagreb, (1992), str. 231.2 Ibidem, str. 232.

2

1.1. Faktori ekonomskog rasta

Da bismo odredili koliki je udio rada, kapitala ili tehnološke promjene u rastu napredne tržišne ekonomije moramo koristiti kvantitativnu analizu ekonomskog rasta odnosno obračun rasta. To je način odvajanja različitih elemenata koji su uzrokovali zapažene trendove rasta. Na slici broj 1. vidimo da se proizvodnja može rastaviti na tri odvojena izvora.

Slika broj 1: Funkcija proizvodnje s uticajem tehnološkog napretka

Izvor: Stojanović, Ž., Osnovi ekonomije, Singidunum, Beograd, (2007), str. 251.

To su rast rada, rast kapitala i tehnološka inovacija. Tri četvrtine nacionalnog dohotka ide radu i samo jedna četvrtina kapitalu što upućuje da će rast rada pridonositi proizvodnji više nego rast kapitala.3 Ako rastu utrošaka dodamo tehnološku promjenu dobijemo sve izvore rasta.

rast proizvodnje (Q) = ¾ ( rasta L) + ¼ ( rasta K) + T.C.

Gdje su : Q = proizvodnja L= rad K= kapital T.C. = tehnološka promjena

3 Stojanović, Ž., Osnovi ekonomije, Singidunum, Beograd, (2007), str. 251.3

Da bismo vidjeli rast per capita iz jednadžbe eliminiramo rad (L) kao poseban izvor rasta.

rasta Q/L = ¼ ( rasta K/L) + T.C:

Kada bi tehnološka promjena bila jednaka nuli proizvodnja bi rasla samo jednu četvrtinu isto kao i kapital po radniku, što odražava djelovanje opadajućih prinosa. Tehnološku promjenu možemo izračunati samo kao ostatak nakon što se izračuna proizvodnja I ostale sastavnice rasta.

T.C. = rasta Q – ¾ ( rasta L) – ¼ ( rasta K)

Ova nam jednadžba omogućuje da vidimo koji je dio proizvodnje uzrokovao rast kapitalne opremljenosti rada, a koji dio tehnološki napredak.

Drugu metodu za izračunavanje doprinosa faktora ekonomskom rastu dao je R. Solow. Solow je na temelju američkih podataka postavio tezu da prosječno povećanje kapitala od 1% po satu rada povećava realni GNP za trećinu procenata po satu rada. Ostali deo rasta GDP (BDP) pripisuje se porastu tehnoloških promjena. Ovo je tzv. „pravilo jedne trećine“. Analizom izvora ekonomskog rasta pokazalo se da su pojedni faktori u različitim vremenima, učestvovali različitim intenzitetom u ekonomskom rastu.

Na primjer u SAD se samo nešto više od polovine outputa može objasniti povećanjem inputa rada i kapitala. Preostali dio objašnjava se tehnološkim promjenama koje su bile izazvane inovacijama, tehnološkim napretkom, porastom obrazovanja i sl. Analiza privrednog razvoja u SAD u zadnje tri decenije pokazuje usporavanje produktivnosti. Ovo je posljedica:4

visokih investicija u zaštiti prirodne sredine što određene projekte čini nerentabilnim visokog porasta cijene energije pogoršanja kvaliteta ljudskog kapitala visokih investicija u istraživanje i razvoj u oblastima odbrane i svemira koje se nisu

transferisale u sferu lične i javne potrošnje

1.2. Izvori ekonomskog rasta

Ekonomisti se ne zadovoljavaju samo trendovima i teorijama, već predočavaju izvore ekonomskog rasta. Oni najveći značaj pridaju izračunavanje rasta, na taj način da se detaljno

4 Stojanović, Ž., Op.cit., str. 252.4

izračunavaju sastojci koji su uvjetovali trendove rasta.5 Japan i ranije Sovjetski Savez u razdoblju od 1930-1960. godine imali su enorman ekonomski rast. Uz pomoć izračunavanja ekonomskog rasta eksperti ekonomije su otkrili da je GNP Japana rastao po stopi 10 posto na godinu (zapanjujuće ali istinito) zahvaljujući rastu inputa uz brze tehnološke promjene (mnogo brže nego u drugim zemljama). Kod analize rasta Sovjetskog Saveza u pomenitom razdoblju doslo se do podataka da je rast proistekao prvenstveno iz forsiranog povećanja inputa kapitala i rada. (U kasnijem razdoblju poslije perestrojke u Sovjetskom Savezu i poslije njegovog raspada došlo je do pada ekonomske stope rasta i faktorske produktivnosti).

Produktivnost rada je najznačajniji faktor ekonomskog rasta. Ona predstavlja omjer ukupnog outputa podijeljenog s brojem radnika-sati u određenom sektoru, odnosno na razini ekonomije. Ako se produktivnost rada uspori kao opravdanje navode se slijedeći razlozi:6

1. ulaganje preduzeća u očuvanje prirode, poboljšanja zdravlja i sigurnosti radnika na radnom mjestu. Ovo se posebno odnosilo na rudarstvo, graditeljstvo i pružanje usluga.

2. povećanja cijene energije posebno poslije 1970 i 1990. godine, kada su preduzeća započela zamjenu energije drugim inputima, kapitalom i radom. Rezultat toga je smanjenje produkkivnosti rada i kapitala u odnosu na predhodne stope rasta.

3. poslije 70-ih godina došlo je do smjene generacija radnika koji su neiskusni i nedovaljno osposobljeni za rad s niskim plaćama, sto se posebno odnosi na neindustrijske sektore, kao što su oblasti u pripremanju brze hrane i sl.

Pored ovih osnovnih faktora koji su uvjetovali nižu produktivnost treba istaći i manju veličinu izdvajanja za civilna istaživanja i razvoj, smanjenje investicija u tvornice i opremu, povećana stopa inflacije i sl. To su samo neki faktori koji su usporili produktivnost. U tom smislu se i nameće potreba da se istraži mogućnost povećanja produktivnosti rada. Da bi se to ostvarilo potrebno je povećati nacionalnu štednju i ulaganja, sto je i najteže ostvariti.

2. ODNOSI INFLACIJE I EKONOMSKOG RASTA

Jedan od osnovnih problema ekonomske teorije i politike danas jeste pitanje kako osigurati stalno visoku stopu ekonomskog rasta uz gotovo tehnološku stabilnost cijena i eventualnu punu

5 Gašparović,V., Teorija rasta i upravljanje rastom poduzeća, Školska knjiga d.d., Zagreb, (1996), str. 162.6 Ibidem, str. 163.

5

zaposlenost. U vezi sa tim postavljaju se i druga pitanja: kako rast učiniti pravednijim, uz sve veće uvažavanje nužnosti uvođenja novog sistema raspodjele koji bi iz toga proisticao, a koji bi, sa svoje strane, često imao presudno djelovanje na formiranje akumulacije i potrošnje i njihove međusobne odnose.

Poslije Drugog svjetskog rata stopa ekonomskog rasta je bila izuzetno visoka u industrijski razvijenim zemljama i zemljama u razvoju, što je mnoge ekonomiste navelo na zaključak o visokoj korelaciji stope rasta i inflacije. Istina, danas, i pored toga kod ekonomista postoji velika kontraverznost u pogledu prirode i čvrstine veze između ove dvije stope. Međutim, neosporno je da i dalje nema čvrstog stava da li ekonomski rast podstiče inflaciju ili inflacija podstiče stopu rasta - ili su i ekonomski rast i stopa inflacije rezultati djelovanja niza drugih faktora. Statički modeli se sve više napuštaju, a sve više se dinamičkim analizama pokušavaju pronaći njihove veze i međuodnosi. Navedeni problem se može postaviti u dvostrukom smislu:7

1. Kakvo je djelovanje nivoa cijena na stopu ekonomskog rasta? Naime, da li stabilan nivo cijena podstiče ili usporava privredni rast, odnosno da li više stope inflacije podstiču ili usporavaju rast, i

2. da li viša stopa ekonomskog rasta vodi stabilnosti ili nestabilnosti privrednog sistema.

Po ovim pitanjima ne postoji ni približno ujednačeno shvatanje u savremenoj ekonomskoj literaturi. To najbolje mogu ilustrovati stavovi koje su do prije nekoliko godina o ovim pitanjima iznosili vodeći svjetski ekonomisti. Pitanje da li inflatorni proces pozitivno ili negativno djeluje na tempo ekonomskog razvoja ni do danas nije raščišćeno u ekonomskoj literaturi i teoriji. Poznato je da je lista protivnika i pristalica inflacije gotovo beskonačna, mada se sva ta shvatanja mogu podjeliti, odnosno rezimiraiti u nekoliko osnovnih stavova:8

1. Inflacija blokira ekonomski razvoj, dovodeći do disproporcija i neravnoteža u procesu rasta. Ona predstavlja posljedicu loše vodene ekonomske politike, a u novije vrijeme i nemogućnosti državne intervencije da kontrolom cijena, plata i ostalih dohodaka smiri nestabilnost privrede. Prema ovim shvatanjima, bolje se opredjeliti i za stagnantnu privredu bez inflacije, nego razvoj uz jače izraženu inflaciju. Inflacija, prema ovim shvatanjima, redovno vodi privrednoj retardaciji.

2. Inflacija je obavezni pratilac privrednog razvoja, dakle, „nužno zlo“, pošto se ne može izbjeći u procesu rasta. Prema ovoj grupi shvatanja, apsolutna prednost se daje privrednom razvoju u odnosu na monetarnu stabilnost.

3. Inflatorni proces je apsolutno, bez izuzetaka, štetan, jer dovodi, prije ili poslije, do usporavanja privrednog rasta, zbog čega ga treba onemogućiti. Prema ovim shvatanjima razvoj u uslovima monetarne stabilnosti je „kvalitetniji“ i brži u odnosu na monetarnu stabilnost.

7 Komazec, S., Ristić, Ž., Makroekonomija – Makroekonomske teorije i makroekonomska analiza, EtnoSTIL, Beograd, (2011), str. 449.8 Ibidem, str. 450.

6

4. Postoji i „pomirljiv“, srednji stav, da inflacija, uz izrazito negativno djelovanje, ima i svojih pozitivnih djelovanja koje samo treba znati koristiti.

Očito je da uz prva dva stava prema inflaciji, koji su postali dominantni, postoje i drugi, sasvim suprotni stavovi: da inflacija podstiče ekonomski rast, da predstavlja njegovu „motornu snagu“ i da je stoga treba koristiti kao metod ekonomskog razvoja. Ekonomski razvoj jedne privrede daleko je uspješniji u uslovima monetarne nestabilnosti, a to znači da se u navedeni stav ugrađuje i koncept deficitnog finansiranja razvoja.

Obično se u prilog ovim shvatanjima navode slijedeći argumenti:9

1. Inflacija dovodi do povećanja stope i mase akumulacije, a to vodi rastu investicione potrošnje, koja, sa svoje strane, dovodi do ubrzanja ekonomskog rasta. Inflacija dovodi do prelivanja realne kupovne snage u korist akumulacije, nasuprot realnom padu dohotka stanovništva. Ovaj stav je za naša dalja istraživanja značajan.

2. Inflacijom „naduvana“ tražnja dovodi do porasta ukupne potrošnje, čime se sprečava eventualno nastajanje deflatornih faktora u privredi. Znaci „da se realizacija robe odvija bez teškoća“ čime inflaciona novčana tražnja djeluje na ubrzanje ekonomskog rasta. Ovdje se neosporno polazi od prihvatanja samo „pozitivnih“ djelovanja inflacije u privredi, dok se negativna, koja su po drugima znatno veća, u potpunosti zapostavljaju.

2.1. Djelovanje inflacije na ekonomski rast

Što se tiče pitanja kakvo je djelovanje nivoa cijena na stopu privrednog rasta, najveći broj savremenih ekonomista istupa sa stavom da stabilni nivo cijena potpomaže privredni rast. To je stanovište, kako je poznato, prihvatila i Reganova administracija, ali su se rezultati pokazali suprotni očekivanju. Veliki broj ekonomista se, međutim, suprostavio tom stanovištu. Po njima, stabilan nivo cijena usporava privredni rast. Oni su kritikovali Reganovu antiinflacionu politiku kao politiku koja ja dovela do usporenog privrednog rasta američke privrede. Pri tome je istaknuto i stanovište da rastući nivo cijena (inflacija) podstiče privredni rast. Pri tome se posebno želi naglasiti da se radi, uglavnom, o blagoj inflaciji.10

Razlozi koji i pored navedenog stava odvraćaju mnoge ekonomiste od prihvatanja blage inflacije kao neophodne cijene visoke stope rasta jesu slijedeći:11

1. Inflacija dovodi do pada produktivnosti rada, što bi se moglo postaviti kao prvi negativan ekonomski efekat. Slabljenje novčanih stimulansa za produktivniji rad radnika vezano je za pad realne kupovne snage, dok u preduzeću osjećaji slabe za ekonomske principe

9 Komazec, S., Ristić, Ž., Op.cit., str 250.10 Blanchard, O., Makroekonomija, MATE, Zagreb, (2005), str. 378.11 Blanchard, O., Op.cit., str. 279.

7

poslovanja.2. Stabilnost cijena daje „podstreka štednji“, ali po svojoj prirodi djelovanja inflacija

smanjuje štednju, koja je inače „neophodna za formiranje kapitala i ekvipiranje brojnije snage sa sve efikasnijim oruđima i mašinama“. Ovo je poseban argument u posljednjoj dekadi razvoja kada se, uz sve veću stopu inflacije, koja iznosi prosječno između 10 i 11%, javlja enormno visok rast cijena.

3. Pošto inflacija „povećava štednju“ (posebno bogatih slojeva), ušteđena sredstva pretvaraju se u izvore za ekspanziju u pravcu stimulisanja privrednog rasta, ali uz izmjenjenu i pogrešnu strukturu proizvodnje, u veći dio dohotka koji je usmjeren u neproizvodnu i luksuznu potrošnju.

4. Visoki profiti (dobit u inflaciji) omogućavaju preduzećima stvaranje unutrašnjih fondova za ekspanziju, ali to, obično, vodi neracionalnoj upotrebi tih fondova, odnosno lakom ulasku u investicije, predimenzionisanju kapaciteta, što je redovna pojava u inflaciji.

5. Visoki profiti navode preduzeća na proširivanje kapaciteta radi očekivanja i dobijanja novih profita.

6. Visoki, „knjigovodstveno iskrivljeni profiti“ dovode do veće investicione aktivnosti daleko iznad stvarnih mogućnosti i stvarne akumulacione sposobnosti privrede.

7. Inflacija „stvara“ izvore za finansiranje privrednog rasta preko poznate „prisilne štednje“.

Inflacija znači preraspodjelu realne kupovne snage obično na štetu stanovništva, dakle tekuće potrošnje u korist akumulacije. Međutim, stanovništvo vrši stalni pritisak u pravcu povećanja realnog standarda do čega mora doći, jer ni jedan privredni sistem ne može da se održi ukoliko u njemu životni standard stanovništva permanentno i na dugi rok opada ili stagnira. Razumije se da povećanje realne kupovne snage stanovništva znači, istovremeno, smanjenje realne kupovne snage akumulacionih fondova, pri čemu ove veličine treba u uslovima dinamičke prirode posmatrati u relativnom izrazu.

U uslovima inflatorne privrede sve više dolazi do pojave „inflacionih očekivanja“ (budućeg rasta cijena), što nema baš mnogo veze sa stopom ekonomskog rasta i privrednom aktivnošću).12 Prema ovim stavovima, inflacija dovodi do neefikasnih investicija, nemogućnosti realnog planiranja u socijalističkoj privredi, do disproporcija i neracionalnosti u upotrebi kapitala, pri čemu se posebno podstiče neefikasno upravljanje. Jer, u uslovima inflacije „stvaraju se dobici i tamo gdje bi, inače, bili gubici“. Inflacija, poznato je, dovodi do pada izvoza, povećava uvoz i stvara teškoće u bilansu plaćanja, odnosno stanju i strukturi monetarnih rezervi. S druge strane, teško je računati sa stalno blagom inflacijom, jer postoji opasnost da se blaga inflacija pretvori u galopirajuću, što je česta pojava ukoliko se blagovremeno ne preduzmu adekvatne, danas često neuspješne, mjere stabilizacije.

12 Komazec, S., Ristić, Ž., str. 253.8

Svakako da ovdje treba imati u vidu da blaga inflacija u jednoj zemlji djeluje nepovoljno na plasman njenih proizvoda na inostrano tržište jedino pod uslovom da u tim drugim zemljama postoje stabilne cijene ili da je stepen inflacije u tim zemljama niži nego stepen inflacije u datoj zemlji. Međutim, blaga inflacija stvarno ne mora neizbježno da se pretvori u galopirajuću inflaciju. To najbolje pokazuje poslijeratno iskustvo zapadnih zemalja. Danas, dakle, postoje ne samo različita, već i potpuno dijametralno suprotna gledanja na djelovanje stope inflacije na stopu ekonomskog rasta.13 Istina, odmah treba istaći, da danas, uglavnom, preovladava mišljenje da sprečavanje inflacije, odnosno relativna stabilnost, pozitivno djeluje na privredni razvoj i produktivnost rada. Veći broj suprotnih stavova i danas polazi od toga da je visina stope tražnje (generisana i inflacijom) uvijek ispred ekonomskog rasta, jer u uslovima recesije kada popušta ukupna tražnja dolazi i do pada stope rasta. Moglo bi se zaključiti da razmišljanja idu u slijedećem pravcu: visoki novčani dohodak (profit), koji ide s inflacionim pritiskom, dovodi i do povećanja investicija, zaposlenosti i drugih oblika dohodaka, a to vodi povećanju stope ekonomskog rasta. Navedeno se često „potkrepljuje“ argumentom da značajno povećanje nadnica može biti kompenzovano porastom produktivnosti rada koja se pri tome može očekivati u uslovima visoke stope porasta proizvodnje i investicija. Medutim, nominalni izrazi obično „pokrivaju“ takve odnose, što je velika slabost savremenih ekonomija. Novac danas postaje sve više sredstvo sui generis, sve više odvojen od svog iskonskog „robnog“ oblika i stvarno pretvoren u čistu manipulisanu valutu. Ograničen, uglavnom, u nacionalne okvire, pod stalnim pritiskom nacionalne ekonomske politike i filozofije razvoja po svaku cijenu, novac postaje sredstvo razvoja, a sve manje adekvatna mjera vrijednosti proizvodnje ostalog robnog svijeta. Pod važećom filozofijom razvoja po svaku cijenu i zahtjeva za visokim stopama rasta i pored navedenih teorijskih stavova, upravo se novac stavlja u pokret da bi se „stimulisao razvoj“, a često i pokrili određeni razvojni i strukturni problemi.14

To sve ukazuje na činjenicu da u uslovima savremenih novčanih sistema, u uslovima dirigovanog novca, sve više se napušta politika stabilnih cijena i stabilnosti novca po svaku cijenu, dok teorija i dalje ostaje na poziciji da je treba očuvati. Posmatrajući korelaciju stope rasta i stope inflacije u novijem periodu razvoja od 1970-1988. godine, upravo u periodu kada je inflacija uzela maha, a stopa rasta pokazala tendenciju „malaksavanja“, dobićemo dosta interesantne odnose za neke razvijene zemlje.

Tabela broj 1: Promjene realnog društvenog proizvoda i inflacije (godišnje stope rasta)

13 Komazec, S., Ristić, Ž., str. 254.14 Ibidem, str. 254.

9

Izvor: Economic Outlook, dec. 1971, 1972, Questionaires on National Accounts - OUN i Main Economics Indicators, OECD, Paris, br. 2, 1990

Prema pregledu jasno se zapaža, posebno u navedenim godinama, da nema dokaza koji bi navodili na zaključak da postoji neki pozitivan odnos između stope inflacije i stope rasta. Naprotiv, u većini zemalja, ukoliko se posmatra samo navedeni odnos stope rasta i cijena, uglavnom se zapaža suprotna situacija. Naime u godinama u kojima je dolazilo do veće stope inflacije dolazilo je do pada realne stope rasta i obrnuto.

Prema nekim istraživanjima u zemljama sa godišnjom stopom rasta od 2,5 - 5,0% (a to je najveći broj zemalja u svijetu) rast cijena je, uglavnom, od 3 -12% i to na način koji potvrđuje da je rast cijena nezavisan od stope ekonomskog rasta.15 Prije bi se moglo konstatovati da na stopu rasta presudan uticaj imaju drugi brojni, realni faktori u procesu razvoja (od oko 27 autonomnih faktora) u odnosu na čisto monetarni fenomen nestabilnosti.

Slika broj 2: Inflacija i GDP (ciklično dogoročno ponašanje, godišnje promjene u postocima)

15 Economic Outlook, dec. 1971, 1972, Questionaires on National Accounts - OUN i Main Economics Indicators, OECD, Paris, br. 2, 1990

10

Izvor: Komazec, S., Ristić, Ž., Makroekonomija – Makroekonomske teorije i makroekonomska analiza, EtnoSTIL, Beograd, (2011), str. 255.

Nema direktne veze između kretanja inflacije i privrednog rasta. Sve ukazuje da je ova veza negativna. U godinama visoke stope inflacije postignuta je niska stopa privrednog rasta.

2.2. Djelovanje ekonomskog rasta na inflatornu nestabilnost

Razmotrimo sada obrnut proces između uticaja ova dva agregata. Naime, da li postoji neko djelovanje stope rasta na cijene i kakav je pravac tog uticaja. Istraživanja inflacionih mehanizama pokazala su da, ipak, postoji neka veza između inflacije i stope rasta, čak i u uslovima kada su stope rasta niske, mada se za sada ne kaže mnogo o samoj prirodi tog uzajamnog djelovanja (bar ne u onoj visini koja se može zapaziti).

Što se tiče suprotnog djelovanja, dakle djelovanja promjena stope privrednog rasta na nivo cijena, poznato je da je jedna grupa američkih ekonomista isticala da visoka stopa privrednog rasta dovodi do stabilnosti cijena. Tako D. Robertson smatra da sama ekspanzija predstavlja faktor koji reguliše inflaciju, posebno sistemom apsorbovanja inflacionih poremećaja između ponude i tražnje. Brz rast, dakle, sprečava proces rasta cijena na unutrašnjem planu i njegovo eventualno prerastanje u hiperinflaciju. To je poznata Robertsonova hipoteza koju su spremni da prihvate danas i drugi brojni ekonomisti.16

Druga grupa ekonomista je istakla suprotno gledište. Naime, visoka stopa privrednog rasta dovodi

16 Komazec, S., Ristić, Ž., str. 255.11

do rastućih cijena, odnosno inflacije.Po njima već stopa rasta iznad 3% može da dovede do inflacije. Nasuprot tim, suprotnim i zaista ekstremnim stavovima, došlo se i do stanovišta da je privredni rast kompatibilan sa stabilnim cijenama, odnosno da ne postoji neposredna uzročna veza između privrednog rasta i nivoa cijena. Pokušajmo to sagledati iz nekoliko podataka za čitav niz industrijski razvijenih zemalja. Istina, dokazano je, u savremenim uslovima razvoja, u većini zemalja „inflacija koja isuviše dugo traje obično postaje eksplozivna“ dovodeći prije ili poslije do otežavanja rasta, što znači da se kao savremeni fenomen mora da podvrgne lečenju, odnosno otklanjanju.17

Međutim, statistika koja se odnosi i na cijeli poslijeratni period većine zemalja ne ukazuje na postojanje neke čvrste veze između stope inflacije i stope privrednog rasta. To kao da ide u prilog tezi da su drugi ekonomski faktori (struktura razvoja, uvoz, produktivnost, investicije, ponuda i tražnja idr.), koji prate privredni rast, a ne stopa rasta kao takva, determinante stabilnosti, odnosno nestabilnosti cena.

U dosadašnjoj ekonomskoj „logici ponašanja“, pod određenim ekonomskim uslovima privrednog razvoja jedne zemlje, da bi se suzbila inflacija i osigurala stabilnost cijena, stopa rasta je morala biti znatno smanjena. Takva ekonomska logika ponašanja redovno je prelazila u „drugi kvalitet“. Napuštao se redovno zahtjev za osiguranje stabilnosti cijena, uz istovremeno opredjeljenje za višu stopu ekonomskog rasta.

Visoka stopa privrednog rasta, sama po sebi, ne dovodi do inflacije i dizanja cijena. Tu, prije svega, djeluju određeni uslovi u kojima se odvija dati privredni rast, a koji je često praćen pojavom strukturne inflacije naročito iz slijedećih razloga:18

a) Disproporcija u razvoju,b) Pojava uskih grla proizvodnje,c) Uvozna ograničenost i visok uvozni sadržaj reprodukcije (s pojavom uvozne inflacije),d) Preraspodjela dohotka,e) Novi odnos potrošnje i akumulacije,f) Izmjena strukture potrošnje koja prati ekonomski rast idr.

Predmet djelovanja antiinflacionih mjera monetarne i fiskalne politike stoga treba da budu ti ekonomski uslovi koji omogućavaju i takav privredni rast, da bi se djelovanjem na njih osigurala visoka stopa rasta, uz relativnu i tolerantnu stabilnost cijena.

3. MODELI EKONOMSKOG RASTA

17 Komazec, S., Ristić, Ž., str. 256.18 Blanchard, O., Op.cit., str. 281.

12

Postoji velik broj varijabli koji utiču na tempo privrednog razvoja. S obzirom da jednim modelom nismo u stanju obuhvatiti sve varijable, pravimo više vrsta modela koji se razlikuju prema skupu varijabli koje obuhvataju.19 Zato postoji više modela rasta koji se šematski mogu prikazati na slijedeći način:

Slika broj 3: Modeli rasta

Izvor: Babić, M., Makroekonomija, četrnaesto dopunjeno i izmjenjeno izdanje, MATE, Zagreb., (2004), str. 569.

U nastavku će biti obrađen Harrod – Domarov i Neoklasični model rasta.

3.1. Harrod - Domarov model rasta

Harrod Domarov model rasta je formiran neovisno od strane dva naučnika R.F. Harrod 1939. godine i E.Domar 1946. godine i predstavlja jedan od linearno-faznih modela ekonomskog rasta. U Harrod-Domarovom modelu rasta opisuje se ekonomski mehanizam prema kojem više investicija dovodi do većeg rasta.

U ocjenjivanju nivoa zaduženosti jedne zemlje prema inostranstvu (eksterna neravnoteža) bitna je namjena i način korištenja inostranih sredstava obezbjeđenih tim putem. Zaduživanje u inostranstvu u cilju obezbjeđenja dodatne akumulacije za razvoj, kao i njeno efikasno korištenje, direktno je u funkciji povećanja stope privrednog rasta. U tom slučaju, deficit platnog bilansa

19 Babić, M., Makroekonomija, četrnaesto dopunjeno i izmjenjeno izdanje, MATE, Zagreb., (2004), str. 568.13

znači da je nivo raspoloživog nacionalnog dohotka viši od domaćeg nacionalnog dohotka, odnosno da su ukupne investicije veće od domaće akumulacije. Odnos između stope privrednog rasta i salda platnog bilansa ispitao je Gerard Meyer primjenom Harrod Domarovog modela na bilans plaćanja. Harrod-Domarov model se zasniva na 5 pretpostavki:20

Proizvodnja je funkcija ulaganja kapitala K i rada L koja je zasnovana na konstantnim prinosima, dakle rad i kapital su konstantne varijable

Elastičnost supstitucije rada i kapitala je nula Proizvodni faktor rada L raste konstantnom stopom (n), što predstavlja prirodnu stopu

rasta radne snage. Ova stopa predstavlja gornju granicu dugoročnog rasta proizvodnje Udio štednje (S) u dohotku Y je konstantan Nivo cijene se ne mijenja i zanemaruju se uticaji monetarne politike

Postoje dvije “verzije” modela, statični model i prošireni dinamički model koji je naknadno razvio Samuelson. U statičnom modelu razlikujemo tri endogene varijable, a to su: veličina štednja, investicija i veličina domaćeg proizvoda. Stopa privrednog rasta (r) može se definisati kao odnos između stope štednje odnosno akumulacije (s) i kapitalnog koeficijenta (k), što se algebarski može izraziti slijedećom formulom:

R=s / k

Ukoliko postoji eksterna neravnoteža, odnosno ukoliko je uvoz (M) veći od izvoza (X), stopa investicija i investicije (I) mogu da se ne podudaraju sa stopom štednje i štednjom (S) za veličinu salda platnog bilansa, izraženog kao dio dohotka (Y). U tom slučaju slijedi da je:

I /Y = S/Y - ( X-Y )/YOdnosno :

I / Y = ( S-X+M) /YSlijedi da je:

I = S – X + MOdnosno

I +X = S + M

Slika broj 4:Uticaj eksterne neravnoteže na nacionalni dohodak

20 Babić, M., Makroekonomija, četrnaesto dopunjeno i izmjenjeno izdanje, MATE, Zagreb., (2004), str. 455.14

Izvor: Babić, M., Makroekonomija, četrnaesto dopunjeno i izmjenjeno izdanje, MATE, Zagreb., (2004), str. 456.

Za algebarsku jednačinu I + X = S + M , nivo nacionalnog dohotka je OYo. Na tom nivou nacionalnog dohotka platni bilans nije u ravnoteži, nego je uvoz veći od izvoza za iznos AB. Sve dok je nivo nacionalnog dohotka viši od OY1, postojeći deficit platnog bilansa koji zahtijeva zaduživanje u inostranstvu. Ukoliko se, pak, povećalo investiranje u zemlji u razvoju da bi se ostvario neki krupni cilj privrednog razvoja, funkcija investiranja se pomijera, recimo, do I’ +X, pa zahvaljući tome nivo nacionalnog dohotka raste do OY2. Sada deficit platnog bilansa iznosi A’B’. Povećanje nacionalnog dohotka sa svoje strane izazvaće potrebu povećanja izvoza. To znači da u ovoj fazi privrednog razvoja inostrana sredstva treba da pokriju ne samo deficit platnog bilansa A’B’, već i u međuvremenu nastali inducirani uvoz.21

3.1.1. Statički Harrod – Domarov model rasta

U jednostavnom Harrod – Domarovom statičkom modelu imamo 3 endogene varijable:22 Veličina domaćeg proizvoda Y, veličina štednje S i investicija I.

Struktura jednačine je:

21 Babić, M., Op.cit., str. 456.22 Ibidem, str. 457.

15

S= sY gdje je s=1- β, granična sklonost štednji, broj koji pokazuje koji će dio dodatne jedinice dohotka Y ići na štednju tj. dS / dY = s Podjelimo li i S = sY sa Y, imamo:

S/Y=s

Vidimo da je prosječna i granična sklonost štednji ista. Sljedeća jednačina definira inducirane investicije kao proizvod graničnog kapitalnog koeficijenta b sa porastom domaćeg proizvoda ΔY potrebnim za zadovoljenje porasle tražnje:

I= b * ΔY

gdje je b= I/ΔY V , granični kapitalni koeficijent koji pokazuje količinu investicija potrebnih radi povećanja proizvodnje (mjerene veličinom domaćeg proizvoda) ΔY za jednu jedinicu. Za razliku od graničnog, prosječni kapitalni koeficijent b= I/Y pokazuje prosječnu količinu investicija po jedinici ostvarene proizvodnje.23Treća jednačina predstavlja uvjet ravnoteže odnosno funkciju cilja u modelima rasta. Kako je cilj stabilan rast bez inflatornih i deflatornih pritisaka takav rast se ostvaruje samo u slučaju kada je:

I = S

Prema tome, osnovni oblik statičkog Harrod-Domarovog modela rasta je:

S = sY I = b * ΔY

kako je S = I, slijedi:

b * ΔY = sY

podijelimo li obje strane sa Y i b imamo:

ΔY/Y = s/b = r

Shodno tome, ravnotežna stopa rasta privrede r, mjerena je stopom rasta proizvodnje i jednaka je odnosu izmedju stope štednje i graničnog kapitalnog koeficijenta. Tu stopu rasta

23 Babić, M., Op.cit., str. 457.16

Harrod je nazvao “ zajamčena stopa rasta”.To znači da se ravnomjerna stopa rasta privrede može povećati uz istodobne promjene i štednje i graničnog kapitalnog koeficijenta.

3.1.2. Dinamički-Harrod-Domarov model rasta

Veliki nedostatak statičkih modela jeste zanemarivanje vremenske dimenzije. Suština dinamičke verzije Harrold-Domarovog modela rasta koju je razvio Samuelson se temelji na interakciji multiplikatora i akceleratora. Povećanje investicije putem multiplikatora će uticati na multiplikativno povećanje dohotka i potrošnje. To povećanje potrošnje i proizvodnje u situaciji pune zaposlenosti preko akceleratora ( graničnog kapitalnog koeficijenta) će izazvati dodatno povećanje investicija. Kod dinamičkog modela su iste varijable kao u statičkom modelu s tim da svaka ima vremensku dimenziju. Kod dinamičkog modela postoji diskontinuirani i kontinuirani model.24

3.2. Neoklasični model rasta

Neoklasični model rasta, kojeg je razvio Solow (1956), i koji se uobičajeno smatra začetkom moderne teorije rasta, stavio je naglasak na omogućavanje supstitucije između kapitala i rada u procesu proizvodnje. Supstitutivnost faktora proizvodnje osigurala je ravnotežni rast u neoklasičnom modelu uz izbjegavanje problema nestabilnosti, koji je bio prisutan u Harrod-Domarovom modelu u kojem se pretpostavlja fiksni odnos kapitala i rada. S obzirom da su rezultati Harrod-Domarovog modela bili direktan rezultat pretpostavke o fiksnom odnosu kapitala i rada, koju je Solow smatrao dvojbenom, to mu je i bio motiv da pristupi izgradnji novog modela. Drugi poticaj dala mu je jedna od implikacija Harrod-Domarovog modela kojaupućuje da će se privreda gotovo redovito nalaziti izvan svoje ravnotežne putanje rasta. U Harrod-Domarovom modelu, naime, nije prisutna nikakva sila koja bi privrede, kada se jednom nađu izvan ravnotežne putanje, ponovno na nju vratila.

Solowljev model vrlo često, pa tako i ovom prilikom, predstavlja polaznu tačku u razmatranju različitih teorija ekonomskog rasta. U svom osnovnom obliku Solowljev se model zasniva na nekoliko pretpostavki. Ukratko, to su:25

- U ekonomiji postoji samo jedno dobro, koje je moguće iskoristiti bilo za potrošnju, bilo za investicije;

- stopa štednje egzogeno je zadana kao konstantan udjel u ukupnom proizvodu (BDP-u);- veličina radne snage (odnosno broj stanovnika) također je egzogeno utvrđena;- privreda je uvijek u fazi pune zaposlenosti;

24 Babić, M., Op.cit. str. 457.25 Sachs, J., D., i Larrain, F., B., Macroeconomics In The Global Economy, Harvester Wheatsheaf New York, (1993), str. 511.

17

- prisutna je savršena konkurencija; - postoji samo realni sektor ekonomije.

Štoviše, proizvodna je funkcija linearno homogena s radom i kapitalom kao proizvodnim faktorima, konstantnim prinosima obima, te pozitivnim, ali opadajućim prinosima faktora proizvodnje, te endogeno određenom supstitutivnošću tih istih faktora. Tehnički napredak je egzogen i neutjelovljen, a tehnologija je javno dobro koje je besplatno svima na raspolaganju. Drugim riječima, svi podjednako sudjeluju u tehnickom napretku.26

Glavne implikacije Solowljevog modela iz 1956. godine sadržane su u osnovnoj jednadžbi akumulacije kapitala:

Ak = sy - (n + 5) k

gdje Ic predstavlja kapital po stanovniku, s stopu štednje, y proizvodnju po stanovniku, n egzogeno određenu stopu rasta stanovništva, a d stopu amortizacije fizičkog kapitala.

Slika broj 5: Ravnoteža u neoklasičnom modelu

Izvor: Sachs, J., D., i Larrain, F., B., Macroeconomics In The Global Economy, Harvester Wheatsheaf New York, (1993), str. 512.

Jednadžba pokazuje da je stopa rasta kapitala po stanovniku jednaka stopi rasta štednje po stanovniku (sy) umanjenoj za dio koji treba izdvojiti, kako bi se kapitalom opremili novi

26 Sachs, J., D., i Larrain, F., B., Op.cit., str 512.18

pripadnici radne snage (n/c), te kako bi se zamijenio otpisani dio kapitala. Shodno tome, dugoročna ravnoteža se postiže kada odnos kapitala i rada dosegne tačku (E na slici) u kojoj je štednja po stanovniku upravo jednaka vrijednosti potrebnoj da se opreme novi pripadnici radne snage i da se zamijeni otpisani kapital. Kada god se privreda nalazi izvan te tačke, bilo s premalo ili previše kapitala po stanovniku, počinju djelovati sile, koje privredu ponovno "vuku" prema stanju dugoročne ravnoteže. Naime, kako raste (pada) količina kapitala po stanovniku, graničnaproizvodnost kapitala pada (raste) zbog opadajućih prinosa faktora proizvodnje, te se omjer kapitala i rada približava konstantnoj vrijednosti. Rast proizvodnosti u ovom modelu rezultat je porasta količine kapitala koji se koristi po stanovniku. Kao što se može vidjeti na slici kako se povećava količina kapitala po stanovniku, granična proizvodnost kapitala opada zbog opadajućih prinosa proizvodnih faktora, te odnos kapital-rad počinje težiti konstanti. Stoga rast ukupnog proizvoda (BDP-a) po stanovniku također opada. Drugim riječima, desno do tačke k*, (n + <5) k>sy implicira Ak<0, dok lijevo od tačke k*, (n + S)k<sy podrazumijeva Ak>0. Shodno tome, tačka £ i Ic* su stabilne.27

Kao jedan od najznačajnijih doprinosa teoriji ekonomskog rasta, Solowljev model se i danas, u značajnoj mjeri, smatra relevantnim. Ipak, vrijeme koje je proteklo od trenutka njegova nastanka, intenzivan rad u području ekonomskog rasta, unapređenja na području izgradnje ekonomskih modela, kao i nove baze podataka, koje su omogućile da se preciznije kvantitativno predstavi iskustvo rasta u velikom broju različitih zemalja, uvjetovali su razvoj novih teorija, koje se danas cesto nazivaju i "teorijama endogenog rasta", a koje će biti obrađene u narednom poglavlju.

27 Gapinski, J., H., Macroeconomic Theory: Statics, Dynamics and Policy, McGraw-Hill Inc, New York, (1982), str. 109.

19

4. TEORIJSKA I EMPIRIJSKA ISTRAŽIVANJA ODNOSA EKONOMSKOG RASTA I RAZVOJA

Literature s područja ekonomike okoliša i ekološke ekonomike ističu razliku između pojmova ekonomski rast i ekonomski razvoj. Sam pojam rasta općenito je zanemarivao izravni uticaj koji okoliš ima na blagostanje, dok je pojam razvoja uključivao i komponentu okoliša. Pri analiziranju odnosa između okoliša i rasta koriste se različiti formalni modeli, koji se mogu svrstati u nekoliko osnovnih grupa:28

1) modeli optimalne kontrole; 2) modeli endogenog rasta; i 3) modeli koji se osnivaju na tzv. Kuznetsovoj krivulji primijenjenoj na okolis

(environmental Kuznets curve - EKC).

4.1. Modeli optimalne kontrole

U cilju ispitivanja održivosti u kontekstu obnovljivih i neobnovljivih izvora, na vrlo pojednostavljenim primjerima, primjenjuje se model optimalne kontrole koristeći koncepte neoklasicne ekonomske analize. Na osnovi ovih modela nastoje se analizirati različite značajke optimalnog razvoja, ovisno o početnom stanju u privredi, različitim funkcionalnim vezama između proizvodnje, rasta prirodnih izvora, asimilacije zagađenja, rasta stanovništva, proizvodnosti rada i blagostanja. Ovi modeli nastoje pronaći odgovore na pitanja o optimalnoj stopi eksploatacije neobnovljivih prirodnih izvora, o optimalnoj količini i toku iskorištavanja obnovljivih izvora, te može li optimalni rast biti odrziv.

Opće matematičko rješenje takvog složenog sistema, upotrebom tehnike dinamičke optimizacije, poput teorije optimalne kontrole, gotovo je nemoguće utvrditi. Stoga je nužno korištenje vrlo pojednostavljenih modela sa svim njihovim nedostacima. Alternativu predstavlja korištenje simulacijskih modela, čiji je nedostatak što nam pružaju vrlo malo teorijskog uvida. U ekonomskoj analizi koncepata održivog razvoja često se koriste četiri modela, koji se osnivaju na teoriji optimalne kontrole iscrpljivanja prirodnih izvora tokom vremena.29

Prvi je model s jednim neobnovljivim prirodnim izvorom ("cake"), koji se transformira u potrošno dobro egzogenim tehnološkim napretkom. To je tzv. "cake-eating" model gdje se odnos privrede i okoliša razmatra statički, zanemaruju se utrošci prirodnih izvora, kao i učinci okoliša na ekonomske aktivnosti i subjekte, a rezultat proizvodnje raspodijeljen je između potrošnje i izdataka za kontrolu zagađenja. Rješenje modela pokazuje da će stabilan rast potrošnje biti

28 Dašić, D., Principi internacionalne ekonomije, Ekonomski fakultet, Beograd, (2007), str. 81.29 Ibidem., str. 81.

20

ostvaren samo, ako stopa tehnološkog napretka nadmašuje stopu po kojoj se diskontiraju buduće korisnosti.

U drugom modelu zadovoljstvo pojedinca ne ovisi samo o stopi kojom on iscrpljuje prirodnu osnovicu, nego i o ukupnim izvorima koji su u vlasništvu ostalih građana. Privatne stope iscrpljivanja izvora vise su od društveno optimalnih i ekonomija nije "održiva".

Treći model razmatra uravnoteženi stabilan rast privrede i učinke državnih mjera za očuvanje prirodnih izvora. Državni poticaji za očuvanje okoliša usporavaju iscrpljivanje prirodnih izvora. Kamatne stope rastu, jer cijene izvora rastu i investicije u fizički kapital rezultiraju u štednji prirodnih izvora.

Četvrti model primjenjuje se na nerazvijene zemlje čiji se razvoj zasniva na korištenju prirodnih izvora. Osnovne su značajke modela egzogeni rast stanovništva, nepostojanje tehnološkog napretka u proizvodnji i preradi prirodnih izvora, te nepostojanje eksternalija. Do optimalnog rješenja može se doći uz dva uvjeta. Prvi je taj da stopa rasta izvora premašuje sumu stope rasta stanovništva i diskontne stope korisnosti. Drugi uvjet jest da je početni rast izvora dovoljno velik da nahrani stanovništvo. Ovaj model pruža elemente za određivanje razvojne politike poput poljoprivredne politike i slično.

Međutim, svi ekonomski modeli, a naročito modeli optimalnog rasta imaju nekoliko nedostataka. Robert Ayres (1978) istiće: "određeni uvjeti nisu realistični, njihova praktična vrijednost je mala sve dok se mnogo simplificiranih modela koji se osnivaju na različitim pretpostavkama ne ispitaju i usporede". Čak i tada općeniti zaključci su rijetki i uvijek podložni modifikacijama kaorezultat analize slijedećeg takvog malog modela. Nažalost, ekonomisti ponekad preslobodno interpretiraju rezultate takvih suviše pojednostavljenih modela.30

4.2. Modeli endogenog rasta

Za procjenu učinaka zagađenja, kao i smanjenja zagađenja na stopu ekonomskog rasta, neoklasični model nije prikladan, jer on pretpostavlja, a ne objašnjava rast. Po mišljenju brojnih autora novi endogeni modeli "bolje" objašnjavaju rast.31

U modelima endogenog rasta tehničke promjene i akumulacija tehničkog znanja, rezultat su ekonomskih odluka vezanih uz investicije u fizički ili ljudski kapital, te istraživanje i razvoj. Proizvodna struktura je drugačija od proizvodnje u neoklasičnom modelu, gdje se može

30 Dašić, D., Op.cit., str. 82.31 Babić, M., Op.cit., str. 571.

21

akumulirati samo fizički kapital (po opadajućim prinosima). U modelima endogenog rasta može se akumulirati svaka vrsta kapitala. Brza stopa akumulacije ne implicira opadajuće granične prinose. To znači da se stalno viša stopa rasta može održavati pri visim, ali konstantnim stopama štednje. Unutar grupe modela endogenog rasta može se razlikovati između tzv. "namjernih" i "nenamjernih" modela rasta. U tzv. nenamjernim modelima, akumulacija znanja je eksternalija za ekonomske subjekte. Javlja se gotovo kao usputni proizvod investicija. U tzv. namjernim modelima, posebni se napori, sredstva i aktivnosti usmjeravaju na stvaranje znanja potrebnog za tehnološke promjene i rast.

Gradus i Smulders (1993) su dali iscrpan pregled odnosa između zagađenja, izbora tehnologije i optimalnog rasta u tri modela: neoklasičnom, Rebelovom i Lucasovom modelu. U slučaju standardne neoklasične proizvodne strukture, rezultat je manje kapitalno-intenzivan proizvodni proces u kojem se dugoročna stopa rasta ne mijenja.

1.1.1 Rebelov model

Rebelov model (1991) najjednostavniji je model za ilustraciju endogenog rasta: Y=aK, gdje je a granični prinos kapitala. Kapital je definiran u širem smislu; a je konstanta. Dvije su ključne pretpostavke Rebelovog modela – nemogućnost supstitucije faktora proizvodnje i neutralnost okoliša na proizvodnost faktora. Okoliš se u model uvodi na isti način kao u neoklasičnom modelu, pretpostavljajući štetnost (disutilitet) zagađenja, koje je popratni proizvod korištenja kapitala u proizvodnji. Društveni optimum ostvaruje se maksimiranjem funkcije društvenog blagostanja uz funkciju zagađenja i ravnotežu na tržistu dobara. Uspoređujući rezultate s neoklasičnim slučajem, endogena granična proizvodnost kapitala zamjenjuje se egzogenim a, i stopa rasta je endogena. Povećanje sklonosti prema cistern okolisu proširit će raspon između graničnog proizvoda kapitala i društvene vrijednosti kapitala i rast će stoga biti niži. Pridavanje većeg značenja čistom okolišu znači da su troškovi kontrole i smanjenja zagađenja povećani na račun sadašnje i buduće potrošnje i investicija. Stoga je za negativnu vezu između rasta i brige za okoliš u Rebelovom modelu odgovorno "istiskivanje" investicija. Iz modela također proizlazi da sto je veća količina zagađenja koja je internalizirana, niža će biti i stopa rasta. To podržava prilično pesimističan pogled na odnos ekonomskog rasta i okoliša, koji je ublažen rezultatima Lucasovog modela.32

1.1.2 Lucasov model

Lucasov model (1988) osniva se na neoklasičnoj funkciji proizvodnje i pretpostavkama da se može akumulirati fizički i ljudski kapital, te da su prinosi svih proizvodnih faktora konstantni. On koristi dva sektora: prvi sektor proizvodi potrošna i investicijska dobra, a drugi sektor

32 Babić, M., Op.cit., str. 573.22

proizvodi obrazovanje. Ekonomski subjekti svoje vrijeme mogu raspodijeliti između proizvodnje i obrazovanja. Više obrazovanja snižava sadašnju proizvodnju, ali povećava buduću proizvodnju,jer povećava proizvodnost rada i kapitala. Kada se akumulacija ljudskog kapitala smatra "motorom rasta" intenzivnost fizičkog kapitala se smanjuje i u usporedbi s neoklasičnim modelom endogena optimalna stopa rasta ostaje nepromijenjena i nakon povecanja preferencija za cišćim okolišem.33

33 Babić, M., Op.cit., str. 573.23

5. TRENDOVI EKONOMSKOG RASTA BiH

Tabela broj 2: Trendovi ekonomskog rasta, 2008-2012

Izvor: MMF, World Economic Outlook

Ranjivost regije zapadnog Balkana u smislu vanjskih uticaja se jasno odražava i u činjenici da su u periodu globalne (prije svega evropske) krize od 2009. godine najviše pogođene zemlje s najotvorenijim ekonomijama (prije svega Hrvatska, te i Srbija, Crna Gora i BiH), dok su s druge strane zemlje sa zatvorenijim ekonomijama (Albanija, Kosovo* i donekle FYR Makedonija) održale rast ili zabilježile manji pad.34

Godišnji BDP po stanovniku u BiH iznosi oko 3,500 EUR, a oko 6,100 EUR ukoliko se podaci baziraju na standardu kupovne moći. Niži BDP po stanovniku na zapadnom Balkanu imaju jedino Albanija i Kosovo. U periodu od 2004. do 2008. godine, bh. ekonomija rasla je prosječnom realnom godišnjom stopom rasta od skoro 6%, što je bio brži rast u odnosu na prosječni rast zapadnog Balkana u tom periodu. Međutim, globalna finansijska i ekonomska kriza snažno se odražava na BiH, te je u 2009. godini zabilježen realni pad od oko 3% BDP-a.

Uzroci značajnog ekonomskog pada BiH su u modelu rasta ekonomije BiH u periodu prije krize. Pretkrizni rast BiH, kao i većine zemalja u regiji, zasnivao se na snažnoj domaćoj potrošnji i rezultirajućem niskom nivou domaće štednje i rastućim vanjskim dugom zemlje. Ovakav model pretkriznog rasta bio je omogućen jakim prilivom stranog kapitala, posebno putem zapadnoevropskih komercijalnih banaka. Kao rezultat, BiH je bilježila visok rast kredita i bila ranjiva u smislu vanjskih uticaja, te je globalna (prije svega evropska) kriza rezultirala naglim prestankom priliva stranog kapitala u BiH, kao i smanjenjem potražnje za bh. izvozom. Pored toga, doznake iz inostranstva su također smanjene.

34 CPU, Uticaj međnarodne krize i kljulni izazovi ekonomije BiH, (2012), str. 624

Nakon pada BDP-a u 2009. godini, zabilježen je skromni rast u 2010. i 2011. godini od 0,7% i 1,7%. Tako je, isključujući izuzetnu otvorenu ekonomiju Hrvatske u smislu ukupnog vanjskog duga, BiH zabilježila najniže stope rasta u regiji. Posljednje projekcije MMF-a za 2012. godinu predviđaju da je, pored Hrvatske, BiH jedina zemlja u regiji koja neće imati rast ekonomske aktivnosti.

25

ZAKLJUČAK

Ekonomski rast je temelj svake ekonomske politike. Važnost ekonomskog rasta neke zemlje, a zatim i rasta preduzeća očituje se prvenstveno na rastu proizvodnje odnosno broja i količine roba kojom se opskrbljuje tržište, na rastu dobiti odnosno bogatstvu društva i pojedinaca, te na rastu zaposlenosti odnosno broju potrošača. Najprimjetniji ekonomski rast je pri primjeni tehnoloških inovacija. One daju poticaj investicijama pa se na osnovu tih ulaganja stvaraju uvjeti za proizvodnju i primjenu tih inovacija. Osim toga u većoj mjeri ovisi o povećanju učinkovitosti: o boljem kombiniranju rada i kapitala, smanjenju troškova i gubitaka, te o pronalaženju novih tržišta.

Kako bi ostvarile rast, ekonomije moraju štedjeti i ulagati određeni omjer svog BDP-a. Što više uštede i ulože, brže će i rasti. Ali, stvarna stopa prema kojoj se odvija rast na bilo kojem nivou štednje i investicije – koliko dodatnog outputa se može dobiti iz dodatne jedinice ulaganja – može se izmjeriti inverzijom omjera kapital proizvod. Iz toga slijedi da množenjem stope novih investicija sa produktivnošću, dobivamo stopu po kojoj će nacionalni dohodak rasti.

Uobičajeno se smatra da moderna teorija ekonomskog rasta započinje s neoklasičnim Solowljevim modelom. Taj je model predstavljao značajan napredak u odnosu na ranije teoretske doprinose. Ipak, tehnološki je napredak u ovom modelu ostao egzogen. Tog je nedostatka bio svjestan i sam tvorac modela, all nije bio u mogućnosti da s analitičkim aparatom koji mu je stajao na raspolaganju, taj problem razrješi. Kada je početkom 80-ih godina, zahvaljujući dinamičkom međuvremenskom optimiziranju i ta prepreka savladana, pojavili su se novi modeli rasta koji pokusavaju na različite načine endogenizirati tehnološki napredak. Dijelom oni proširuju pojam kapitala uz fizički i na ljudski kapital, a dijelom daju posebno značenje procesu istraživanja i razvoja. U neoklasičnom modelu nosioci ekonomske politike utiču na ciljnu vrijednost dohotka jedne privrede kao i na stopu rasta u procesu dostizanja tog dohotka, ali nemaju nikakvog uticaja na ravnotežne stope rasta. Novi modeli rasta, pak, impliciraju da nacionalne politike utiču na razinu i efikasnost akumulacije faktora proizvodnje, a time i na ravnotežne stope rasta, dajući mnogo veću ulogu nacionalnim politikama u određivanju dugoročnog ekonomskog rasta.

26

LITERATURA

Knjige:1. Babić, M., Makroekonomija, četrnaesto dopunjeno i izmjenjeno izdanje, MATE, Zagreb.,

(2004)2. Blanchard, O., Makroekonomija, MATE, Zagreb, 20053. Dašić, D., Principi internacionalne ekonomije, Ekonomski fakultet, Beograd, (2007)4. Gapinski, J., H., Macroeconomic Theory: Statics, Dynamics and Policy, McGraw-Hill

Inc, New York, (1982)5. Gašparović,V., Teorija rasta i upravljanje rastom poduzeća, Školska knjiga d.d., Zagreb,

(1996)6. Komazec, S., Ristić, Ž., Makroekonomija – Makroekonomske teorije i makroekonomska

analiza, EtnoSTIL, Beograd, (2011)7. Sachs, J., D., i Larrain, F., B., Macroeconomics In The Global Economy, Harvester

Wheatsheaf New York, (1993)8. Samuelson, P., Nordhaus, W., Ekonomija, MATE, Zagreb, (1992)9. Stojanović, Ž., Osnovi ekonomije, Singidunum, Beograd, (2007)

Ostali izvori:10. CPU, Uticaj međnarodne krize i kljulni izazovi ekonomije BiH, (2012)11. Economic Outlook, dec. 1971, 1972, Questionaires on National Accounts - OUN i Main

Economics Indicators, OECD, Paris, br. 2, 1990

27

SADRŽAJ

UVOD..............................................................................................................................................11. POJAM EKONOMSKOG RASTA......................................................................................2

1.1. Faktori ekonomskog rasta.................................................................................................31.2. Izvori ekonomskog rasta...................................................................................................4

2. ODNOSI INFLACIJE I EKONOMSKOG RASTA...........................................................62.1. Djelovanje inflacije na ekonomski rast.............................................................................72.2. Djelovanje ekonomskog rasta na inflatornu nestabilnost...............................................11

3. MODELI EKONOMSKOG RASTA..................................................................................133.1. Harrod - Domarov model rasta.......................................................................................13

3.1.1. Statički Harrod – Domarov model rasta..................................................................153.1.2. Dinamički-Harrod-Domarov model rasta..............................................................17

3.2. Neoklasični model rasta..................................................................................................174. TEORIJSKA I EMPIRIJSKA ISTRAŽIVANJA ODNOSA EKONOMSKOG RASTA I RAZVOJA....................................................................................................................................20

4.1. Modeli optimalne kontrole..............................................................................................204.2. Modeli endogenog rasta..................................................................................................21

1.1.1 Rebelov model.........................................................................................................221.1.2 Lucasov model.........................................................................................................22

5. TRENDOVI EKONOMSKOG RASTA BiH.....................................................................24ZAKLJUČAK..............................................................................................................................26LITERATURA.............................................................................................................................27

28