EKLER VE SÖZCÜĞÜN YAPISI

*KÖK

* YAPIM EKLERİ

* ÇEKİM EKLERİ

* YAPILARINA GÖRE SÖZCÜKLER

K Ö K

Sözcüğü oluşturan en küçük anlamlı dil birimine kök denir. Kök halinde bulunan sözcükler

yapım eki almamıştır fakat çekim eki alabilir.

Kökler türleri açısından ikiye ayrılır.

1- Ad Kökleri

2-Eylem Kökleri

Ortak kök (İkili Kök) : Hem ad hem eylem kökü olarak kullanılabilen sözcük kökleridir.

İsim ve eylem kökü olarak kullanılabilen bu sözcüklerin arasında anlam ilgisi vardır.

örn: boya, sıva, kuru, acı,savaş, barış..

Sesteş Kök: isim ve eylem kökü olarak kullanılabilen ve aralarında anlam ilgisi bulunmayan

sözcüklerdir.

Örn:yüz, gül, kır, diz, dal…

EK

Sözcüklerin kök ya da gövdelerine eklenen anlamsız parçalara ek denir.

Ekler eklendikleri sözcüklere ya yeni anlamlar katar ya da onların anlamını değiştirmeden

cümledeki görevlerini belirler.

Ekler genel olarak ikiye ayrılır:

1-YAPIM EKLERİ

Eklendikleri sözcüklerin anlamlarını ya da türlerini değiştiren eklerdir. Köklere eklenen

yapım ekleri türemiş sözcükler oluşturur. Bu yolla oluşmuş sözcüklere gövde denir ve yapım

ekleri de dörde ayrılır:

a- İsimden İsim Yapan Ekler

-lik (baş-lık)

-ci (iş-çi)

-li (can-lı)

-siz (para-sız)

-daş (arka-daş)

-aş (ad-aş)

-cil (ev-cıl)

-ce (Türk-çe)

-il (ad-ıl)

-cik (bağ-cık)

b- İsimden Fiil Yapan Ekler

-e (dil-e)

-el (yön-el)

-le (su-la)

-len (dış-lan)

c- Fiilden İsim Yapan Ekler

-me (yaz-ma)

-mek (oku-mak)

-iş (uç-uş)

-gi (sev-gi)

-k (tara-k)

d- Fiilden Fiil Yapan Ekler

-n ((koru-n)

-l (saç-ı-l)

-t (yürü-t)

-ş (gör-ü-ş)

ÇEKİM EKLERİ

Sözcük kök ve gövdelerine eklenerek sözcüğün cümledeki görevini belirleyen eklerdir. Çekim

ekleri sözcüklerin ne anlamlarını ne de türlerini değiştirmezler.

Çekim ekleri isim çekim ekleri ve fiil çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrılır:

a- İsim Çekim Ekleri

1- İsim Durum (Hal) Ekleri

Bu ekler adın yalın durumunun dışındaki durumlarının ekleridir.

-Belirtme ( -i ,-ı -u -ü) eki : yol- u

-Yönelme (-e,-a) eki : yol- a

-Bulunma(-de ,-da,-te,-ta) : yol -da

-Ayrılma (-den ,-dan) eki : yol- dan

2-Çoğul Eki

Dilimizdeki tek çoğul eki “ –ler, -lar” dir.

Örn: Sorular, cevaplar…

3-Tamlama Ekleri

İsim tamlamalarında tamlayan ve tamlananı birbirine bağlayan eklerdir.

Tamlayan ekleri: -ın, -in, -un, -ün, -ım, -den

Tamlanan ekleri: -ı,-i,-u,-ü

Örn: güneş-in batış-ı , yol-un son-u

4- İyelik Eki

Sahiplik ya da aitlik eki de denilen iyelik ekleri bir şeyin kime veya neye ait olduğunu

bildiren eklerdir.

Örn: Yemyeşil bir deniz gözler-in.

5-İlgi eki

Eklendikleri sözcüklerin hangi kişi veya varlıkla ilgili olduğunu bildiren -ki ekidir .

Bizim-ki (düşüncemiz) kuruntu galiba.

b- Fiil Çekim Ekleri

1-Fiillerde Kip ve Kişi Ekleri

Fiillere zaman ve kişi kavramı kazandıran eklerdir.

a- Haber (bildirme) kipleri

-geçmiş zaman kipi:-di, miş

-şimdiki zaman kipi:-yor

-gelecek zaman kipi:-ecek, -acak

-geniş zaman kipi:r, -z

b- Dilek- şart kipleri

-istek kipi: -e, -a

-dilek- şart kipi:-se, -sa

-Gereklilik kipi:-meli, -malı

-Emir kipi

c- Kişi ekleri

I.Tekil kişi: baktı-m

II.Tekil kişi:baktı-n

III.Tekil kişi:baktı

I.Çoğul kişi:baktı-k

II.Çoğul kişi:baktı-nız

III.Çoğul kişi:baktı-lar

YAPILARINA GÖRE SÖZCÜKLER

Türkçede sözcükler yapılarına göre üçe ayrılır.

1-BASİT SÖZCÜKLER (KÖK)

Yapım eki almamış, kök anlamı değişikliğe uğramamış sözcüklere denir.

Ağaç, taş, çiçek, oku ....

2-TÜREMİŞ SÖZCÜKLER (Gövde)

Kök durumundaki sözcüklerin yapım ekleri alarak yeni anlamlar kazanmış biçimidir. Yapım

eki almış sözcüğün anlamı ya da türü değişir.

söz -lük

top- çu

baş-ar

yaz-ı

3-BİLEŞİK SÖZCÜKLER

İki ya da daha çok sözcüğün yeni bir anlamı karşılamak için birleşip kaynaşmasıyla oluşan

sözcüklerdir.

YAPILIŞLARI YÖNÜNDEN BİLEŞİK SÖZCÜKLER

Bileşik sözcükler oluşturulurken değişik sözcük türleri kullanılır. Bileşik adları buna göre

inceleyelim.

İki yalın addan oluşanlar ; anayurt, demirbaş

Belirtisiz ad tamlaması biçiminde oluşanlar ; hanımeli, aslanağzı

Sıfat tamlaması biçiminde oluşanlar ; Çukurova, karaciğer

İki eylemden oluşanlar ; gelgit uyurgezer

İki sıfattan oluşanlar ; uzun boylu, tok gözlü

Deyim biçiminde oluşanlar ; gözü dönmüş, eli uzun

Ses değişikliği ile oluşanlar ; emretmek, hissetmek

Anlamsal yönden bileşik sözcükler üç biçimde oluşur:

1- İki sözcüğün de anlamını yitirmesi ; aslanağzı, hanımeli

3- Birinci sözcüğün anlamını yitirmesi ; ateş böceği, köpek balığı

4- İkinci sözcüğün anlamını yitirmesi ; cezaevi, rüzgargülü

Örnek Sorular:

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcüğün kökü, tür yönüyle

ötekilerden farklıdır?

A) Bu saatlerde uçak İstanbul'a varmış olmalı.

B) Okulda buluşup topluca sinemaya gidecektik.

C) Yayıncılığımız çağdaş eserlerle güçleniyor.

D) Kurultayda önemli kararlar alındı.

E) Uzun süredir oğlundan bir haber alamamış.

Cevap:A

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcüğün kökü, tür yönüyle

diğerlerinden farklıdır?

A) Yeni çevresinde uyumsuzluk yaşaması oldukça doğaldı.

B) Yaşadığı yoksulluk yüzünden gittikçe sessizleşiyor.

C) Artık sevimlilik sınırlarını aştığını düşünüyorum.

D) Aramızdaki kırgınlık elbet bir gün geçecek.

E) Bilimsellik gerçeği hiç değiştirmeden incelemektir.

Cevap: C

"Uçaksavar, gecekondu, kapkaç" bileşik sözcüklerinin ortak özelliği

aşağıdakilerden hangisidir?

A) Sadece birinci sözcükler gerçek anlamlarını yitirmiştir.

B) Sözcüklerin hepsi gerçek anlamlarında kullanılmıştır.

C) Sözcüklerin hepsi gerçek anlamlarının dışında kullanılmıştır.

D) Bütün sözcükler tür kayması yoluyla oluşturulmuştur.

E) Bütün sözcükler, belirtisiz ad tamlamasının kaynaşmasıyla oluşmuştur.

Cevap:D