1

EKONOMSKA GEOGRAFIJA

EKONOMIST

PETANESTO NASTAVNO PISMO

STANOVNITVO HRVATSKE I NASELJA U HRVATSKOJ

4. razred

Tekst uredila: DUBRAVKA PREBEG-NOVAK, prof.

Zagreb, 2011.

2

SADRAJPOLAZNICIMA 3KARTA REPUBLIKE HRVATSKE ..............................................................5KARTA GUSTOE NASELJENOSTI HRVATSKE ....................................6

1. Stanovnitvo kao imbenik gospodarskog razvoja i prostorne organizacije ................................................................................7

2. Naselja i oblici naseljenosti ......................................................18LITERATURA ZA PRODUBLJIVANJE ZNANJA.....24KONTROLNA ZADAA......25PITANJA ZA SAMOUENJE I PROVJERU ZNANJA..26PROSTOR ZA BILJEKE.28

3

POLAZNICIMA!

Ovo Nastavno pismo namijenjeno je polaznicima koji ele savladati nastavni program geografije za etvrtu godinu smjer ekonomist za srednje obrazovanje odraslih.

U Nastavnom pismu je na saet, jasan i pregledan nain izloen osnovni sadraj i najvanija znanja propisanog programa geografije za etvrtu godinu srednjeg obrazovnja odraslih. Vrijednost Nastavnog pisma daju kljuni pojmovi, te sa na kraju Nastavnog pisma se nalaze zadaci i primjeri za samoprovjeru steenog znanja. Toni odgovori na pitanja nalaze se u samom Nastavnom pismu.

Ovo Nastavno pismo podijeljeno je u dvije nastavne cjeline:

1. Stanovnitvo kao imbenik gospodarskog razvoja i prostorne organizacije

2. Naselja i oblici naseljenosti

Svako poglavlje obrauje nekoliko nastavnih jedinica. Navedeni su brojevi stranica u udbeniku Ekonomska geografija 4 koje treba proitati i prouiti kako bi se to kvalitetnije i potpunije usvojilo gradivo pojedine teme. Niz pitanja i zadaci za samoprovjeru se nalaze na kraju su ovog Nastavnog pisma koji e polaznicima olakati savladavanje gradiva i samoprovjeru usvojenog znanja. Rjeenja zadataka i odgovori na pitanja nalaze u tekstu ovog Nastavnog pisma.

Uz ovo Nastavno pismo kao osnovni izvor znanja polaznici trebaju konzultirati i redovni udbenik iz ekonomske geografije za etvrti razred srednje ekonomske kole pod naslovima: Ekonomska geografija 4 u izdanju kolske knjige iz Zagreba, u izdanju 2011. U udbeniku su istovjetni sadraji obraeni postupno i detaljno. Udbenik je bogato opremljen slikama, fotografijama, kartama, crteima, shemama, grafikonima koji zorno ilustriraju gradivo i olakavaju njegovo shvaanje i usvajanje. Predlaemo polaznicima, korisnicima ovog Nastavnog pisma, iako sadrava osnovne slikovne materijale, da u udbeniku posebnu pozornost poklone upravo slikovnom materijalu. U Nastavnom pismu se navode brojevi stranica na kojima je u udbenicima tiskan slikovni materijal.

Na kraju, elimo da polaznicima programa srednjeg obrazovanja odraslih smjer ekonomist ovo Nastavno pismo poslui kao pouzdan izvor znanja iz

4

nastavnog programa ekonomske geografije, da im olaka uenje i da u njima probudi elju za daljnjim obrazovanjem.

Zagreb, rujan 2011. Autor

5

KARTA REPUBLIKE HRVATSKE

6

KARTA GUSTOE NASELJENOSTI HRVATSKE

7

1. STANOVNITVO KAO IMBENIK GOSPODARSKOG RAZVOJA I PROSTORNE ORGANIZACIJE( ud. str. 56 69 )

- Kretanje broja stanovnika: Povezano s povijesnim i vojno-politikim zbivanjima i procesima Iseljavanja stanovnitva bila je posljedica loih gospodarskih odnosa nakon

Prvoga i Drugoga svjetskog rata Plansko gospodarstvo, razvoj industrije dolazi do unutarnjih migracija i

postepenog rasta broja stanovnika Tijekom devedesetih godina 20.st. dolazi do pada broja stanovnika ( negativni

prirodni prirast ), to e biti i za posljedicom Domovinskog rata nakon kojeg nee samo doi do pada broja stanovnika nego i do iseljavanja sa podruja koji su ratom bili nastradali.

Dinamika rasta stanovnitva od 1857 do 2001. godine

8

9

- Gustoa naseljenosti i razmjetaj stanovnitva: Po relativnoj gustoi naseljenosti ubraja se u natprosjeno gusto naseljene

europske zemlje Umjerena gustoa naseljenosti Neravnomjerna napuenost stanovnitva utjecaj reljefa i klime Rjee naseljeni prostori su prirodno krti, reljefno i klimatski nepovoljni

prostori Gorski kotar, Lika, Podvelebitsko primorje, Dalmatinska zagora i vei broj hrvatskih otoka

Najgue naseljeni prostori panonsko-peripanonski prostor te jadranski prostor ( prirodno bogati i klimatsko povoljni prostori )

10

Gustoa naseljenosti Hrvatske od 1857. do 2001. godine

Gustoa naseljenosti po upanijama Hrvatske

11

- Spolno-dobni sastav stanovnitva: Prema popisima dokazano je da je vei postotak enskog nego mukog

stanovnitva Razlog tomu je velika stradavanja mukog stanovnitva tijekom ratova i vea

bioloka otpornost ena Dobni sastav brojne gospodarske krize, ratni sukobi omoguili su valove

iseljavanja mladog stanovnitva i time i pad prirodnog prirasta ( broj roenih ) U posljednjih nekoliko godina, a posebno nakon Domovinskog rata smanjio se

udio mladog i zrelog stanovnitva, a poveao se udio starog stanovnitva Takva dobna struktura je pogubna za Hrvatsku ako nastavi gubiti mlado

stanovnitvo doi e do toga da e se morati uvoziti radna snaga Takoer postoje i razlike izmeu sela i gradova gradovi se razvijaju, a neki

prostori izumiru ( Dalmatinska zagora )

Spolno dobni sastav stanovnitva Hrvatske

12

- Gospodarska struktura stanovnitva: Udio zaposlenih u pojedinim sektorima ovisi o gospodarskom razvoju Ekonomska struktura zaposlenih ima za posljedicu negativne procese

gospodarskog razvoja u kojima dolazi do smanjenja poljoprivrednog i industrijskog radnog stanovnitva, a nije dolo do suvremene organizacije i modernizacije proizvodnje koja bi poveala broj zaposlenih

Negativni procesi siva ekonomija / rad na crno, odlazak radno sposobnih u inozemstvo/ izvoz mozgova , veliki broj nezaposlene V i VSS spreme ....., poveanje broja umirovljenika

Udio zaposlenih po sektorima djelatnosti

13

Udio dobnih skupina i radni status prema dobnim skupinam

Udio zaposlenih i nezaposlenih prema strunoj spremi

- Obrazovna struktura stanovnitva: Dostigla je tijekom povijesti pozitivnu obrazovnu sredinu koja je u novije

vrijeme popraena negativnim procesima Problemi odljev mozgova, nedovoljan broj osnovnih, srednjih kola te

kvalitetnih fakulteta te nemogunosti zapoljavanja mladog i visokoobrazovnog kadra

U obrazovnoj strukturi prevladava stanovnitvo s nepotpunom i zavrenom srednjom kolom ( 54, 7 % )

14

Obrazovna struktura stanovnitva Hrvatske

- Narodnosni i vjerski sastav stanovnitva: Prisutnost mnogobrojnih narodnosnih skupina i etnikih manjina u Hrvatskoj

su posljedica povijesnih zbivanja i procesa Narodi Talijani, Nijemci, Albanci, Slovenci, Maari, esi, Poljaci, Slovaci,

Srbi, Bonjaci, Ukrajinci, Rusini, Makedonci, Crnogorci, Romi ........... Vjerska struktura takoer je posljedica nacionalne strukture stanovnitva Vjera rimokatolika, pravoslavna, islamska Slubeni jezik hrvatski jezik

15

Vjerski sastav Hrvatske

16

Narodnosni sastav stanovnitva Hrvatske

17

- Hrvati u inozemstvu: Ubraja se u zemlje koju karakterizira dugotrajna migracija stanovnitva Uzroci vojni, politiki, ekonomski, vjerski Dva razdoblja migracije do kraja 19.st i migracije nakon 19.st. Migracije do 19.st. uzrokovane tekom gospodarskom situacijom i vojno-

politikim uzrocima; provale Osmanlija; zlatna groznica u Americi; Iseljavanja u Austriju, Maarsku, Italiju, Sjevernu Ameriku, Australiju te

susjedne zemlje ( BiH, Slovenija ) Migracije od sredine 19.st. do danas politiki razlozi, loa gospodarska slika;

potraga za poslom, boljim uvjetima ivota; iseljavanja u Ameriku, Argentinu, ile, Kanadu, Australiju ..............

U novije vrijeme iseljavanje visokoobrazovnog kadra Unutarnje migracije posljedica nejednakog gospodarskog razvoja regija

Kljuni pojmovi: kretanje broja stanovnika, iseljavanje, migracija, gustoa naseljenosti, razmjetaj stanovnika, spolno-dobni sastav, gospodarska struktura, siva ekonomija, odljev mozgova, obrazovna struktura, narodnosni i vjerski sastav, iseljenitvo

18

2. NASELJA I OBLICI NASELJENOSTI( ud. str. 72 92 )

- Hrvatska sela: Broj sela u odnosu prema broju naselja znatno je vei, ali u njima ivi manje

od polovice ukupnog broja stanovnitva Veina sela svrstavamo u mjeovita naselja jer se veliki broj stanovnika ne

bavi poljoprivredom Opa karakteristika usitnjenost sela Gustoa naseljenosti po jedinici povrine veliki broj seoskih naselja na

jedinici povrine je u Hrvatskom zagorju, Meimurju, umberku, Pokuplju i Istri, a mali broji naselja na jedinici povrine je u Velebitskom primorju, istonoj Lici, Bukovici, istonoj Slavoniji, Baranji, Srijemu i Posavini

Prevladavaju stara naselja Zastupljeni svi oblici naselja osamljena gospodarstva, ratrkana, zbijena,

kruna, izduena, pravokutna naselja Tipovi sela:

Panonski i peripanoski prostor istone Slavonije:grupirana sela, pravilnog oblika, ulice su iroke sa kuama izduenim i velikim dvoritima.

Zapadna Slavonija: izduena sela u cestu ili rijeku Peripanonski breuljkasti prostori i prigorja panonskih gora:

ratrkana sela sa zaseocima i osamljenim gospodarstvima Hrvatsko zagorje: naselja smjetena uz glavne prometnice Gorska Hrvatska: ratrkana, grupirana gomilasta izduena naselja Jadransko priobalje i otoci: vea grupirana seoska naselja,

akropolskog tip naselja, uskih ulica, nepravilnog izgleda, s glavnim trgom i crkvom.

Razvoj ekoturizma Utjecaj grada i procesi urbanizacije utjecaji su na odlazak ljudi iz sela unato

razvoju turizma Procesi deruralizacije i deagrarizacije doveli su do nestanka sela

19

naselje nizinske Hrvatske

naselje primorske Hrvatske

naselje gorske Hrvatske

20

- Hrvatski gradovi:

Razmjetaj, razvoj i veliina gradova: Do kraja 19.st. naselja u Hrvatskoj bila su mala ogranienih funkcija i

znaenja, a tijekom 20.st. gradska naselja postaju privlane jezgre naseljavanja i zapoljavanja u sekundarnim i tercijarnim djelatnostima.

Prema regionalnoj distribuciji najvie gradova ima u primorju, dok ih u unutranjosti ima manje

Dananji izgled gradova posljedica je snanog utjecaja srednjoeuropskog naina gradnje i industrijalizacije

Na razvoj gradova utjee i razvoj turizma Tipovi gradskih naselja:

Dva tipa gradskih naselja sredozemni i srednjoeuropski tip Sredozemni tip gradovi i naselja Primorske Hrvatske Srednjoeuropski tip gradovi unutranjosti, sjverozapadna Hrvatska

( Zagreb, Varadin, Slavonski Brod ...... )

21

Hrvatski gradovi

- Nodalno-funkcionalna regionalizacija i geografsko-gospodarske znaajke hrvatskih makroregija Vrste regija:

Gradske regije Poljopvredne regije Industrijske regije Turistike regije

Podjela ovisi o funkciji i gospodarskoj djelatnosti Nodalno-funkcionalna regionalizacija polazi od sredinjega i funkcionalnog

znaenja naselja odnosno grada: Zagrebaka makroregija Rijeka makroregija Splitska makroregija Osjeka makroregija

Zagrebaka makroregija: Najvea hrvatska makroregija Zapadnohrvatsko meurjeje i kontaktno jugozapadno peripanonsko

podruje Sredinja Hrvatska Regionalne cjeline: Hrvatsko zagorje, varadinska Podravina, Meimurje,

bilogorska Podravina, Lonjsko-ilovska zavala, sisaka Posavina, Banovina, karlovako Pokuplje, Kordun, dio zapadne Slavonije te potkapelski prostor i Lika

Veliki prometni znaaj Urbanizacija i industrijalizacija Gradovi makroregije usmjereni prema zagrebu Najnaseljenija makroregija Bogata povijesno-kulturnim sadrajima i izvorima ljekovitih voda

22

Vei gradovi Zagreb, Varadin, Sisak, Krievci, Bjelovar, akovec, Karlovac, Ivani Grad ........

Osjeka makroregija: Obuhvaa istonu panonsku ravnicu i slavnosko pobrje na zapadu Podruje aluvijalnih ravnica, tla bogata crnicom Proizvodnja itarica i industrijskog bilja, uzgoj voa i vinove loze,

stoarstvo Velika koncentracija stanovnitva koja se bavi poljodjelsko-stoarskim i

industrijskim djelatnostima Sredita Osijek, akovo, Vinkovci, Vukovar, Naice ..........

23

Rijeka makroregija: Prostor primorske i gorske Hrvatske Regije Kvarnera i kvarnerskih otoka, Istra, Gorski kotar i dijelovi Like Rijeka glavno luko i prometno sredite Razvoj industrije, brodogradnje i turizma, pomorstva Sredita Pula, Rovinj, Motovun, Ogulin, Otoac, Graac, Gospi, Duga povijena tradicija, razvoj turizma, stare gradske jezgre Prostor brojnih vanih prometnica koje povezuju priobalje i unutranjost

Hrvatske

Splitska makroregija:

Juno hrvtasko primorje ili dalmatinski prostor Najvei i najdui dio hrvatskog primorja Sastoji se od otonog niza, primorja i krke zagore Razvoj prometa omoguila su gospodarski razvoj i napredak, te

valorizacija prostora ( turizam ) Sredita Split, Trogir, Zadar, Dubrovnik, ibenik, Metkovi Bogata kultruna-povijesna tradicija

24

Regije srednja Dalmacija, Trogirsko podruje, Katelansko primorje, Poljiko primorje, Makarsko primorje, srednjodalmatinski otoci, Zagora, Zadarska regija, ibenski prostor, primore i otoci juna Dalmacije, delta rijeke Neretve

Kljuni pojmovi: hrvatska sela, tipovi sela, hrvatski gardovi, sredozemni tip grada, srednjoeuropski tip grada, regije, gospodarska regija, poljoprivredna regija, industrijska regija, turistika regija, makroregija, zagrebaka makroregija, rijeka makroregija, splitska makroregija, osjeka markoregija

25

Literatura za produbljivanje znanja:Peri Buar Kristina; Bilen MiljenkoEkonomska geografija 4, udbenik za 4. razred ekonomske koleZagreb, kolska Knjiga, 2010.

ZANIMANJE: EKONOMIST

PREDMET: EKONOMSKA GEOGRAFIJA

26

RAZRED: ETVRTI

ETRNAESTO NASTAVO PISMO STANOVNITVO HRVATSKE I NASELJA U HRAVTSKOJ

KONTROLNA ZADAA

OSOBNI PODATCI

IME I PREZIME

ADRESA STANOVANJA

KONTAKT:tel./mobitel

BROJ BODOVA

Kontrolnu zadau obavezno predajte nastavniku nakon savladavanja teksta ovog nastavnog pisma, odnosno prije prelaska na sljedee nastavno pismo.

Ukoliko trebate pomo, javite se nastavniku radi dodatnih konzultacija

PALJIVO PROITAJTE PITANJA, RAZMISLITE I ODGOVORITE NA POSTAVLJENA PITANJA. PRELISTAVNAJEM TEKSTA NASTAVNOG PISMA PROVJERITE JESTE LI ISPRAVNO ODGOVORILI NA PITANJA. TAKO E TE SAZNATI DA LI STE SPREMNI ZA POLAGANJE ISPITA.

PITANJA ZA SAMOUENJE I PROVJERU ZNANJA

27

1. Zato su neki dijelovi Hrvatske slabije naseljeni? __________________________________________________________________________________________________________________________________________

2. Koje su prednosti i nedostaci neravnomjerne naseljenosti? __________________________________________________________________________________________________________________________________________

3. to pokazuje dobno-spolna piramida? _____________________________________________________________________

4. Koji su razlozi starenja stanovnitva u Hrvatskoj?________________________________________________________________________________________________________________________________

5. to je siva ekonomija? _____________________________________________________________________

6. to je izvoz mozgova? _____________________________________________________________________

7. to pokazuje obrazovna struktura stanovnitva? _____________________________________________________________________

8. Kako obrazovna struktura utjee na gospodarstvo? __________________________________________________________________________________________________________________________________________

9. Koji su razlozi raznolike strukture ( etnika i vjerska ) stanovnitva u Hrvatskoj? __________________________________________________________________________________________________________________________________________

10. Koji su glavni razlozi migracije hrvatskog stanovnitva u inozemstvo? __________________________________________________________________________________________________________________________________________

11. Koji tipovi sela postoje u Hrvatskoj? _____________________________________________________________________

12. Koji su osnovni razlozi odlaska mladog stanovnitva sa sela? __________________________________________________________________________________________________________________________________________

13. Navedi kriterije prema kojima se odreuje koje je naselje grad? __________________________________________________________________________________________________________________________________________

14. Navedi tipove gradskih naselja? ___________________________________________15. Navedi kriterije koji se koriste za podjelu prostora na gospodarske regije te kriterije za

podjelu na nodalno-funkcionalne regije? __________________________________________________________________________________________________________________________________________

16. Nabroji funkcionalne regije Hrvatske? _____________________________________________________________________

17. Na koliko se makroregija dijeli Hrvatska i nabroji ih? __________________________________________________________________________________________________________________________________________

18. U kojem dijelu Hrvatske je smjeten vei broj gradova i zato? __________________________________________________________________________________________________________________________________________

28

19. Koja je hrvatska makroregija u gospodarskom smislu najrazvijenija i zato? __________________________________________________________________________________________________________________________________________

20. Navedi podjelu Dalmacije?_______________________________________________

PROSTOR ZA BILJEKE

29

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

30

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

31

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

32