ekonomi kollekfium juridik

7/25/2019 ekonomi kollekfium juridik

http://slidepdf.com/reader/full/ekonomi-kollekfium-juridik 1/36

8. Ndërmarrjet (Firmat) dhe Organizimi I tyre

Ndërmarrjet (Firmat) prodhuese kanë epërsi ndaj atyre shërbyese sepse këto janë të organikisht të lidhura dhe të varura nga Firmat Prodhuese.Firmat Prodhuese janë ato subjekte ekonomike të cilat I krijojnë të gjitha të miratmateriale që konsiderohen si të domosdoshme për plotësimin e nevojaveindividuale të çdo njeriu.Problemet e përbashkëta të frmave pavarësisht degës ekonomike janë:

!ili është malli më I kërkuar në treg"# !ila është sasia e $ërkesës"% &i lëvi'in çmimet në treg dhe në ç(arë raporti qëndron Firma ndaj çmimeve të

o(ruara të tregut" )më shumë (aqe *+

Llojet e Firmae sipas Organizimit

Ndahen në ! Ndërmarrje Indiiduale

Ndërmarrje Orta"e #oorporata

8.$. Ndërmarrjet Indiiduale

Ndërmarrje Indiiduale janë ndërmarrjet në pronësi individuale përkatësisht nëpronësi personale, si posedues I vetëm por edhe drejtues I vetëm paraqitet Pronari Icili është I vetmi përgjegjës për mbarëvajtjen ose dështimin e frmës, por edhepërgjegjës ndaj të gjitha detyrimeve që mund të këtë frma ndaj të tjerëve. -i merrpjesë aktive në të gjitha (a'at e qarkullimit të kapitalit, jo vetëm në aspektinorgani'ativ por edhe në prodhimtari të drejtpërdrejtë.

anë (orma më e vjeter dhe më e thjeshtë e organi'imit. anë më karakteristike nëlëmin e /ujqësisë, 'ejtarisë, hotelierisë, tregtisë etj. anë frma që anga'hojnënumër të paktë të punëtorëve0përsitë dhe të metat e frmave Individuale

a &truktura drejtuese është (are e thjeshtëb Pronari I frmës merr përsipër të gjitha vendimet pë tërësine e veprimtarisë

ekonomikec Pronarit I takon I gjithë ftimi që ka reali'uar nga veprimtaria 0konomike dhe e

përdor sipas vullnetit të vet.d Për (ormimin e saj ka shumë pak kërkesa ligjore dhe administrativee /urimet fnanciare merren me veshtirësi më të madhe dhe në sasi më të

vogla sepse garancionet ndaj bankave janë të pakta1(uqia paguese është evogël.

8.%. Ndërmarrjet (Firmat) Orta"e

$y lloj I organi'imit të ndërmarrjeve është (ormë më e lartë dhe përbëhet nga dyose më shumë pronarë1bashkëpronar. &ecili pronar merr pjesë me kapitalin e vet,merr përgjegjësinë ortak me tjetrin )të tjerët+ dhe natyrisht merr pjesë nëpërvetësimin e pjesës së vet të ftimit, varësisht në përputhje me pjesëmarrjen ekapitalit të vet në atë të përbashkët. Po ashtu merr përsipër edhe pjesën e



përgjegjësive në humbjet eventuale të frmes. 2umri I ortakëve nuk është I kuf'uarpor as i pakufshëm.3rtakët patjetër duhet të arrijnë marrëveshje për çdo veprim në frmë.4do 3rtak është me ligj përgjegjës për të gjitha detyrimet e frmës ndaj subjetevetjera, pavarësisht nëse është gabim I ortakut tjetër.0përsitë dhe të metat e frmave 3rtake janë:

a $rijimi I tyre sikurse I atyre individuale bëhet pa vështirësi të mëdhaadministrative dhe ligjore.

b 5eqë ka në pronësi sasi më të madhe të kapitalit është e a(të të tërheq mëshumë kapital nga jashtë sesa ato individuale.

c $redibiliteti I frmës është diç më I lartë sepse disponon sasi më të madhe tëkapitalit si garancë ndaj huadhënësve.

d -(tësia organi'ative dhe drejtuese është në një nivel më të lart dhe kryesishtnë duart e pro(esionistëve të cilët mund të jenë ortak apo jo.

e 2jë ortak mban përgjegjësi edhe për ortakët e tjerë( 3rtakëria shpërbëhet ne momentin që njëri nga ortakët tërhiqet nga

marrëveshja ndërsa të tjerët janë të detyruar ta pranojnë shpërbërjen për tëgjithë.

8.&. #oorporatat

$ëto janë (orma organi'ative të ndërmarrjeve shumë më të organi'uara sesa frmatIndividuale dhe ortake, numerikisht janë më të pakta por sasia e kapitalit me të cilindisponojnë është e pakrahasueshme, më e madhe se (ormat e tjera organi'ative.-to (ormohen me centrali'imin vullnetar të kapitalit që reali'ohet përmes shitjes sëletrave me vlerë të ashtquajtura aksione dhe kushtimisht nga kjo quhen edhe'hoëri "sionare."sioni është letër me lerë e *ila I jep pronarit të et të drejtën etitullarit të pronësisë në pjesën për"atëse në pasurinë e shoërisea"sionare. 5e të vërtetohet se ai ka investuar vlerë nominale )të shënuar nëaksion+ dhe se me të fton të drejtën të marrë pjesë në shpërndarjen e ftimit tëreali'uar nga shoqëria aksionare.&truktura drejtuese ndryshon rrënjësisht nga frmat individuale dhe frmat ortakesepse organi'ohen në (ormë qeverisjeje ku marrin pjesë të gjithë pronarët në (ormëtë një hierarkie më në krye $uvendin e -ksionarëve deri të $ëshilli 0k'ekutiv, ndërsaudhëheqjen e drejtpërdrejt e bëjnë udhëheqësit pro(esional.$ëto frma kanë kapacitete të mëdha prodhuese apo shërbyese dhe mbi të gjitha ekanë interesin kryekput që të reali'ojnë ftim sa më të madh.0përsitë dhe të metat e $oorporatave:

a Paratë për themelimin e korporatave grumbullohen shumë shpejt.b 6isponon me sasi shumë më të madhe të kapitalit.

c anë shumë kredibil, sepse kanë shumë kapital ba'ë për të hua'uard /ashkëpronarët )aksionarët+ nuk mund ta tërheqin kapitalin e tyre tëavancuar në shoqëri asksionare prandaj edhe nuk mund ta shpërbëjnëshoqërinë aksionare

e -ksionarët të cilët dëshirojnë të dalin nga korporata por pa e humburkapitalin e tyre mund ta bëjnë me shitjen e aksioneve në bursa përkatëse.



+. Format e an*imit të "apitalit

Format e -vancimit të kapitalit janë:$ #apitali Industrial% #apitali ,regtar& #apitali i tregtisë së parasë ("apitali -nan*iar) #apitali "sionar/ #apitali i aan*uar për blerjen e to"ës dhe në punimin e saj

+.$. #apitali Industrial

#apitali Industrial quhet ai kapital që vepron nëpërmjet sistemit të makinerisëpër prodhimin e të mirave materiale me qëllim të prodhimit të një të ardhure përpronarin e vet që quhet ftim industrial. $y daton që nga shthurja e prodhimtarisëmani(akturale, përkatësisht revolucionit industrial.#.I. 2uk duhet kuptuar si sistem makinash, por si tërësi e kapitalit që gjendet në(unksion të veprimtarisë komplete në të gjitha (a'at e rrotullimit )në mjetet e

prodhimit, në (uqinë punëtore, në mallra, në para që mund të jetë në (a'at eqarkullimit apo të prodhimtarisë së mirëflltë+.

+.%. Fitimi Industrial

5eqë te kapitali industrial veçohen ndryshime qenësore nga prodhimtaria 'ejtare ebujqësore sepse kapitali është I anga'huar jo vetëm në (aktorët objektiv tëprodhimtarisë por edhe në (uqinë punëtore, ndërsa pronari I kapitalit është I ndarënga puna, ai merret vetëm me qeverisjen e mjeteve të punës, prandaj ai përvetësonftim pa punë dhe këtë e konsideron shpërblim për punën e vet qeverisëse,shpërblim që është pakrahasueshëm dhe më I madh se sa I të tjerëve që jetojnë mepunën e tyre.

Fitimi është një e ardhur që krijohet gjatë procesit të prodhimtarisë por që reali'ohetnë procesin e qarkullimit. )shembulli (aqe #7+0mimi "ushtues (ormohet nga çdo prodhues I veçantë nga inputi individual,përkatësisht nga shpen'imet e prodhimtarisë. Formohet në mënyrë dytësore siçmim kushtues FI$& dhe çmim kushtues I ndryshueshem.0mimi "ushtues -"s përcaktohet nga shpen'imet e kapitlati kryesor )themelor+ tëavancuar në masën e vëtë të plotë përnjëherë, por I shpen'uar në mënyrësukcesive gjatë tërë jetës së vet përdoruese, në sasi gjithnjë të njejtë1fkse.0mimi "ushtues ar"ullues përcaktohet nga pjesa tjetër e kapitalit që buron ngalënda e punës dhe e punës së njeriut. $apitali qarkullues ndryshon në përpjestim tëdrejtë me sasinë e prodhuar të të mirave materiale, madje në qo(të se ndërprehetprodhimtaria edhe shpen'imet qarkulluese do të jenë 'ero ndërsa shpen'imet fkse

mbeten të pandryshuara.Norma e -timit është madhësi relative e cila tregon përqindjen e plleshmërisë sëkapitalit dhe varet nga kapitali I avancuar dhe ftimi I reali'uar.1asa e -timit tregon sasinë apsolute të -timit të realizuar. )Formula (aqe#8+&i ndryshim nga norma e ftimit që shpreh përqindjen e plleshmërisë së kapitlait,masa e ftimit e shpreh sasinë apsolute të parasë që përvetëson kapitalistiindustrial.



+.&. #apitali ,regtar

$apitali Industrial1prodhues ndahet në dysh, por me një epërsi ndaj kapitalitindustrial I cili mund ta bëjë reali'imin e mallrave edhe pa tregtinë, kapitali tregtarnuk ka çka të reali'oj po nuk I dha prodhimtaria këtë mundësi.

P1115111P

Firmat tregtare varësisht nga sasia e mallrave që reali'ojnë përnjëherë mund të jenë9rosiste )me shumicë+ ose 6etaliste )me pakicë+

+.. 'hpenzimet e 2ar"ullimit

ë gjitha shpen'imet e domosdoshmme për rreth;hirimin normal të kapitalit të cilatnuk janë pjesë e kapitalit të avancuar në rreth;hirim quhen &hpen'ime të<arkullimit.-to ndahen në # grupe:

&hpen'imet e kulluara )neto+ të qarkullimit# &hpen'imet =eterogjene )prodhuese+ të qarkullimit

+./. 'hpenzimet e #ulluara (neto) të 2ar"ullimit

2ë këtë grup të shpen'imeve hyjnë të gjitha ato shpen'ime të punës sëmateriali'uar )mjeteve materiale+ dhe të punës së gjallë )(uqisë punëtore+ që janëtë lidhura vetëm me shitblerjen e 5allit )P15 apo 51P+. >eti specifke e këtyreshpen'imeve është se ato nuk krijojnë kurr(arë vlere të re dhe se në parim nukmund të kompensohen nga çmimi I shitjes.&hpen'imet 2eto të prodhimit paraqiten në tri (orma kryesore:

&hpen'imet e &hitblerjes

# &hpen'imet e $ontabilitetit tregtar dhe% &hpen'imet e Parasë

'hpenzimet e 'hitblerjes janë ato që paraqiten rreth shitblerjes, por jo edhekapitalit me të cilin blihet malli, që shërben me metamor(o'at )P15 apo 51P+ 2ëshpen'imet e shitblerjes hyjnë një sërë shpen'imesh siç janë: shpen'imet eudhëtimit 'yrtar a(arist me qëllim të kontraktimeve për shitblerje, shpen'imet ekontakteve jo të drejtëpërdrejta, si të letrave, tele(onit, tele(aksit etj.&hpen'imet e ?okalit, shpen'imet e domosdoshme )rrymë, ngrohje etj.+ dhe të(uqisë punëtore në tregti. 2ë neto shpen'ime hyjnë edhe shpen'imet epropagandës ekonomike )në >, 9a'eta, përmes -fsheve, Panove etj.+'hpenzimet e #ontabilitetit për(shijnë shpen'imet e letrës, ngjyrës, makinave

llogaritëse etj. &i dhe të (uqisë punëtore. Përmes kontabilitetit përcillet shkalla erentabilitetit të ndërmarrjes.'hpenzimet e parasë gjithashtu janë joprodhuese por I kompenson shteti I cilipërvetëson një pjesë të vlerës në (ormë të tatimeve të ndryshme. )&htypja ekartëmonedhave të reja apo e monedhave nga metali+.

+.3. 'hpenzimet 4eterogjene (Prodhuese) të 2ar"ullimit



<uhen shpen'ime prodhuese të qarkullimit sepse paraqiten si domosdoshmëri ekontinuitetit të prodhimtarisë, prandaj paraqitja e tyre në (ormë të ruajtjes apopaketimit konsiderohet si va'hdim I prodhimtarisë në kohë, kurse transporti siva'hdim I Prodhimtarisë.

$ 'hpenzimet e ruajtes janë shpen'ime që dalin nga nevoja e riprodhimit tëkapitalit. Për t@u 'hvilluar normalisht procesi I rreth;hirimit duhen shpen'imetë konsiderueshme në (orma dhe ne (a'a të ndryshme që ek'istojnë edhe nëkëto re'erva:

a në 5ormë të "apitalit prodhuesb në 5ormë të rezerës së mirë-lltë

a. 6ezerat në 5ormë të "apitalit prodhues )lëndë të para, gjysmë(abrikateve,lëndë djegëse etj.+ janë të domosdoshme për t@u ruajtur kontinuiteti I prodhimitsepse asnjë nërmarrje nuk mund të (urni'ohet sukcesivisht ashtu si rrjedh prodhimi.b. 6ezerat e mirë-llta të mallit (ormohen sepse malli I posa prodhuar nukmund të reali'ohet menjëherë për shkak të konkurrencës ose për shkak të prodhimitse'onal.

% 'hpenzimet e ,ransportit janë gjithashtu të domosdoshme sepse ështëgati e pamundshme të reali'ohen prodhimet aty ku prodhohen. $ëtoshpen'ime I kompenson shoqëria pëmes çmimit të shitjes së mallit.

+.7. Fitimi ,regtar

Fitimi tregtar e ka burimin e përbashkët me ftimin industrial, shpjegimi qëndronnë (aktin se pronari I kapitalit industrial një pjesë të ftimit të vet vullnetarisht iapërcjellë tregtisë, më ç@rast vetës ia 'vogëlon ftimin, përkatësisht ftimin e vet endanë me tregtarin. $ëtë e bënë me metoda të ndryshme si nëpërmjet të marshestregtare apo rabatit tregtar. )(aqe %1%#+.

$. #apitali 4ua (I tregtisë së parasë) dhe #amata (Interesi)$.$. #apitali 4ua

2ë kushtet e marrëdhënieve kapitaliste paraja përveç (unksioneve normale që Ikryen në rolin e ndërmjetësuesit, në botën e mallrave dhe shërbimeve e merr edhenjë (unksion të ri A bëhët kapital, rritet.Bshtë e njohur se kapitali së pari parqitet në (ormën e parasë dhe më pastaj hynënë qarkullim si $apital prodhues apo tregtar. Pastaj përsëri del në (ormën emëparshme si para por e rritur, prandaj paraja bëhet "apital atëherë "ur9 pasitë "aloj nëpër disa 5aza të ar"ullimit arrin rritje.

$y $apital, ne (ormën e vet fllestare nuk është paraqitur për herë të parë nëkapitali'ëm por në sistemin (eudal në (ormë të kapitalit tregtar dhe kapitalit (ajde.Pjesën e -timit ë përetëson huadhënësi si pjesë të -timit industrial osetregtar uhet Interes ("amatë).

1 Interesi është një pjesë e vlerës së ftuar përkatësisht e ftimit të kapitalistitndërmarrës të cilën ia detyron huadhënësit, sepse e ka sh(rytë'uar vlerën epërdorimit të kapitalit të tij.

$.%. Norma e #amatës (Interesit)



-jo që përcakton shkallën e plleshmërisë së kapitalit hua nuk është interesi)kamata+ por norma )përqindja+ e saj, që është raporti në mes të kamatës dhekapitalit të hua'uar. Faktorët që veprojnë në (ormimin e normës së kamatës)interesit+ janë:

$ Norma e -timit ë është burim I etëm prej nga rjedh interesi dhe

% O5erta dhe #ër"esa për "ëtë "apital

Norma e Fitimit është tregues i rentabilitetit të kapitalit në (unksion I cili, po që seështë I hua'uar, duhet të ndahet në mes # kapitalistëve: =uadhënësit dhe=uamarrësit.Prandaj9 për*a"tuesi normal dhe për"u-zues I ma"simumit të normës sëinteresit është norma e -timit9 e *ila duhet të ndahet në mes "ëtyre dye.

Faktori tjetër vepron nëpërmjet O5ertës dhe #ër"esës se kapitalit =ua që nërastin e mallrave ka veprim të njejtë, vepron në përpjestim të drejtë me kërkesën enë përpjestim të 'hdrejtë me 3(ertën.Norma e #amatës në përgjithësi paraqitet si madhësi e pandryshueshme apo katendencë uljeje përveq në periudha të veçanta siç janë $ri'at 0konomike ku ajomund të këtë tendencë rritjeje. )0(ektet 'vogëluese dhe rritëse (aqe %8+.

$.&. Fitimi I ndërmarrëse dhe #amata

Bshtë (jala për dy kategori të ardhurash të klasës kapitaliste.Fitimi paraqet të ardhurat nga prona mbi kapitalin në (unksion, ndërsa interesi("amata) të ardhurat nga kapitali pronë.Për "apitalistin prodhues që vepron në kapital të marrë hua, ftimi bruto ndahetnë dy pjesë: interesi, që ai duhet t@ia paguajë huadhënësit, dhe teprica përmbiinteresin që përbën pjesën e tij1 në ftim. 2ë qo(të se norma e përgjithshme e ftimitështë e dhënë, kjo pjesë e (undit përcaktohet nga përqdindja )norma+ e interesit, nëqo(të se është e dhënë përqindja e interesit kjo pjesë përcaktohet nga norma epërgjithshme e ftimit.

$.. 6oli i #apitalit 4ua

5e paraqitjen e vet, kapitali hua e luan edhe rolin që I është përcaktuar përekonominë kapitaliste. Coli I kapitalit =ua është në rritje e sipër me 'hvillimin eekonomisë kapitaliste. $y rol është I shumëfshtë:

&hkurtohet koha e akumulimit të parasë dhe shndërrimi në akumulim real.# 0 shpejton dhe e bën më efkas shtegtimin e kapitalit, sepse kapitalistët më

normë të ulët të ftimit nuk janë të detyruar ta presin amorti'imin e plotë f'ik

të kapitalit të tyre, por një pjesë nga (ondi I amorti'imit që u mungon eplotësojnë nga huaja.% 0 mundëson edhe va'hdimësinë e prodhimit atëherë kur nuk mund të bëhet

reali'imi I va'hdueshëm I mallrave.7 5eqë kapitalisti huan e merr nga banka, nuk ka nevojë ta ketë në (ormë të

parasë, sepse pagesat mund të bëhen me ndërmjetësimin e bankës.D $apitali hua nuk hyn në përllogarinë për (ormimin e normës mesatare të

ftimit prandaj ajo nuk ka tendencë të 'vogëlimit për shkak të pjesëmarrjes sëkapitalit hua.



$./. :an"a dhe Punët :an"are

ë gjitha punët bankare që kryhen në (unksione të ndryshme fnanciare monetarendahen në punë pasive, aktive dhe punë neutrale.Punët pasie për(shijnë grumbullimin e mjeteve, të parave, përkohësisht të liruaranga rreth;hirimi nga burimet e ndryshme, që janë: grumbullimi nga (ondet eamorti'imit, akumulimit, (ondi a(arist përkohësisht I lirë etj. Për paratë e deponuaranë banka si huamarrës paguan kamatë, të ashtuquajturën kamatë pasive.Punët a"tie për(shihen në tërë aktivitetin e bankës në raport me huamarrësit.Punët Neutrale I bën banka kur paraqitet vetëm si ndërmjetëse në pagesat endryshme në llogari të klientëve të vet. Për punët e tilla banka merr provi'ionin.

$$. #PI,LI #'ION6 ;4< ;I=I;<N;$$.$. #apitali "sionar

#apitali "sionar është ai "apital I *ili 5ormohet me parimin e *entralizimit

të "apitalee të shpërndara në duart e shumë "apitalistëe në një tëpërbash"ët.$apitali I centrali'uar në para krijon ndërmarrje në pronën shoqërore që quhenshoqëri aksionare. $apitali I tyre si pikënisje e ka gjithnjë paranë dhe (ormohetnëpërmjet emetimit dhe të shitjes së aksioneve nga ana e grupit themelues )kur përherë të parë themelohet shoqëria aksionare+ apo nga vetë shoqëria askionare )kurdëshiron 'gjerim, prandaj I duhet kapital plotësues+."sioni është de(tesë ose letër me vlerë që shërben si dëshmi për bashkëpronësinëe pronarit të aksionit në shoqërinë aksionare dhe njëherësh me të e percakton dhetë drejtën për të marrë pjesë në shpërndarjen e të ardhurave të krijuara nëshoqërinë aksionare. )për shoqëritë aksionare është (olur më herët A$orporatat+.

$$.%. ;iidenda

0 ardhura që rrjedh nga kapitali aksionar quhet ;iidendë dhe merret si e ardhurnga prona, sikurse interesi. 2ë dividendën e pritur kanë të drejtë pjesëmarrjeje tëgjithë bashkëpronarët në çdo Eetëaksion qe ka në pronësi. ?artësia e dividendësvaret nga shkallla e rentabilitetit të ndërmarrjes, pra sa reali'on normë të ftimit.0dhe pse ka disa ngjashmëri me kamatën ajo që dallon nga ajo:

1 6ivdenda është madhësi e panjohur në momentin kur blihet aksioni, mund tësupo'ohet por jo të dihet saktësisht.

1 6ividenda për(shin tërë ftimin e shoqërisë aksionare )me ndarjen e një pjesepër veprimtarinë e shoqërisë aksionare dhe për akumulim+, ndërsa kamataështë vetëm një pjesë e ftimit që ndahet në kamatën dhe ftimin e

ndërmarrësit.

$$.&. 0mimi I a"sionit.

>aret nga:



=lera nominale (=n) që është ajo vlerë që do të jetë në pikënisje1ba'ë përçmimin e aksionit.

# Norma e ;iidendës (;>) e përcakton plleshmërinë e kapitalit aksionar, sadividendë do të sjellë çdo kapital prej , ose përqindjen e plleshmërisë.?logaritet në vlerën nominale e jo në çmimin e tregut të aksionit.

% Norma e #amatës (#> ose I>) e bën të krahasueshme mundësinë e

hua'imit të kapitalit për kamatën ose avancimin si kapital aksionar përdividendë. )(ormula për llogaritjen e çmimit të aksionit (aqe 7%+

$$.. #apitali Fi"ti

5e kapital fktiv nënkuptohet kapitali I imagjinuar I cili nuk ek'iston. Për(aqësues tëkapitalit fktiv janë aksionet dhe obligatat shtetërore që pronarit të vet I sjell një tëardhur. -ksionet dhe obligatat shtetërore pronarëve të vet u sjellin dividendën.

$%. 6<N, ? < ardhura nga Prona mbi ,o"ën

6enta është e ardhur në kapitali'ëm që ba'ën e përvetësimit e ka në pronën mbitokën. 5bivlera I takon edhe pronarit të tokës I cili madje nuk e avancon kapitalin nëprodhimtarinë bujqësore por përvetëson vetëm si pronar I tokës të cilën e hua'on.Për dallim nga pronësia industriale pronësia mbi tokën është shumë specifke, ështëpronë që monopoli'ohet, e përjashton mundësinë që edhe dikush të bëhet pronarë Isë njejtës tokë.Centa paraqitet si pjesë e mbivlerës e krijuar në prodhimtarinë bujqësore, të cilën iadetyron huamarrësi I tokës pronarit të saj. -jo nuk është paraqitur në kapitali'ëmpor është trashëguar nga (eudali'mi.2ë marrëdhënjet e pastra kapitaliste ek'istojnë tri shtresa të ndara shoqërore tëcilat u takojnë dy klasave, asaj kapitaliste dhe punëtore.

Pronarët e mëdhenjë të tokave të cilët nuk avancojnë kapital por

ek'istencën e tyre e sigurojnë në mënyrë para'itore duhe ua hua'uar tokëntë tjerëve në sh(rytë'im në krahasim me rentën që ata kërkojnë.# 2iramarrësit ose rendatorët që janë gjithashtu kapitalist, por të cilët

kapitalin e tyre e avancojnë në prodhimtarinë bujqësore me (uqi punëtore tëpaguar.

% Punëtorët bujësorë të cilët )sikurse në industri+ e shesin (uqinë e vetpunëtore si mall. 2uk është e rëndesishme se kujt ia shesin (uqinë punëtorevetem është me rëndësi se do ta marrë si kompensim pagën si ba'ë përek'istencën e tyre.

2ë kapitali'ëm paraqiten (orma të tjera të rentës nga renta ne (eudali'em . Centatnë kapitali'ëm mund të jenë:

$ 6enta di5eren*iale% 6enta apsolute& 6enta monopolisti"e

$%.$. 6enta ;i5eren*iale

6enta di5eren*iale është rentë që paraqitet në një di(erencë të caktuar sikurseedhe ftimi suplementar në indutsri. 2ë (akt ajo është ftim suplementar në bujqësi,por me një ndryshim se atë nuk e përvetëson pronari I kapitalit por pronari I tokës.



>lera e tregut dhe çmimi I tregut të produkteve bujqësore nuk (ormohen sipasmesatares )veprimit të o(ertës dhe kërkesës1ekulibrimi I çmimeve+ por sipas trollit)tokës+ më të dobët, sipas plleshmërisë ose largësisë nga tregu.Centa 6i(erenciale është ndryshimi në mes çmimit të tregut të (ormuar nga toka mëe ligë dhe vlerës më të lartë individuale në trojet që janë më të plleshme se më tëdobëtat pra rentë di(erenciale sjellin trojet mesatare )më pak+ dhe ato më të mira

)më shumë+.Centa 6i(erenciale paraqitet në (ormë të:

$ 6entës di5eren*iale I% 6entës di5ereni*ale II

$%.%. 6enta ;i5eren*iale I

Bshtë e kushtë'uar nga dy (aktorë natyrorë a+ nga plleshmëria e tokës dhe b+ ngalargësia e tokës nga tregu ku duhet të bëhet reali'imi.

a 6enta di5eren*iale I sipas plleshmërisë së to"ës ? është e lidhur medisa (aktorë natyrorë si kushtet klimatike)temperature, ditët me diell, sasia ereshjeve etj.+, po'ita gjeografke )po'ita topografke, me ultërsira, kodrina ,rra(shnalta, në a(ërsi të ujit për ujitje etj.+ dhe nga boniteti ose përbërjagjeologjike e tokës )si e ushqen bimën, sa e ruan ose humb lagështinë etj.+.

b 6enta di5eren*iale I si rezultat i largësisë së truallit nga tregu ? paraqitet te të gjitha ato troje të cilat janë më a(ër se trualli më I largët )ngatregu+ I cili do të ketë shpen'ime më të mëdha për transportin e mallrave,prandaj edhe vlerën individuale për njësi të prodhimit më të madhen që do tëthotë njëherësh edhe është rregullator I çmimit të tregut për produktetbujqësore.

$%.&. 6enta ;i5eren*iale II

Për intensifkim e tokës kërkohet avancim plotësues I kapitalit në tokën si: ndërtimi Isistemit të ujitjes, drena'himi për tharje nga ujërat e tepërta, blerja e makinersë përpërpunim intensiv )si lëvrimi I thellë, plehërimi etj.+. kapitali I shtuar Asuplementarduhet ta rrisë rendimentin bujqësorë ashtu që vlera për një njësi të prodhimit, përvëllimin e rritur, për një njësi të jetë më e vogël se vlera e regullt. )me (jalë tjera,pas investimeve të bëra me qëllim të rritjes së rendimentit bëhet edhe rritja e ftimitI cili paraqet rentën 6i(erenciale II, të cilën në rast se investimet e kryera I ka bërëpronari I tokës e përvetëson ai1në marrëveshje më arendatorin, duke kërkuar Centën6i(erenciale II, amorti'imin e kapitalit të avancuar dhe kamatën në këtë kapital.

$%.. 6enta psolute

Centa që sjellë çdo truall toke, pavarësisht nga vetitë e tj, pra edhe toka më edobët, quhet rentë apsolute. Centa apsolute është e njejtë për të gjitha trojet etokave pavarësisht nga plleshmëria dhe largësia e tyre nga tregu.



$%./. 6enta 1onopolisti"e

Centë 5onopolistike pronarit të vet I sjellin ato troje tokash që kanë veti specifkenatyrore që kultivojnë bimë me cilësi specifke, si: hardhia e rrushit në krahinën&hampanjë të Francës, prej të cilit prodhohet vera me të njejtin emër, ashtu edhetrojet ku mund të prodhohet duhani me aromë specifke ose kur rritën drunjë tëcilësisë së rrallë për prodhimin e anijeve ose nëse ka ;ehe të rralla etj.

$%.3. 6enta në Ndërtimari

Ceali'ohet rëndom nga qiraja që merret prej banorëve, çmimi I lartë I banimit nëhotele ose rentabiliteti shumë më I madh në objekte a(ariste )qiraja për objekte nësh(rytë'im do ta mbuloj rentën qytetare, ftimin mestar të ndërtuesit të objekteve,amorti'imin e objekteve dhe shpen'imet e mirëmbajtjes etj.+ 2gjashëm edhe rentanë ;ehetari )varet nga pasuria e nëntokës me ;ehe+, renta ne pylltari )nga pasuria epyllit me Eorë dhe (aunë+ etj.

$%.7. 2iraja e ,o"ës<iraja e tokës është nocion më I gjërë sesa renta, sepse ajo për(shin të gjitha.2ësë hua'ohet toka e cila është punuar edhe më parë, pra në të është investuar njësasi e kapitalit në (ormë të ndërtesave bujqësore )shtallat, depot, koshat etj.+,kanaleve për ujitje etj. Pronari nga arendatori do të kërkojë që për këtë kapital t@Ipaguhet kamata )kamata paguhet për çdo kapital të hua'uar+ si dhe amorti'imi I atijkapitali të avancuar.$ështu pronarët e tokave pasurohen në llogari të arendatorëve dhe të punëtorëveme meditje.

$%.8. 0mimi i ,o"ës

0mimi I to"ës është rentë e "apitalizuar, domethënë renta e tokës e shndërruarnë kapital. 5eqë blihet e drejta në rentë, atëherë edhe (aktori më vendimtar nëçmimin e tokës është renta A sasia e rentës )C+, që I sjell pronarit ai truall toke pornë përpjestim të 'hdrejtë me normën e kamatës që lejon banka për depunuesit )I@+ G0,@ 6A$BI>

$%.+. 6enta në bujësinë e imët

5e bujqësi të imët e kuptojmë atë (ormë të bujqësisë që paraqitet në kushte tëmarrëdhënieve kapitaliste, por nuk janë kapitaliste: në bujqësinë e imët për(shihenpronarë që janë edhe prodhues të drejtpërdrejt. Pra (jala është për bujkun, (shatarinqë është pronar I tokës.2ë pronën e imët bujqësore nuk paraqiten të gjitha (ormat e rentave si në (ormënkapitaliste.Centa 6i(erenicale I duhet dhe mund të paraqitet nëse ka tokë në a(ërsi të tregut.Centa 6i(erenciale II teorikisht mund por praktikisht nuk mund të paraqitet sepsebujku nuk ka mundësi akumulimi e as që ka mundësi sh(rytë'imi të kredisë nëmënyrë që të fsnikëroj tokën e vet.Centa apsolute praktikisht gjithashtu nuk paraqitet.



Centë monopolistike do të reali'ojë nëse ka në pronësi tokë me veti specifke,prandaj sjellë rendimente të cilësisë së veçantë.

$%.$. 0mimi i ,o"ës së imët bujësore

2ë pronën e imët bujqësore çmimi nuk (ormohet si në pronën kapitaliste. 4mimi Itokës në pronën e imët bujqësore është shumë më I lartë sepse kufri I sh(rytë'imitështë më I ulët se ai kapitalist, sepse bujku është I detyrueshëm ta punojë tokën evet edhe kur nuk ia siguron as pagen mesatare, pra kur nuk ia siguron asek'istencën f'ike. 2ë anën tjetër ai aty e ka edhe shtëpinë, të cilën rëndom e katrashërguar nga stërgjyshërit, prandaj edhe emocionalisht është I lidhur për tokë.

$&. #on*entrimi dhe Centralizimi i Prodhimit dhe Ii"apitalit ? #rijimi I1onopolee

$oncentrimi ishte rritje e kapitalit në ba'ë të akumulimit, përkatësisht kur një pjesëgjithnjë më e madhe e mblivlerës shkon në akumulim e më vonë në riprodhimin e

'gjeruar.!entrali'imi është gjithashtu grumbullimi I kapitalit, por nëpërmjet procesit tëbashkimit të shumë kapitaleve të vogla në një kapital të madh, në këtë rast ish1pronarët individual e humbin pavarësinë e tyre mbi kapitalin e vet, I nënshtrohenvulnetit të grupit të kapitalistëve të bashkuar në ndërmarjet e monopoli'uara.&ikur t@i krahasonim koncentrimin dhe centrali'imin e kapitalit atëherë do të shohimdisa ndryshime:

5e koncentrim nënkuptohet rritja e kapitalit nga vlera e re e posakrijuar,prandaj është rritje e produktit shoqërorë ndërsa me centrali'im nënkuptohetvetëm shpërndarja tjetër e kapitalit shoqërorë.

# $. është process i ngadalshëm, e sidmos në (a'at e kri'ave, ndërsa !. mundtë arrihet shumë më shpejt dhe pavarësisht nga ciklet në ecuritë ekonomike.

% Ceciprokisht janë të kushtë'uara, $on. $ushtë'on. !ent. &epse nëkonkurrencë kapitalet e mëdha i 'hdukin ato të voglat

$&.$. Llojet e 1onopolee

Procesi i koncentrimit të kapitaleve kryhet në dy mënyra kryesore, që janë ajovullnetare dhe e dhunshme. 5ënyra vullnetare bëhet nëpërmjet (ormimit tëshoqërive aksionare dhe kapitalit aksionar, ndërsa (orma e dhunshme, kuptohet, edhunës ekonomike në (ormë të lidhjeve monopoliste.

$&.%. 'hoëritë "sionare

anë (ormë kryesore e organi'imit të ekonomisë në imperiali'ëm. Për &h.-. ështëbërë (jalë më herët )$orporata dhe te kapiali aksionar+.

$&.&. Lidhjet 1onopoliste

Formohen me qëllim që të arrihet mbi'otërim në prodhimtarinë në ndonjëveprimtari tjetër në krahasim më konkurrentët, në mënyrë që të arrihen superftimemonopoliste nëpërmjet diktat të çmimeve.

ë gjitha (ormat e 5onopoleve ndahen në Format e ulëta dhe të larta.



$&.. Format e Dlëta të Lidhjee 1onopolisti"e

$arakteri'ohen me atë se të gjithë anëtarët, nënshkruesit e marrëveshes e ruajnëpavarësinë e vet të plotë. 2ë marrëveshjë nuk parashihen kurrë(arë sanskionesh përshkelësit e saj, për këtë janë shumë labile, të paqëndrueshme dhe në a(aterealitivisht të shkurtëra.1arrëeshjet Ahentëlmene janë marrëveshje të grupeve të kapitalistëve, qëarrihen për të reali'uar politikë të caktuar në treg. P.sh. përcaktimi i çmimeve ,kusheteve të shitjes etj.#onentat janë marrëveshje të ngjashme por me nje ndryshim se janë jashtë lëmittë industrisë, më tepër për bankat, shoqërite e sigurimit, ndërmarrjet trasnportueseetj.6ingët dhe #ornerët janë marrëveshje a(atshkurtëra me karakter spekulativ./ëhen marrëveshje dhe përgatitje për mashtrime të tregut. &i p.sh. stimulohetartifcialisht gjoja mungesa e një malli në të ardhmen e a(ërt, në mënyrë që tëlirohen nga re'ervat jokurrente të mallit dhe atë me çmime të larta.,ë Pulët marreveshja është në një shkallë diçka më të lartë. &hitja e mallit bëhetbashkërisht dhe të ardhurat derdhen në arkën )polin+ e përbashkët.

$&./. Format e Larta të Lidhjee 1onopolisti"e

Format e larta karakteri'ohen me lidhjet më të (orta dhe me sanksionet. Për daljenga monopoli në (ormat e larta as që ka mundësi sepse çdo individ e humbpavarësinë e vet dhe I nënshtrohet ligjit te të gjithëve.#artelet janë (ormë më e përhapur e lidhjeve monopoliste. 6uke u bashkuar nëkartel anëtarët e ruajnë plotësisht pavarësinë tyre prodhuese, fnanciare dhe tëtregut, por megjithatë, në kartel I përcjellin disa të drejta dhe (unksione të veta. 2ëkartel rëndom bashkohen ndërmarrjet e së njejtës degë ekonomike, sepse reali'ojnë

interesa të përbashkëta. -to gjithnjë (ormohen për qëllime të caktuara si p.sh.karteli I çmimeve ka për qëillim që anëtarët e kartelit të mos konkurojnë me njëritjëtrin në uljen e çmimeve. )nuk janë lidhje të (orta sepse prodhuesit e (ortë nuk irespektojnë marrëveshjet me çka i dëmtojnë të tjerët me çka shkaktohet shthurja ehershme e karteleve+.'indi"atat janë lidhje monopoliste ku anëtarët e ruajnë pavarësinë prodhuese dhefnanciare, por e humbin pavarësine komerciale.,rustet janë (ormë më e lartë e lidhjeve monopoliste në të cilat anëtarët e humbinnë tërësi pavarësinë e vet ekonomike si prodhuese, fnanciare ashtu edhekomerciale. 0përsia e trustit ndaj kartelit dhe sindikatës qëndron në elasticitet më tëmadh te a(ari'mit. rusti ka mundësi ta 'vogëloj madje edhe ta ndërprejë plotësishtpunën e ndërmarrjeve më të vogla. 5bivlera e krijuar në tërë trustin derdhet në të

njejtin (ond të akumulimit dhe 'gjerohet aty ku politika a(artiste e trustit e kërkonmë tepër. ?idhjet në trust janë të karakterit vertiakl, që do të thotë se bashkohenndërmarrjet që i takojnë degës ose lëmit të njejtë ekonomik.#on*ernet janë (orma më të përsosura të lidhjeve monopoliste, që bashkimin ebëjnë në drejtim vertikal dhe hori'ontal. 2ë koncern janë të bashkuar trustet qëkanë lidhje vertikale prandaj (ormojnë lidhjen hori'ontale me ç@rast kuptohetbashkimi I ndërmarrjeve, që u takon degëve madje lëmenjëve të ndryshëmekonomik. $oncerni paraqet grupin e ndërmarrjeve që (ormojnë monopol gjigand, I



cili rëndom është nën komandën e një trusti, ose të një ish1ndërmarrjeje private, Icili me mënra të ndryshme ka marrë udhëheqjen e plotë.

$&.3. Format e 1onopolee sipas numrit

&ipas numrit të pjesëmarrësve dhe duke u nisur nga elementi i tregut se a paraqitetsi o(rues )shitës+ apo si kërkues )blerës+ i mallit, monopolet ndahen në këto grupe:monopol, duopol dhe oligopol.1onopol është kur në anën e o(ertës )shitjes+ gjendet vetëm një ndërmarrje ndërsanëse kjo paraqitet si e vetme në anën e blerjes atëherë është monopson.;uopol është kur si blerës paraqiten dy ndërmarrje konkurruese përkatësisht;uopson kur këto ndërmarrje konkurruese janë në anën blerjes.Oligopol kur në anën e blerjes paraqitën disa ndërmarrje ndërsa Oligopson kur kadisa blerës.

$&.7. 1onopolet dhe #on"urren*a

2ë kushtet e monopoli'imit ekonomia nuk lirohet nga konkurrenca por vetëmshndërrohet konkurrenca mes shumë prodhuesve ose shpen'uesve që ështëkonkurrence në mes numrit më të vogël të ndërmarrjeve, por është shumë më e(ortë dhe më shkatërruese sepse bëhet në mes gjigantëve për dominim monopolist.2ë monopoli'ëm mundësia e shtegtimit të kapitalit është minimi'uar për shkak seështë rritur kapitali minimal që duhet avancuar për të qenë rentabël.$onkurenca bëhet me instrumente të reja si: dallimi në cilësinë dhe (ormën estetiketë mallit, kushtet e shitjes p.sh. me sistemin e kreditimit me kushte sa më të mira,me sigurimin e serviseve të shpejta e të sigurat etj. në mënyrën e paketimit,mënyrën e dërgesës, vend të posaçëm 'ë propaganda ekonomike që me veprimepsikologjike të lidhen blerësit për një monopol, në reklama që shpen'ohet një sasimja(t e madhe e të ardhurave kombëtare në kapitali'min monopolist.

$&.8. 0mimet 1onopoliste dhe 'uper-timi 1onopolist

)Filo'of palidhje n@(aqe 8D+Paga 6eale e përkuf'on në atë mënyrë sa që nuk gu;on ta cenojë ek'istencën eklasës punëtore, riprodhimin e saj natyror e shoqëror, sepse me atë do të humbasëba'a e një (aktori të domosdoshëm të prodhimtarisë.5tësia blerëse është e kuf'uar vetvetiu, prandaj patjetër me ngritjen e çmimeve'vogëlohet kërkesa për produktet, që paraqet përkuf'imin tjetër, berësit orientohennë subistitutet e produkteve të ndryshme.:urimet e super-tmit monopolist janë të shumta si a) sh(rytë'imi i klasëspunëtore, të cilës i ulin pagat në minimumin e ek'istëncës, b) grabitjet ekonomike

të shumë prodhuesve indivdual, e sidomos në bujqësi ku bëhet shitja e produktevenën vlerën individuale e madje edhe nën vlerën e çmimit kushtues në treg,*)derdhja e një pjese të mbivlerës nga degët që nuk janë monopoli'uar në degët emonopoli'uara, d) këmbimi joekuivalent në mes vendeve kapitaliste dhe vendeve tëpa'hvilluara ose në 'vhillim, monopolet u shesin produkte me çmime të larat ndërsablejnë lëndë të para më çmime shumë të ulëta.



Pjesa III

1 # 6 O < # O N O 1 I 2ëllimet parësore të ma"roe"onomisë janë!

$ P6O;4I1I ? &igurimi i nivelit të lartë të prodhimit dhe arritja enormave të larta të shtimit ekonomik.

# PDNE'I1I ? -rritja e normave të larta të punësimit të (orcës punuesedhe e kapaciteteve prodhuese.



% 01I1<, ? -rritja e nivelit stabil të çmimeve në kushtet e ekonomisësë tregut të lirë.

7 I1PO6,I ? <#P'PO6,I ? 5bajta e baraspeshës në këmbiminndërkombëtar duke mbajtur njëkohësisht edhe kursin stabil devi'or.

$ Paraja dhe Fun"sionet e ParasëParaja është di"a9 përgjithësisht e pranueshme9 për pagesën e mallraedhe shërbimee ose për shlyerjen e borAhit.-jo si kategori ekonomike ishte objekt i studimit nga ana e shumë autorëve më me(amë por pikëpamjet e tyre në lidhje me lindjen (unksionet, (ormat dhe rolin e saj nëproceset e 'hvillimit shoqëror dhe ekonomik ndryshojnë sipas rrymave )shkollave+të ndryshme të mendimit ekonomik.2ë literaturën ekonomike paraqiten teori të ndryshme që shpesh@herë janë edhekundërthënëse në lidhje me lindjen dhe 5un"sionimin e parae.

eoritë më të njohura në literaturën ekonomike në lidhje me paratë janë:• ,eoria metaliste e parae e propaganduar dhe e 'vhilluar nga

merkantilstët. -ta konsideronin se vetëm ari dhe argjendi si metale tëçmueshe janë i vetmi lloj i parave.

• ,eoria e parae si mjet te"ni" e shpjeguar nga ana e dam 'mithit.$lasikët mbrojnë te'ën se paraja lindi si domosdoshmëri shoqërore e'hvillimit të prodhimit dhe si pasojë e pashmangshme e ndarjes shoqërore tëpunës.

• ,eoria nominaliste përcakton se paraja është krijesë e pushtetit shtetëror)5uller dhe $nap Apër(aqësues kryesor+ që potenconin se shteti përmes ligjit idetyron të gjitha subjektet ekonomike që në jetën e përditshme ta përdorinatë në këmbimet dhe pagesat e tyre.

• ,eoria #ejnsiane e parae shpjegon se gjatë rrotullimit shtetëror të sasisësë parave dhe kurseve valutore mund të arrihet deri te stabiliteti i çmimevedhe mallrave dhe stabiliteti i kartëmonedhave, pa bërë lidhjen e tyre me arin.$ejnsi për këtë e (ormuloj dhe (unksionin e H"ër"esës së paraeG që është(unksion i të ardhurës dhe (unksion 'vogëlues i normës së kamatës.

6ukuria e paraqitjes së dy metaleve të cilat në të njejtën kohë kryejn (unksionin eparasë quhet :imetalizëm.Paraja si kategri shumë e rëndësishme ekonomike është një mall specifk që lo'rolin e ekuivalentit të përgjithshëm përmes së cilës thuajse gjithçka mund të blehetdhe shitet, por nga ana tjetër në masë të madhe thjeshtë'ohet jeta ekonomike.

helbi dhe rendësia e parasë në jetën ekonomike dhe në përgjithësi në jetënshoqërore shprehet përmes këtyre (unskioneve më të rëndësishme:

$ Fun"sioni parasë si mjet llogarie (matëse e lerës).% HHHHHHHH si mjet "ëmbimi& HHHHHHHH si mjet "ursimi (ruajtëse e lerës) HHHHHHHH si mjet pagese (si met i shlyerjes së detyrimee.

$ Paraja si masë e lerës shërben si matëse e vlerës së mallrave dheshërbimeve të ndryshme me ç@rast vlera e tyre shprehet në njësi të caktuaratë parasë. 0k'itojnë mendime të ndryshme rreth vlerës së njësisë së parasë.6i"ardoja mendonte se ajo varet nga rrallësia e punës dhe kapitaleve që



nevoiten për prodhimin e saj. 1ar"si mendonte se vlera e saj përcaktohetnga puna apstrakte shoqërisht e domosdoshme për prodhimin e saj. &ipasP.'amuelsonit si në jetën e përditshme që ne llogarisim )masim+ pesha tëndryshme në kilogram, ashtu edhe vlerën duhat ta llogarisim me para, meç@rast të gjitha çmimet llogariten në para, duke mundësuar thjeshtë'imin eprocesit të llogaritjes. Në "ohën e sotme me vlerë të parasë nënkuptohet

(uqia blerëse e njësisë së saj, e që është e shprehur në sasinë e mallrave dheshërbimeve që mund të blihen me këtë njësi të parasë.

% Fun"sioni i parasë si mjet #ëmbimi është (unksioni më i rëndësishëm qëe kryen paraja. Po të mos ek'itonte, njerë'it gjithmonë do të kërkonin njëmall tjetër me të cilin do të mund të këmbenin produktet. 2ë këtë rast parajaparaqitet si ndërmjetësues magji" në mes blerjes dhe shitjes. Përmespërdorimit të parasë mundësohet ndarja e procesit të blerjes nga ai i shitjes.Procesi i trans(ormimit të mallit në para dhe i parasë në mall quhetmetamor5ozë e mallit.

& Fun"sioni i parasë si mjet "ursimi ? thesari )ruajtëse e vlerës+ buron ngakryerja e (unksionit të parasë si mjet këmbimi dhe ka rëndësi të madheekonomike pasi që çdo sujekt ekonomik që mendon për të ardhmen patjetërduhet të kursejë )akumulojë+ (uqi blerësi për ta përdorur të njejtën nëperiudhat e ardhshme. Funksioni i parasë si mjet kursimi bëhet në (ormëte'aurimi të monedhave të arit dhe argjendit e në kohën e tanishme edhepërmes kartëmonedhave konvertibile.

Fun"sioni i parasë si mjet pagese mundëson që paraja të përdoret ngaçdo subjekt ekonomik që e 'otëron atë, për të shlyer )paguar+ detyrimet qëka ndaj të tjerëve. $y (unksion i parasë ndërlidhet me distancimin e kohës sëlindjes të një detyrimi dhe të pagesës së tij. #ambiali )letër me vlerë, e cilanë rast të blerjes së mallrave apo shërbimeve me kredi+ paraqitet si parakreditore.

% 0rregullimet në sasinë e parasë në ar"ullim

4rregullimet e ndryshme paraqiten në (ormë të depresionit që paraqitet me'vogëlimin e a(tësisë blerëse të parasë dhe apresioni që paraqet rritjen e a(tësisëblerëse të parasë në qarkullim.;epresioni A mani(estohet në (ormë të InJa*ionit që paraqet 'vogëlimin ea(tësisë blerëse të parasë, ;ealimit që është 'hvlerësimi 'yrtar i parasëkombëtare në raport me arin apo ndonjë valutë tjetër konvertibile. 'tagJa*ionit qëparaqet situatën kur njëkohësisht kemi inEacion të lartë dhe papunësi të lartë.presioni ? mani(estohet në (ormë të ;eJa*ionit që është proces ekonomik ikundërt me inEacionin d.m.th. rritje e a(tësisë blerëse të prasë dhe revalvimit qëështë proces i kundërt i devalvimit d.m.th. rritja e kursit 'yrtar të parasë kombëtare

në raport me ndonjë valutë tjetër konvertibile.$ InJa*ioni ? histori"u dhe pasojat

ermi InEacion rrjedh nga (jala latine KinJa*ioG që në përkthimin e lirë do të thotë5ryrje. 2ë kuptimin shkencor për herë të parë është përdorur gjatë lu(tës civile në&=/- në vitin *87 nga ana e it ;elmar.5irëpo ky (enomen ekonomik është paraqitur qysh më herët qysh në 9reqinë -ntikedhe në Comë.



akonisht me inJa*ion nën"uptojmë rritjen e mimee të për*jella mezogëlimin e a5tësisë blersë të parasë.2ë literaturën ekonomike parqiten defnime të ndryshme të inEacionit kështu p.sh.disa autorë me inJa*ion nën"uptojnë rritjen permanente të nielit tëpërgjithshëm të mimee dhe atë nielin propor*ional të rrijtes së nielittë përgjithshëm të mimee në njësi të *a"tuar të "ohës.

InEacioni në jetën e përgjithshme ekonomike mund të matet përmes % indekseve tëpërgjithsem të çmimeve:

a Inde"si i mimee të "onsumatorit ? shpenzimee të jetës (CPI)b HHHHHH i mimit të prodhuesit (PPI)* ;eJatori (;P)

'hporta e tregut si quhet ndryshe CPIHja matë shpen'imin e një shporte tregu tëmallrave dhe shërbimeve që konsumohen nga një (amilje qytetare gjatë njëpëriudhe të caktuar kohore dhe varësisht nga vendi dallon edhe për nga numri imallrave dhe shërbimeve që përmban.Norma e InJa*ionit paraqet rritjen e nivelit të çmimeve )Formula ?ibër (aqe JK+.

% 'h"aet dhe Llojet e InJa*ionit

&ipas paraqitjes së inEacionit mund të kemi InJa*ionin e brendshëm )'vogëlimi ia(tësisë blersë të parasë në tregun e brendshëm+ dhe InJa*ionin e jashtëm)'vogëlimi i a(tësëisë blerëse të parasë në operacionet e tregtisë së jashtme d.m.th.'vogëlimi i kursit të këmbimit të valutës+.'h"aet e paraitjes së InJa*ionit mund të jenë të llojllojshme si: kri'atekonomike, përgatitjet për lu(të, (atkeqësitë e ndryshme elementare, defcitibu;hetor, mos(unksionimi i sistemit ekonomik, e në disa shtete në prag të'gjedhjeve politike.Në literaturën bash"ë"ohore e"onomi"e dallohen disa shkaqe të inEacionit:

InJa*ioni i "ër"esës )teoritë monetare dhe kërkesa për të ardhura reale+ InJa*ioni i "ostos (shpenzimee)9 që nënkupton spiralen e të ardhurave A

pagat dhe konsumi i jashtëm ekonomik dhe shpen'imet importuese InJa*ioni iner*ial InJa*ioni monetar

$ InJa*ioni i #ër"esës ? është re'ultat i rritjes së o(ertës së parave në tregune caktuar si dhe të rritjes së shpen'imeve qeveritare. Por përveq këtyre dy(aktorëve atë mund ta shkaktoj edhe defciti i lartë shtetëror. ek InEacioni ishkaktuar nga kërkesa, shkaku kryesor është kërkesa e tepërt për mallra dheshërbime që shkaktohet nga emetimi i tepërt i parave në qarkullim.

% InJa*ioni i "ostos (shpenzimee) nënkupton rritjen e shpen'imeve të

prodhimit dhe rritjen e tepruar të kërkesës së konsumatorëve. 2ë rastin eparë për shkak të ngritjes së çmimeve të inputeve ata detyrohen të pagujanëmë shumë dhe të ngritin çmimet shitëse të mallrave ose shërbimeve. 2ërastin e dytë për shkak të rritjes së tepërt të të ardhurave që shpesh@herëtejkalon edhe madhësinë e o(ertës së mundshme të mallrave dhe shërbimevenga ana e prodhuesve, shkaktohet rritja e nivelit të përgjithshëm të çmimevetë shitjes.



& 0konomitë e 'hvilluara të tregut në kushtet e sotme ndeshen dhe përballohenme inJa*ion iner*ial )të parashikueshëm+. -i paraqet atë normë tëinEacionit që mund të parashikohet nga ana e subjekteve të ndryshmeekonomike, ndërsa nga ana tjetër inEacioni i paparashikuar, për subjektetekonomike është një be(asi

2ë teorinë dhe praktikën ekonomike mund të paraqiten lloje të ndryshme tëinEacionit por më të rëndësishmet janë:

$ InJa*ioni i moderuar% InJa*ioni galopant& 4iperinJa*ioni

%.&. InJa*ioni të moderuar kemi në rastet kur niveli i përgjithshëm i çmimevengritet ngadalë )në mënyrë të qetë+. akonisht norma vjetore e InEacionit në këtoraste nuk e kalon numrin njëshi(ror. 2ë kuadër të ekonomive të tregut norma e ulëte tij )1DL+ konsiderohet si e dobishme për stimulimin e prodhuesve në shtiminprodhimit e të punësimit.%.. InJa*ioni galopant paraqitet në rastet kur niveli i përgjithshëm i çmimevefllon të rritet me norma dy ose tre shi(rore.%./. 2ë lidhje me defnimin e hiperinJa*ionit vështirë është që të jepet ndonjëpërkuf'im i saktë. 5ë i pranuari konsiderohet ai i #aganHit9 sipas të cilit mehiperinEacion kuptojmë situatat kur çmimet fllojnë të rriten së paku nga DL nëmuaj dhe kjo rritje 'gjat së paku vit.

3 Pasojat e"onomi"e9 politi"e dhe so*iale të inJa*ionit

>arëshmërinë në mes të levi'jeve inEatore dhe 'hvillimit ekonomik në teorinëekonomike, 'akonisht mund të ndahen në tri grupe:

• 4do inEacion, qo(të ai edhe i ulët, reJe"tohet negatiisht në zhillimin

e"onomi" • 2ëse inEacioni është ulët, i do'uar dhe nën kontroll të plot ai epronstimulatiisht në zhillimin e"onomi"

• &e lëvi'jet inEatore nuk kanë ndikim të veçantë në 'hvillimin ekonomik.

&ipas 1ilton Fridmanit9 inEacioni nuk ka kurr(arë ndikimi )e(ekti+ po'itiv osenegativ në 'hvillimin ekonomik. &ipas tij, paraja nuk ka kurr(arë ndikimi në(unksionimin e ekonomisë, dhe se në instancën e (undit, të gjitha transaksionetekonomike mund të bëhën edhe pa para.2ë jetën e përditshme, e(ektet dhe pasojat negative të inEacionit mund të shprehenpërmes këtyre (akteve:

InEacioni ka e(ekte negative në sistemin e shpërndarjes së të ardhurave.

InEacioni ndikon negativisht edhe në kushtet e ekonomi'imit të frmave. 2ësituata të tilla rritet kërkesa për mallra dhe shërbime. Procesi inEator shkakton rritjen e normës së kamatës )interesit+ që e

destimulon interesimin për investime të reja por ka tendencë të (avori'ojëkreditorët dhe ata që reali'ojnë profte.

0k(ektet negative të tij reEektohen edhe në bu;hetin shtetëror. Proceset inEatore stimulojnë në masë të madhe konsumin.



,ri s-dat (dilemat) më të rëndësishme gjatë pro*esit të inJa*ionit janë! - i bën inEacioni mallrat dhe shërbimet më të shtrenjta" - na bën inEacioni më të var(ër ose më të pasur" - bëhën frmat më të pasura dhe punëtorët më të var(ër gjatë periudhës së

inEacionit"

7 ;ealimi (;ealuation)

5e ;ealim nënkuptojmë 'vogëlimin 'yrtar të vlerës së këmbimit )kursit valutor+të valutës kombëtare përmes vendimit ligjor, e krahasuar me ar ose valutat tjerakonvertibile. Ce'ultati parësor i devalvimit është se e liron eksportin për blerësit e

jashtëm por nga ana tjetër e shtrenjton importin për blerësit vendorë.6evalvimi i një valute mund të bëhët për aryse të shumta. 2ë rradhë të parë aistimulon eksportin e mallrave dhe shërbimeve dhe dekurajon importin e mallravedhe shërbimeve të huaja dhe stimulon hyrjen e kapitaleve të huaja në (ormë tëinvestimeve të huaja direkte.6evalvimi i panevojshëm dhe i përsëritshëm mund të ketë e(ekte të caktuara

negative për ekonominë e një shteti siç janë: largimi masiv dhe destimulimi iinvestitorëve të huaj si dhe krijimi i mosbesimit tek të huajt.6ealimi është proces ekonomik i rritjes së kursit 'yrtar të valutës kombëtare nëkrahasim me arin ose valutat tjera konvertibile. Bshtë proces i kundërt medevalvimin dhe në jetën e përditshme ekonomike përdoret shumë rrallë.

8 ;eJa*ioni (;ezinJa*ioni)

;eJa*ioni është 'vogëlimi i përgjithshëm i nivelit të çmimeve. -i paraqet rënien epërgjithshme të nivelit të çmimeve të shitjes së mallrave dhe shërbimeve nëekonominë e një shteti gjatë një periudhe më të gjatë kohore. Bshtë proces ikundërt me InEacionin.

&i pasojë e tij paraqitet edhe ngadalësimi i shpejtësisë së qarkullimit tëkartëmonedhës kombëtare, por nga ana tjetër rritet edhe norma e papunësisë etj.5osmarrja e masave përkatëse të politikës ekonomike për normali'imin e kësajgjendjeje ekonomike, ekoniminë kombëtare shumë lehtë mund ta kalojë në (a'ën edepresionit.6eEacioni mund të jetë i hapur9 që karakteri'ohet me rënien e çmimeve dhe ingadalshëm që karakteri'ohet me 'vogëlimin e qarkullimit të mallrave dheshërbimeve.Pasojat e deEacionit janë: 'vogëlimi i kërkesave për blerjen e mallrave dhe rënia eçmimeve, 'vogëlimi i normës së proftit, rritja e papunësisë etj. 6obitë dhe humbjetnga deEacioni për subjektet e ndryshme ekonomike janë analoge )por të kundërta+me ato që pasojnë dhe rrjedhin nga procesi i inEacionit.

+ Nuli-"imi (;enominimi)

Nuli-"imi paraqet anulimin ose heqjen e 'erove nga ana e shtetit të monedhës sëligjshme, për shkak të humbjes jashtë'akonisht të madhe të (uqisë së saj blerëse)deri në 'ero+ si pasojë e hiperinEacionit.-ryset e e nulifkimit të parasë janë të shumta por më të rëndësishme janë:



ekniko1praktike që nënkupton se manipulimi i përditshëm i kartëmonedhaveme më pak 'ero është shumë më i lehtë dhe praktik

Psikologjike

%.$. 'tagJa*ioni

Bshtë kuptimi i kundërt i inEacionit, dhe i njejti (enomen më së shpeshti trajtohet nëlidhje me inEacionin. 5e &tagEacion nënkuptojmë ek'istimin e normës së inEacionitnë lartësi më të madhe se %L por të përcjella me normën e lartë të papunësisë )*1%L+.&tagEacioni mund të rendohet edhe më tepër kur është i shoqëruar me njëhiperinEacion me ç@rast mund të kalohet në (a'ën e stanjinEacionit.

& :an"at dhe sistemi ban"ier

$ Mhillimi 4istori" i ban"ae

5e paraqitjen e parasë merr hov edhe 'hvillimi i sitemit bankar. 2ë greqinë antikeishin mja(t të 'hvilluara punët e këbimit )sara5et+, ku ek'istonin mundësitë emarrjes së kredive.0dhe në Comë, bankat )argentarius+, merreshein me punët e këmbimeve, marrjene depo'itave, dhënien e kredive si dhe ndërmjestësimin në pagesa.&i bankë më e vjetër në kuptimin e plotë të (jalës llogaritet se është :an"a Casa di'an iorgio9 e themeluar në vitin 7J.:an"at janë institucione fnanciaro-kredituese, aktiviteti parësor i të cilaveështë marrja dhe dhënia e kredive, përaktësisht ndërmjetësimi në (ushën ekreditimit si dhe në kryerjen e disa operacioneve me para për llogari tëkomitmentëve të saj.$lasifkimi i bankave mund të bëhet në ba'ë të kritereve të ndryshme.

2ë ba'ë të kriterit se si sigurohen mjetet fnanciare, klasfkimi i institucionevebankiere mund të bëhet në:

:an"a monetare ose endrore që me legjislacionin përkatës janë tëautori'uar për emitimin e kartëmonedhave.

2 :an"a depozituese që siguron mjetet fnanciare përmes depo'itavea(atshkurta dhe depo'itave të kursyera. 2ga këto mjete ato u o(rojnëkomitmentëve të tyre kredi a(atshkurta dhe a(atgjata. 2ga aspektiorgani'ativ, këto banka mund të jenë a) ban"a #O1<6CIL< dhe b)#D6'I1O6<.

3 :an"a a5ariste që paraqitën në shtetet e 'hvilluara ku është bërëkoncentrimi dhe centrali'imi i kapitalit. Potenciali kreditues i këtyre bankaveba'ohet në kapitalin vetanak dhe në (ondet re'ervë dhe në (ondet monetare

të korporatave të mëdha me të cilat këto banka janë në bashkëpunim tëngushtë a(arist.

4 :an"a Inestie sigurojnë kredi a(atgjate me karakter investiv. 5jetet këtobanka i sigurojnë nga akumulimi i reali'uar ose edhe përmes emitimit tëaksioneve.

5 'hoëritë e sigurimee janë banka të karakterit të posaçëm, që mjetet enevojshme i sigurojnë nga pagesat e të siguruarve si dhe nga plasmaneta(atgjate të mjeteve të lira fnanciare.



6 :an"a uniersale bënë grumbullimin e të gjitha llojeve dhe në ba'ë tëkëtyre depo'itave ajo bënë shpërndarjen e kredive a(atshkurta dhe a(atgjata.

&istemi bankar për(aqëson tërësinë e institucioneve bankare e fnanciaro1kreditoretë një vendi të caktuar, hierarkia dhe (unksionimi i të cilave përcaktohet melegjislacion të posaçëm të çdo shteti.

akonisht përbëhet prej dy niveleve: nga /anka <endrore ose Federale dhe ngabankat e institucionet fnanciaro1kredituese e tregtare. /anka <endrore në çdo shtetpërveq disa (unksioneve eksklu'ive )si emisioni i monedhës, thesari dhe bu;heti ishtetit, bënë edhe kontrollin e o(ertës monetare+ por nga ana tjetër kryen edhe(unksione të rëndësishme të koordinimit e të mbiqkyrjes së të gjitha institucionevetjera fnanciare.

CI#L<, <#ONO1I#< (#OND#,D6L<)$ ,eoritë e zhillimit *i"li" të e"onomisë

2ë literaturën ekonomike, teoritë e 'hvillimit ciklik të ekonomisë janë të ndryshmepor shpesh@herë edhe kontraver'e. 2ë përgjithësi mund të ndahen në disa grupe mëtë rëndësishme:

2ë 9rupin e parë bëjnë pjesë teoritë sipas të cilave shkaqet e cikleveekonomike nuk duhet kërkuar në sistemet ekonomike. 6isa nga këta autorëshkaqet e kri'ave ekonomike i kërkojnë në (enomenet natyrore.

# 2ë grupin e dytë bëjnë pjesë teoritë që e(ektet e kri'ave ekonomike indërlidhin me proceset ekonomike, e që janë pre'ente në kuadër tësistemeve ekonomike.

% 2ë 9rupin e tretë bejnë pjesë ekonomistët në krye me $ejnsin, që mendoninse kri'at ekonomike janë re'ultat i emetimit të parave të tepërta, me ç@rastekspan'ioni ose kuf'imi i kredive paraqitet në maje të ciklit dhe se kri'aparaqet situatën kur në treg kemi mungesë të investimeve dhe profteve.

7 eoria 5arksiste e cikleve ekonomike që (enomenet e kri'ave ekonomike ishpjegon përmes kundërthënieve të mënyrës kapitaliste të prodhimit, nëradhë të parë përmes ligjit të akumulimit dhe ligjit për uljen e normës sëproftit.

Pasojat e cikleve ekonomike )konjukturale+ mund të jenë të ndryshme. $ështu p.sh.re*esioni është (a'ë rënëse e ciklit ekonomik, periudhë në të cilën 'vogëlohet 96Psë paku në dy periudha tremujore të njëpasnjëshme.gjatja e cikleve ekonomike varet nga # (aktorë: nga zëëndësimi i "apitaleee"zistuese dhe nga inestimet e reja9 e ë "anë një rol shumë tërëndësishëm në zgjatjen dhe pasojat *i"lee e"onomi"e.&hkaqet e cikleve ekonomike mund te jenë endogene dhe egzogene.

&ipas për(aqësuesve të teorisë endogene, shkaqet e lëvi'jeve ciklike në mënyrëlatente janë pre'ente në sistemet e caktuara ekonomike, ndërsa sipas teorisëeg'ogene shkaqet e lëvi'jeve ciklike gjenden në shoqëri.&i teori mja(t e theksuar është edhe teoria e konsumit të pamja(tueshëm )kërkesëssë pamja(tueshme agregate+, sipas së cilës kursimi i tepruar i subjekteve tëndryshme ekonomike shkakton konsumin )kërkesën+ e pamja(tueshëm, e që nëmënyrë të drejtpërdrejt reEektohet edhe në paraqitjen e cikleve ekonomike.



&i karakteristika më të rëndësishme të ciklit ose (a'ave të tyre paraqitën treguesit)indikatorët+ e njejtë siç janë: inestimet9 papunësia9 li"uiditeti9 norma e"amatës etj.

% Fazat e Ci"lit e"onomi"

$ Faza e #rizës )depresionit+ është pika më e ulët e ciklit ekonomik. akonishtkjo (a'ë karakteri'ohet më rënie të madhe të kërkesës për mallra dheshërbime si dhe me rënie të prodhimit, rritjen e papunësisë, rritjen ere'ervave të pashitura, rënien e investimeve dhe reali'imin e normave tëulëta të shtimit ekonomik

% Faza e amullisë karakteri'ohet nga një lloj stagnacioni në treguesit emësipërm makroekonomik si dhe në ndërprerjen e përkeqësimit tëmëtejshëm të këtyre treguesve.

& Faza e gjallërimit fllon me rritjen e kërkesës për mallra dhe shërbime, uljen)'vogëlimin+ e re'ervave të mallrave të pashitura, rifllimin si dhe rritjen evëllimit të prodhimit. 9jallërimi i ngadalshëm i treguesve të mëparshëmmakroekonomik ka si re'ultat shtimin e numrit të të punësuarve.

$almi në (a'ën e :umit (lulëzimit) e"onomi" paraqet pikën më të lartë tëciklit ekonomik dhe shoqërohet me rritjen maksimale të sh(rytë'imit tëkapaciteteve të instaluara prodhuese, shtimin e vëllimit të nivelit tëinvestimeve të reja, uljen në minimum të nivelit të papunësisë, shtimin eprofteve reale etj. 0 kundërta e bumit ekonomik është kri'a ose drepresioniekonomik.

/ PDNE'I ;4< PPDNE'IPapunësia dhe norma e papunësisë

Punësimi i resurseve njerë'ore në çdo shoqëri është një nga qëllimet parësore tëpolitikës makroekonomike. -ta që dëshirojnë të punojnë quhen 5or*ë punuese.2ga ana tjetër një nga sfdat më të diskutueshme ndërmjet ekonomistëve, ështëproblemi i papunësisë pasi që ky problem gjithnjë e më shumë paraqitet si sfda mëparësore e ekonomisë bashkëkohore të tregut.&hkaqet e papunësisë mund të jenë të ndryshme. 2ë pjesën më të madhe ajo ështëre'ultat i prishjes së ekulibrit ndërmjet o(terës dhe kërkesës për punë dhe kjo nërastet kur o(erta )Punëkërkuesit+ e tejkalon kërkesën )Punëdhënësit1vendet e lira përpunë+ për punë.Papunësia si (enomen ekonomik, politik dhe social gjithnjë e më shpesh ështëpre'ente edhe në ekonomitë e 'hvilluara të tregut dhe karakteri'ohet me veçoritëse:

është e përharpur në të gjitha shtresat e popullsisë# paraqitet njëkohësisht në një numër të madh të ekonomive kombëtare% së pari për(shin gjeneratën e re që sapo ka mbaruar shkollimin,7 'akonisht paraqitet pas ndryshimeve tekniko1teknologjike që si pasojë ka

mbylljen e vendeve ek'istuese të punës, por nga ana tjetër njëkohësisht rritëedhe kërkesën për punëtorë me kualifkime të larta.



&i indiid i papunësuar konsiderohet përsoni që momentalisht është i papunë, porqë kërkon punë në mënyrë aktive ose pret (tesën për t@u lajmëruar në vendin epunës.Indiidët e punësuar janë ata persona që janë aktiv në procesin e punës ose qëpërkohësisht nuk punojnë, për arsye të pushimeve vjetore, pushimeve mjekësore,grevave ose për arsye të ndonjë për(ekcionimi )a(tësimi+ pro(esional.

Norma e Papunësisë paraqet normën e (orcës punuese që është e papunë por qëështë e evidentuar se kërkon punë dhe se është e gatshme për punë. )le;oni pakn@libër n@(aqe KK+

$ ,regu i punës

Për(aqëson tërësinë e (ormave dhe të njësive ekonomike të një vendi të caktuar, qësigurojnë kontaktimin e o(ertës me kërkesën e punës.,regu i punës është vend ku bëhët vendosja e marrëdhënieve të caktuarandërmjet individëve që janë të a(të për punë dhe që kanë interes që të punojnë, nënjë anë dhe të punëdhënësve që kanë nevojë për punësimin e individëve nga anatjetër.&ot në kuadër të tregjeve të punës gjithnjë e më shpesh hasen bursat e punës. 2ëkuptimin e gjerë me bursa të punës nënkuptojmë institucionet shtetërore, rajonale,komunale ose edhe ato private, që kanë për detyrë ndërmjetësimimin në mes atyreqë kërkojnë (orcë punuese dhe atyre që kërkojnë punë. -to 'akonisht janë tëorgani'uara në $. Nielin "ombëtar dhe %. 6ajonal. 6etyrat parësore të bursavetë punës janë:

in(ormimi dhe ndërmjetësimi në mes punëdhënësve dhe individëve qëkërkojnë punë

# orientimin pro(esional si dhe organi'imin e rikualifkimeve, me qëllim tëpunësimit sa më të shpejtë.

% (unksioni kontrollues si dhe 'batimi i legjislacionit të punës dhe7 pjesëmarrja aktive në krijimin e politikave të punësimit si dhe më

implementimin e kësaj politike.

% Llojet e papunësisë

• Papunësia Ci"li"e është e ndërlidhur me rastet e kërkesës së vogël të(orcës punuese, në këto raste kërkesa për punë është më e ulët për shkak tëprodhimit dhe konsumit më të ulët. Papunësia ciklike krijohet në periudhën edrepresionit ose te kri'ës ekonomike.

• Papunësia stru"turale paraqitet si re'ultat i mospërputhjes agregatendërmjet o(ertës dhe kërkesës për (orcë punuese dhe atë për disa profle ose

pro(esione të caktuara. Papunësia strukturale është a(atgjate dhe shkaktohetnga ndryshimet strukturore dhe teknologjike në kuadër të ekonomisëkombëtare.

• Papunësia 5ri"*ionale )e dëshirueshme+ paraqitet për arsye të ndërrimit tëvendbanimit, kërkimit të punës për shkak të pagave më të larta, për shkak tëlëvi'jes se pandërprerë të popullatës nga një rajon në rajonin tjetër, tëpunësimit të ri të stadeve të ciklit jetësor etj.



• Papunësia sezonale është papunësi a(atshkurtë që 'akonisht krijohet ngapunësimi në veprimtaritë që 'akonisht kanë karakter se'onal brenda viti, osenga llojet e veprimtarisë së caktuar, produktet e të cillave kanë kërkesëse'onale.

• Papunësia e ullnetshme dhe e paullnetshme janë nocione tëpërdorura nga .1.#eynes dhe sipas tij me papunësi të vullnetshmenënkuptohet pjesa e popullsisë e a(të për punë e cila me dëshirë nukdëshiron të punojë për arsye se nuk ka nevojë ose që nuk pranon lartësinë epagës që i o(rohet. 5e papunësi të pavullnetshme nënkuptohet ajo shtresë etë papunësuarve e cila edhe pse është e gatshme të pranojë lartësinëek'istuese të pagës, përsëri nuk gjen punë.

• Papunësia e 5shtehtë paraqet papunësinë ek'istuese në disa rajone rurale)në sektorin parësor+ e që për arsye të ndryshme nuk deklarohet dhe nukpre'antohet nga statistikat 'yrtare si të papunësuar dhe atë për arsye tëndryshme.

Papunësia "roni"e e cila thuajse në va'hdimësi ek'iston në çdo ekonomi tëtregut.

Papunësi zyrtare është madhësia apsolute e papunësisë që është eregjistruar dhe e pre'entuar nga statistikat 'yrtare të shtetit të caktuar.

& 'h"aet e papunësisë

&i shkaqe më të shpeshta të papunësisë në jetën e përditshme mund të paraqitën:ndërrimi i vendbanimit, hyrja për herë të parë në kontigjentin e punës )njerë'it erinjë pas mbarimit të shkollimit+, ndërrimi i teknologjisë )'ëvëndësimi i teknologjivetë vjetra me ato të reja dhe më bashkëkohore por që kërkojnë numër më të vogël tëvendeve të punës+, recesionet )kri'at+ ekonomike dhe politike si dhe politikat

joadekuate makroekonomike.Ligji i O"unit!

Në bazë të analizave të shumta Arthur Okuni ka konstaruar se zvogëlimi iGDP për ! shkakton rritjen e papunësisë për "!# P#sh# nësë vitin e kaluar GDP ishte "$$ %ilion ndërsa në këtë vit ka rënë për ! atëherë normaekzistuese a papunësisë është rritur nga "$ në ""!#

;eterminantet e o5ertës së punës në tregun e punës

&i (aktorë të rëndësishëm që veprojnë në në tregun e punës janë:$. Popullsia ? numri i popullsisë është i përcaktuar me shtimin natyror tëpopullsisë si dhe nga migrimi i popullsisë. akonisht shtetet e 'hvilluara kanë normatë ulëta të shtimit natyror të popullsisë, por këto shtete nga ana tjetër kanë normatë larta të migrimit të popullsisë.%.<5e"ti i substituimit ? me rritjen reale të pagave ose pagave për një orë tëpunës, rritet o(erta e punës dhe puna plotësuese 'ëvëndëson pushimin, pasi që çdoorë e punës plotësuese paguhet më shumë.&. 'htesat "ompenzuese ? shtesat për pagat që shërbejnë si kompen'im përtërheqjen relative ose dallimet jomonetare në mes punëve të ndryshme )risku,shkollimi, shpen'imet, puna mesatare etj.+

1atja e Punës



,ë punësuarit ? popullata që kryen ndonjë punë të paguar si dhe ata qëmomentalisht mungojnë nga puna për shkak të sëmundjeve,grevave, (estave etj.,ë papunësuarit ? popullata që nuk është e punësuar, por që në mënyrë aktivekërkon punë ose pret që të kthehet në punë ashtë 5or*ës punuese ? janë personat që gjenden në shkollim ose janë nëpension, mirëmbajnë shtëpinë etj.

/ ;is"riminimi në tregun e punës dhe dallimet në paga

6iskriminimi në s(erën e pagave në ekonominë e tregut janë dukuri të përditshmedhe universale, mirëpo kur paraqitet si re'ultat i ndonjë karakteristike tëparëndëshishme siç është raca, gjinia ose përkatësia religjio'e atëherë kemi tëbëjmë me dsikriminim në tregun e caktuar të punës.2ë kushtet e sotme grupacioni më i madh që lëngon nga diskriminimi ekonomik nës(erën e pagave janë (emrat të cilat ftojnë mesatarisht vetëm 8DL nga pagat që iftojnë meshkujt me arsim dhe përkatësi të njejtë.&egmenti i tregut të (orcës punuese sipas grupeve jokonkuruese mund tëvështrohet në disa aspekte dhe atë në:

• Njerëzit e njejtë ? punët e njejta9 ku kemi dalime të theksuara në paga• Njerezit e njejtë ? punët e ndryshme9 në këtë rast na paraqitën të

ardhurat kompen'uese• rupet jo"on"uruese ? me ç@rast na parqitet renta e pastër ekonomike• rupet pjesërisht "on"uruese ? dallimet në paga i përcakton o(erta dhe

kërkësa agregate për (orce punuese.

3 Punësimi i 5or*ës punuese dhe tregu i punës

Punësimi i (orcës punuese mund të anali'ohet nga disa aspekte dhe ate nga aspektii gjerë dhe i ngushtë. 2ë aspektin e gjerë, punësimi për(shinë të gjithë individët

që punojnë, dhe në aspektin e ngushtë, punësimi për(shinë të gjithë individët që përpunën e bërë ftojnë paga ose të ardhura të tjera si kompen'im për punët e kryera.2ë kushtet bashkëkohore të ekonomisë së tregut, (ormat më të shpeshta tëpunësimit janë:

Punësimi i përhershëm )permanent+ A ku gjatë javës së punës punohet'akonisht 7 orë, por orari mund të jetë edhe më i shkurtër.Punësimi "ohor9 ku marrëveshja për punë është për 7 javë. aa e #on*enrtuar9 më së shpeshti aplikohet në &=/- dhe $anada. akonishtpunohet 7 ditë në javë me orë punë në ditë, më çka mundësohet 'vogëlimi indërprerjeve të punës së makinave dhe impiantëve.Ndarja e endit të punës është një (ormë e re e organi'imit të punës. 6yindivid në mes tyre mund të ndajnë përgjegjësinë për kryerjen e punës si p.sh.

shërbimet bankiere, tregtare etj.

8 'indi"atat

3rgani'imi i mirëfllt sindikal flloi gjatë Cevolucionit Industrial, kur punëtorët panëse të bashkuar mund të kenë më shume ndikim në përcaktimin e kushteve tëpunës, pagave, statusin e tyre etj.Parimet kryesore në të cilat duhet të mbështetet veprimi i sindikatave janë:



• Parimi i =ullnetarizmit• 'indi"alizm "rijohet nga poshtë• Parimi i solidaritetit• Paarësia nga partitë politi"e dhe nga shteti• 'indi"ata duhet të eprojë si institu*ion

2ë &=/- sindikatat janë të organi'uara në ba'ë të ?igjit të marrëdhënieve$ombëtare të Punës të vitit K%D që ndryshe quhet Ligji =agner5arrë në përgjithësi sindikatat mund të klasifkohen sipas:

• $ompanisë apo ndërmarrjes• ejtarisë• Pro(esionit• Industrisë• ë përgjithshme

0konomistët shepesh@herë Easin për tri tipe )grupe+ të ndryshme të sindikatave tëpunëtorëve, dhe atë për 'indi"atat zejtare )tregtare+, sindi"ata industriale dhesindi"ata të punonjëse (nëpunëse) pubi". )defnicioni për secilën (aqe #+.

+ nëtarësimi në sindi"ata

Coli dhe inEuenca e sindikatave të punëtorëve në kushtet e ekonomisë së tregutështë gjithnjë në rritje edhe pse numri i të anëtarësuarve në sindikata në dydekadat e (undit ka tendencë të stagnimit ose të 'vogëlimit.Përqindja e (orcës punuese që është e anëtarësuar në sindikata, është më e lartë nështetet e 'hvilluara ndërsa pjesëmarrja më e vogël në shtetet ku më parë ose edhetani qeverisin huntat ushtarake.:ash"imi i 5or*ës punuese bëhët për një sërë arsyesh!

'ë pari9 punëtorët bashkohen në sindikata për arsye ekonomike, për tësiguruar paga më të larta, garancione më të gjata për punë etj. 'ë dyti9 për të ndikuar në lidhje me promocionin, trans(erimin, politikat që

lidhen me punën si dhe për të thënë (jalën e tyre në vendimet qëdrejtëpërsëdrejti ndikojnë në mirëqenien e tyre.

'ë treti9 punëtorët anga'hohen në sindikata edhe për çështje dhe arsyesociale

$ 'indi"atat Ndër"ombëtare

5omentalisht në botë ek'istojnë shumë organi'ata ndërkombëtare të sindikatave.2jë nga problemet më parësore me të cilin balla(aqohet kooperimii tyre ka të bëjëme di(erencat politike dhe ideologjike të sindikatave. $ështu p.sh. #on5eren*aNdër"ombëtare e 'indi"atae të Lira (ICF,D)9 tradicionalisht kishte qasjeantikomuniste ndërsa Federata :otërore e 'indi"atae (F,D) është e prirurnga idetë komuniste. $ohëve të (undit rol gjithnjë e më të madh po luan#on5ederata <uropiane e 'indi"atae (<,DC) që gjithnjë e më tepër po(orcohet dhe e ka rolin konsultativ në proceset legjistlative të /01së.2ë &=/- ek'istojnë tri nivele të strukturave të sindikatave:

• 'indi"atat lo"ale



• 'indi"atat na*ionale• Federata e 'indi"atae na*ionale

&ot rol të rëndësishëm në koordinimin e veprimeve dhe organi'imeve sindikale luanOrganizata :otërore e Punës )I?3+ me seli në gjenevë.<ëllimi parësor i saj është promovimi i kushteve të drejta të punës për gratë dheburrat dhe sigurimi i kushteve të drejta e dinjito'e të punës.3bjektivat strategjike të I?31së:

a punësimi a"ti9 'hvillimi i punës autonome dhe promovimi i punësimitb sigurimi i të drejtae themelore të punës* mbrojtja so*iale9 'vogëlimi i di(erencave të mëdha në nivelin e var(ërisëd dialogu so*ial9 që është objektiv strategjik, sepse është ba'a dhe themeli i

demokracisë por njëkohësisht edhe mjet për arritjen e qëllimeve tjerastrategjike.

9jatë aktivitetit të vet I?3 i përmbahet dy kritereve ! unierzalitetit )që nënkuptonse duhet të jetë një reagim global, por standardet e përcaktuara në nivel globalduhet të jenë sa më reale në vendet ku 'batohen.+ dhe Je"sibilitetit.

$$ ;ialogu 'o*ial dhe "ontratat "ole"tie të punës

5e dialog social nënkuptojmë të gjitha llojet e marrëveshjeve të përbashkëta dhebashkëpunuese d.m.th. negociatat, konsultimi dhe këmbimi i in(ormatave. rishtyllat e këtij defnicioni janë: in5ormimi9 "onsultimi dhe nego*imi.6ialogu social vështrohet në disa aspekte:

a nga aspekti ndërkombëtarb nga aspekti kombëtarc nga aspekti lokald në nivelin e ndërmarrjes

$riteret që duhet të plotësohen për dialog social janë:a liria e organizimitb e drejta për marrëeshje "ole"tie* sindi"atat dhe organizatat e punëdhënëse duhet të jenë të

5uishme9 të lira dhe të paarura.6etyrat e qeverisë në kuadër të dialogut social janë:

a ë të "rijojnë stru"tura 5ormale ë mbështesin dialogun so*ialb të "rijojnë "ushte për lindjen dhe zhillimin e organizatae të

paarura të punëdhënese dhe punonjëse* të ndërtojë një ambient të olitshëm e"onomi" dhe so*ial

6ialogu social është një mekani'ëm i mirë për a) ndërtimin e koncen'usit, b)

promovimin e demokracisë dhe *) parandalimin dhe 'gjidhjen e mosmarrëveshjevelidhur me punën.Përmes "ontratae "ole"tie të punësuarve u mundësohet që të fllojnëbisedimet me punëdhënësit e tyre si grup.<ëllimi i negociatave është nënshkrimi i kontratës kolektive në mes punëdhënësvedhe sindikatës në lidhje më çështjet e pagave, kushtet e punës etj. për një periudhëtë cakutar kohore nga 1% vjet.



rea paraqet ndërprerjen e punës nga ana e të punësuarve të një kompanie oseinstitucioni, dege ose ekonomie në tërësi, në (ormë presioni për plotësimin ekërkesave të tyre në lidhje me pagat, kushtet e punës dhe çështje tjera.5arrëveshjet kolektive )5.$.+ në shtetet e 'hvilluara të 0uropës bëhet në nivele tëndryshme, 'akonisht kemi % qasje: a) 5.$. kalojnë nëpër sektorët dhe vendimimerret në nivel kombëtar, b) fllohet nga niveli sektorial )vendoset strategjia+

nënshkrimi i kontratave bëhet sipas sektorëve )si.psh. sektori i metalistëve etj.+ dhe*) negociatat fllohen nga niveli i ndërmarrjeve )kompanive+.

$% 0"a përmban 1arrëeshja "ole"tie e punës

Pjesa kryesore e kesaj marrëveshje është pa"eta e"onomi"e9 në kuadër të së cilëspër(shihen pagat ba'ë për kategoritë e ndryshme të të punësuarve, kompen'imetpër punën plotësuese, sh(rytë'imi i pushimeve vjetore, pushimeve gjatë ditës sëpunës, gjithashtu për(shihen edhe dispo'itat në lidhje me pushimet mjekësore,sigurimin shëndetësor dhe pensional, per(eksionimet pro(esionale, avancimet nëpunë, kushtet dhe mënyrat e punës etj. Pjesa tjetër e 5.$. për(shin detyrat dheobligimet në punë, siguria në punë, ndërlikueshmëria e punës dhe çështjet e tjeraqë ndërlidhen me ambientin e punës.2ë periudha kur paraqitet inEacioni i lartë, marrëveshjet kolektive të punës për(shijëedhe "lauzulën e përshtatjes së shpenzimee të jëtesës (COLH cost o( livingadjustment+2ë (und të çdo 5.$. ek'istojnë anekset e posaçme procedurale ku për(shihen edherregullat e serio'itetit, ku caktohen procedurat se kush e merr së pari për largiminnga puna e kush i (undit.5ënyrat e 'gjiedhjes së konEiktit nga s(era e 5.$.mund të jenë:

a kompromisib 'batimi i standardeve të së drejtës* përdorimi i (orcësd injorimi i konEiktit

Interesat e të punësuarve dhe punonjësve nga 5.$. )(aqe #*+

$& 2eeria9 punëdhënësit dhe sindi"atat

Coli dhe anga'himi i qeverisë në ekonominë bashkëkohore të tregut është gjithnjëmë i madh dhe ka të bëjë me n;itjen dhe stabilitetin ekonomik.2ë rastet e mosmarrëveshjeve në mes të punëdhënësve dhe sindikatave, qeverianuk është indi(erente dhe në rastet e shkallë'imit të sitatës ajo mund të ndërmerrmasa të caktuara. )defnicioni i Cusveltit1 (aqe #*+.

3 <#ONO1I < 4PD6 ;4< ,6<,I N;E6#O1:E,6<

$ No*ioni dhe de-ni*ioni i shtimit dhe zhillimit e"onomi"

ermet Kzhillim e"onomi"G dhe Kshtim e"onomi"G9 shpesh@herë janë përdorurnë mënyrë alterantive por në mes tyre ek'istojnë disa veti dalluese (undamentale.&ot termet e lartëpërmendura defnohen në mënyra të ndryshme.$ështu p.sh. 'imon #uznets , me shtim modern e"onomi" nënkupton epokënaktuale ekonomike në raport të themi me epokën e kapitali'mit merkantilist oseepokën e (eudali'mit. &ipas tij epoka e shtimit modern ekonomik është në va'hdim



e sipër, prandaj karakteristikat e këtij procesi ende nuk janë plotësisht të qarta, porelementi kyç është aplikimi i shkencës në problemet e prodhimit ekonomik që eorientoi shoqërinë e sotme në industrializim9 urbanizim por edhe në rritjene"splozie të popullsisë.2ga ana tjetër, ekonomisti i njohur amerikan 0. #indelberger9 dallimet në mes tështimit ekonomik dhe 'hvillimit ekonomik i veçon me atë se: Hderisa shtimi

e"onomi" është proces njëdimensional dhe paraqet shtimin e prodhimit të tëmirave materiale dhe shërbimeve, do të thot output më të madh, ndërsa Mhillimi<"onomi" për(shin edhe shtimin e prodhimit të të mirave materiale dheshërbimeve, si dhe ndryshimet e caktuara strukturore dhe (unksionale.hvillimin ekonomik mund ta defnojmë si proces dinamik të rritjes së nivelit tëplotësimit të kërkesave njerë'ore. 6o të thotë proces i va'hdueshëm i ndryshimit tëkërkesave njerë'ore dhe mundësive të plotësimit të tyre.

% Fa"torët ë ndi"ojnë në shtimin dhe zhillimin e"onomi"

Mhillimi e"onomi" i do endi aret në radhë të parë nga "atër 5a"torëparësorë dhe atë nga!

Fa"tori prodhues njerëzor )o(erta e (orcës punuese, shkollimi, diciplinadhe motivimi për punë etj.+

Fa"tori prodhues natyror )toka, ;ehet, klima etj.+ Formimi i "apitalit )makinat, u'inat, impiantet, in(rastruktua etj.+ ,e"nologjia )shkenca, in;hinieringu, mana;himi, ndërmarrësia etj.+

Në "ushtet bash"ë"ohore të e"onomisë së tregut dhe të zhillimite"onomi" nga "uadrot "ër"ohet ë të "enë! dituri& vizion (projekt), trimëri(guxim), vendosmëri& komunikim të gjerë& besim në punë si dhe energji jetësore dhe punuese#)me shume flo'of palidhje n@këtë drejtim (aqe ##1##%+

& 1odelet zhillimore

9jatë shekullit të kaluar janë 'batuar modele të ndryshme 'hvillimore por që kanëreali'uar suksese të ndryshme. 6isa modele që më parë janë propaganduar mja(tshumë dhe që kanë për(shirë M% e popullatës botërore, tani, thuajse, kanë rënë nëharresë.1odelet alternatie ndaj modelit të e"onomisë së tregut janë!

%odeli socialist karakterizohet me pronësisë shtetërore mbi mjetet e

prodhimit,planifkimin, rishpërndarjen e të ardhurae dhe me zhillim të !etëdhe "demokratitk# të gjitha në pronësi shtetërore

%odeli i 'omunizmit sovjetik karakterizohet me atë$ se endimet politike

për%aktojnë kategoritë e gjëra të prodhimit, endimet &ka, si dhe për kë të prodhohet i marrin institu%ionet shtetërore, ndërmarrjet endosin në mën'rëtë paarur etëm për strukturën e punës së harxhuar, strukturën edisaorshme të menaxhimit, pasi !ë nuk ekzistonte profti si moti iaktiitetit ekonomik

1odeli i tranzi*ionit9 nëpër të cilin momentalisht kalojnë pjesa më emadhe e ish1vendeve socialiste, karakteri'ohet me: re(ormën e çmimeve,



çmimet lirshëm (ormohen në treg )o(erta dhe kërkesa përcaktojnë çmimet+, sidhe 'batimi i procesit të privati'imit

1odeli aziati" )mbiqkyrja e tregut N tregu+, karakteri'ohet me: norma tëlarta të investimeve )%DL të 96P+, stabilitet monetar, stabilitet valutor si dheinvestime në kapitalin f'ik dhe atë njerë'or, orientim në tregjet e jashtmedhe në stimulimin e konkurrencës nga shteti përmes masave të ndryshme.

Periudha e tranzi*ionit

ran'icioni bashkëkohor është trans(ormim radikal dhe largëpamës i sistemitshoqëroro1ekonomik të ekonomisë së caktuar kombëtare. 2ë kuptimin më të gjerë,tran'icioni mund të defnohet si kalim nga shoqëria post1etatiste me regjimeautoritative në sistemin demokratik si dhe kalimi nga ekonomia e planit në atë tëtregut. )kalimi i ekonomisë nga ajo e centrali'uar në atë të tregut+.)le;oni nja veçori n@(aqe ##D+$arakteristikat e ekonomisë së tran'icionit janë:

#u-zimet "ohore të 5un"sionimit ostabiliteti dhe josta*ionariteti i pro*esee e"onomi"e o 5un"*ionaliteti i lidhjee prapaajtëse si dhe mos5un"sionimi i

me"anizmae të etërregullimit.2ë praktikën e gjertanishme ek'istojnë dy koncepte kryesore të 'batimit tëre(ormave të tregut në periudhën e tran'icionit:

$ #on*epti i sho"ut9 )terapisë shok+ që nënkupton re(ormën e marrëdhënievepronësore, ndërtimin e in(rastrukturës së tregut, trans(orminim e sistetimitkredito1fnanciar, sipas të cilit koncept të gjitha masat duhet të ndërmerrengjatë një periudhe të shkurtër kohore.

% #on*epti i gradualizmit që nënkupton se të gjitha këto masa duhet tëndërmerren në etapa të veçanta dhe të ndara njëra prej tjetrës.

3./ #ara"teristi"at e e"onomie të tranzi*ionit)flo'of palidhje n@libër (. ##8+

3.3 1asat parësore ë duhet të ndërmerren gjatë periudhës sëtranzi*ionit

$ 1asat e përshtatjes ma"roe"onomi"e stabili'mit dhe liberali'imit A nëkëtë (a'ë duhet përpiluar programin stabili'ues, pa të cilin program 'akonishtnuk lejohet as ndihma e huaj fnanciare gjatë procesit të tran'icionit.

% #on*ipimi i sistemit të ri juridi" dhe e"onomi" A sistemi juridik dheekonomik iish1shteteve socialiste ishte i projektuar dhe (unksiononte në ba'a krejtësisht

të tjera në krahasim me legjislacionin e ekonomive të tregut.& 6iendosja e tregut ? rivendosja e tregut integral është një nga

parakushtet parësore për suksesein e tran'icionit të ekonomisë. Liberalizimi i rrjedhae të tregtisë së jashtme ? 'batimi i modelit të

ekonomisë së hapur të tregut./ Ndërtimi i rrjetit të sigurisë so*iale ? tran'icioni është proces në të cilin

nuk mund të arrihet deri tek re'ultatet edhe aq të shpejta.



3 ,rans5orimimi pronësor dhe priatizimi ? privati'imi dhet të jetë procespërcjellës i procesit të tran'icionit, por nga ana tjetër duhet theksuar se nukek'iston model i përgjithshëm që do të garantoj sukses të plotë. 4do modeltë mundshëm duhet anali'uar në radhë të parë.

7 Politi"a tregtare e lirë dhe prote"sioniste

regtia ndërkombëtare për(shinë këmbimin e mallrave dhe shërbimeve në messhteteve të ndryshme të botës. &htetet tregtojnë në mes tyre sepse ato mund tëblejnë mallra dhe shërbime të shteteve tjera më lirë sesa t@i prodhojnë të njejtat vet.&htetet tregtojnë mes tyre pasi që kanë përparësi "omparatie9 që është embështetur në përparësitë relative në s(erën e teknologjisë ose në tepricën relativetë (aktorëve të caktuar prodhues ose edhe në rastet kur janë të speciali'uara përprodhimin e produkteve të caktuara në ba'ë të ekonomisë së vëllimit.,regtia ndër"ombëtare në "uptimin e gjerë nënkupton tërësinë emarrëdhënieve tregtare, transportuese dhe marrëdhëniet tjera në mes shteteve tëndryshme me qëllim të këmbimit të mallrave, shërbimeve si dhe pasurive tjeramateriale dhe jomateriale.

eoritë e tregtisë ndërkombëtare, gjatë historisë janë 'hvilluar në dy drejtimekryesore: drejtimi i parë, ba'ohet në atë se tregtia ndërkombëtare duhet tëliberali'ohet me qëllim që të mundësohet dobia për të gjithë pjesëmarrësit nëtregtinë ndërkombëtare dhe drejtimi i dytë që ba'ohet dhe mbështetet në atë sekëto përparësi )dobi+ mund të reali'ohen vetëm nëse 'batohen masa të caktuaraproteksioniste.-rsyet parësore për kyçjen e shteteve të ndryshme në këmbimin ndërkombëtar tëmallrave dhe shërbimeve, mund të sublimohen në këto elemente kryesore:

$ 6allueshmërinë e kushteve të prodhimit% &hpen'imet rënëse të prodhimtarisë& 6allueshmërinë e shijeve të konsumatorëve

Prote"sionizmi ? është teori dhe politikë e tregitisë së jashtme që ba'ohet nëmbrojtjen e prodhimtarisë vendore nga konkurenca e jashtme. hemelues i teorisëmoderne proteksioniste konsiderohet . 4amilton9 që anga'hohej për aplikimin edoganave për të parandaluar importin e mallrave industriale nga -nglia, me çkasipas tij do të krijoheshin parakushtet për 'hvillimin e industrisë vendore.Për(aqësuesi më i njohur i teorisë proteksioniste është ekonomisti gjerman F. List9sipas të cilit doganat do të duhej të ishin të përkohshme dhe se nuk duhet tëkalojnë #DL të vlerës së mallit të importuar. Për këtë dhe shumë arsye tjera aikonsiderohet si themelues i teorisë së na*ionalizmit e"onomi".

Instrumentet dhe masat e politikës proteksioniste në përkuf'imin e tregtisë së jashtme mund të ndahen në ato që ndikojnë përmes ndryshimit të çmimeve dhe nëato që bëjnë kuf'imin përmes sasisë. 2ë grupin e parë bëjnë pjesë: doganat,taksat, tatimet, premitë, subvencionet, kurset di(erenciale, devi'ore etj., ndërsa nëgrupin e dytë bëjnë pjesë: kontigjentet, lejet, ndalesat etj.2ë kushtet e sotme, përveç këtyre masave 'batohen edhe (ormat neoproteksionistesiç janë:

#lauzula ? që i mundëson një shteti për ta mbrojtur industrinë e vet përmestaksave antidamping ose taksave tjera kompen'uese.



&h(rytë'imi i barierae të ndryshme. )që mund të jenë në (ormë të tari(avetë larta doganore, përmes pengesave të ndryshme për disa produkte osevendosjen e kuf'imeve sasiore për importimin e tyre etj.+.

;oganat janë instrumenti më i vjetër dhe më i rëndësishëm )i kuf'imit të tregtisë+por edhe që 'batohen më së shpeshti.Përmes saj, nga importuesi kërkohet që për produktin e importuar t@i paguajëqeverisë një pjesë të caktuar të çmimit botëror.Politika tregtare e çdo vendi anëtar në 3/ )3rgani'ata /otërore e regtisë+ duhettë jetë në pajtueshmëri me rregullat e kësaj organi'ate dhe të marrëveshjeve tjerandërkombëtare të nënshkruara nga ai shtet.2ë kushtet bashkëkohore të ekonomisë së tregut, ek'iston një lidhje e ngushtëreciproke )korrelacioni+ ndërmjet ecurisë së 96P dhe këmbimeve të jashtmetregtare të çdo vendi, e që shprehet përmes multipli"atorit të tregtisë së jashtme.Prote"sionizmi e"onomi" A me ç@rast paraqitën disa argumente, joekonomike qëshpjegojnë se është e dëshirueshme që të sakrifkohet mirëqenia ekonomike meqëllim që të stimulohen disa qëllime nacionale )qëllimet ushtarake, sigurianacionale etj.+.#uotat9 janë restrikcione për importin maksimal të sasisë. $eshtu p.sh. /01jaaplikon kuota )përcaktimi i pla(onëve+ për importimin e disa produkteve. Përmestyre kuf'ohet sasia e mallrave të importuara, por kjo nuk do të thotë se këto nukndikojnë në çmimet vendore.:arierat jodoganore9 janë rregulla administrative përmes të cilave bëhetdiskriminimi i mallrave të huaja në krahasim me mallrat vendore. $jo masë mund tëpërdoret në mënyra të ndryshme si: pengimi në (orma të ndryshme të importimit tëmallrave, kërkesa për koorporatat që të përdorin vetëm mallra të prodhuara nëvend )p.sh. (ushata për blerjen e mallrave të prodhuara në vend+, përcaktimi istandardeve të cilësisë etj.'uben*ionet e"sportuese9 janë masa të politikës komerciale me të cilatstimulohet eksporti. $ëto masa mund të 'batohen përmes sigurimit të kredive të liraose lirimit nga disa tatime shtetërore.Përmes tyre mbrohen frmat vendore nga konkurenca e frmave të jashtme.0konomistët që nga -dam &mithi, 6avid Cikardo, Paul &amuelson e deri tek Paul$rugman kanë theksuar e(ektet neto të intervencioni'mit tregtar në shtetet e vogla,duke shpjeguar se proteksioni'mi sipas rregullit i shkakton dëme një grupi tëcaktuar shoqëror )konsumatorëve të produkteve të mbrojtura dhe prodhuesve tëprodukteve të pambrojtura që pjesërisht shndërrohen në ftime që i përvetësongrupi tjetër )prodhuesi dhe importuesi i produkteve të mbrojtura+.Faktorët ose shkaqet përmes të cilave arsyetohet aplikimi i masave proteksioniste,mund të klasifkohen në dy grupe të rëndësishme dhe atë:

• ,ë natyrës e"onomi"e a) se doganat mund t@i përmirësojnë kushtet e

tregtisë në dobi të shtetit që i përdor, b) mbrotja e përkohshme doganore përHindustritë e rejaO dhe *) ndikimi po'itiv i doganave në uljen e papunësisë• ,ë natyrës jo e"onomi"e potencojnë se përmes aplikimit të doganave

dhe kuf'imeve të tjera në masë të caktuar ruhet siguria kombëtare etj.

8 IN,<6I1<, <#ONO1I#<$ Format e integrimee



$ Mona e ,regtisë së Lirë9 është marrëveshje ndërmjet dy ose më shumështeteve për të eliminuar barrierat tari(ore dhe jotari(ore që cenojnë tregtinëndërmjet tyre, ndërsa për importet nga shtetet që nuk janë anëtare çdo shtetpjesëmarrës aplikon skemën e vet të pavarur të tari(ave. 2ë kuadër të ?hiqen të gjitha barrierat ekonomike në mes shteteve anëtare dhe nuk lejohetasnjë lloj takse diskriminuese, tari(ë doganore apo ndonjë barrierë tjetër

diskriminuese. &i 'ona më e njohur e tregtisë së lirë është Mona <uropianee ,regitsë së Lirë (<F,)9 e (ormuar në vitin K8.

% :ash"imi ;oganor9 paraqitet kur nje grup shtetesh heqin tari(at enganjëherë edhe barrierat tjera që pengojnë tregtinë në mes tyre, por dukeruajtur një tari(ë të jashtme të përbashkët mbi mallrat dhe shërbimet eimportuara. 2ë kuadër të /ashkimit 6oganor parashihet politika unikedoganore në raport me shtetet joanëtare.

& ,regu i Përbash"ët9 është integrim , ku nuk parashihen barriera tregtare nëmes shteteve anëtare. 2ë kuadër të tregut të përbashkët bëhet levi'ja e lirë epunës, e kapitalit dhe e teknologjisë. 2ë këtë rast, kur mundësohet lëvi'ja elirë e (aktorëve të prodhimit, mund të sh(rytë'ohet edhe varianti mëproduktiv i prodhimit.

:ash"imi <"onomi"9 në kuadër të bashkimit ekonomik bëhet harmoni'imi ipolitikave monetare dhe fskale.

Përveq :<Hsë dhe NF,Hsë ek'isojnë edhe një numër alencash ekonomike.5ë të rëndësishmet janë:

'<N )&hoqata e >endeve të -'isë uglindore+ ku bëjnë pjesë:Indone'ia, 5alaj'ia, Filipinet, &ingapori, ajlanda dhe /runei.

<F, )0uropean Free rade -ssociation+ OP<C )3rgani'ata e >endeve ransportuese të 2a(tës+ A -lgjeria,

0kuadori, Indone'ia, Irani, Iraku, ?ibia, 2igeria, $atari, 0miratet e/ashkuara, >ene'uela, 9aboni dhe -rabia &audite.

LI )&hoqata për Integrim ?atino -merikan+ A -rgjentina, /ra'ili, $ili,

Paraguai, ruguai, 0kuadori, >enecuela dhe /olivia. CC1 )regu i Përbashkët i -merikës <endrore+ A 2ikaragua, $osta

Cika, 0l &alvadori, 9uatemala dhe =ondurasi.

# /ashkimi 0uropian )(aqe #%8 A #7# flo'of palidhje n@liber+

& NF,9 me"anizmi9 5un"sionimi dhe rezultatet

5arrëveshja -merikano1 >eriore për tregtinë e ?irë është marrëveshje e lidhurndërmjet &=/-, $anadasë dhe 5eksikës në vitin KK% dhe ka hyrë në (uqi më

janar KK7. 2ë këtë marrëveshje parashihen këto çështje kryesore:a ?iberali'imi i rregullave të lëvi'jes së investimeve nga një vend anëtar në

tjetrin, heqja e pengesave si dhe sigurimi i interesave të investitorëve dhekrijimi i mekani'mave për 'gjidhjen e konEiketeve ose mosmarrëveshjeve tëparaqitura në këto (usha.

b 0liminimi gradual )brenda D vjetësh+ i të gjitha tari(ave doganore si dhebarrierave tjera tregtare për lëvi'jen e lirë të mallrave dhe shërbimeve nëmes shteteve anëtare

c Parashikimi i masave komplekse në (ushën e mbrojtjes së ambientit,unifkimit gradual të legjislacionit dhe standardeve në këtë (ushë )pa dëmtuar



'hvillimin ekonomik të shteteve+ si dhe krijimi i organeve për harmoni'imin ekontrollin e masave të mbrotjes së ambientit

d Parashikimi i masave për mbrotjen e punëtorëve dhe krijimin e komisionit tëkooperimit për çështje të punës.

/ Organizata :otërore e ,regtisë

Bshtë themeluar në vitin KK7.Parimet kryesore të saj janë: #ombi më i Faorizuar (#1F)9 që trajton të tjerët nëmënyrë të barabartë, që do të thotë se vendet nuk mund të bëjnë dallime ndërmjetpartnerëve të tyre tregtar.2ë kuadër të këtij parimi, sistemi tregtar duhet të jetë: jodis"riminues9 më i lirë9 i parashi"ueshëm9 më "ompetiti dhe më-timprurës për shtetet në zhillim.<ëllimet kryesore të 3/ janë:

• 2dihma në 'hvillimin dhe (unksionimin sa më të lirë të tregtisë, me qëllim qëtë mos shkaktohen e(ekte të padëshiruara anësore.

•

3/ shërben edhe si (orum i hapur për bisedime tregtare• 3/ anga'hohet dhe shërben edhe për 'gjidhjen e polemikave dhe

kontesteve të ndryshme tregtare në mes shteteve të ndryshme.

Parimet e &istemit të 3/1së janë:$ Parimi i $ombit më të Favori'uar% Parimi i mosdiskriminimit& regti më e lirë, nëpermjet negociatave promovimi i një konkurence të drejtë dhe të ndershme/ Inkurajimi i 'hvillimit dhe re(ormës ekonomike3 5ë ftimprurje për vendet në 'hvillim

*.8.regu dhe in(rastruktura e tregut*.J. $ur shteti intervenon në ekonomi"*.* $ush <everisë në ekonomintë moderne" )tregu apo shteti+)Filo'of palidhje (aqe #781#7J+

8.+. 1asat dhe legjisla*ioni antimonopolisti"

2ë legjislacionin e shteteve të 'hvilluara është theksuar domosdoshmëria embrojtjes antimonopolistike, qëllimi parësor i së cilës është sigurimi dhe mbrojtjae konkurencës së lirë dhe lojale.Politika antimonopolistike kryesisht është e orientuar në dy drejtime:a ndalon disa lloje të caktuara të sjelljeve a(ariste, siç është, për shembull

marrëveshja për çmimetb parandalon dhe kuf'on (orcimin e disa strukturave të caktuara të tregut siç

janë trustet dhe disa (orma të monopoleve. ermi -nti1trust është term amerikan që përdoret për ligjet me të cilat kontrollohetshtimi i (uqisë së tregut të frmave të caktuara.6eri më tani janë aprovuar ligje të shumta antimonopolistike por më të rëndëshimet

janë: Ligji i 'hermanit )&herman -ct+ A *K dhe i plotësuar më K7 me Ligjin e#lejtonit )!layton -ct+ që parashihte ndalimin e kontraktimit, kombinimit dhe



konspiracionit me qëllim të kuf'imit të tregtisë dhe monopoli'imit në mes shtetevetë &=/-, e po ashtu edhe me shtetet tjera. 6enimi maksimal për shkelësit edispo'itave para qeverisë në fllim ishte DQ, në vitin KDD ishte rritur në D.Qndërsa në vitin KJ7 kjo shumë është rritur në . Q për $orporatat.Përkuf'ime të ngjashme janë edhe në 5arrëveshjen e Comës )që është aktthemeltar i /ashkimit 0uropian+.

+ Ndërmarrësi dhe Ndërmarrësia

ermi ndërmarrësi )sipërmarrësi+ për herë të parë është përdorur nga ekonomisti(rëng .:. 'ay rreth vitit *.2dërmarrësi është pronari ose mena;heri i kompanisë që përpiqet të reali'ojë proftduke pranuar rre'ikun )riskun+ si dhe duke përdorur iniciativën.2ërmarrësi është (aktor që e organi'on procesin e prodhimit. -i është përgjegjës përvendimet, çka, si dhe për kë të prodhohet.2dërmarrësi është agjent )subjekt+ ekonomik i cili:

a etë organizon prodhimin9 me qëllim që të sigurojë kombinimin sa mëefkas të (aktorëve të prodhimit

b "ër"on dhe realizon mundësitë më të mira* gjeneron dhe përetëson idetë progresied apli"on te"nologjinë më të re me qëllim që të prodhojë produkte të reja

dhe më cilësore por edhe me çmime më të ulëtae gjatë -llimit të do punë i nënshtrohet ris"ut të *a"tuar.

Ndërmarrësia 'htetërore paraqitet kur vet shteti organi'on ndërmarrësitë të cilat janë të rëndësishme për ekonominë kombëtare.

Ndërmarrësia priate është sektor më dinamik dhe më inovator qëkarakteri'ohet me disa përparësi në krahasim me ndërmarrësinë shtetërore, nëkëtë rast 2. Private:a+ krijon kushte për punësim më të madh dhe ka produktivitet më të lartë të(orcës punuese.b+ kërkon shpen'ime më të vogla në udhëheqje.c+ më shpejt i preorienton mundësitë e veta kah produktet dhe shërbimet e rejae+ nëse frma (alimenton humbjet janë dukshëm më të vogla.

$lobalizimi si model i zhillimit dhe s-dat e globalizimit

Bshtë një (enomen tepër kompleks i epokës moderne që tashme ka flluar të bëhetpre'ent në të gjitha poret shoqërore, me ç@rast proceset ekonomike qëndrojnë nëthelb të globali'imit.&ipas ekspertëve të /ankës /otërore de-ni*ioni më i pranueshëm i globalizimitështë ai se ky (enomen reEektohet në shtimin gjithnjë e më të shpejtë të

pjesëmarrjes gjithnjë e më të madhe në aktivitetet ekonomike të individëve që jetojnë në shtete të ndryshme. $ëto aktivitete lajmërohen në (ormë të: tregtisëndërkombëtare, investimeve të huaja të drejtpërdrejta dhe lëvi'jes së kapitalit.2e periudhën e 9lobali'imit ekonomitë kombëtare gjithnjë e më shumë pointegrohen në katër (usha (undamentale: tregti, fnanca, prodhim dhe në rrjetingjithnjë e më të gjerë të kontratave dhe institucioneve.&ipas Qhe5ri 'a"sHit9 dilemat më të rëndësishme të globali'imit janë:

• - do të mundësojë globali'imi promovimin më të shpejtë të shtimit ekonomik,posaçërisht në shtetet në 'hvillim )ku jetojnë 7MD e popullatës botërore+.



• - do të ndikojë globali'imi në stimulimin apo destimulimin e stabilitetitmakroekonomik.

• - do ta stimuloj globali'imi jobara'inë më të madhe të të ardhurave dhe a katë bëjë ky problem me punëtorët e pakualifkuar në shtetet në 'hvillim, apoështë re'ultat i (uqive të tregut në të gjitha pjesët e botës

• &i do të duhej që institucionet shtetërore në të gjitha nivelet )rajonale,shtetërore dhe ndërkombëtare+ t@i përshtaten (uqisë dhe përgjegjësisë nëkuadër të krijimit të tregut të ri global.

lobalizimi si proces bashkëkohor (orcon të gjitha marrëdhëniet jashtë kuftare dhevepron sipas parimit të superterritorialitetit. &i proces globali'imi i tejkalonbarrierat ekonomike, sociale, kulturore, por edhe ato politike. $y proces ështëdukshëm më i shprehur në kuadër të disa segmenteve, e që e karakteri'ojnë botëne sotme bashkëkohore:

Në aspe"tin e "omuni"imit ky proces është i pranishëm nëpërmjet P!)kompjuterëve+, satelitëve dhe mjeteve masive elektronike.

Në aspe"tin organizati janë (ormuar lloje të ndryshme të organi'atave

ekonomike, ekologjike, kulturore, sociale etj. që veprojnë në tërë hapësirën erru'ullit tokësor )I/5, Rahoo, 5icroso(t, -mesnty International etj.+

Në aspe"tin e"ologji"9 (enomenet globale siç janë shkrirja e akullnajave,gropat e o'onit, rre'iku nga radioaktiviteti etj. kërkojnë aksione dhe veprimetë përbashkëta dhe globale pasi që këto probleme nuk njohin kufj nacional

Prodhimtaria globale 'vhvillohet në frmat1korporatat globale që veprojnënë tërë botën në kuadër të korporatave të ndryshme multinacionale

Në aspe"tin ushtara" ndërtimi i raketave balistike më rre'e të gjata osesatelitët e spiunimit që mbulojnë thuajse çdo pëllëmbë të rru'ullit.

• 2ë kohën e sotme globali'imi në s5erën e"onomi"e9 gjendet në (a'ënflestare, në radhë të parë në orientimin kah tregu botëror, për ç@arsye e(ektete globali'imit nuk shihen gjithkund njejtë dhe në (a'ën e tanishme dobi më tëmadhe përftojnë shtetet më të pasura të botës.

&a i përket prodhimit në kuadër të ekonimisë globale, ek'istojnë disa qasje)metoda+: prodhimtaria masoi"e9 në një anë dhe spe*ializimi Je"sibil ngaana tjetër.<asja e parë karakteri'ohet me speciali'imin e punës si dhe paisjeve dhe prodhimstandard, ndërsa qasja e dytë karakteri'ohet me (uqi punëtore të kualifkuar,paisjeje Eeksibile të prodhimit si dhe me prodhime di(erencuese.6ebati nëse globali'imi paraqet një Hgjë të mirëO apo Hnjë gjë të keqeO sh(qet nëarenën ideologjike

ekonomi kollekfium juridik

Documents

Transcript of ekonomi kollekfium juridik