Ekonomski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom SarajevuEkonomski fakultet Podgorica, Univerzitet Crne Gore

Ekonomski fakultet Subotica, Univerzitet u Novom SaduEkonomski fakultet Univerziteta Sv. Ćirilo i Metodije u Skoplju

X NAUČNA KONFERENCIJA SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEMJAHORINSKI POSLOVNI FORUM 2021

JUGOISTOČNA EVROPA U VRTLOGU KRIZE 2020, DISRUPTIVNIH INOVACIJA,POLITIKA I MJERA ZA ODRŽIVI PRIVREDNI RAST

25-26. MARTA 2021. GODINE

KNJIGA APSTRAKATA

BOOK OF ABSTRACTSX SCIENTIFIC CONFERENCE WITH INTERNATIONAL PARTICIPATION

JAHORINA BUSINESS FORUM 2021SOUTH-EAST EUROPE IN THE VORTEX OF THE 2020 CRISIS, DISRUPTIVE INNOVATIONS,

POLICIES AND MEASURES FOR SUSTAINABLE ECONOMIC GROWTH25-26th MARCH 2021

Faculty of Economics Pale , University of East SarajevoFaculty of Economics Podgorica, University of Montenegro

Faculty of Economics Subotica, University of Novi SadFaculty of Economics Ss. Cyril and Methodius University in Skopje

3

X NAUČNA KONFERENCIJA SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEMJAHORINSKI POSLOVNI FORUM 2021

JUGOISTOČNA EVROPA U VRTLOGU KRIZE 2020, DISRUPTIVNIH INOVACIJA,POLITIKA I MJERA ZA ODRŽIVI PRIVREDNI RAST

25-26. MARTA 2021. GODINE

X SCIENTIFIC CONFERENCE WITH INTERNATIONAL PARTICIPATIONJAHORINA BUSINESS FORUM 2021

SOUTH-EAST EUROPE IN THE VORTEX OF THE 2020 CRISIS, DISRUPTIVE INNOVATIONS,POLICIES AND MEASURES FOR SUSTAINABLE ECONOMIC GROWTH

25-26th MARCH 2021

IZDAVAČEkonomski fakultet Paleul. Alekse Šantića 3 , 71420 PaleRepublika SrpskaBosna i Hercegovina

ZA IZDAVAČAProf. dr Radomir Božić, dekan

PREDSJEDNIK NAUČNOG ODBORAProf. dr Branko Đerić

PREDSJEDNIK ORGANIZACIONOG ODBORAProf. dr Radomir Božić, dekan

SEKRETARI KONFERENCIJEProf. dr Marko ĐogoDoc. dr Predrag MlinarevićDoc. dr Nemanja Šarenac

ŠTAMPA,,Kopikomerc” s.z.r. Istočno Novo Sarajevo

TIRAŽ: 100

ISBN 978-99976-771-3-6

4

Organizator konferencije / Organizers

Ekonomski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom SarajevuFaculty of Economics Pale, University in East Sarajevo

Koorganizatori konferencije

Ekonomski fakultet Podgorica, Univerzitet Crne GoreInnovation and Entrepreneurship Center of University in Zenica

Ekonomski fakultet Subotica, Univerzitet u Novom SaduFaculty of Economics Subotica, University of Novi Sad

Ekonomski fakultet Univerziteta Sv. Ćirilo i Metodije u SkopljuFaculty of Economics Ss. Cyril and Methodius University in Skopje

5

Organizacioni odbor / Organisatioal Board

Prof. dr Radomir Božić, Predsjednik, Ekonomski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom SarajevuProf. dr Marko Đogo, Ekonomski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom SarajevuDoc. dr Predrag Mlinarević, Ekonomski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom SarajevuDoc. dr Nemanja Šarenac, Ekonomski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom SarajevuProf. dr Ljubomir Drakulevski, Ekonomski fakultet, Univerziteta Sveti Ćirilo i Metodije u SkopjuProf. dr Predrag Тrpeski, Ekonomski fakultet, Univerziteta Sveti Ćirilo i Metodije u SkopjuProf. dr Boban Melović, Ekonomski fakultet Podgorica, Univerzitet Crne GoreProf. dr Aleksandar Grubor, Ekonomski fakultet Subotica, Univerzitet u Novom SaduAnja Mandić, prof. Ekonomski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom SarajevuJelena Marjanović, ma, Ekonomski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom SarajevuBojana Pušara Vuković, Ekonomski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom SarajevuVedrana Gaco, Ekonomski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom SarajevuStefan Slijepčević, Student, Studentski parlament, Univerzitet u Istočnom SarajevuMilan Lučić, Student, Studentska organizacija, Ekonomski fakultet Pale

6

Naučni odbor / Scientific Board

Prof. dr Branko Đerić, Predsjednik, Ekonomski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom SarajevuDoc. dr Jelena Krunić, Prorektor, Univerzitet u Istočnom SarajevuProf. dr Radomir Božić, Ekonomski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom SarajevuProf. dr Marko Đogo, Ekonomski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom SarajevuProf. dr Mladen Rebić, Ekonomski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom SarajevuProf. dr Novo Plakalović, Ekonomski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom SarajevuProf. dr Stiepo Andrijić, Ekonomski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom SarajevuProf. dr Aleksandar Stojanović, Ekonomski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom SarajevuProf. dr Nikola Gluhović, Ekonomski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom SarajevuProf. dr Zorica Golić, Ekonomski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom SarajevuDoc. dr Predrag Mlinarević, Ekonomski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom SarajevuDoc. dr Borka Popović, Ekonomski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom SarajevuDoc. dr Goran Balotić, Ekonomski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom SarajevuDoc. dr Nemanja Šarenac, Ekonomski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom SarajevuProf. dr Vladimir Vujović, Elektrotehnički fakultet, Univerzitet u Istočnom SarejevuProf. dr Aleksandar Grubor, Ekonomski fakultet Subotica, Univerzitet u Novom SaduProf. dr Milivoje Radović, Ekonomski fakultet Podgorica, Univerzitet Crne GoreProf. dr Nikola Milović, Ekonomski fakultet Podgorica, Univerzitet Crne GoreProf. dr Boban Melović, Ekonomski fakultet Podgorica, Univerzitet Crne GoreProf. dr Predrag Тrpeski, Ekonomski fakultet, Univerziteta Sveti Ćirilo i Metodije u SkopjuProf. dr Ljubomir Drakulevski, Ekonomski fakultet, Univerziteta Sveti Ćirilo i Metodije u SkopjuProf. dr Vesna Bucevksa, Ss. Cyril and Methodius University in SkopjeProf. dr Jasmina Selimović, Ekonomski fakultet, Univerzitet u SarajevuProf. dr Jasmina Osmanković Ekonomski fakultet, Univerzitet u SarajevuProf. dr Savo Stupar, Ekonomski fakultet, Univerzitet u SarajevuProf. dr Aziz Šunje, Ekonomski fakultet, Univerzitet u SarajevuProf. dr Emina Resić, Ekonomski fakultet, Univerzitet u SarajevuProf. dr Zdenko Klepić, Ekonomski fakultet, Sveučilište u MostaruProf. dr Veldin Ovčina, Ekonomski fakultet, Univerzitet ‘’Džemal Bijedić’’ MostarProf. dr Stanić Stanko, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Banjoj LuciProf. dr Goran Popović, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Banjoj LuciProf. dr Saša Petković, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Banjoj LuciProf. dr Slaviša Kovačević, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Banjoj LuciProf. dr Bojan Zečević, Ekonomski fakultet, Univerzitet u BeograduProf. dr Aleksandar Živković, Faculty of Ecomomics, Univerzitet u BeograduProf. dr Siniša Zarić, Ekonomski fakultet, Univerzitet u BeograduProf. dr Milorad Filipović, Ekonomski fakultet, Univerzitet u BeograduProf. dr Miomir Jakšić, Faculty of Ecomomics, Univerzitet u BeograduProf. dr Blagoje Paunović, Ekonomski fakultet, Univerzitet u BeograduProf. dr Gojko Rikalović, Ekonomski fakultet, Univerzitet u BeograduProf. dr Jadranka Đurović odorović, Ekonomski fakultet, Univerzitet u NišuProf. dr Zoran Aranđelović, Ekonomski fakultet, Univerzitet u NišuProf. dr Petar Veselinović, Ekonomski fakultet, Univerzitet u KragujevcuProf. dr Nenad Stanišić, Ekonomski fakultet, Univerzitet u KragujevcuProf. dr Drago Cvijanović, Fakultet za hotelski menadžmet i turiza, Univerzitet u KragujevcuProf. dr Dragan Тešanović, Prorodno-matematički fakultet, Univerzitet u Novom SaduProf. dr Kristina Košić, Prorodno-matematički fakultet, Univerzitet u Novom SaduProf. dr Ivana Blešić, Prorodno-matematički fakultet, Univerzitet u Novom SaduProf. dr Bojana Kalenjuk, Prorodno-matematički fakultet, Univerzitet u Novom SaduProf. dr Peter Schulte, Institut za evropske poslove INEA NjemačkaProf. dr Gerd Wassenberg, Univerzitet RWТH AahenProf. dr Jaka Vadnjal, GEA koledž LjubljanaProf. dr Ružica Knežević Cvelbar, Ekonomski fakultet, Univerzitet u LjubljaniProf. dr Jere Lazanski Тadeja, Univerzitet u KopruProf. dr Ljubo Jurčić, Ekonomski fakultet, Univerzitet u SplituProf. dr Neven Šeric, Ekonomski fakultet, Univerzitet u SplituProf. dr Dario Miočević, Ekonomski fakultet, Univerzitet u SplituProf. dr Zoran Mihanović, Ekonomski fakultet, Univerzitet u SplituProf. dr Jasenko Ljubica, Ekonomski fakultet, Univerzitet u SplituProf. dr Zoltan Baraczkai, Univerzitet Babeş-Bolyai Kluž - NapokaProf. dr Jolán Velencei, Univerzitet Obuda u BudimpeštiProf. dr Boda György, Univerzitet Korvinus u BudimpeštiProf. dr Daniel Pavlov, Univerzitet "Angel Kunchev" u Ruseu

7

Četvrtak, 25. mart 2021. godine

12.00 Promocija studentskih radova

Petak, 26. mart 2021. godine

10.00 Održavanje konferencije putem Zoom platforme

8

Plenarna sesija / Plenary Session

Uvodničari / Plenary speakers

Prof. dr Janez PrašnikarEkonomski fakultet u Ljubljani

Univerzitet u LjubljaniSlovenija

Prof. dr Dejan ŠoškićEkonomski fakultet u Beogradu

Univerzitet u BeograduSrbija

Prof. dr Aziz ŠunjeEkonomski fakultet u Sarajevu

Univerzitet u SarajevuFBiH, BiH

Prof. dr Mladen RebićEkonomski fakultet Pale

Univerzitet u Istočnom SarajevuRS, BiH

9

Janez Prašnikar 1

OD RADNIČKOG SAMOUPRAVLJANJA DO SUOČAVANJA SAKAPITALIZMOM2

Apstrakt: Ovaj rad predstavlja rezime radova koji su objavljeni, a za temu su imalikretanje od samoupravnog socijalizma u bivšoj Jugoslaviji sve do njenog raspada istvaranja novih država. Tematika se može podijeliti u tri segmenta: jugoslovenskoiskustvo, razlike u tranziciji i součavanje sa kapitalizmom. Kroz ovaj pregled,pratiće se evolucija privrednog upravljanja i transformacije privreda zemalja bivšeJugoslavije. Iz parcijalnih analiza moći će se doći do spoznaja o razlozimatrenutnog ekonomskog stanja u analiziranim zemljama.Ključne riječi: radničko samoupravljanje, tranzicija, kapitalizam, korporativnoupravljanje

FROM WORKERS’ PARTICIPATION TO STRUGGLING WITHCAPITALISM

Abstract: This paper is a summary of the papers that were published, and theircommon topic was the movement from self-governing socialism in the formerYugoslavia until its disintegration and the creation of new states. The topic can bedivided into three segments: the Yugoslav experience, differences in transition andthe struggle against capitalism. This review will follow the evolution of economicgovernance and the transformation of the economies of the former Yugoslaviacountries. From the partial analysis, it will be possible to gain insights into thereasons for the current economic situation in the analyzed countries.Keywords: workers' self-management, transition, capitalism, corporate governance

1 Ekonomski fakultet u Ljubljani * janez.prasnikar@ef.uni-lj.si2 Ovo je uvod u knjigu „From Workers' Participation to Struggling with Capitalism“, (Ed. PrašnikarJ.), Ekonomski fakultet, Univerzitet u Ljubljani, 2021.

10

Dejan Šoškić 3

NOVA RAZVOJNA AGENDA ZA ZAPADNI BALKAN4

Apstrakt: Zemlje Zapadnog Balkana nakon velike finansijske krize 2008 godinenalaze se u relativno stabilnom ali i stacionarnom privrednom i finansijskompoložaju na relativno niskom nivou. Perspektive brzog učlanjenja u EU nisu realne,institucionalni ambijent i demokratski procesi u nekim zemljama su u opadanju, aiz svih zemalja ubrzano i u velikom broju odlaze mladi i kvalifikovani ljudi. Samalim fragmentiranim tržištima, ralativno visokim nivoom međusobnognepoverenja uprkos skoro identičnim ekonomskim problemima i sa EUzaokupljnom dominantno svojim problemima, perspektive ubrzavanja privrednograsta u regionu su niske. Region Zapadnog Balkana poseduje značajne razvojnepotencijale ali ih ni izbliza ne koristi. Ovaj rad analizira i zagovara mogućnostradikalne promene u pristupu privrednom razvoju Zapadnog Balkana, na znatnovišem nivou regionalne saradnje, sa posledicom bitnog realnog ubrzavanja procesaučlanjenja u EU.Ključne reči: regionalna saradnja, zapadni Balkan, EU integracije, ubrzaniprivredni razvoj

NEW DEVELOPMENT AGENDA FOR THE WESTERN BALKANS

Abstract: After the great financial crisis in 2008 the countries of the WesternBalkans are in a relatively stable but also stationary economic and financialposition at a relatively low level. The prospects for accelerated EU membership arenot realistic, the institutional environment and democratic processes in somecountries are declining and young and qualified people are leaving all countriesrapidly and in large numbers. With small fragmented markets, a relatively highlevel of mutual mistrust despite almost identical economic problems, and with theEU preoccupied predominantly with its problems, the prospects for acceleratingeconomic growth in the region are low. The Western Balkans region has significantdevelopment potentials but does not use them at all. This paper analyzes andadvocates the possibility of a radical change in the approach to the economicdevelopment of the Western Balkans, at a much higher level of regionalcooperation, with the consequence of significant real acceleration of the EUmembership process.Keywords: regional cooperation, Western Balkans, EU integration, acceleratedeconomic development

3 Ekonomski fakultet u Beogradu* dejan.soskic@gmail.com4Ovaj rad je rezultat projekta "Rizici finansijskih institucija i tržišta u Srbiji – mikroekonomska imakroekonomska analiza“ (šifra projekta:179005), koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke itehnološkog razvoja Republike Srbije.

11

Aziz Šunje 5

ČETVRTA INDUSTRIJSKA REVOLUCIJA I MENADŽMENT 3.0 - PUTKOJEG TREBA SLIJEDITI

Panta rei

Apstrakt: U radu se kroz obrasce četiri industrijske revolucije, kao paradigmatičnefaze industrijsko-tehnološkog razvoja ljudskog društva, sagledavaju različiti načinivođenja biznisa, različiti pristupi menadžmentu. Svaka industrijska revolucija,odnosno svaki biznis koji svoj poslovni proces temelji na tehničkoj potki jedne odindustrijskih revolucija, svoj biznis vodi na paradigmatično drugačiji način i uzangažman drugačijeg profila uposlenika. Svrha rada je prepoznati obrasce načinavođenja biznisa koji koriste tehnološku potku sve prisutnije, ali još uvijek ne upotpunosti uobličene četvrte industrijske revolucije (menadžment 3.0) upoređujućiih sa paradigmatično drugačijim načinima vođenja biznisa koji koriste tehnološkepotke druge (menadžment 1.0) i treće industrijske revolucije (menadžment 2.0).Preporuka rada je da se i na ovim prostorima mogu, trebaju i moraju ustrojavatibiznisi utemeljeni na tehnološkoj potki i logici četvrte industrijske revolucije.Ključne riječi: industrijske revolucije, menadžment 1.0, menadžment 2.0,menadžment 3.0

THE FOURTH INDUSTRIAL REVOLUTION AND MANAGEMENT 3.0 -THE ROAD TO FOLLOW

Panta rei

Abstract: The paper reviews different manners of conducting business anddifferent approaches to Management through the patterns of four IndustrialRevolutions as paradigmatic phases of the industrial and technologicaldevelopment of Human Society. Each Industrial Revolution i. e. business that basesits operating process on the technical foundation of one of the Industrialrevolutions operates in a paradigmatically different way by hiring a differentprofile of employees. The aim of this paper is to recognize business conductingpatterns that facilitate a technological foundation of the increasingly present, yetstill not completely formed The Fourth Industrial Revolution (Management 3.0),comparing them with paradigmatically different ways of conducting business usingthe technological foundations of The Second (Management 1.0) and The Third(Management 2.0) Industrial Revolution. The paper suggests a need and a necessityto shape businesses according to the technological foundation and logic of TheFourth Industrial Revolution in this part of the world.Keywords: Industrial Revolutions, Management 1.0, Management 2.0,Management 3.0

5 Ekonomski fakultet u Sarajevu* aziz.sunje@efsa.unsa.ba

12

Mladen Rebić 6

Jelena Trivić7

EKONOMSKA SLOBODA I EKONOMSKA NEJEDNAKOST:DUGOTRAJNA RAVNOTEŽA ZA ODABRANE EVROPSKE ZEMLJE

Apstrakt: U radu su predstavljeni rezultati istraživanja o ekonomskoj slobodi injenom uticaju na ekonomsku nejednakost. Korištenjem podataka iz panela zaperiod od 2000. do 2019. godine, ispitana je dugoročna veza između ekonomskeslobode i nejednakosti u prihodima za odabrane evropske zemlje. Osnovni cilj radajeste da se, primenom tehnike kointegracije, istraži postojanje dugoročne ravnotežeizmeđu ekonomske slobode i ekonomske nejednakosti. Rezultati, do kojih seistraživanjem došlo, pokazali su da viši nivo ekonomske slobode dovodi do većejednakosti.Ključne reči: ekonomska sloboda, ekonomska nejednakost, dugoročna ravnoteža,kointegracija

ECONOMIC FREEDOM AND ECONOMIC INEQUALITY: A LONG-TERM BALANCE FOR SELECTED EUROPEAN COUNTRIES

Abstract: The paper presents the results of research on economic freedom and itsimpact on economic inequality. Using panel data for the period from 2000 to 2019,the long-term relationship between economic freedom and income inequality inselected European countries is examined. The main goal of this paper is toinvestigate the existence of a long - term balance between economic freedom andeconomic inequality, using the technique of co-integration. The results of theresearch showed that a higher level of economic freedom leads to greater equality.Keywords: economic freedom, economic inequality, long-term equilibrium, co-integration

6 Ekonomski fakultet Pale* mladen.rebic@ekofis.ues.rs.ba7 Ekonomski fakultet u Banjoj Luci* jelena.trivic@ef.unibl.org

OPŠTA SESIJA – 26. MART 2021. GODINE U 10.00hstr.

1. Milojko Arsić GLOBALNE EKONOMSKE POSLEDICE PANDEMIJE COVID-19 15

2. Marko Sekulović PANDEMIJA – VRH LEDENOG BRIJEGA KRIZE 16

3.Gojko RikalovićSonja JosipovićDejan Molnar

OBRAZOVANJE PROFESIONALACA ZA BIOEKONOMIJU I ULOGA UNIVERZITETA I ISTRAŽIVAČKO-RAZVOJNIH MREŽA

17

4.Neven ŠerićAnđela Jakšić StojanovićLidija Bagarić

MODEL KREIRANJA SPECIJALIZIRANOG TURISTIČKOG PROIZVODA ZA POST CORONA VRIJEME 18

5. Pavle Mijović RAZVOJ DRUŠTVENOG KAPITALA: USAID-OV PROJEKT PRO-BUDUĆNOST KAO INICIJATOR SARADNJEPRIVATNOG I NEVLADINOG SEKTORA

19

6.Marija Trpkova-Nestorovska,Predrag Trpeski, Filip Peovski

STUDIJE DOGAĐAJA NA UTICAJ PANDEMIJE COVID-19 NA MAKEDONSKOJ BERZI 20

7.Boban Melović , SlavicaMitrović Veljković , DraganaĆirovic, Milica Vukčević

UTICAJ PANDEMIJE COVID-19 NA POSLOVANJE MIKRO, MALIH I SREDNJIH PREDUZEĆA U CRNOJGORI

21

8. Radomir Božić INTERNACIONALIZACIJA POSLOVANJA PREDUZEĆA IZ ZEMALJA U RAZVOJUKAO DETERMINANTA ODRŽIVOG RASTA

22

9.Jadranka Đurović-TodorovićMarina ĐorđevićMilica Ristić-Cakić

FISKALNI ODGOVORI NA PANDEMIJU COVID-19 KROZ REDIZAJNIRANJE POREZA NA DOBITPREDUZEĆA U REPUBLICI SRBIJI

23

10. Emina Resic ANALIZA FAKTORA KOJI UTIČU NA CIJENU HOTELSKOG SMJEŠTAJA U BIH 24

11.Petar VeselinovićNenad Stanišić

RAZVOJ I PERSPEKTIVE DIGITALNE EKONOMIJE U REPUBLICI SRBIJI 25

12. Branko Balj JUGOISTOČNA EVROPA U VRTLOGU KRIZE - NEIZVESNA BUDUĆNOST 26

13.Goran RadivojacAleksandra Krčmar

DEKOMPONOVANJE PRINOSA NA KAPITAL I IMOVINU PREDUZEĆA ELEKTROPRIVREDE REPUBLIKESRPSKE PRIMJENOM DUPONT METODOLOGIJE

27

14.Martin Kiselicki , SasoJosimovski, Lidija PulevskaIvanovska , Mijalce Santa

UTICAJ DRUŠTVENIH MREŽA NA LIJEVAK PRODAJE U B2C I B2B SEGMENTIMA U REPUBLICISJEVERNOJ MAKEDONIJI

28

15.Kristijan RistićAleksandar Živković

„ENVIROMENTALNE (ZELENE) FINANSIJE” OD TEORIJSKIH KONTROVERZI, EMPIRIJSKE ANALIZE DOEVROPSKIH REGULATIVE

29

16.Marija CetanovskaPredrag Trpeski

UTICAJ ZDRAVLJA NA EKONOMSKI RAST: PANELSKI PRISTUP ODABRANIM ZEMLJAMA ZAPADNOGBALKANA

30

17. Marko Đogo EFEKTI RASPODJELE DRŽAVNE POMOĆI PRIVREDNIM SUBJEKTIMA U REPUBLICI SRPSKOJ UUSLOVIMA PANDEMIJE

31

18. Predrag Mlinarević DOMETI FISKALNE POLITIKE U PODSTICANJU EKONOMSKOG OPORAVKA ZEMALJA ZAPADNOGBALKANA

32

19. Goran Balotić SARADNJA I PARTNERSTVO IZMEĐU PREDUZEĆA KAO FAKTOR JAČANJA NJIHOVIH IZVOZNIH IKONKURENTSKIH PERFORMANSI

33

20.Nemanja ŠarenacPredrag Mlinarević

POLITIKE KRIZNOG UPRAVLJANJA U TURIZMU U KONTEKSTU ISKUSTVA IZ PANDEMIJE KORONAVIRUSA

34

21. Samir Aličić O POGLAVLJU DIGESTA „O PORESKIM REGISTRIMA“ (D.50.15) 35

22. Nenad Pandurević INSTITUCIJE I INTEGRACIJE: INSTITUCIONALIZACIJA NORMI I VRIJEDNOSTI EU U ZEMLJAMAZAPADNOG BALKANA

36

23. Saša Stevanović (NE)ODRŽIVOST DUGA REPUBLIKE SRPSKE 37

24. Miloš Grujić DOMETI I OGRANIČENJA MEĐUNARODNE DIVERZIFIKACIJE RIZIKA ZA INSTITUCIONALNEINVESTITORE U REGIONU ZAPADNOG BALKANA

38

25.Sead OmerčevićDženan KulovićMirza Bavčić

NUŽNOST STRATEŠKOG RAZMIŠLJANJA I OPERATIVNOG DJELOVANJA TOKOM OVLADAVANJAKRIZOM PREDUZEĆA

39

26.Slobodan MačarRanko MarkušLjiljan Veselinović

UTICAJ PANDEMIJE COVID-19 NA TRŽIŠTE RADA U REPUBLICI SRPSKOJ 40

27. Miroljub Krunić MOGUĆNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE U ZAUSTAVLЈANJU NEGATIVNIH EKONOMSKIH KRETANJA IULOGA SPOLJNOG FINANSIRANJA

41

28. Đorđe Marilović STANDARDNI LIČNI ODBITAK U POREZU NA DOHODAK REPUBLIKE SRPSKE 42

29. Arsen Hršum RESTRUKTURIRANJE JAVNIH PREDUZEĆA 43

30.Jelena MarjanovićMarica Berić

INOVATIVNOST PREDUZEĆA U REPUBLICI SRPSKOJ I ZNAČAJ SAVJETODAVNE PODRŠKE ZA NJIHOVRAZVOJ

44

31. Nataša Lizdek DIGITALNI NOMADI: RAD NA DALJINU KAO ALTERNATIVA KANCELARIJSKOM POSLU 45

32. Vladimir Antić TEMELJNI IZVORI RIZIKA I PRIJETNJI PO EKONOMSKI RAZVOJ I EKONOMSKUBEZBJEDNOST BOSNE I HERCEGOVINE

46

33. Nikola Avram PRIMJENA "LEADER" PROGRAMA KAO KONCEPTA JAČANJA KONKURENTNOSTI I RURALNOGRAZVOJA EU

47

15

Milojko Arsić1

GLOBALNE EKONOMSKE POSLEDICE PANDEMIJE COVID-19

Apstrakt: U radu se istražuje direktan i indirektan uticaj pandemije koronavirusana svetsku privredu u kratkom i srednjem roku. U fokusu istraživanja je uticajpandemije na privrednu aktivnost, tržište rada i javne finansije. Kratkoročni efektipandemije su negativni i oni se manifestuju kroz pad privredne aktivnosti,smanjenje investicija, rast nezaposlenosti, rast javnih i privatnih dugova ipogoršanje njihovog kvaliteta. Performanse privrede u kratkom roku su netorezultat epidemioloških mera i bihejvioralnih odgovora potrošača i proizvođača, sajedne strane i fiskalnih i monetarnih stimulansa, sa druge strane. Pogoršaneperformanse privrede i javnih finansija će negativno uticati na rast svetskeprivrede i zaposlenost u srednjem roku, naročito u slučaju zemalja u kojima će doćido krize javnih i privatnih dugova. U srednjem i dugom roku pandemija bi moglada podstakne ubrzanje tehnoloških inovacija, poboljša troškovnu efikasnost državei privrede, što bi pozitivno uticalo na privredni rast.Ključne reči: pandemija, privredna aktivnost, tržište rada, fiskalni stimulansi

THE IMPACT OF THE COVID-19 PANDEMIC ON THE WORLDECONOMY

Abstract: The paper investigates the direct and indirect impact of the coronaviruspandemic on the world economy in the short and medium-term. The research isfocused on the impact of the pandemic on economic activity, the labour market,and public finances. The short-term effects of the pandemic are negative and theyare manifested through a decline in economic activity, reduced investment, risingunemployment, rising public and private debt, and deterioration of their quality.The performance of the economy in the short run is a net result of epidemiologicalmeasures and behavioural responses of consumers and producers on the one handand fiscal and monetary stimuli on the other. The deteriorating performance of theeconomy and public finances will negatively affect the growth of the worldeconomy and employment in the medium term, especially in the case of countrieswhere there is a public and private debt crisis. In the medium and long term, apandemic could encourage the acceleration of technological innovation, and itcould improve the cost efficiency of the government and the economy, whichwould have a positive impact on economic growth.Keywords: pandemic, economic activity, labour market, fiscal stimulus

1 Ekonomski fakultet u Beogradu* arsicm@ekof.bg.ac.rs

16

Marko Sekulović2

PANDEMIJA – VRH LEDENOG BRIJEGA KRIZE

Priroda pruža dovoljno da zadovolji potrebesvakog čovjeka, ali ne i pohlepu svakog čovjeka.(Gandi)

Apstrakt: Pandemija je samo vrh ledenog brijega dublje društvene i ekološkekrize, tako da će njeno obuzdavanje putem masovne vakcinacije omogućiti da ti,sada pandemijom natkriveni problemi izbiju na površinu. A oni su nastavak onihproblema koje je objelodanila svjetska ekonomska kriza 2008.godine, a koji nakonkrize nijesu rešavani već su se dalje uvećavali.Pandemija je izazvala velikepromjene na tržištu rada (rad od kuće, digitalizacija i robotizacija poslova i dr.), štoće dalje komplikovati probleme na relaciji rad- kapital, koji su glavna determinantaenormnih ekonomskih nejednakosti.Daje se kritika savremenog tehnološkogprogresa koji je isključivo podređen logici profita, a malo osjetljiv na ekološkeprobleme i probleme društvenih nejednakosti. Posvećena je značajna pažnjakritičkim sagledavanjima problema koje je iznjedrila neoliberalna paradigma injom inspirisan sistem finansijskog kapitalizma, sadržana u knjigama„Preduzetnička država“ Marijane Macukato i „Ekonomija opšte dobrobiti“ bečkogprofesora Kristiana Felbera. Pledira se za rehabilitaciju društvenih i humanističkihnauka, koje su žrtvovane na oltar neoliberalizma.Ključne riječi: Pandemija, Macukato, Felber, Novi globalizam

PANDEMIC - THE TIP OF THE CRISIS ICEBERG

Earth provides enough to satisfy every man's need,but not every man's greed. (Gandhi)

Abstract: The pandemic is just the tip of the iceberg of a deeper social andenvironmental crisis, so curbing it through mass vaccination will allow these, nowpandemic-covered problems, to surface. They are just a continuation of theproblems that were revealed by the world economic crisis in 2008, which were notsolved after the crisis itself but were further increased. The pandemic caused majorchanges in the labor market (work from home, digitalization, and jobs robotization,etc.) which further complicates the labor-capital relation problems, which are themain determinant of enormous economic inequalities. Significant attention is paidto critical views of the problems posed by the neoliberal paradigm and the systemof financial capitalism inspired by it, contained in the books "The EntrepreneurialState" by Mariana Matsukato and "Economy for the Common Good" by Vienneseprofessor Christian Felber. It is pleaded for the rehabilitation of the social sciencesand humanities, which were sacrificed on the altar of neoliberalism.Keywords: Pandemic, Matsukato, Felber, New Globalism

2 Ekonomski fakultet Niš* markosekulovic43@gmail.com

17

Gojko Rikalović3

Sonja Josipović4

Dejan Molnar5

OBRAZOVANJE PROFESIONALACA ZA BIOEKONOMIJU I ULOGAUNIVERZITETA I ISTRAŽIVAČKO-RAZVOJNIH MREŽA

Apstrakt: U radu se polazi od toga da u savremenom svetu postoji potreba zabioekonomskim ekspertima i predstavlja se profesija bioekonomiste. Glavni ciljrada je da se analiziraju osnovna znanja, veštine i kompetencije koje profesionalciza bioekonomiju treba da poseduju. Sagledava se uloga univerziteta u kreiranju irazvoju kompetencija koje odlikuju bioekonomske profesionalce. Na primeru šestvodećih evropskih univerziteta analiziraju se studijski programi master i doktorskihstudija u ovoj oblasti. Predstavljeni su i analizirani i odgovarajući kratki on-linekursevi. Poseban deo rada bavi se saradnjom između univerziteta, kompanija inevladinih organizacija putem istraživačkih aktivnosti i projekata iz oblastibioekonomije. Na kraju rada su izvedeni odgovarajući zaključci.Ključne riječi: bioekonomija, profesionalci za bioekonomiju, kompetencije,univerziteti, saradnja.

EDUCATION OF BIOECONOMY PROFESSIONALS AND THE ROLE OFTHE UNIVERSITIES AND RESEARCH AND DEVELOPMENT

NETWORKS

Abstract: The paper starts from the fact that there is a great need for bioeconomicexperts in the modern world; accordingly, the profession of a bioeconomist ispresented. The main goal of the paper is to analyse the basic knowledge, skills andcompetences that bioeconomy professionals should possess. The role ofuniversities in the creation and development of competences that characterizebioeconomy professionals is discussed. The study programs of Master andDoctoral studies in this field are analysed on the example of six leading Europeanuniversities. Relevant short open online courses are also presented in more detailand analysed. Additionally, one part of the paper is devoted to collaborationbetween universities, companies and non-governmental organizations throughresearch activities and projects in the field of bioeconomy. Appropriate conclusionsare drawn at the end of the paper.Keywords: bioeconomy, bioeconomy professionals, competences, universities,collaboration.

3 Ekonomski fakultet u Beogradu* gojko.rikalovic@ekof.bg.ac.rs4 Tehnološko-metalurški fakultet u Beogradu* sjosipovic@tmf.bg.ac.rs5 Ekonomski fakultet u Beogradu* dejan.molnar@ekof.bg.ac.rs

18

Neven Šerić6

Anđela Jakšić Stojanović7

Lidija Bagarić8

MODEL KREIRANJA SPECIJALIZIRANOG TURISTIČKOG PROIZVODA ZA POST COVIDVRIJEME

Apstrakt: Globalna pandemija covid-19 mijenja stavove, očekivanja i preferencije turista pri odabirudestinacija kamo će putovati. Slijedom toga pretpostavka je da bi tradicionalnu koncepciju kreiranjaspecijaliziranih turističkih proizvoda trebalo prilagoditi promijenjenom ponašanju turista pri vrednovanjudestinacijskih ponuda. Nastavno na toj pretpostavci autori su definirali predmet provedenog istraživanja, a ucilju spoznaja smjernica za modificiranje tradicionalne koncepcije kreiranja specijaliziranog turističkogproizvoda za post covid-19 vrijeme. Nalazi provedenog istraživanja autora na prigodnom uzorku turistaprovedenih u drugoj polovini 2020. godine ukazuju da će specijalizirana turistička ponuda destinacije iubuduće biti važan preduvjet održive konkurentnosti destinacije, no i da je potrebno mijenjati pristup prikreiranju novih specijaliziranih turističkih proizvoda. Prema spoznajama iz provedenog istraživanjaobilježja specijaliziranih turističkih proizvoda koje su turiste potaknuli na putovanje tijekom sezone 2020.godine nisu primarno bili vezani uz sadržaj ponude. Te spoznaje su predstavljene u formi sugestija o kojimau post-covid vremenu dodatno treba voditi računa pri razvoju i upravljanju specijaliziranom turističkomponudom u cilju održavanja i jačanja konkurentnosti destinacije. Obilježja turističkih ponuda koja suturiste potaknula na putovanje tijekom 2020. godine ostati će relevantan okidač u donošenju kupovnihodluka za putovanje i u post-covid vremenu. U radu su autori ta obilježja povezali s vlastitim modelomkreiranja i upravljanja specijaliziranim turističkim proizvodom argumentirajući održivost modela ukontekstu konkurentnosti destinacije. Nalazi istraživanja su dokazali da konkurentna specijaliziranaturistička ponuda za post-covid vrijeme treba omogućiti kako individualno, tako i obiteljsko sudjelovanje,osigurati dojam opuštajućeg i luksuznog sadržaja, implementirati aspekte lokalnih tradicija i gastronomije,te isticati visoke ekološke standarde i očuvanost krajobraza s jasnom asocijacijom pozitivnih reperkusija nazdravlje turista.Ključne riječi: post corona, turizam, ponuda, model

MODEL FOR CREATING A SPECIALIZED TOURIST PRODUCT IN THE POST COVIDPERIOD

Abstract: The covid-19 global pandemic is changing the attitudes, expectations, and preferences of touristswhen choosing a destination to travel to. Consequently, the assumption is that the traditional concept ofcreating specialized tourist products should be adapted to the changed behavior of tourists in the evaluationof destination offers. Following this assumption, the authors defined the subject of the research, tounderstand the guidelines for modifying the traditional concept of creating a specialized tourism productfor the post-covid-19 period. The findings of the authors' research conducted on a sample of tourists in thesecond half of 2020 indicate that the specialized tourist offer of the destinations will continue to be animportant prerequisite for the sustainable competitiveness of the destination in the future, but also that it isnecessary to change the approach to creating new specialized tourist products. According to the findings ofthe research, the characteristics of specialized tourist products that encouraged tourists to travel during the2020 season were not primarily related to the content of the offer. These insights are presented in the formof suggestions that in post-covid times should be further taken into account in the development andmanagement of a specialized tourist offer to maintain and strengthen the competitiveness of the destination.The characteristics of the tourist offers that have encouraged tourists to travel during 2020 will remain arelevant trigger in making purchasing decisions when traveling even in the post-covid times. In the paper,the authors connected these features with their own model of creating and managing a specialized touristproduct, arguing the sustainability of the model in the context of destination competitiveness. The findingsof the research proved that a competitive specialized tourist offer for post-covid time should enable bothindividual and family participation, provide an impression of relaxing and luxurious content, implementaspects of local traditions and gastronomy, and emphasize high ecological standards and landscapepreservation with a clear association of positive repercussion on tourist health.Key words: post corona, tourism, offer, model

6 Ekonomski fakultet u Splitu* nseric@efst.hr7 Univerzitet Donja Gorica, Podgorica* andjela.jaksic@udg.edu.me8 Fakultet za menadžment u turizmu i ugostiteljstvu Opatija* lidija.bagaric@fthm.hr

19

Pavle Mijović 9 10

RAZVOJ DRUŠTVENOG KAPITALA: USAID-OV PROJEKT PRO-BUDUĆNOSTKAO INICIJATOR SARADNJE PRIVATNOG I NEVLADINOG SEKTORA

Apstrakt: Globalna pandemija COVIDA-19 uzrokovala je velike ekonomske izazove, kako ujavnom tako i u privatnom sektoru, ali se također odrazila i na gotovo sve društvene dinamike.Individualne egzistencijalne problematike unutar šireg socijetalnog okvira, uz neosporne kriznemomente, prilika su također i za razvoj i afirmaciju alternativnih paradigmi. Korištenjedostupnih resursa, prisutnih u sveobuhvatnim društvenim odnosima – temeljna definicijadruštvenog kapitala – predstavlja mogućnost melioracija i ublažavanja kriznih okolnosti. Prvidio rada donosi kontekstualno-teoretsko određenje društvenog kapitala analizirajući relevantneautore i njihove ideje (Fukuyama, Bourdieu, Putnam). Drugi dio rada pokazuje razvojdruštvenog kapitala u praksi, kroz razvoj alternativnih korporativnih modela, već prisutnih ubrojnim inicijativama privatnog sektora a koje se svodi pod definiciju „korporativna društvenaodgovornost (Corporate Social Responsibility - CSR). Radi se o korporativnim aktivnostimakoja pozitivne radnje usmjerava samom društvu, nadilazeći poznatu Friedmanovu hipotezu, tepokazuje korporatizam s ljudskim licem. Korporativnu društvenu odgovornost povezati ćemo sprojektnim aktivnostima nevladnog sektora (NVO), dajući obrise buduće moguće suradnje temogućnost kanaliziranja i potenciranja istih kroz NVO infrastrukturu, na primjeru projektaPRO-Budućnost.Ključne riječi: društveni kapital - korporativna društvena odgovornost – NVO - USAID –PRO-Budućnost

DEVELOPMENT OF SOCIAL CAPITAL: USAID'S PROJECT PRO-FUTURE ASINITIATOR OF COOPERATION BETWEEN PRIVATE AND NON-

GOVERNMENTAL SECTOR

Abstract: The global COVID-19 pandemic has caused major economic challenges, both in thepublic and private sectors, but has also affected almost all social dynamics. Individual existentialproblems within the broader social framework, in addition to indisputable moments of crisis, arealso an opportunity for the development and affirmation of alternative paradigms. The use ofavailable resources, present in comprehensive social relations - the basic definition of socialcapital - represents the possibility of land reclamation and crisis mitigation. The first part of thepaper brings a contextual-theoretical approach to social capital analyzing relevant authors andtheir theories (Fukuyama, Bourdieu, and Putnam). The second part of the paper showspossibilities of applying social capital in practice, through the development of alternativecorporate models, already present in numerous private sector initiatives, summarized under theterm Corporate Social Responsibility (CSR) which directs positive actions towards society,overcoming famous Fridman's hypothesis, and showing corporatism with a human face.Corporate social responsibility will be linked with project activities of the non-governmentalsector (NGO), giving outlines of future possible cooperation and the possibility of channelingand emphasizing them through NGO structure, on the example of the USAID's PRO-Futureproject.Keywords: Social capital – corporative social responsibility – NGO – USAID – PRO-Future

9 USAID-ov PRO-Budućnost projekat* pavlemc@gmail.com10 Izradu ovog rada podržala je Američka agencija za međunarodni razvoj Sjedinjenih AmeričkihDržava USAID. Sadržaj ove publikacije ne odražava neminovno stavove USAID-a ili Vlade SAD-a.

20

Marija Trpkova-Nestorovska11

Predrag Trpeski12

Filip Peovski13

STUDIJE DOGAĐAJA NA UTICAJ PANDEMIJE COVID-19 NAMAKEDONSKOJ BERZI

Apstrakt:Opšti uticaj pandemije COVID-19 ostavio je trag na cena akcija krozznačajne oscilacije u svom početku. Da bismo utvrdili opšte efekte i značajodređenih vesti, koristimo analizu studije događaja zasnovanu na modelu povrataprilagođenom riziku ili tržišnom modelu CAPM sa jednim faktorom u slučajuSeverne Makedonije. Za ovo istraživanje koriste se dnevni prinosi akcije četrimakedonske kompanije u intervalu između januara 2019 i maja 2020 godine. Zasvaki datum događaja određujemo [-10, 10] interval predviđanja/prilagođavanja.Rezultati pokazuju da događaji kao što je primena nacionalnog „zaključavanja“ inajave policijskog časa utiču na prinose akcije negativno i značajno. U suprotnostisa očekivanjima, prvi registrovani slučaj COVID-19 i prestanak policijskog časa,procenjeno je da su beznačajni u kretanjima na tržištu.Ključne reči: Studija događaja, COVID-19, berza, abnormalni prinosi

EVENTS’ STUDY ON THE IMPACT OF THE COVID-19 PANDEMIC ONTHE MACEDONIAN STOCK MARKET

Abstract: The general impact of the COVID-19 pandemic certainly left a mark onstock prices through significant fluctuations in its beginning. To determine thegeneral effects and significance of specific news, we use event study analysis basedon the risk-adjusted return model or the single-factor CAPM market model in thecase of North Macedonia. For this research, daily stock returns of four Macedoniancompanies are used in the interval between January 2019 and May 2020. For eachevent date, we determine [-10, 10] anticipation/adjustment windows. Generalresults show that events such as implementing national “lockdown” and curfewannouncements impact stock returns negatively and significantly. On contrary tothe expectations, the first registered COVID-19 case and curfew ceasing events areestimated to be insignificant in market movements.Keywords: Event study, COVID-19, stock market, abnormal returns

11 Ekonomski fakultet Skopje* marija.trpkova-nestorovska@eccf.ukim.edu.mk12 Ekonomski fakultet Skopje* predrag.trpeski@eccf.ukim.edu.mk13 Ekonomski fakultet Skopje* peovski@eccf.ukim.edu.mk

21

Boban Melović14

Slavica Mitrović Veljković15

Dragana Ćirović16

Milica Vukčević17

UTICAJ PANDEMIJE COVID-19 NA POSLOVANJE MIKRO, MALIH ISREDNJIH PREDUZEĆA U CRNOJ GORI

Apstrakt: Nastanak pandemije korona virusa imao je niz negativnih posledica na ekonomsko djelovanjeprivrednih subjekata, naročito onih koji pripadaju sektoru usluga. Imajući u vidu da je Crna Gora pretežnouslužno orijentisana ekonomija, cilj ovog istraživanja je ispitivanje uticaja pojave virusa COVID-19 namikro, mala i srednja preduzeća (MSP), kao glavnih generatora ekonomskog razvoja ove zemlje. Podaci suprikupljeni sprovođenjem anketnog istraživanja na uzorku od 157 preduzeća, odnosno njihovihrukovodilaca. Dobijeni podaci analizirani su primjenom logističke regresije i metoda deskriptivne statistike.Rezultati istraživanja pokazali su da je pandemija korona virusa imala izražen nepovoljan uticaj, zbog čegaje više od dvije trećine mikro, malih i srednjih preduzeća u Crnoj Gori ostvarilo negativan finansijskirezultat i bilo prinuđeno na uvođenje niza organizacionih promjena, u cilju prilagođavanja novim tržišnimuslovima. Stoga im je potrebno određeno vrijeme za oporavak koje, prema mišljenju rukovodilaca,obuhvata period od najmanje tri mjeseca do dvije godine, nakon završetka pandemije, u zavisnosti odprirode njihove djelatnosti. Rezultati pokazuju i da su preduzeća koja su se tokom pandemije preorijentisalana online poslovanje bila manje podložna njenim negativnim efektima, što naglašava potrebu MSP sektorada efikasnije iskoristi mogućnosti koje upotreba ICT pruža, naročito u pogledu elektronske trgovine idirektne komunikacije sa potencijalnim i postojećim potrošačima. Kreiranje i implementacija odgovarajućestrategije online poslovanja je posebno važno u cilju jačanja konkurentske pozicije mikro i malih preduzećau Crnoj Gori, na koje je pandemija korona virusa naročito imala negativan uticaj.Ključne riječi: kriza, COVID-19, MSP, zaposlenost, Crna Gora

THE IMPACT OF THE COVID-19 PANDEMIC ON THE BUSINESSOPERATIONS OF MICRO, SMALL AND MEDIUM COMPANIES IN

MONTENEGRO

Abstract: The emergence of the coronavirus pandemic had several negative consequences on the economicactivity of companies, especially those belonging to the services sector. Given that Montenegro is apredominantly service-oriented economy, the aim of this study is to examine the impact of the COVID-19pandemic on micro, small and medium enterprises (SMEs), as the main generators of economicdevelopment of this country. The data were collected by conducting a survey on a sample of 157 companiesand their managers. The obtained data were analyzed using logistic regression and descriptive statisticsmethods. The results showed that the coronavirus pandemic had pronounced adverse effects, due to whichmore than two-thirds of micro, small and medium companies in Montenegro scored negative financial resultand thus were forced to introduce a series of organizational changes in order to adapt to the new marketconditions. Therefore, they will need a certain time to recover which, according to their managers’ opinion,covers a period of at least 3 months to two years after the end of the pandemic, depending on the type oftheir business activities. The results also reveal that companies that reoriented to online business during thepandemic were less susceptible to its negative effects, which emphasizes the need of the SME sector to usemore efficiently the opportunities of ICT, especially in terms of e-commerce and direct communication withpotential and existing consumers. The creation and implementation of an appropriate online businessstrategy are especially important for strengthening the competitive position of micro and small enterprisesin Montenegro, which has been particularly negatively affected by the coronavirus pandemic.Keywords: crisis, COVID-19, SMEs, employment, Montenegro

14 Ekonomski fakultet Podgorica* bobanm@ucg.ac.me15 Fakultet tehničkih nauka Novi Sad* mslavica@uns.ac.rs16 Ekonomski fakultet Podgorica* dcirovic@ucg.ac.me17 Ekonomski fakultet Podgorica* milica.v@ucg.ac.me

22

Radomir Božić18

INTERNACIONALIZACIJA POSLOVANJA PREDUZEĆA IZ ZEMALJAU RAZVOJU KAO DETERMINANTA ODRŽIVOG RASTA

Apstrakt: Internacionalizacija poslovanja kroz izvoz i različite modalitete stranih direktnihinvesticija u inostranstvu (OFDI) je podrška ekonomskom rastu na makro i mikro nivou. Usavremenim uslovima takvu poslovnu praksu sve više primjenjuju i kompanije iz zemalja urazvoju (ZUR). Rastući trend OFDI kompanija iz ZUR privlači pažnju brojnih istraživača kojinastoje da ovaj novi fenomen u savremenim globalnim ekonomskim tokovima sagledaju izrazličitih uglova i (pr)ocijene očekivane i ostvarene efekte, kako za nove multinacionalnekompanije (MNK), tako i za ZUR kao njihove matične zemlje. Cilj rada je da, na osnovurelevantne literature i iskustava pojedinih kompanija i ZUR, prezentuje moguće odgovorekreatora ekonomskih i poslovnih politika u funkciji održivog rasta i sustizanja MNK izrazvijenih zemalja kao tržišnih lidera i konvergencije ovih zemalja sa razvijenim zemljama.Radje strukturiran na sljedeći način: Uvodne napomene - teorijske osnove, karakteristika iimplikacija OFDI kompanija iz ZUR, na ekonomiju i društvo matične zemlje; Metodologija –pregled relevantne aktuelne literature; Rezultati – prezentovanje potencijala, izazova i mogućihodgovora malih otvorenih ekonomija ZUR u funkciji ubrzanja ekonomskog rasta kroz OFDI; iDiskusija – zaključna razmatranja i preporuke za moguće odgovore kreatora ekonomskih iposlovnih politika ZUR kao malih otvorenih ekonomija.Ključne riječi: internacionalizacija, strane direktne investicije iz ugla matične države (OFDI),specifične prednosti firme i države (FSA i CSA), „multinacionalke u nastajanju“, institucionalnookruženje, mjere matične države

INTERNATIONALIZATION OF DEVELOPING COUNTRIES' BUSINESSOPERATIONS AS A DETERMINANT OF SUSTAINABLE GROWTH

Abstract: Internationalization of business through exports and various modalities of outwardforeign direct investment (OFDI) is the support for economic growth at the macro and microlevel. In modern conditions, such business practices are increasingly applied by companies fromdeveloping countries (LDC). The growing trend of OFDI companies from LDC attracts theattention of many researchers who try to look at this new phenomenon in modern globaleconomic trends from different angles and to (r)evaluate the expected and achieved effects, bothfor new multinational companies (MNC) and for LDCs as their home countries. The aim of thepaper is to, based on relevant literature and experiences of individual companies and LDCs,present possible answers of economic and business policymakers in the function of sustainablegrowth and catching up of MNCs from developed countries as market leaders and convergenceof these countries with developed countries. The paper is structured as follows: Introductoryremarks - elaboration of the theoretical basis, characteristics, and implications of theinternationalization of OFDI companies from LDCs, to the economy and society of the homecountry; Methodology - review of relevant up-to-date literature; Results - presentation of thepotentials, challenges and possible responses of small open economies of LDCs in the functionof accelerating economic growth through OFDI; and Discussion - concluding remarks andrecommendations for possible responses of economic and business policy creators from LDCsas small open economies.Keywords: internationalization, foreign direct investment from the perspective of the homecountry (OFDI), specific advantages of the company and the country (FSA and CSA),"emerging multinationals", institutional environment, home country measures

18 Ekonomski fakultet Pale* radomir.bozic@ekofis.ues.rs.ba

23

Jadranka Đurović-Todorović19

Marina Đorđević20

Milica Ristić-Cakić21

FISKALNI ODGOVORI NA PANDEMIJU COVID-19 KROZREDIZAJNIRANJE POREZA NA DOBIT PREDUZEĆA U REPUBLICI

SRBIJI

Apstrakt: Porez na dobit preduzeća je osnovni alat fiskalnog sistema zbog svojeosetljivosti na ekonomska kretanja i uticaja koji može imati na ekonomske odlukepreduzeća. Iako je njegova opravdanost dovedena u pitanje u okviru aktuelneliterature, porez na dobit preduzeća predstavlja jedan od poreskih oblika kojim semože delovati na stabilizaciju i razvoj ekonomije, posebno nakon krize. Iz tograzloga, ovaj rad pruža analizu poreza na dobit preduzeća u Srbiji. Rad će sefokusirati na snižene poreske stope i poreske podsticaje. Cilj našeg rada je da damodoprinos literaturi sa dva aspekta. Prvi je pružanje dokaza da je neophodnosprovesti parametarsku reformu poreza na dobit preduzeća. Drugi aspekt jepružanje dodatnih izvora literature o krizi COVID-19, koji će dati osnovu za daljaekonomska istraživanja.Ključne riječi: porez na dobit preduzeća, poreski podsticaji, Srbija, COVID-19

FISCAL RESPONSES TO THE COVID-19 PANDEMIC THROUGHREDESIGNING OF CORPORATE INCOME TAX IN THE REPUBLIC OF

SERBIA

Abstract: Corporate income tax (CIT) is a fundamental tool of the fiscal systemdue to its sensitivity to economic cycles and the impact it can have on theeconomic decisions of enterprises. Although the justification of corporate incometax has been called into question in the current academic literature, it is one of thetax forms that can be used to stabilize and develop the economy, especially afterthe crisis. For this reason, this paper provides an analysis of corporate income taxin Serbia. The paper will focus on reduced CIT rates and tax incentives. Our workaims to contribute to the literature in two aspects. The first is to provide evidencethat it is necessary to carry out parametric reform of corporate income tax. Anotheraspect is providing additional literature on the COVID-19 crisis that will form thebasis for further economic research.Keywords: corporate income tax, corporate tax incentives, Serbia, COVID-19

19 Ekonomski fakultet Niš* jadrankadjt@gmail.com20 Ekonomski fakultet Niš* marina.dj@ptt.rs21 Inovacioni centar Univerziteta u Nišu* milica42777@gmail.com

24

Emina Resić22

ANALIZA FAKTORA KOJI UTIČU NA CIJENU HOTELSKOGSMJEŠTAJA U BiH

Apstrakt: Turizam u Bosni i Hercegovini je prije pandemije corona virusom biobrzorastući sektor, obzirom na činjenicu da Bosna i Hercegovina predstavlja veomainteresatnu turističku destinaciju, koja je rezultat geografskog položaja, jedinstveneprirodne ljepote, kulturne i historijske vrijednosti, kao i izuzetno povoljnih klimatskihuslova. Pandemija je značajno promijenila tu situaciju, te su sada su sve snage fokusiranena podsticaj domaćim turistima da koriste turističke kapacitete koje Bosna i Hercegovinaposjeduje. U vezi sa prezentiranim značajem koje turizam za BiH ima, problematika kojomse bavi ovaj rad jeste ocjena faktora koji utiču na cijenu hotelskog smještaja. Krozekonometrijski model i statističke testove potvrđena su teorijska očekivanja, te se premadobivenim rezultatima donosi zaključak da; pored broja zvjezdica, zadovoljstva prethodnihklijenata, posjedovanja bazena i posebnih sadržaja za djecu i kućne ljubimce; iposjedovanje fitnessa, kongres sale, sobe za nepušače i parkinga značajno povećava cijenuhotelskog smještaja u Bosni i Hercegovini. Sasvim je očekivano da što je bolje opremljenhotel i pruža više usluga koje klijenti zahtjevaju, to mu je cijena veća. Kao važan faktorkroz statistički test se pokazala i lokacija hotela.Ključne riječi: cijena hotelskog smještaja, faktori koji određuju cijenu hotelskog smještaja,regresioni model

ANALYSIS OF FACTORS THAT DETERMINE THE PRICE OF HOTELACCOMMODATION IN B&H

Abstract: Before the coronavirus pandemic, tourism in Bosnia and Herzegovina was a fast-growing sector, given the fact that Bosnia and Herzegovina is a very interesting touristdestination, which is the result of geographical location, unique natural beauty, cultural andhistorical values and extremely favorable climatic conditions. The pandemic hassignificantly changed this situation, and now all efforts are focused on encouragingdomestic tourists to use the tourist facilities that Bosnia and Herzegovina offers. Related tothe presented importance of tourism for BiH, the issue addressed in this paper is theassessment of factors that affect the price of hotel accommodation. Through theeconometric model and statistical tests, theoretical expectations were confirmed, andaccording to the results obtained, it is concluded that in addition to the number of stars, thesatisfaction of previous clients, possession of swimming pools and special facilities forchildren and pets, and fitness, having a congress hall, non-smoking room, and parkingincreases the price of hotel accommodation in Bosnia and Herzegovina. It is quite expectedthat the better equipped the hotel is and the more services clients require, the higher itsprice. The location of the hotel proved to be an important factor through the statistical test.It is quite expected that if a hotel provides more services that customers require and if it isbetter equipped, then its price will be higher. The location of the hotel proved to be animportant factor through the statistical test.Keywords: hotel accomodation price, factors that determine the price of hotelaccomodation, regression model

22 Ekonomski fakultet u Sarajevu* emina.resic@efsa.unsa.ba

25

Petar Veselinović23

Nenad Stanišić24

RAZVOJ I PERSPEKTIVE DIGITALNE EKONOMIJE U REPUBLICISRBIJI

Apstrakt: Internet revolucija pokreće nova dostignuća u digitalnoj ekonomiji.Nova ekonomija mora uskladiti tradicionalne i savremene pristupe ekonomiji kakobi se odgovorilo na izazov upravlјanja zemlјom koji se zasniva na praćenjutehnoloških promena i inovacijama. Digitalna ekonomija smatra se klјučem zarešavanje velikog broja socijalnih, ekonomskih i drugih problema u društvu i zapostizanje održivog razvoja i ekonomskog rasta nacionalne ekonomije. Razvojinformaciono-komunikacione tehnologije na kojoj se temelјi digitalna ekonomijavažan je faktor u obezbeđivanju produktivnosti rada i ekonomskog rasta. Osnovnicilј ovog rada je da predstavi digitalnu ekonomiju u Republici Srbiji kaopotencijalnu šansu i mogućnost za čiju realizaciju je neophodno uspostaviti noviposlovni model, kao i utvrđivanje veze koja postoji između dostignutog nivoadigitalne razvijenosti i ekonomske razvijenosti.Ključne riječi: digitalna ekonomija, konkurentnost, ekonomski razvoj

DEVELOPMENT AND PERSPECTIVES OF DIGITAL ECONOMY INTHE REPUBLIC OF SERBIA

Abstract: The Internet revolution is driving new advances in the digital economy.The new economy must harmonize traditional and modern approaches to theeconomy in order to respond to the challenge of managing the country based onmonitoring technological change and innovation. The digital economy isconsidered to be the key to solving a large number of social, economic, and otherproblems in society and to achieving sustainable development and economicgrowth of the national economy. The development of information andcommunication technology on which the digital economy is based is an importantfactor in ensuring labor productivity and economic growth. The main goal of thispaper is to present the digital economy in the Republic of Serbia as a potentialchance and opportunity for the realization of which it is necessary to establish anew business model, as well as to determine the relationship between the achievedlevel of digital development and economic development.Keywords: digital economy, competitiveness, economic development

23 Ekonomski fakultet u Kragujevcu* pveselinovic@kg.ac.rs24 Ekonomski fakultet u Kragujevcu* nstanisic@kg.ac.rs

26

Branko Balj25

JUGOISTOČNA EVROPA U VRTLOGU KRIZE - NEIZVESNABUDUĆNOST

Apstrakt: Kriza 2020. godine u globalnoj situaciji sveta zahvatila je i zemljeJugoistočne Evrope i pred njih postavila niz suštinskih pitanja/problema odegzistencijalno-zdravstvenih do smisla odnosa EU i pomenutih zemalja dogeostrateških odonosa i (ne)smisla neoliberalizma kao načina produkcije ireprodukcije života, kao i pitanje kako moć nosi svoju tamnu senku i sagledava sekao ne-moć. Suštinsko pitanje glasi: da li će se i u budućnosti zadržatineoliberalizam od strane moćnih prema manje moćnima i kakva je perspektivaJugoistočne Evrope i otvorenih pitanja/problema u nekim zemljama?Ključne reči: kriza, zemlje Jugoistočne Evrope, dijagnoza i izazovi, odnos Zapada(SAD i EU) prema Balkanu.

SOUTH-EAST EUROPE IN THE VORTEX OF THE CRISIS –ANUNCERTAIN FUTURE

Abstract: The 2020 crisis in the global world situation has affected the countriesof Southeast Europe and posed to them several essential issues/problems rangingfrom existential health to the meaning of relations between the EU and thementioned countries to geostrategic relations and (non)sense of neoliberalism as away of production and reproduction of life, including the question of how powerhas its dark shadow and is perceived as non-power.The essential question is: will neoliberalism from the powerful to the less powerfulbe maintained in the future and what is the perspective of Southeast Europe andopen issues/problems in some countries?Key words: crisis, countries of Southeast Europe, diagnosis and challenges,attitude of the West (USA and EU) towards the Balkan

25 Ekonomski fakultet u Subotici* baljbranko@gmail.com

27

Goran Radivojac26

Aleksandra Krčmar 27

DEKOMPONOVANJE PRINOSA NA KAPITAL I IMOVINU PREDUZEĆAELEKTROPRIVREDE REPUBLIKE SRPSKE PRIMJENOM DUPONT

METODOLOGIJE

Apstrakt: Ovaj rad se bavi analizom preduzeća koja ulaze u sastav Mještovitogholdinga Elektroprivreda Republike Srpske sa aspekta ostvarenog prinosa naimovinu i prinosa na kapital u 2018. i 2019. godini. Cilj istraživanja je utvrđivanjekretanja pomenutih pokazatelja i identifikovanje razloga koji su do takvih kretanjadoveli. Istraživanje je provedeno primjenom DuPont metodologije, koja analitičkiraščlanjuje prinos na kapital kompanije na njegove komponente: profitnu maržu,obrt imovine i finansijski leveridž iskazan multiplikatorom kapitala. Rezultatiistraživanja pokazuju da je kod pojedinih preduzeća došlo do značajnog pogoršanjaposlovanja u smislu ostvarenog neto rezultata, što je za posljedicu imalo padprinosa na imovinu i prinosa na kapital. Sa druge strane, kod jednog preduzeća jeznačajno povećan neto rezultat, što je dovelo do pozitivnih kretanja analiziranihpokazatelja. Dekomponovanjem koeficijenata ROA i ROE utvrđeno je da serazlozi promjene ovih pokazatelja mogu pronaći u promjeni profitne marže ikoeficijenta obrta imovine, dok je uticaj finansijskog leveridža u prosjeku manjeznačajan.Ključne riječi: DuPont, finansijska analiza, ROA, ROE, Elektroprivreda

DECOMPOSITION OF ROE AND ROA OF THE REPUBLIC OF SRPSKAPOWER UTILITY COMPANIES USING THE DUPONT METHODOLOGY

Abstract: This paper analyses companies that are part of the Mixed Holding PowerUtility of the Republic of Srpska from the aspect of realized return on asset andreturn on equity in 2018 and 2019. The aim of the research is to determine themovement of the mentioned indicators and to identify the reasons that led to suchmovements. The research was conducted using the DuPont methodology, whichanalytically decomposes a company’s return on equity into its components: profitmargin, asset turnover, and financial leverage expressed by equity multiplier. Theresearch results show that in some companies there was a significant deteriorationin business activities in terms of net result, which resulted in a decline in return onassets and return on equity. On the other hand, the net result of one companyincreased significantly, which led to positive trends in the analyzed indicators.Decomposing the ROA and ROE ratios, it was found that the reasons for thechange in these indicators can be found in the change in profit margin and assetturnover ratio, while the impact of financial leverage is on average less significant.Keywords: DuPont, financial analysis, ROA, ROE, Power Utility

26 Ekonomski fakultet u Banja Luci* goran.radivojac@ef.unibl.org27 Ekonomski fakultet u Banjoj Luci* aleksandra.krcmar@ef.unibl.org

28

Martin Kiselicki28

Saso Josimovski29

Lidija Pulevska Ivanovska30

Mijalce Santa31

UTICAJ DRUŠTVENIH MREŽA NA LIJEVAK PRODAJE U B2C I B2BSEGMENTIMA U REPUBLICI SJEVERNOJ MAKEDONIJI

Apstrakt: Istraživanje se fokusira na uvođenje društvenih platformi kao komplementarnogili glavnog kanala u prodajnom lijevku neke kompanije. Internet tehnologije i Web 2.0nastavljaju da stvaraju inovacije u digitalnom marketingu. Podaci pokazuju da je gotovopolovina svjetske populacije aktivna na društvenim mrežama, s tim što se predviđa da ćenova Alfa generacija biti potpuno zavisna od Interneta ali i jako vješta u upotrebi novihtehnologija. Rad daje pregled digitalizacije prodajnih tokova, uključujući i koristi kojedruštvene platforme mogu ponuditi ako se primjene na ispravan način.Sekundarni podacipružaju osnovu za transformisanje prodajnih lijevkova putem društvenih mreža, aprethodna istraživanja pružaju šture podatke o efikasnosti ovih napora. Primarni podaci izanaliziranih studija slučaja pokazuju da uvođenje društvenih mreža može dovesti dopoboljšanja od 3 do 4 puta, kao i kraće vreme odlučivanja o kupovini. Oglašavanje nadruštvenim mrežama takođe se može koristiti za skraćivanje procesa prodajnog toka i možeslužiti kao objedinjena tačka ulaza i izlaza u prvih nekoliko faza.Ključne riječi: Društvene mreže, prodajni lijevak, generacija potencijalnih klijenata, stopakonverzije

IMPACT OF SOCIAL MEDIA ON SALES FUNNELS IN B2C AND B2BSEGMENTS IN THE REPUBLIC OF NORTH MACEDONIA

Abstract: The research focuses on introducing social media platforms as either acomplementary or main channel in the company sales funnel. Internet technologies andWeb 2.0 continue to provide innovations in digital marketing, with the lates iteration beinglead generation services through social media. Data shows that almost half of the worldpopulation is active on social media, with the new Generation Alpha being projected to beentirely online depended and proficient in the use of new technologies. The paper providesan overview of the digitalization of sales funnels, as well as the benefits that social mediaplatforms can offer if implemented in a correct manner. Secondary data provides the basisfor transforming sales funnels with social media, where previous research provides limiteddata on the effectiveness of these types of efforts. Primary data demonstrates thatintroducing social media platforms can provide improvements of up to 3 to 4 times inanalyzed case studies, as well as shorter time to purchase decision in use case scenarios.Social media advertising can also be utilized to shorten the sales funnel process and serveas a unified point of entrance and exit in the first few stages.Keywords: Social media, sales funnel, lead generation, conversion rate

28 Ekonomski fakultet Skopje* martin.kiselicki@eccf.ukim.edu.mk29 Ekonomski fakultet Skopje* sasojos@eccf.ukim.edu.mk30 Ekonomski fakultet Skopje* lidija.pulevska@eccf.ukim.edu.mk31 Ekonomski fakultet Skopje* mijalche.santa@eccf.ukim.edu.mk

29

Kristijan Ristić32

Aleksandar Živković33

„ENVIROMENTALNE (ZELENE) FINANSIJE” OD TEORIJSKIHKONTROVERZI, EMPIRIJSKE ANALIZE DO EVROPSKIH

REGULATIVE

Apstrakt „Zelene finansije“se uglavnom odnose na proces uvažavanja ekoloških idruštvenih aspekata prilikom donošenja investicionih odluka, što dovodi dopovećanih ulaganja u dugoročne i održive aktivnosti. Tačnije, ekološka razmatranjaodnose se na ublažavanje i prilagođavanje klimatskim promenama, a šire naživotnu sredinu i na povezane rizike (npr. prirodne katastrofe). Socijalnarazmatranja mogu se odnositi na pitanja nejednakosti, inkluzivnosti, radnih odnosa,ulaganja u ljudski kapital i zajednice. Upravljanje javnim i privatnim institucijama,uključujući upravljačke strukture, odnose sa zaposlenima i naknadu izvršne vlasti,igra fundamentalnu ulogu u osiguravanju uključivanja socijalnih i ekološkihaspekata u proces donošenja odluka. U radu na empirijski način analiziramo vezufinansijalizacije i održive životne sredine polazeći od iskustava posttranzicijskihzemalja do analize regulativa kojim EU ustrojava evrointegracione procese iimplementira svoju novu „zelenu finansijsku politiku“.Za empirijsku analizukoristimo panel regresioni model.Ključne reči: zelene finansije, EU regulativa, panel regresija.

ENVIRONMENTAL (GREEN) FINANCE" FROM THEORETICALCONTROVERSIES, EMPIRICAL ANALYSIS TO EUROPEAN

REGULATIONS

Apstract „Green finances" mainly refer to the process of respecting environmentaland social aspects when making investment decisions, which leads to increasedinvestment in long-term and sustainable activities. Specifically, environmentalconsiderations relate to climate change mitigation and adaptation, and morebroadly to the environment and associated risks (e.g., natural disasters). Socialconsiderations can address issues of inequality, inclusiveness, labor relations,investment in human capital and communities. The management of public andprivate institutions, including governance structures, employee relations andexecutive compensation, plays a fundamental role in ensuring that social andenvironmental aspects are included in the decision-making process.In this paper, we empirically analyze the relationship between financialization anda sustainable environment, starting from the experiences of post-transitioncountries to the analysis of regulations by which the EU organizes Europeanintegration processes and implements its new "green financial policy".We use a panel regression model for empirical analysis.Key words: green finance, EU regulative, panel regression.

32 Poslovni i pravni fakultet, Univ. Union Nikola Tesla Beograd* kristijanristic.fpim@yahoo.com33 Ekonomski fakultet u Beogradu* aca@ekof.bg.ac.rs

30

Marijana Cvetanoska34

Predrag Trpeski35

UTICAJ ZDRAVLJA NA EKONOMSKI RAST: PANELSKI PRISTUPODABRANIM ZEMLJAMA ZAPADNOG BALKANA

Apstrakt: Ekonomisti su već dugo zainteresovani za objašnjavanje razlika u ekonomskom rastumeđu zemljama fokusirajući se na odrednice rasta. Jedan od najvažnijih doprinosa rastu jeljudski kapital. Zdravlje je takođe važan oblik ljudskog kapitala i stoga ga ne treba zanemariti.Zbog toga je cilj ove studije da analizira odnos između zdravlja i ekonomskog rasta. Očekivaniživotni vijek pri rođenju koristimo kao pokazatelj zdravlja, a BDP po stanovniku kao pokazateljekonomskog rasta. Koristimo podatke za zemlje zapadnog Balkana koje nisu dio Evropskeunije, ali koje teže da to postanu. Podaci o varijablama korištenim u ovoj empirijskoj studijitemelje se na pokazateljima razvoja Svjetske banke. Zemlje koje su predmet analize su: SjevernaMakedonija, Albanija, Srbija, Bosna i Hercegovina i Crna Gora. Širom zemalja, BDP postanovniku u velikoj je korelaciji sa zdravljem. Korištenjem analize panel podataka, ova studijapružila je dokaze o uticaju ljudskog kapitala, tj. zdravlja na ekonomski rast u odabranimzemljama zapadnog Balkana. Studija je pokazala da je uticaj zdravlja statistički značajan i daima pozitivan uticaj na ekonomski rast u pomenutim zemljama. Posljedično, zaključujemo da bizdravlje trebalo smatrati važnim faktorom koji doprinosi ekonomskim performansama unutarprivreda zemalja zapadnog Balkana. U zdravstvenom sektoru glavni izazov je nastavitinapredovati u postizanju ciljeva zdravstvenog sistema, odnosno poboljšanju zdravstvenog stanjastanovništva povećanjem ulaganja u zdravstvo.Ključne riječi: ekonomski rast, BDP po stanovniku, zdravlje, očekivano trajanje života prirođenju, zapadni Balkan

THE IMPACT OF HEALTH ON ECONOMIC GROWTH: A PANELAPPROACH OF SELECTED WESTERN BALKAN COUNTRIES

Abstract: Economists have long been interested in explaining cross-country differences ineconomic growth by focusing on the determinants of growth. One of the most importantcontributors to growth is human capital. Health constitutes an important form of human capitaltoo and therefore should not be neglected. Therefore, the aim of this study is to analyse therelationship between health and economic growth. We use life expectancy at birth as anindicator of health, and GDP per capita as an indicator for economic growth. We use data forWestern Balkan countries that are not part of European Union, but aspire to be. The data on thevariables used in this empirical study is based on World Bank Development Indicators.Countries which are subject of analysis are: North Macedonia, Albania, Serbia, Bosnia andHerzegovina, and Montenegro. Across countries, GDP per capita is highly correlated withhealth. Using panel data analysis, this study provided evidence of the impact of human capital,i.e. health on economic growth in the selected Western Balkan countries. The study showed thatthe impact of health is statistically significant and has a positive impact on economic growth inthe selected countries. As a consequence, we conclude that health should be considered as animportant factor that contributes to the economic performance of Western Balkans’economies. In the health sector, the main challenge is to continue to make progress towardsachieving health system objectives, namely improving population health status by increasinginvestments in health.Keywords: economic growth, GDP per capita, health, life expectancy at birth, Western Balkans

34 Ekonomski fakultet Skopje* marijana.cvetanoska@eccf.ukim.edu.mk35 Ekonomski fakultet Skopje* predrag.trpeski@eccf.ukim.edu.mk

31

Marko Đogo36

EFEKTI RASPODJELE DRŽAVNE POMOĆI PRIVREDNIM SUBJEKTIMA UREPUBLICI SRPSKOJ U USLOVIMA PANDEMIJE37

Apstrakt: Privreda Republike Srpske je, kao i druge privrede u svijeta, u 2020. doživjela eksterni šokuzrokovan izbijanjem pandemija Kovida 19. Radi suzbijanja širenja virusa, vlasti su uvele mjere kojesu značajno otežale kretanje roba i ljudi, što je teško pogodilo privredu. Kako bi predupredili trajniještetu po proizvodne sposobnosti zemlje, vlasti su preduzele i određene mjere kako bi pomoglepreduzećima i radnicima da se izbore sa posljedicama krize. Ipak, nisu sve privredne grane bilepodjednako pogođene. Osim toga kod držane pomoći uvijek postoji mogućnost da dođe dozloupotrebe iste, tako da pomoć bude usmjerena politički uticajnijim i organizovanijim društvenimgrupam i privrednim granama, a ne onima kojima je najpotrebnija i onima koji bi je na najbolji načiniskoristili iz ugla blagostanja društva u cijelni. Zbog toga je zanimljivo pitanje kome su tačno bilenamjenjene mjere Vlade Republike Srpske i koliko su oni kojima su je primili zadovoljni njome. Našaanaliza je pokazala da su državnom pomoći najzdovoljniji veliki poslodavci iz realnog sektora budućida su koristili mjere državne pomoći, a njihove poslovne operacije nisu bile direktno pogođenemjerama za ograničavanje širanja Kovida 19. Sa druge strane, nanezadovoljniji su poslodavci kojizapošljavaju do 10 radnika i posluju u usložnom sektoru (restoraterstvo, hotelijersvo, turizam),kojima je poslovanje direktno bilo zabranjeno ili je i dalje predmet restrikcija, a koji su imalipoteškoće da ispune preduslove za dobijanje državne pomoći.Ključne riječi: Kovid 19, državna pomoć, privredne grane, veličina preduzeća, zadovoljstvo

EFFECTS OF THE STATE AID DISTRIBUTION TO ECONOMIC ENTITIES INTHE REPUBLIC OF SRPSKA IN THE CONDITIONS OF A PANDEMIC

Abstract: The economy of the Republic of Srpska, like any other economy in the world,experienced an external shock in 2020 caused by the outbreak of the Covid-19 pandemic. Tosuppress the spread of the virus, the authorities introduced measures that significantly hinderedthe movement of both goods and people. In order to prevent more permanent damage to thecountry's productive capacity, the authorities have also taken certain measures to helpcompanies and workers cope with the consequences of the crisis. However, not all industrieswere equally affected. Besides, there is always the possibility of the government aid misuse, sothat it is directed to more politically influential and organized social groups and industries,rather than those who need it the most and who would make the best use of it from the point ofview of the well-being of society as a whole. Therefore, it is interesting to ask to whom exactlythe financial aid of the Government of the Republic of Srpska was intended and how satisfiedthose who received it were with it. The analysis showed that large real sector employers aremost satisfied with state aid as they have used these measures but their business operations havenot been directly affected by the measures limiting the spread of Covid-19. On the other hand,employers who employ up to 10 workers and operate in the service sector (restaurants, hotels,tourism), whose business operations were directly banned or are still subject to restrictions, andwho had difficulty meeting the preconditions for obtaining state aid are the most dissatisfiedones.Keywords: Covid-19, state aid, industry sectors, company size, satisfaction

36 Ekonomski fakultet Pale* marko.djogo@ekofis.ues.rs.ba37 Ovaj rad je proizišao iz istraživanja pod nazivom Uticaj Kovida 19 na poslovanje u RepubliciSrpskoj (2 istraživanje), koje je za potrebe Udruženja unije poslodavaca Republike Srpske proveoautor ovog rada, a uz tehničku i finansijsku pomoć Međunarodne organizacije rada (MOR). Ipak,stavovi izeseni u ovom radu su isključivo stavovi autora, a ne Unije udruženja poslodavaca ili MOR-a.

32

Predrag Mlinarević38

DOMETI FISKALNE POLITIKE U PODSTICANJU EKONOMSKOGOPORAVKA ZEMALJA ZAPADNOG BALKANA

Apstrakt : Kriza izazvana pandemijom korona virusa otvorila je pitanje dometa imogućnosti fiskalne politike u ublažavanju njenih tekućih efekata i ubrzavanjupostpandemijskog oporavka. Ovo pitanje je relevantno za skoro sve ekonomije bezizuzetka imajući u vidu da su paketi za pomoć stanovništvu i privredi dominatnooslonjeni na fiskalne stimulanse. Iz tog razloga je opet aktuelizovano pitanjeefikasnosti ekspanzivne fiskalne politike uvažavajući specifične makroekonomskeokolnosti u kojima se nalazi većina ekonomija. Stoga je i predmet interesovanjaovog rada analiza optimalne strukture ekspanzivne fiskalne politike, s posebnimakcentom na region Zapadnog Balkana, u kontekstu sanacije trenutnihmakroekonomskih posledica krize i mogućnosti obezbjeđivanja kako kratkoročnogtako i srednjeročnog rasta. Na osnovu analize specifičnih makroekonomskihokolnosti u zemljama Zapadnog Balkana došlo se do zaključaka o tomeposredstvom kog instrumenta fiskalne politike je moguće ostvariti prethodnoopisane ciljeve.Ključne riječi: ekspanzivna fiskalna politika, javna potrošnja, javne investicije,fiskalni multiplikator, javni dug.

ROLE OF FISCAL POLICY IN STIMULATING THE ECONOMICRECOVERY OF THE WESTERN BALKAN COUNTRIES

Abstract: The crisis caused by the coronavirus pandemic has raised the question ofthe role and possibilities of fiscal policy in mitigating its current effects andaccelerating post-pandemic recovery. This issue is relevant for almost alleconomies without exception, bearing in mind that aid packages to the populationand the economy are predominantly based on fiscal stimulus. For this reason, theissue of the efficiency of expansionary fiscal policy has been raised again, takinginto account the specific macroeconomic circumstances in which most economiesfind themselves. Therefore, the subject of this paper is the analysis of the optimalstructure of the expansionary fiscal policy, with special emphasis on the WesternBalkans region, in the context of resolving the current macroeconomicconsequences of the crisis and the possibility of providing both short and medium-term growth. Based on the analysis of specific macroeconomic circumstances inthe countries of the Western Balkans, conclusions were reached as to which fiscalpolicy instrument can be used to achieve the previously described goals.Keywords: expansive fiscal policy, public spending, public investment, fiscalmultiplier, public debt.

38 Ekonomski fakultet Pale* predrag.mlinarevic@ekofis.ues.rs.ba

33

Goran Balotić39

SARADNJA I PARTNERSTVO IZMEĐU PREDUZEĆA KAO FAKTOR JAČANJANJIHOVIH IZVOZNIH I KONKURENTSKIH PERFORMANSI

Apstrakt: Da bi se firme uspješno takmičile na regionalnim i međunarodnim tržištima,neophodno je da uz visok nivo operativne efikasnosti posjeduju eksplicitne strategije. Zapravljenje efikasnih izbora na području predmeta, načina i mjesta konkurisanja, kaosastavnih elemenata jedne uspješne strategije, važnu potporu tome mogu dati i drugapreduzeća kao i čitava povezana industrija. Dakle, konkurentnost na nivou firme ne možebiti postignuta ukoliko nema bliske saradnje sa drugim preduzećima iz industrije, kojaučestvuju u stvaranju lanca vrijednosti. Saradnja između preduzeća, kao i povezaneindustrije koje se podržavaju, predstavljaju važan izvor konkurentske prednosti i doprinosekonkurentnosti čitavog sektora ili industrije, pa i privrede u cjelini. Između mikro i makronivoa odlučivanja postoji jedno čitavo područje gdje je moguće adekvatnijim politikama isistemskim mjerama dodatno poduprijeti poboljšanje stanja domaćeg realnog sektora. Radise o nepresušnim mogućnostima koje proizilaze iz saradnje, povezivanja, umrežavanja,klasterizacije i svih drugih oblika partnerstava koji u praksi razvijenog i savremenogposlovnog svijeta generišu ekonomske benefite. Cilj ovoga rada je ispitati u kojoj mjeritakvi oblici saradnje utiču na poboljšanje realnih ekonomskih indikatora jedne zemlje, prijesvega na rast izvoza i kvalitet njegove strukture, posmatrano na bazi dostupnih indikatoraza BiH i zemlje CEFTE.Ključne riječi: klasteri, izvoz, tehnološka intenzivnost, konkurentnost, prerađivačkaindustrija

COOPERATION AND PARTNERSHIP BETWEEN COMPANIES AS A FACTORSTRENGTHENING THEIR EXPORT AND COMPETITIVE PERFORMANCES

Abstract: For companies to compete successfully in regional and international markets, itis necessary that they have explicit strategies with a high level of operational efficiency.Other companies as well as the entire related industry can provide important support formaking effective choices in the field of subjects, methods, and places of competition, asintegral elements of a successful strategy. Thus, competitiveness at the firm level cannot beachieved if there is no close cooperation with other companies from the industry, whichparticipate in the creation of the value chain. Cooperation between companies, as well asrelated industries that are supported, represent an important source of competitiveadvantage and contribute to the competitiveness of the entire sector or industry, and theeconomy as a whole. Between the micro and macro levels of decision-making, there is awhole area where it is possible to additionally support the improvement of the situation ofthe domestic real sector with more adequate policies and systemic measures. These areinexhaustible opportunities that arise from cooperation, connection, networking, clustering,and all other forms of partnerships that generate economic benefits in the practice of thedeveloped and modern business world. This paper aims to examine the extent to whichsuch forms of cooperation affect the improvement of real economic indicators of a country,primarily the growth of exports and the quality of its structure, observed on the basis ofavailable indicators for Bosnia and Herzegovina and CEFTA countries.Keywords: clusters, exports, technological intensity, competitiveness, manufacturingindustry

39 Ekonomski fakultet Pale* goran.balotic@gmail.com

34

Nemanja Šarenac40

Predrag Mlinarević41

POLITIKE KRIZNOG UPRAVLJANJA U TURIZMU U KONTEKSTUISKUSTVA IZ PANDEMIJE KORONA VIRUSA

Apstrakt: Turistička djelatnost predstavlja značajan segment svjetske privrede. Međutim,turistička tražnja je veoma osjetljiva na krizna dešavanja, kao što su ekonomske krize,epidemije, pandemije, prirodne nepogode i teroristički napadi. Pandemija korona virusadovela je do smanjanja turističkih dolazaka, gubitka prihoda za turistička preduzeća iotpuštanja radnika zbog ograničenja kretanja. Kao odgovor na pandemiju vlade su donijeleodređene mjere u pogledu savladavanja zdravstvenih, ekonomskih i drugih izazova. Ovajrad istražuje i razmatra razmjere krize u turizmu i njene posljedice na ekonomiju. Takođe, uradu se analiziraju evropske zemlje koje su se na ''uspješan'' način uhvatile u koštac sakrizom izazvanom pandemijom korona virusa. Iako je evropski prosjek turističkih dolazakaizrazito negativan u 2020. godini, postoje zemlje koje su na efikasniji način ublažile padturističkih dolazaka, a istovremeno kreirale odgovajući ''set'' mjera kojima su privuklemeđunarodne turiste jačajući njihovo povjerenje u sigurnu destinaciju odnosnosavladavajući njihov „strah od putovanja“. Stoga su predmet interesa ovog rada vrste itajmig primjene mjera u zemljama koje su primjenom istih amortizovale značajno udarizazvan pandemijom. Objašnjenje mehanizma njihovog djelovanja na stvaranje povjerenjapredstavljaju ključni filter za izbor optimalnog oblika kredibilnog kriznog menadžmenta uturizmu.Ključne riječi: pandemija, koron avirus, Covid-19, oporavak turizma

CRISIS MANAGEMENT POLICIES IN TOURISM IN THE CONTEXT OFTHE CORONAVIRUS PANDEMIC EXPERIENCE

Abstract: Tourism is a significant segment of the world economy. However, touristdemand is very sensitive to crisis events, such as economic crises, epidemics, pandemics,natural disasters, and terrorist attacks. The coronavirus pandemic has led to a reduction intourist arrivals, a loss of revenue for tourism companies, and layoffs due to restrictions onmovement. In response to the pandemic, governments have taken certain measures toaddress health, economic and other challenges. This paper explores and discusses the scaleof the crisis in tourism and its consequences for the economy. Also, the paper analyzesEuropean countries that have "successfully" tackled the crisis caused by the coronaviruspandemic. Although the European average of tourist arrivals is extremely negative in 2020,some countries have more effectively mitigated the decline in tourist arrivals, whilecreating an appropriate "set" of measures that have attracted international tourists bystrengthening their confidence in a safe destination, i.e. overcoming their "fear of travel."Therefore, the subjects of interest of this paper are the types and timing of the application ofmeasures in countries that have significantly depreciated the impact caused by thepandemic. Explaining the mechanism of their action on building trust is a key filter forchoosing the optimal form of credible crisis management in tourism.Keywords: pandemic, coronavirus, Covid-19, tourism recovery

40 Ekonomski fakultet Pale* nemanja.sarenac@ekofis.ues.rs.ba41 Ekonomski fakultet Pale* predrag.mlinarevic@ekofis.ues.rs.ba

35

Samir Aličić42

O POGLAVLJU DIGESTA „O PORESKIM REGISTRIMA“ (D.50.15)

Apstrakt: Predmet rada je petnaesto poglavlje (odnosno titulus) pedesete knjigeJustinijanovih Digesta, zbornika prava sačinjenog 533 godine po nalogu istočno-rimskog cara Justinijana, koji zajedno sa Kodeksom i Institucijama činiJustinijanovu kodifikaciju (Corpus iuris civilis). Ovo poglavlje, pod naslovom Decensibus, sadrži izvode iz dela klasičnih rimskih pravnika koji se odnose nacenzuse, odnosno popise rimskih građana i njihove imovine. Autor analizira sastavi sadržinu poglavlja. U prilogu rada dati su prevod sa latinskog na naš jezik iizvorni latinski tekst poglavlja.Ključne reči: finansijsko pravo, porezi, rimsko pravo, Justinijanova Digesta,poreski registri.

ON THE TITLE OF DIGEST „ON TAX REGISTERS“(D.50.15)

Abstract: The subject of this paper is the fifteenth title of the 50th book of theDigest of Justinian, a codification of law made in 533 by the order od the east-roman Emperor Justinian, which together with the Code and the Institutes, makesthe Justinian's Codification (Corpus iuris civilis). This title, De censibus, containsexcerpts from the works of classical Roman jurisprudents relating to censuses ofRoman citizens and their property. The author analyses both the composition andthe content of the title. In the appendices are given the translation and Latinoriginal of the text of the title.Keywords: Law of Public Finances, Taxes, Roman Law, Digest of Justinian, TaxRegisters.

42 Pravni fakultet Univerziteta u Istočnom Sarajevu; Pravni departman Državnog univerziteta uNovom Pazaru* samiralicic1@gmail.com

36

Nenad Pandurević43

INSTITUCIJE I INTEGRACIJE: INSTITUCIONALIZACIJA NORMI IVRIJEDNOSTI EU U ZEMLJAMA ZAPADNOG BALKANA

Apstrakt: Predmet ovog rada je izgradnja institucija kao ključni dio procesaproširenja Evropske unije (EU) na zemlje Zapadnog Balkana (ZB). Procesproširenja posmatra se kao postepena formalna horizontalna institucionalizacijavrijednosti i normi EU u zemljama ZB. Posebno se ukazuje na značaj kojiinstitucije kao fundamentalne determinante imaju u procesu ekonomskog razvoja.Dalje, daje se pregled ostvarenih rezultata u izgradnji modernih demokratskihinstitucija, tokom posljednje dvije decnije, putem indikatora kvaliteta institucija iukupne demokratizacije, te kratkim pregledom nalaza nekih ključnih predstavnikaakademske zajednice. Na kraju se analizira uloga EU, gdje se posebno ukazuje naslabljene „meke moći“ EU, odnosno na slabljenje kapaciteta, vrijednosti i normiEU da privuku nove članice. Slabe institucije ostaju ključna prepreka napretkuprocesa evropskih integracija a time i ekonomskom napretku ZB.Ključne riječi: Proces proširenja, Zapadni Balkan, institucionalizacija, kvalitetinstitucija, institucije i ekonomski razvoj, „meka moć“ EU.

INSTITUTIONS AND INTEGRATIONS: INSTITUTIONALIZATION OFEU NORMS AND VALUES IN THE WESTERN BALKANS COUNTRIES

Abstract: The subject of this paper is institution building as a key part of theprocess of enlargement of the European Union (EU) to the countries of the WesternBalkans (WB). The enlargement process is seen as a gradual formal horizontalinstitutionalization of EU values and norms in WB countries. The importance ofinstitutions as fundamental determinants in the process of economic development isespecially pointed out. Furthermore, it provides an overview of the results achievedin building modern democratic institutions over the last two decades, throughindicators of the quality of institutions and overall democratization, and a briefoverview of the findings of some key representatives of the academic community.Finally, the role of the EU is analyzed, where special emphasis is placed on theweakened "soft powers" of the EU, ie the weakening of the capacity, values andnorms of the EU to attract new members. Weak institutions remain a key obstacleto the progress of the European integration process, but also to the economicprogress of the WB.Keywords: Enlargement process, Western Balkans, institutionalization, quality ofinstitutions, institutions and economic development, EU "soft power".

43 Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine* nenadp@gmail.com

37

Saša Stevanović44

(NE)ODRŽIVOST DUGA REPUBLIKE SRPSKE

Apstrakt: Naše društvo u svakoj krizi, pred svako usvajanje budžeta, pred svaku emisijuobveznica ili trezorskih zapisa u javnom prostoru dobija nove informacije o pitanju dugovanaše Republike. Sa ciljem doprinosa ovoj temi motiv rada je obogatiti predstojeću naučnukonferenciju na Jahorini i pružiti osnov za debatu o pitanjima dugova i na naučnimosnovama zasnovati zaključke o poziciji dugova, potrebama i pravcima fiskalnekonsolidacije. Najbolji kredit ili dug je onaj koji ne postoji, a ukoliko postoji, važno ga jerazumjeti. Razumijevanje pozicije dugova započećemo genezom njihovog nastanka. Davne1995. godine spoljna zaduženost Republike Srpske je iznosila 21 milion KM. Malazaduženost pretpostavka je rezultat nepriznatih obaveza po osnovu ino-kredita koji jeprostor Republike Srpske imao, a po osnovu 49% teritorije BiH. Spoljna zaduženost kaojedini dug prema kreditorima je karakteristična do 2007. godine. Tada nastaje unutrašnjidug Republike Srpske. Rođeno je novih 1,7 milijardi KM ukupnog duga. Veličina ovogduga, odnosno fiskalnog šoka iz domena priznatih sudskih presuda po osnovu ratne štete,stare devizne štednje, ali i obaveza prema dobavljačima je iznosila tadašnjih 24% BDP-a.Četvrtina ukupnog kreiranog bogatstva u toj godini. Dinamika duga određuje njegovudugoročnu održivost i ograničava sadašnji, ali i budući fiskalni prostor kojim svakiekonomski sistem u manjoj ili većoj mjeri raspolaže.Ključne riječi: dug, upravljanje dugom, • javni dug, • fiskalna politika

THE (UN)SUSTAINABLE DEBT OF THE REPUBLIC OF SRPSKA

Abstract: In every crisis, before every adoption of the budget, before every issue of bondsor treasury bills in public space, our society received new information on the issue of debtsof our Republic. In order to contribute to the topic, the motive of the paper is to enrich theupcoming scientific conference on Jahorina and provide a basis for debate on debt issuesand to base conclusions on the position of debts and the needs and way of fiscalconsolidation on a scientific basis. The best loan or debt is the one that does not exist, and ifit does, it is important to be understood. Understanding the position of debts will begin withthe genesis of their origin. Back in 1995, the external indebtedness of the Republic ofSrpska amounted to 21 million BAM. The assumption is that low indebtedness is the resultof unrecognized obligations based on foreign loans that the territory of the Republic ofSrpska had, and on the basis of 49% of the territory of Bosnia and Herzegovina. Externalindebtedness as the only debt to creditors was characteristic until 2007. That is when theinternal debt of the Republic of Srpska arises. An additional 1.7 billion BAM of total debtwas generated. The size of this debt, i.e. the fiscal shock from the domain of recognizedcourt judgments based on war damage, old foreign currency savings, but also liabilities tosuppliers, amounted to 24% of GDP at the time, which is a quarter of the total revenuecreated in that year. Debt dynamics determine its long-term sustainability and limit thecurrent, but also the future fiscal space that each economic system has to a greater or lesserextent.Keywords: debt, • debt management, • sovereign debt,• fiscal policy

44 Član Fiskalnog savjeta Republike Srpske* sasa.stevanovic@fiskalnisavjetrs.netIzneseni stavovi predstavljaju lične stavove autora i ne predstavljaju nužno stavove Fiskalnog savjetaRepublike Srpske. Publikovanje je izvršeno u cilju otvaranja rasprave i debate o pitanjima od značajaza ekonomiju Republike Srpske i Bosne i Hercegovine.

38

Miloš Grujić45

DOMETI I OGRANIČENJA MEĐUNARODNE DIVERZIFIKACIJE RIZIKA ZAINSTITUCIONALNE INVESTITORE U REGIONU ZAPADNOG BALKANA

Apstrakt: Rad ispituje domete i ograničenja međunarodne diverzifikacije za institucionalneinvestitore sa Zapadnog Balkana. Cilj istraživanja je da se utvrde dometi i ograničenjaoptimizacije portfelja odnosno efekti i koristi od primjene moderne portfolio teorije zainstitucionalne investiture u zemljama u razvoju. U radu su analizirane dnevne promjeneberzanskih indeksa u razvijenim zemljama i u zemljama u razvoju. Promjena vrijednostisvakog indeksa je u modelu tretirana kao promjena vrijednosti jedne hartije te su promjeneuvrštene u korigovani Markovicev model diverzifikacije porfetlja. Koristeći korigovaniMarkovicev metod portfolio selekcije dokazne su koristi od međunarodne diverzifikacije zainstitucionalne investitor u zemljama u razvoju. Rezultati pokazuju da je upotrebaMarkovicevog metoda portfolio selekcije na hartije od vrijednosti na tržištima u razvoju, uzsva ograničenja, poželjna, moguća i primjenljiva, čime se dokazuje istinitost postavljenehipoteze. Istraživanje daje i određene preporuke da bi rezultati istraživanja bili primjenljiviu realnom investiranju za institucionalne investitore na pomenutim tržištima. Daljaistraživanja mogu da idu u pravcu testiranja modela u različitim periodima. Takođe, budućaistraživanja se mogu usmjeriti u pravcu unapređenja postupka optimizacije.Ključne riječi: diverzifikacija, tržišta u razvoju, institucionalni investitori, optimizacijaportfolija

SCOPE AND LIMITATIONS OF INTERNATIONAL RISK DIVERSIFICATIONFOR INSTITUTIONAL INVESTORS IN THE REGION OF WESTERN BALKANS

Abstract: The paper examines the scope and limitations of international diversification forinstitutional investors from the Western Balkans. The aim of the research is to determineefects of portfolio optimization, ie benefits of applying modern portfolio theory forinstitutional investments in developing countries. The paper analyzes daily changes in stockexchange indices in developed and developing countries. The change in the value of eachindex was treated in the model as a change in the value of one security, and the changeswere included in the corrected Markowitz model of portfolio diversification. Using thecorrected Markowitz method of portfolio selection, the benefits of internationaldiversification for institutional investors in developing countries are demonstrated. Theresults show that the use of Markowitz's method of portfolio selection on securities inemerging markets, with all limitations, is desirable, possible and applicable, which provesthe truth of the hypothesis. The research also gives certain recommendations so that theresults of the research would be applicable in real investment for institutional investors inthe mentioned markets. Further research may go in the direction of testing the model indifferent periods. Also, future research can be directed towards improving the optimizationprocess.Keywords: diversification, emerging markets, institutional investors, portfolio optimization

45 Društvo za upravljanje Penzijskim rezervnim fondom Republike Srpske a.d. Banja Luka *milos.grujic@pref.rs.ba

39

Sead Omerčević46

Dženan Kulović47

Mirza Bavčić48

NUŽNOST STRATEŠKOG RAZMIŠLJANJA I OPERATIVNOGDJELOVANJA TOKOM OVLADAVANJA KRIZOM PREDUZEĆA

Apstrakt: Tokom krize preduzeća neophodno je uspostaviti sinergiju između strateškograzmišljanja i operativnog djelovanja. Međutim, često menadžeri nemaju proaktivističkistav koji podrazumijeva iznalaženje kreativnog pristupa rješavanju problema. Cilj ovograda je istražiti koliko bosanskohercegovački menadžeri koriste strateško promišljanje ioperativno djelovanje prilikom pokušaja ovladavanja krizom preduzeća. Za potrebeistraživanja koje pokušava dokazati kako uspješno ovladavanje krizom preduzeća zahtijevaosiguranje razvnoteže između strateškog promišljanja i operativnog djelovanja menadžerakreiran je upitnik pod nazivom „Upravljanje kriznim situacijama“ te je sproveloistraživanje na referentnom uzorku preduzeća iz drvne industrije na teritoriji BiH. Kaokontrolni uzorak korištena su preduzeća raznih veličina koja ne pripadaju primarno drvnojindustriju BiH (preduzeća iz metalne, namjenske, prerađivačke i druge industrije), a sve izrazloga utvrđivanja postojanja određenih sličnosti prilikom upravljanja preduzećima,odnosno da li se i kod tih preduzeća manifestuju iste odnosno slične disproporcije uposlovanju. U cilju kreiranja sveobuhvatnijeg modela korištena su istraživanja mnogihautora koji su dali značajan doprinos razvoju ove naučne discipline.Ključne riječi: krizni menadžment, strateško promišljanje, operativna orijentacija

THE NECESSITY OF STRATEGIC THINKING AND OPERATIONALACTION DURING COMPANY CRISIS MANAGEMENT

Abstract: During a corporate crisis, it is necessary to establish a synergy between strategicthinking and operational action. However, managers often do not have a pro-activistattitude that requires finding a creative approach to problem-solving. This paper aims toinvestigate the extent to which Bosnia and Herzegovina's managers use strategic thinkingand operational action when trying to manage a corporate crisis. For the purpose of theresearch that tries to prove that successful crisis management requires ensuring a balancebetween strategic thinking and operational actions of managers, a "Crisis Management"questionnaire was created and a survey was conducted on a reference sample of woodindustry companies in Bosnia and Herzegovina. As a subsample, various size companiesthat do not belong primarily to the wood industry of Bosnia and Herzegovina (companiesfrom metal, arms/defence industry, processing, and other industries) were used, all todetermine the existence of certain similarities in company management, i.e. whether thesecompanies manifest the same or similar disproportions in business. To create a morecomprehensive model, research by many authors who have made a significant contributionto the development of this scientific discipline has been used.Keywords: crisis management, strategic thinking, operational orientation

46 Ekonomski fakultet u Zenici* sead.omercevic@unze.ba47 Ekonomski fakultet u Zenici, BiH* dzenan.kulovic@unze.ba48 Express Courirer d.o.o. Sarajevo – Licencirani zastupnik za UPS u BiH* mbavcic@ecbh.ba

40

Slobodan Mačar49

Ranko Markuš50

Ljiljan Veselinović51

UTICAJ PANDEMIJE COVID-19 NA TRŽIŠTE RADA U REPUBLICI SRPSKOJ

Apstrakt: COVID-19 pandemija obilježila je 2020. godinu i značajno se odrazila naposlovne performanse preduzeća. Ovaj rad prezentuje empirijske dokaze o negativnomuticaju COVID-19 pandemije na preduzeća, s posebnim fokusom na djelatnosti koje sunajviše pogođene krizom, kao i prikazom brojem radnika koji su otpušteni zbog COVID-19krize. Istraživanje je provedeno od strane Zavoda za zapošljavanje Republike Srpske udecembru 2020. godine na uzorku od 978 poslodavaca, koristeći slučajni stratifikovaniuzorak. Rezultati pokazuju da su u djelatnost pružanja smještaja te pripreme i usluživanjahrane poslodavci izvijestili najveći negativni uticaj na finansijski rezultat; te da su malapreduzeća više pogođena krizom nego srednja i velika. Posmatrano po ukupnom brojuzaposlenih, najviše su pogođene djelatnosti prevoza i skladištenja, te informacija ikomunikacija. Kompanije u uzorku su ukupno otpustile 1.646 radnika (od 30.916 radnikakoliko su zapošljavale prije krize), a kao razloge su naveli da je tek 356 radnika otpuštenozbog COVID-19 krize, što predstavlja 21,6% od ukupnog broja otpuštenih radnika. Sobzirom na specifičnosti svake djelatnosti, neophodno je instrumentima aktivne politikerada ublažiti posljedice krize, kako bi se zadržao prethodni nivo zaposlenosti.Ključne riječi: tržište rada, preduzeće, COVID-19, aktivne mjere

THE IMPACT OF COVID-19 PANDEMIC ON THE LABOUR MARKET IN THEREPUBLIC OF SRPSKA

Abstract: The COVID-19 pandemic was in the focus of 2020 and it significantly affectedthe company's business performance. This paper presents empirical evidence of thenegative impact of the COVID-19 pandemic on enterprises, with a special focus on theeconomic activities that are most affected by the crisis, as well as an overview of thenumber of workers laid off due to the COVID-19 crisis. The survey was conducted by theRepublic of Srpska Employment Bureau in December 2020 on a sample of 978 employers,using a random stratified sample. The results show that employers in the accommodationand food service sectors reported the largest negative impact on the financial result and thatsmall-sized enterprises were more affected by the crisis than medium and large ones.Observed by the total number of employees, the most affected are the activities of transportand storage, as well as information and communication sectors. The companies in thesample laid off a total of 1,646 workers (out of 25.633 workers that were employed beforethe crisis), of which 356 were laid off due to the COVID-19 crisis, representing 21.6% ofthe total number of laid-off workers. Given the specifics of each activity, it is necessary touse the instruments of active labour policy to mitigate the consequences of the crisis, inorder to maintain the previous level of employment.Keywords: labour market, enterprise, COVID-19, active labour market measures

49 Zavod za zapošljavanje Republike Srpske* slobodan.macar@zzzrs.net50 EU projekat “Unapređenje istraživanja tržišta rada”* rama@niras.com51 Ekonomski fakultet Univerziteta u Sarajevu* ljiljan.veselinovic@efsa.unsa.ba

41

Miroljub Krunić52

MOGUĆNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE U ZAUSTAVLJANJU NEGATIVNIHEKONOMSKIH KRETANJA I ULOGA EKSTERNOG FINANSIRANJA

Apstrakt: Samoodrživost ekonomskog razvoja u uslovima tržišno orjentisane privredeostala je kao ciljano opredjeljenje Bosne i Hercegovine tokom perioda nakon završetkagrađanskog rata. Na tom putu čekali su brjni izazovi i prilike da se izgradi otvorenaprivreda i uspostavi adekvatna povezanost sa regionalnim i globalnim tržištem. U saradnjisa međunarodnom zajednicom i međunarodnim finansijkim institucijama Bosna iHercegovina je preuzela obavezu da implementira brojne strukturalne reforme iinvesticione programe, koje nije izvršila na uspješan način. Ključne reforme nisu nizapočete. Izgubljeno vrijeme uz usporen i stagnirajući ekonomski rast, te propuštene prilikeza sistemska institucionalna i strukturna rješenja, ostavili su ekonomiju zemlje ranjivu ioslabljenu. U takvim okolnostima ostaje aktuelno pitanje mogućnosti zemlje da zaustavinegativna kretanja i održi stabilnost ekonomije u uslovima promjena na eksternom tržištuili poremećaja usled prirodnih katastrofa i svih promjena ekonomske i neekonomskeprirode, te pravovremeno prepozna sve buduće prijetnje i rizike. Kolike su mogućnosti zapromjene gledano iz domena eksternog finsiranja ili su potrebna kompleksnija rješenje?Uovom radu ćese osvijetliti kontekst moguće izlazneputanje i dati odgovor. Takođe,dinamika izazova i stepen aktivizma u odgovoru na njih tangiraće postojeću saradnju sameđunarodnom zajednicom, pa će se i to šire eksplicirati u radu.Ključne riječi: ekonomski razvoj; ekonomska politika; konkurentska sposobnost;tranzicijski učinak; otvorena privreda; robna razmjena; kretanje kapitala; investicije.

OPPORTUNITIES OF BOSNIA AND HERZEGOVINA IN STOPPING NEGATIVEECONOMIC TRENDS AND THE ROLE OF EXTERNAL FINANCING

Abstract: The self-sustainability of economic development in the conditions of a market-oriented economy remained the target of Bosnia and Herzegovina during the period afterthe end of the civil war. Along the way, there were urgent challenges and opportunities tobuild an open economy and establish adequate connections with the regional and globalmarket. In co-operation with the international community and international financialinstitutions, Bosnia and Herzegovina has committed itself to implement several structuralreforms and investment programs, which it has not completed successfully. Key reformshave not even begun. The lost time with slow and stagnant economic growth, and missedopportunities for systemic institutional and structural solutions, have left the country'seconomy vulnerable and weakened. In such circumstances, the question of the country'sability to stop negative trends and maintain economic stability in conditions of changes inthe external market or disturbances due to natural disasters and all changes of economic andnon-economic nature, and timely identify all future threats and risks remains relevant. Whatare the possibilities for change in terms of external financing or do we need a morecomplex solution? This paper will clarify the context of a possible output path and providean answer. Also, the dynamics of challenges and the degree of activism in response to themwill affect the existing cooperation with the international community, which will also bemore broadly explained in the paper.Keywords: economic development; economic policy; competitiveness; transition effect;open economy; trade; capital movements; investments.

52 Ministarstvo finansija i trezora BiH, Sarajevo* mkrunic@mft.gov.ba

42

Đorđe Marilović53

STANDARDNI LIČNI ODBITAK U POREZU NA DOHODAKREPUBLIKE SRPSKE

Apstrakt: Standardni lični odbitak jedan je od najvažnijih i praktičnonajzastupljenijih poreskih olakšica u porezu na dohodak Republike Srpske. Ovajinstitut bio je različito propisivan u poreskoj istoriji Republike Srpske, tako da jeu pojedinim trenucima bio čak ukinut. O ustavnosti odredaba o standardnimodbicima odlučivao je Ustavni sud Republike Srpske, sredinom 2020. godine. Uovom radu sagledava se pozitivno pravo o standardnom ličnom odbitku u okviruporeza na dohodak, razvoj ovog poreskog instituta u Republici Srpskoj, i ukazujese pojedine posljedice postojećih zakonskih normi koji su vidljivi iz pravneanalize ovoga instituta. Autor zaključuje da su kriterijum pravednosti(pravičnosti) oporezivanja, ustavna načela opštosti poreza i utvrđivanja poreskeobaveze prema ekonomskoj snazi, zanemarena, barem u nekim važnimaspektima, prilikom propisivanja standardnog ličnog odbitka i prilikomocjenjivanja ustavnosti odgovarajućih odredaba Zakona o porezu na dohodak.Ključne riječi: porez; dohodak; standardni lični odbitak; ekonomska snaga;prevaljivanje.

STANDARD PERSONAL INCOME TAX DEDUCTION IN THEREPUBLIC OF SRPSKA

Abstract: Standard personal tax deduction is one of the most common tax reliefsin the Republic of Srpska income tax. It has been prescribed in several differentmodalities in the past, and it has even been abolished for certain time periods. Theconstitutionality of standard personal income tax law provisions has been assessedby The Constitutional Court of the Republic of Srpska in 2020. The author analysesthe positive law, on the standard personal income tax deduction, and points outseveral corresponding effects of the laws and regulations in force. The authorargues that the principle of tax equity or fairness, and the constitutional principlethat everyone should pay, according to their capacity or ability to pay, have beendisregarded, at least in several aspects of the legislative process andconstitutionality assessment of tax laws.Keywords: tax; income; standard personal income tax deduction; ability to pay;tax shift.

53 Pravni fakultet Pale djordje.marilovic@pravni.ues.rs.ba

43

Arsen Hršum54

RESTRUKTURIRANJE JAVNIH PREDUZEĆA*

Apstrakt: U radu je prikazan pojam javnih preduzeća, osnovne karakteristike,pozicija u okviru privrede Bosne i Hercegovine sa naglaskom na osnovne izvoreneefikasnosti. Brojna ekonomska literatura je posvećena izučavanju uzroka lošihperformansi javnih preduzeća. Ipak, ne postoji dovoljan broj preporuka koje biomogućile kreiranje odgovarajućeg okvira za rješavanje izvora neefikasnosti ipotencijalnih negativnih uticaja javnih preduzeća na ekonomiju u cjelini. Tim priješto postoje značajne razlike u karkteristikama privređivanja, vrstama javnihpreduzeća i ulozi koju imaju u savremenim državama. Zbog toga, u radu seanaliziraju karakteristike procesa restrukturiranja, mogućnosti i specifičnostiprimjene na javna preduzeća sa naglaskom na pokretačke snage, moguće oblike ipozitivne efekte. Osnovni cilj rada je sagledavanje postojeće zakonodavneregulative u Bosni i Hercegovini koja se odnosi na proces restrukturiranja javnihpreduzeća i davanje preporuka u pogledu unaprijeđenja trenutnog regulatornogokvira i javnih politika kako bi se stvorile pretpostavke za sprovođenje procesarestrukturiranja sa ciljem minimiziranja negativnih efekata i prevazilaženjaograničenja sa kojima se susreću javna preduzeća u Bosni i Hercegovini.Ključne riječi: javni sektor, privatni sektor, javna preduzeća, restrukturiranje.

RESTRUCTURING OF STATE-OWNED ENTERPRISES

Abstract: The paper presents the concept of public enterprises, their maincharacteristics, their position within the economy of Bosnia and Herzegovina, andemphasizes the main sources of their inefficiency. Numerous economic literature isdedicated to questioning the causes of public enterprises' poor performance. Still,there aren’t enough recommendations that would allow creating a suitable framefor solving inefficiency and other potentially negative impacts public enterpriseshave on the economy. Especially since there are significant differences incharacteristics of the economy, types of public enterprises, and the role they havein contemporary countries. That’s why the paper analyzes characteristics of therestructuring process, possibilities, and specifics of applying it to public enterprisesemphasizing driving forces, possible types, and positive effects. The main goal ofthe paper is to review existing legislation related to the restructuring process ofpublic enterprises in Bosnia and Herzegovina and to give recommendations forimprovement of the existing regulatory frame and public policies, in order to createpresumptions for executing the restructuring process in a way that would minimizenegative effects and overcome limitations that public enterprises in Bosnia andHerzegovina are dealing with.Keywords: public sector, private sector, state-owned enterprises, restructuring.

54 Ekonomski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom Sarajevu; e-mail: ahrsum@gmail.com.* Ovaj rad je napisan u okviru projekta „Reforma zakonodavstva o restrukturiranju, reorganizaciji istečaju u svijetlu evropskih tendencija“.

44

Jelena Marjanović55

Marica Berić56

INOVATIVNOST PREDUZEĆA U REPUBLICI SRPSKOJ I ZNAČAJSAVJETODAVNE PODRŠKE ZA NJIHOV RAZVOJ

Apstrakt: Ovaj rad se bavi ispitivanjem nivoa i vrste inovativnosti u preduzećimaRepublike Srpske. Analiza se vrši s aspekta različitih djelatnosti i posmatra senjihov doprinos zapošljavanju. Pokazalo se da se empirijski podaci podudaraju sočekivanjima i da u malim firmama dominira proizvodna, a u velikim procesnainovacija. Među posmatranim preduzećima dominiraju ona koja su inovativnoneaktivna. Ona predstavljaju tri četvrtine od ukupnog broja posmatranih firmi.Razlog za takvo stanje je nisko ulaganje u istraživanje i razvoj i nepostojanjepodrške domaćim inovatorima. Poseban akcenat je stavljen na značaj vladinepodrške rastu i razvoju preduzeća. Iako se kao glavni argument za nisku stopupreduzetničke aktivnosti često navodi nedostatak finansijskih sredstava, za njihovopstanak i rast je neophodna savjetodavna i mentorska podrška od strane javnihinstitucija.Ključne riječi: inovativnost, zapošljavanje, savjetodavna podrška, mentorskapodrška

INNOVATIVENESS OF ENTERPRISES IN THE REPUBLIC OF SRPSKAAND SIGNIFICANCE OF ADVISORY SUPPORT FOR THEIR

DEVELOPMENT

Abstract: This paper examines the level and type of innovativeness in theRepublic of Srpska’s companies. The analysis is performed from the aspect ofdifferent sectors and their contribution to employment is observed. Empirical dataare matching with expectations and manufacturing innovation dominates in smallfirms and process innovation in large firms. Among the observed companies, thosethat are innovatively inactive dominate. They represent three-quarters of the totalnumber of observed companies. The reason for this situation is the low investmentin research and development and the lack of support for domestic innovators.Special emphasis was placed on the importance of government support to thegrowth and development of companies. Although the main argument for the lowrate of entrepreneurial activity is often the lack of financial resources, advisory andmentoring support from public institutions is necessary for their survival andgrowth.Keywords: innovativeness, employment, advisory support, mentoring support

55 Ekonomski fakultet Pale* marjanovicjelena1991@gmail.com56 Razvojna agencija Republike Srpske* marica.beric@rars-msp.org

45

Nataša Lizdek57

DIGITALNI NOMADI: RAD NA DALJINU KAO ALTERNATIVAKANCELARIJSKOM POSLU

Apstrakt: Usljed pandemije COVID-a 19 milioni ljudi širom svijeta počeli su poprvi put raditi na daljinu posao koji su do tada obavljali iz svojih radnihkancelarija. Za digitalne nomade to nije ništa novo, već jedini način rada kojipraktikuju. Rad na daljinu postao je „novo normalno“. Pojava digitalnih nomada jerezultat širokog spektra promjena i trendova na globalnom nivou – na prvommjestu globalizacije, tehnoloških inovacija i promjena na tržištu rada i udruštvenom životu ljudi. Digitalni nomadi jedni su od učesnika novonastale gigekonomije. U radu se skreće pažnja i na probleme sa kojima se digitalni nomadisuočavaju – finansijskom nesigurnošću i nedostatkom socijalne zaštite. Tržište radapretrpjeće značajne promjene u budućem periodu, a te promjene već su počele i svese više ubrzavaju. Budućnost rada je u tome da radnici zaista uživaju u tome gdje,kada, kako i na čemu rade.Ključne riječi: digitalni nomadi, digitalno nomadstvo, rad na daljinu, gigekonomija, budućnost rada

DIGITAL NOMADS: REMOTE WORK AS AN ALTERNATIVE TOOFFICE JOBS

Abstract: Amidst the COVID-19 pandemic, millions of people around the worldbegan to remote work for the first time on jobs they had previously done in theiroffices. For digital nomads, this is nothing new – it is their only way of working.Teleworking has become "the new norm". The emergence of digital nomads is aresult of a wide range of changes and trends on a global scale - namelyglobalization, technological innovation and changes in the labor market and thesocial life of people. Digital nomads are one of the participants in the emerging gigeconomy. The paper also draws attention to the problems that digital nomads face -financial insecurity and lack of social protection. The labor market will undergosignificant changes in the future, and these changes have already begun and areaccelerating. The future of work is workers truly enjoying where, when, how andwhat they work on.Keywords: digital nomads, digital nomadism, remote work, gig economy, futureof work

57 Ekonomski fakultet Pale* natasa.lizdek17@gmail.com

46

Vladimir Antić58

IZVORI RIZIKA I PRIJETNJI PO EKONOMSKI RAZVOJ IEKONOMSKU BEZBJEDNOST BOSNE I HERCEGOVINE

Apstrakt: U radu se analizira ekonomska bezbjednost kao dio nacionalne bezbjednosti,najprije određujući pojam, elemente i indikatore ekonomske bezbjednosti, a zatim vezuekonomske bezbjednosti sa ekonomskim razvojem. Predmet rada jeste analiza ekonomskebezbjednosti BiH unutar nacionalnog sistema bezbjednosti sa posebnim osvrtom naosnovne izvore rizika i prijetnji po ekonomski razvoj i ekonomsku bezbjednost sa aspektaBosne i Hercegovine. Cilj rada jeste da se ispitaju pojedini faktori ekonomske bezbjednostiu BiH (javni dug, dostupnost finansijskih resursa, tehnologija-posmatrana kroz izvoztehnoloških proizvoda, devizne rezerve, stopu rasta BDP), te da se ocijeni stepen njihovoguticaja na ekonomsku bezbjednost. Samim tim dolazimo do procjene stepena rizika nakome se nalazi BiH po pitanju ekonomske bezbjednosti. Hipoteza rada glasi da jeekonomska bezbjednost preduslov nacionalne bezbjednosti. Polazeći od navedenogproizilazi da je problematika istraživanja fokusirana na sagledavanje uticaja izabranihindikatora ekonomske bezbjednosti za koje postoje podaci, analize i trendovi kao iindikatora ekonomskog razvoja zemlje na ekonomsku bezbjednost.Ključne riječi: ekonomski sistem, ekonomska bezbjednost, ekonomski razvoj, nacionalnabezbjednost, budžet, BDP, investicije, dug.

SOURCES OF RISK AND THREATS TO ECONOMIC DEVELOPMENTAND ECONOMIC SECURITY OF BOSNIA AND HERZEGOVINA

Abstract: The paper analyzes economic security as a part of national security, first definingthe concept, elements, and indicators of economic security, and then the connection ofeconomic security with economic development. The subject of this paper is the analysis ofthe economic security of Bosnia and Herzegovina within the national security system withspecial emphasis on the main sources of risks and threats to economic development andeconomic security from the aspect of the country. This paper aims to examine certainfactors of economic security in Bosnia and Herzegovina (public debt, availability offinancial resources, technology - observed through the export of technological products,foreign exchange reserves, GDP growth rate), and to assess the degree of their impact oneconomic security. Thus, we come to an assessment of the degree of risk that the country isin observed from the economic security point of view. The hypothesis of the paper is thateconomic security is a precondition for national security. Based on the above-mentionedfacts, it follows that the research is focused on understanding the impact of selectedindicators of economic security for which there are data, analyzes, and trends as well asindicators of economic development of the country on economic security.Keywords: economic system, economic security, economic development, national security,budget, GDP, investments, debt.

58 OS BiH na misiji u DR Kongo * antić_vladimir@yahoo.com

47

Nikola Avram59

PRIMJENA "LEADER" PROGRAMA KAO KONCEPTA JAČANJAKONKURENTNOSTI I RURALNOG RAZVOJA EU

Apstrakt: U okviru ovog rada analiziraće se LEADER program i njegov doprinosruralnom razvoju EU. Evropska unija je početkom devedesetih godina prošlogvijeka pokrenula LEADER pristup ruralnom razvoju, koji kao koncept razvojapodrazumijeva mobilizaciju energije, resursa, ljudi i organizacija i podstičepartnerstva javnog, privatnog i civilnog sektora na lokalnom nivou. PristupLEADER kao jedno od svojih načela promoviše specifičan oblik partnerstvajavnog i privatnog sektora/lokalne akcione grupe. Saradnja između svih akteralokalnog života, kao i prilagođenost koncepcija i projekata razvoja lokalnojzajednici imperativ je inicijativa LEADER. Rezultati istraživanja pokazali su daprimjena ovog modela, uz aktivno angažovanje lokalnih i regionalnih akteraruralnog razvoja, obezbjeđuje dobre rezultate u podsticanju ruralnog razvoja ijačanja konkurentnosti u zemljama članicama Evropske unije.Ključne riječi: ruralni razvoj, LEADER koncept, lokalna akciona grupa, JPP,CLLD

APPLICATION OF THE LEADER PROGRAM AS A CONCEPT OFSTRENGTHENING THE COMPETITIVENESS AND RURAL

DEVELOPMENT OF THE EU

Abstract: Within this paper, the LEADER program and its contribution to EUrural development will be analyzed. In the early 1990s, the European Unionlaunched the LEADER approach to rural development, which as a developmentconcept implies the mobilization of energy, resources, people, and organizationsand encourages public, private, and civil sector partnerships at the local level. Asone of its principles, the LEADER approach promotes a specific form of public-private partnership / local action group partnership. Cooperation between allparticipants in local life and the adaptation of development concepts and projects tothe local community is an imperative of the LEADER initiative. The results of theresearch show that the application of this model, with the active involvement oflocal and regional participants in rural development, provides good results inencouraging rural development and strengthening competitiveness in the countrymembers of European Union.Keywords: rural development, LEADER concept, local action group, PPP, CLLD

59 Generalštab OS BiH Sarajevo* nidjors@yahoo.com;

STUDENTSKA SESIJA – 25. MART 2021. GODINE U 12.00h str.

1. Dejan PljucoZEMLJE ZAPADNOG BALKANA I COVID-19: KAKO PREBRODITI KRIZU I

PODSTAĆI RAZVOJ51

2. Kristina Ilić UPOTREBA MOBILNIH APLIKACIJA ZA TURIZAM U BOSNI I HERCEGOVINI 52

3. Miroslav Perović ANALIZA LIKVIDNOSTI KOMERCIJALNE BANKE A. D. BANJA LUKA 53

4. Marica SmiljanićUPRAVLJANJE INOVACIJAMA I NJEGOVANJE KORPORATIVNOG

PREDUZETNIŠTVA54

5. Boris BrezoVioleta Ivković

PERCEPCIJA LOKALNOG STANOVNIŠTVA O ATRAKTIVNOSTI JAHORINEKAO TURISTIČKE DESTINACIJE U LJETNOM PERIODU

55

6. Kristina KovačevićUTICAJ INFORMACIONIH TEHNOLOGIJA NA PUTOVANJE TURISTA IZ

BOSNE I HERCEGOVINE56

7. Sara StanišićPRIVREDNE PERFORMANSE BOSNE I HERCEGOVINE KAO MOTIV ZASTRANO DIREKTNO ULAGANJE MULTINACIONALNIH KOMPANIJA

57

8. GordanaMilovanović

NERAZVIJENOST ŽIVOTNOG OSIGURANjA U REPUBLICI SRPSKOJ-NEPOVJERENjE ILI NEPOZNANICA

58

9. Jovana BlagojevićVladimirka Lakić

ZNAČAJ LJUDSKIH RESURSA U TURIZMU I NJIHOVA ZAVISNOST ODTURISTIČKE TRAŽNJE

59

51

Dejan Pljuco1

ZEMLJE ZAPADNOG BALKANA I COVID-19: KAKO PREBRODITIKRIZU I PODSTAĆI RAZVOJ

Apstrakt: Kriza izazvana pandemijom COVID-19 virusa pogodila je privredezemalja širom svijeta. S ciljem sprečavanja širenja zaraze vlasti su ograničile radbrojnih privrednih subjekata. Zatvaranje je izazvalo značajne gubitke usljedobustavljanja proizvodnje i rada kompanija. Oporavak će pogotovo biti težak uzemljama u razvoju čija privreda je nedovoljno konkurentna. Budući da uprivrednoj strukturi zemalja Zapadnog Balkana dominiraju radno i resursnointenzivne djelatnosti, izlazak ovih zemalja iz krize biće relativno spor. Imperativje da se fokus ekonomske politike u ovim državama pomjeri ka restrukturisanjuprivrede, koje bi omogućilo održiv razvoj i veću otpornost na eksterne ekonomskešokove. Uvažavajući iskustvo stečeno tokom zatvaranja, cilj ovog rada jeidentifikovati uzroke sporog oporavka u zemljama Zapadnog Balkana i ukazati naulogu ekonomske politike u prevazilaženju krize i stvaranju pretpostavki za održivirazvoj u postkriznom periodu.Ključne riječi: konkurentnost, privredna struktura, kriza, ekonomska politika

WESTERN BALKAN COUNTRIES AND COVID-19: HOW TOOVERCOME THE CRISIS AND ENCOURAGE DEVELOPMENT

Abstract: The crisis caused by the COVID-19 virus has hit the economies ofcountries around the world. To prevent the spread of the infection, the authoritiesrestricted the work of numerous economic entities. The lockdown causedsignificant losses due to the interruption of production and operation of thecompanies. Recovery will be particularly difficult in developing countries whoseeconomies are insufficiently competitive. Because the economic structure of theWestern Balkan countries is dominated by labor-intensive and resource-intensiveactivities, the exit of these countries from the crisis will be relatively slow. Thefocus of economic policy in these countries must be shifted towards economicrestructuring, which would enable sustainable development and greater resilienceto external economic shocks. Taking into account the experience gained during thelockdown, this paper aims to identify the causes of slow recovery in the countriesof the Western Balkans and to point out the role of economic policy in overcomingthe crisis and creating preconditions for sustainable development in the post-crisisperiod.Keywords: Competitivness, economic structure, crisis, economic policy

1 Student master studija na Ekonomskom fakultetu Pale* dejanp1997@gmail.com

52

Kristina Ilić2

UPOTREBA MOBILNIH APLIKACIJA ZA TURIZAM U BOSNI IHERCEGOVINI

Apstrakt: Sam turizam predstavlja jedan od najbrže rastućih sektora u svijetu. E-turizam digitalizuje sve procese i lance vrijednosti u turizmu, hotelijerstvu,turističkim i ugostiteljskim djelatnostima. Lanac vrijednosti predstavljaorganizaciju kao lanac aktivnosti koje dodaju vrijednost proizvodu ili usluzi čiji jekrajnji rezultat profit. Pojava interneta i digitalne tehnologije doprinosi većojefikasnosti i efektivnosti poslovanja. Na mobilne aplikacije u turizmu se moraozbiljno računati, jer su one u svijetu već počele da zamjenjuju tradicionalneturističke vodiče u velikoj mjeri. Budućnost će obilježiti veći broj putovanja ipovećane turističke aktivnosti. Kako raste broj putovanja, tako raste i potreba da taputovanja budu ispunjena novim mogućnostima. Tu se najviše misli na stvaranjenovih, pouzdanijih i jeftinijih načina rezervacija i obilaska turističke destinacije. Uradu je prikazano istraživanje trenutnog stanja razvijenosti mobilnih aplikacija zaturizam, koje pokazuje da je Bosna i Hercegovina tek na početku razvoja svojihmobilnih aplikacija.Ali, svakako treba istaći napor turističkih subjekata koji imajumobilne aplikacije za turizam kao jedan iskorak u jačanju turizma Bosne iHercegovine.Ključne riječi: e-turizam, internet, mobilne aplikacije, Bosna i Hercegovina

USE OF MOBILE APPLICATIONS FOR TOURISM IN BOSNIA ANDHERZEGOVINA

Abstract: Tourism is one of the fastest-growing sectors in the world. E-tourismdigitalizes all processes and value chains in tourism, hospitality, and tourism andservice activities. A value chain represents an organization as a chain of activitiesthat add value to a product or service whose final result is profit. The advent of theInternet and digital technology contributes to greater efficiency and effectivenessof business. Mobile applications in tourism must be seriously counted on becausethey have already started to replace traditional tourist guides to a large extent allaround the world. The future will be marked by more travelling and increasedtourist activity. As the number of trips grows, so does the need for those trips to befilled with new opportunities. This is mostly about creating new, more reliable, andcheaper ways of booking and touring a tourist destination. The paper presents astudy of the current state of development of mobile applications for tourism, whichshows that Bosnia and Herzegovina is at the very beginning of the development ofits mobile applications. However, the efforts of tourism entities that have mobileapplications should certainly be emphasized as a step forward in strengthening thetourism of Bosnia and Herzegovina.Keywords: e-tourism, internet, mobile applications, Bosnia and Herzegovina

2 Student master studija na Ekonomskom fakultetu Pale* kristinailic504@gmail.com

53

Miroslav Perović3

ANALIZA LIKVIDNOSTI KOMERCIJALNE BANKE A. D. BANJALUKA

Apstrakt:Osiguranje likvidnosti bilo koje banake je ključan preduslov njenoguspiješnog poslovanja. Neispunjenje neke njene obaveze radi manjka likvidnihsredstava banci može stvoriti dodatne troškove u vidu zateznih kamata i penalakoje ona mora platiti. Još gora stvar po bilo koju depozitno – štednu instituciju jesituacija u kojoj ona trenutačno nema dovoljno sredstava da izmiri obaveze premasvojim deponentima. To se negativno odražava na publicitet banke i stvaranervozu i strah kod njenih deponenata. U tom slučaju bi se problem mogao uvećatido te mjere da svi deponenti žele da povuku svoja sredstva iz takve banke što bidotičnu banku moglo dovesti čak i do zatvaranja. Koliko je zapravo složeno i teškoupravljati jednm takvom institucijom govori i činjenica da banka stalno moratatražiti kompromis između sigurnosti, likvidnosti i profitabilnosti. Ako je onapreviše blizu jednom kraju tog magičnog trougla njeno dugoročno poslovanje idugoročan uspjeh je izvjesno ugrožen.Ključne riječi: Komercijalna banka a. d. Banja Luka, pokazatelji likvidnosti,koeficijenti za mjerenje likvidnosti, ročna transformacija,

LIQUIDITY ANALYSIS OF A KOMERCIJALNA BANKA A. D. BANJALUKA

Abstract: Ensuring the liquidity of any bank is a key prerequisite for its successfuloperation. Failure to meet some of its obligations due to lack of liquid funds cancreate additional costs for the bank in the form of default interest and penalties thatit must pay. An even worse thing for any deposit-saving institution is the situationin which it currently does not have sufficient funds to settle its obligations to itsdepositors. This negatively affects the publicity of the bank and createsnervousness and fear among its depositors. In that case, the problem could increaseto the extent that all depositors want to withdraw their funds from such a bank,which could even lead to the closure of the bank in question. How complex anddifficult it is to manage such an institution is shown by the fact that the bank mustconstantly look for a compromise between security, liquidity, and profitability. If itis too close to one end of that magic triangle, its long-term business and long-termsuccess are certainly at risk. However, we lack space and time to dedicateourselves to the analysis of all three components, thus the emphasis will be placedon the liquidity analysis of the Komercijalna banka a. d. Banja Luka.Keywords: Komercijalna banka a. d. Banja Luka, liquidity indicators, liquidityratios, maturity transformation

3 Student master studija na Ekonomskom fakultetu Pale* perovicmiroslav94@gmail.com

54

Marica Smiljanić4

UPRAVLJANJE INOVACIJAMA I NJEGOVANJE KORPORATIVNOGPREDUZETNIŠTVA

Apstrakt: Glavni izazov za preduzetnika 21.vijeka jeste pronalaženje načina da sekonkurenti nadmudre i da se razvija brže od njih. Globalizacija, digitalizacija, svezahtjevniji kupci su samo neki od faktora koji utiču na preduzetnike, posmatranona svjetskom nivou, odnosno tjeraju ih da napuste tradicionalne načine poslovanja ida se sve više okreću ka inovacijama, a s tim u vezi korporativno preduzetništvoposebno dobija na značaju. Korporativno preduzetništvo je sve manje stvar izbora,a sve više neophodnost za očuvanje tržišne pozicije odnosno opstanak na tržištu.Korporativno preduzetništvo podstiče zaposlene na individualno preuzimanjeinicijative i na taj način se stvara pogodno tlo za rađanje inovacija koje su jedinagarancija opstanka na ovako dinamičnom tržištu.Ključne riječi: inovacije, disruptivne inovacije, korporativno preduzetništvo

INNOVATION MANAGEMENT AND NURTURING CORPORATEENTREPRENEURSHIP

Abstract: The main challenge for 21st-century entrepreneurs is to find ways tooutsmart competitors and grow faster than them. Generally speaking, globalization,digitalization, and increasingly demanding customers are just some of the factorsthat affect companies. In reality, they force them to abandon traditional ways ofdoing business and turn more and more to innovation, which, as a result,encourages the importance of corporate entrepreneurship.As we can see Corporate entrepreneurship is less and less a matter of choice andmore and more a necessity for preserving the market position, or even the survivalon the market.Keywords: innovation, disruptive innovation, corporate entrepreneuship

4 Student master studija na Ekonomskom fakultetu Pale* maricamare93@gmail.com

55

Violeta Ivković5

Boris Brezo6

PERCEPCIJA LOKALNOG STANOVNIŠTVA O ATRAKTIVNOSTIJAHORINE KAO TURISTIČKE DESTINACIJE U LJETNOM PERIODU

Apstrakt: Nakon Olimpijade Jahorina se transformisala u izuzetno privlačnuturističku destinaciju, te je uključena i u međunarodne turističke tokove. Jahorinaobiluje netaknutom prirodom, crnogoričnom šumom, planinskim izvorima, divljimkonjima, planinskim stazama, brojnim biljem i bobičastim voćem. U vrijemeekstremnih vrućina mnogi gosti nalaze trenutke razonode u aktivnostima kojeJahorina pruža: šetnje označenim planinskim stazama, biciklizam, brdskibiciklizam, panoramsko razgledanje planinskih vrhova, vožnja kvadovima, dječijeatrakcije, a naročito je popularna kod sportista za visinske pripreme. Jahorina jeplanina za sve i pogađa svačiji ukus, a svojom bogatom ponudom posjetiocimanesebično nudi razonodu i odmor za sva čula 365 dana u godini. Sa teorijskogstanovišta, u radu je pažnja posvećena značaju turizma u BiH, ekološkoj dimenzijiturizma na Jahorini, značaju OC Jahorina za razvoj planine i prikazana je ljetnaponuda ove olimpijske ljepotice. Istraživački dio odnosi se na percepcijustanovništva o atraktivnosti planine u ljetnom periodu.Ključne riječi: Jahorina, planinski turizam, ljetna ponuda, percepcija stanovništva.

LOCAL POPULATION PERCEPTION ON THE ATTRACTIVENESS OFJAHORINA AS A TOURIST DESTINATION IN THE SUMMER PERIOD

Abstract: After the Olympic Games, Jahorina gained a reputation as an attractivetourist destination and was included in the international tourist movements.Jahorina is abundant in untouched nature, evergreen forest, mountain springs, wildhorses, mountain trails, numerous herbs, and berries. During extremely hot weathermany guests find their moments of joy in the activities Jahorina offers: hikingthrough marked mountain trails, biking, mountain biking, panoramic sightseeing ofmountain peaks, quad rides, attractions for children, and the mountain isparticularly popular for high altitude sport preparations. Jahorina is the mountaincreated for everything and it pleases everyone’s taste. With its abundant offer, itselflessly provides joy and rest for all senses, 365 days a year. From the theoreticalpoint of view, this paper pays attention to the importance of tourism in BiH, theecological dimension of tourism on Jahorina, including the importance of OCJahorina for mountain development and it also presents the summer offer of thisOlympic beauty. The research part of the paper refers to the perception of thepopulation about the attractiveness of the mountain in the summer.Key words: Jahorina, mountain tourism, summer offer, population perception.

5 Student master studija na Ekonomskom fakultetu Pale* violetaivkovic1996@gmail,com6 Student master studija na Ekonomskom fakultetu Pale* brezo57@gmail.com

56

Kristina Kovačević7

UTICAJ INFORMACIONIH TEHNOLOGIJA NA PUTOVANJE TURISTAIZ BOSNE I HERCEGOVINE

Apstrakt: Svakodnevni razvoj tehnologije donosi nove mogućnosti. Upotrebainterneta ima veliki uticaj kako na pojedinca tako i na život savremenog društva.Razvoj tehnologije ima veliki značaj u bankarstvu, biznisu, obrazovanju i mnogimdrugim sferama života. Takođe, pristup internetu nam omogućava dostupnostpotrebnih informacija. Internet je postao sastavni dio turizma. Informacionokomunikacione tehnologije imaju značajan uticaj na poslovanje u turizmu i boljojpromociji turističkih mjesta. Uticaj interneta se ogleda u komunikaciji i stvaranjudruštvenih veza, on-line kupovini, poslovanju i elektronskom marketingu i sl.Pored sociološkog i ekonomskog značaja internet ima i politički značaj pa su takosvakom pojedincu dostupne sve informacije, mogućnost javnog iznošenja stavova,kritika i mišljenja. Takođe, internet i tehnologije imaju pozitivan uticaj i napromovisanje kulture i umjetnosti.Ključne riječi: Internet, informacione tehnologije, društvene mreže, turizam.

THE IMPACT OF INFORMATION TECHNOLOGIES ON THETRAVELLING OF TOURISTS FROM BOSNIA AND HERZEGOVINA

Abstract: Everyday development of technology brings new possibilities. The useof the Internet has a great impact on both the individual and the life of modernsociety. Technology development is of great importance in banking, business,education, and many other spheres of life. Also, the internet allows us to access thenecessary information. The Internet has become an integral part of tourism.Information and communication technologies have a significant impact on thetourism business and better promotion of tourist destinations. The influence of theInternet is reflected in communication and the creation of social connections,online shopping, business and electronic marketing, etc. In addition to sociologicaland economic significance, the Internet also has political significance. Allindividuals have access to all information, the possibility of publicly expressingviews, criticism, and opinion. Furthermore, the Internet and technologies have apositive impact on the promotion of culture and art.Keywords: Internet, information technologies, social networks, tourism.

7 Student master studija na Ekonomskom fakultetu Pale* kkovacevic548gmail.com

57

Sara Stanišić8

PRIVREDNE PERFORMANSE BOSNE I HERCEGOVINE KAO MOTIVZA STRANO DIREKTNO ULAGANJE MULTINACIONALNIH

KOMPANIJA

Apstrakt: Kompanija razmatra mnoge faktore prilikom donošenja odluke ostranom direktnom investiranju. Karakteristike jedne zemlje mogle bi biti motiv zastrano direktno investiranje koje će doprinijeti povećanju dobiti multinacionalnihkompanija. Imajući u vidu privredna kretanja, kao i visinu ostvarenih investicija uBosni i Hercegovini, postavlja se pitanje na osnovu kojih faktora strani investitoridonose odluku o realizaciji ulaganja u BiH. Odgovor na ovo pitanje pokušaćemodati sagledavanjem trenutne privredne klime u BiH, kao i analiziranjem provedenihistraživanja o motivima stranih investitora za strano direktno investiranje u BiH.Dobijeni rezultati ukazuju na to da strani ulagači vide BiH kao povoljnu destinacijuza strana ulaganja, te da treba biti optimističan u pogledu priliva stranih direktnihinvesticija u narednom periodu. BiH je atraktivna za strane investitore zboggeografskog i strateškog položaja, potencijala domaćeg tržišta, postojećih resursa ilogistike, te iskustva i tradicije koju BiH ima u određenim granama industrije.Ključne riječi: multinacionalna kompanija, strane direktne investicije, motivi,privredne performanse, BiH.

ECONOMIC PERFORMANCE OF BOSNIA AND HERZEGOVINA AS AMOTIVE FOR THE FOREIGN DIRECT INVESTMENT OF

MULTINATIONAL COMPANIES

Abstract: A company considers many factors when deciding on foreign directinvestment. The characteristics of a country could be a motive for foreign directinvestment that will contribute to increasing the profits of multinational companies.Having in mind the economic trends, as well as the amount of realized investmentsin Bosnia and Herzegovina, the question arises based on what factors foreigninvestors decide on the realization of investments in Bosnia and Herzegovina. Wewill try to answer this question by looking at the current economic climate inBosnia and Herzegovina, as well as by analysing the conducted research on themotives of foreign investors for foreign direct investment in Bosnia andHerzegovina. Obtained results indicate that foreign investors see Bosnia andHerzegovina as a favourable destination for foreign investment and that we shouldbe optimistic about the inflow of foreign direct investment in the coming period.Bosnia and Herzegovina is attractive to foreign investors due to its geographicaland strategic position, domestic market potential, existing resources, and logistics,as well as the experience and tradition that it has in certain industries.Keywords: multinational company, foreign direct investment, motives, economicperformance, Bosnia and Herzegovina.

8 Student master studija na Ekonomskom fakultetu Brčko* sarastanisic997@gmail.com

58

Gordana Milovanović9

NERAZVIJENOST ŽIVOTNOG OSIGURANjA U REPUBLICI SRPSKOJ-NEPOVJERENjE ILI NEPOZNANICA

Apstrakt: Osiguranje je nastalo kao posledica potrebe da se organizovano radi naspriječavanju ili ublažavanju posledica štetnih događaja. S ekonomske tačkegledišta , osiguranje je jedan vid naknade osiguranih rizika finansijskim sredstvimadobijenih od strane osiguranika. Ono što čini specifičnim životno osiguranje jesteda ono predstavlja kombinaciju osiguranja od osiguranog rizika i štednje. Ono kaotakvo ima širi značaj ne samo za osiguravača, osiguranika nego i za širu društvenuzajednicu. Iako bilježi blagi rast životno osiguranje u Republici Srpskoj je na vrloniskom stepenu razvoja a kao posledica tome jeste nepovjerenje i nepoznanicastanovništva o ovom obliku osiguranja.Ključne riječi: osiguranje, osiguranik, životno osiguranje, nepovjerenje ,nepoznanica

UNDERDEVELOPMENT OF LIFE INSURANCE IN THE REPUBLIC OFSRPSKA- DISTRUST OR IGNORANCE

Abstract: Insurance appeared as a consequence of the need to work in anorganized way to prevent or mitigate the consequences of harmful events. From theeconomic aspect, insurance is a form of reimbursement for insured risks usingfinancial resources received from the insured. What makes life insurance specific isthat it is a combination of insurance against covered risks and savings. As such, ithas a wider significance not only for the insurer and the insured but also for thewider community.Although recording a slight increase, life insurance in theRepublic of Srpska is at a very low level of development, which is a consequenceof distrust and ignorance of the population about this form of insurance.Keywords: insurance, insured, life insurance, distrust, ignorance

9 Alumina D.O.O. Zvornik* gordanam1990@gmail.com

59

Jovana Blagojević10

Vladimirka Lakić11

ZNAČAJ LJUDSKIH RESURSA U TURIZMU I NJIHOVA ZAVISNOSTOD TURISTIČKE TRAŽNJE

Apstrakt: Hotelijerstvo je zahtjevna djelatnost izložena velikom uticajukonkurencije te je opstanak hotela na tržištu moguć jedino praćenjem trendova kojise odnose na unapređenje kvaliteta poslovanja, odnosno proizvoda i usluga kojepružaju. Kao nosioci turističke ponude hoteli treba da imaju stručno, motivisano izadovoljno osoblje, koje ostavlja primarni, a ujedno i odlučujući utisak na gosta.Hotelijerstvo je “živa” djelatnost u kojoj se interakcija sa gostom odvija odnjegovog dolaska u objekat, do napuštanja istog i zbog toga je neophodnoadekvatno birati zaposlene. Nedovoljno stručno, nemotivisano i nezadovoljnoosoblje loše utiče na reputaciju hotela, a samim tim i na konkurentnost. Korisnikhotelskih usluga koji se u hotelu osjetio dobrodošlim, uvijek je spreman ponovoposjetiti svoje domaćine, te prenositi svoje impresije porodici i prijateljima,stvarajući na taj način krug lojalnih gostiju.Ključne riječi: ljudski resursi, hotelijerstvo, gost, konkurentnost;

THE IMPORTANCE OF HUMAN RESOURCES IN TOURISM ANDTHEIR DEPENDENCE ON TOURIST DEMAND

Abstract: Hotel management is a demanding activity exposed to the greatinfluence of competition, and the survival of hotels on the market is possible onlyby following trends related to improving the quality of business, i.e. products andservices they provide. As carriers of the tourist offer, hotels should haveprofessional, motivated, and satisfied staff, which leaves a primary, and at the sametime crucial impression on the guest. Hotel management is a "live" activity inwhich the interaction with the guests takes place from their arrival to the facilityuntil they leave it. Therefore it is necessary to adequately choose employees.Insufficiently professional, unmotivated, and dissatisfied staff negatively affectsthe hotel's reputation and competitiveness. The users of hotel services who feelwelcome in a hotel are always eager to visit their hosts again and share theirimpressions with family and friends, thus creating a circle of loyal guests.Keywords: hospitality, human resources, guest, competitiveness;

10Student master studija na Ekonomskom fakultetu Pale* - jovanablagojevic175@gmail.com11Student master studija na Ekonomskom fakultetu Pale* - lvladimirka@yahoo.com

CIP - Каталогизација у публикацијиНародна и универзитетска библиотекаРепублике Српске, Бања Лука

33(048)

НАУЧНА конференција са међународним учешћем Јахоринскипословни форум "Југоисточна Европа у вртлогу кризе 2020,дисруптивних иновација, политика и мјера за одрживи привреднираст" (10 ; 2021 ; Јахорина) Knjiga apstrakata / X Naučna konferencija sa međunarodnimučešćem Jahorinski poslovni forum 2021, "Jugoistočna Evropa u vrtlogukrize 2020, disruptivnih inovacija, politika i mjera za održivi privrednirast", Jahorina, 25-26. mart 2021. godine ; [organizator konferencije]Ekonomski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom Sarajevu ;[koorganizatori konferencije] Ekonomski fakultet Podgorica, UniverzitetCrne Gore, Ekonomski fakultet Subotica, Univerzitet u Novom Sadu,Ekonomski fakultet Univerziteta Sv. Ćirilo i Metodije u Skopju = Book ofAbstracts / X Scientific Conference with International ParticipationJahorina Business Forum 2021, "South-east Europe in the Vortex of the2020 Crisis, Disruptive Innovations, Policies and Measures forSustainable Economic Growth", Jahorina, 25-26th march 2021 ;[organizers] Faculty of Economics Pale, University of East Sarajevo ;[coorganizers] Faculty of Economics Podgorica, University ofMontenegro, Faculty of Economics Podgorica, University ofMontenegro,Faculty of Economics Ss. Cyril and Methodius, Universityin Skopje ; [predsjednik naučnog odbora Branko Đerić]. - Pale :Ekonomski fakultet, 2021 (Istočno Novo Sarajevo : Kopikomerc). - 59стр. ; 30 cm

Упор. срп. текст и енгл. превод. - Тираж 100. - Напомене уз текст.

ISBN 978-99976-771-3-6

COBISS.RS-ID 131047681