Eja 14

❝

yessíouijaiésìiva

simevetdaocbai

14 SANTANDRIA NADALE > 20132 €

PAPIROSin sa limba, semus natzione

20Intervista aĠUSEP BRINCATlinguista maltesu

MALTA,natzione-istadu minore ma forte

“Si nois cherimus, peruna limba est malaa imparare, a faeddare e a iscrìere”

(in DONU)

NOAS

Diretore editoriale Diegu Corraine

Diretore responsàbile

Chiaffredo Valla

Segretària de redatzione

Frantzisca Spiggia

Collaboradores de custu nùmeru

Sarvadore Serra, Gianfranco Pinna,

Giuanne Luisu Stochino

Registratzione Tribunale de Nùgoro,

n. 85/1987 de su 12.6.1987

Gràfica Didàc

Imprenta StudioStampa,

Nùgoro

NOAS EJA P.tza de Tola 24,

07100 TÀTARIPost.el.

[email protected]

EJAest in distributzione

gratùitain sas librerias

elencadasinoghe,

a manu dereta

EJA est unuDONU DE PAPIROS

EDITZIONES

Iscrie·nos pro nos propònnere argumentos noos, realidades, eventos, documentos, pessonàgios e pro nos imbiare crìticas e cussìgios

Sa nostrano est

una ventanacale si siat

ESPONIMUS incarrera de Biasi 11708100 NÙGOROtel./fax 0784 [email protected]

URETÀ E ANNIL ,CVP NI SARUTREBA

Una de sas possibilidades

NOVA-LINEElegàntzia e tecnologia moderna

BENDIDORE AUTORIZADU

MODERNIDADE E/O TRADITZIONE

Sas 12 calidades de sas ventanas FINSTRAL

■ Isulamentu tèrmicu e aorru energèticu■ Isulamentu acùsticu mannu■ Protetzione manna dae su sole ■ e dae su calore■ Resistèntzia a su bentu e a s'abba■ Protetzione e seguràntzia■ Abertura e aeratzione manìvile■ Cuidadu pagu■ Disinnu e �gura galana■ Traballu a mesura de su cliente■ Consulèntzia de calidade ■ e posta in òpera a règula de arte■ Ambiente e risorsas naturales■ Garantzia e calidade

GHENNAS, VENTANAS, PERSIANASIn Facebook,

agiunghesu nùmene tuo

a sos:

“amigos de sa Limba

Sarda Comuna”

14·2013 | 3

In sardu, sas eletziones de annoas!Est arribbada s’ora chi in Sardigna cumintzemus a praticare s’ufitzialidade de su sardu finas in sa eletziones.Pro ite sos partidos chi si narant in favore de su sardu non faghent a manera chi sas eletziones regionales de annoas siant in sardu, in sa propaganda e in sos materiales de votu?A manera chi siat posta a bandas sa retòrica e sa tzarra e su sardu siat a beru limba ufitziale de sa

sotziedade e de su territòriu! Tenimus pagu tempus e, duncas, tocat a si mòere deretos.

SA NORMA COMUNA ISCRITA DE RIFERIMENTU EST UNA. NON PODIMUS PRUS TORRARE IN PALAS!

Cando una limba est galu forte e bia, comente est galu oe su sardu, faeddadu in maneras dife-rentes ma cun una norma comuna iscrita de ri-ferimentu (Lsc) proposta dae su Guvernu sardu, dae Entes, e praticada dae iscritores, tradutores e editores chi pùblicant libros e rivistas (e non tzarrant ebbia), non b’at perunu problema nen perìgulu a iscrìere sas variedades dialetales. In cada limba, sa norma ufitziale tenet una vida sua e s’isvilùpat pro cumprire sa funtzione de mèdiu comunicativu de cuncàmbiu genera-le, e de rapresentare e aunire sa natzione e s’i-stadu, a cunfrontu cun sas àteras limbas. Limba ufitziale e dialetos sunt cumplementares e no esclusivos a pare. Duncas, est normale chi cada unu de nois est mere (dae semper) de iscrìere in cale si siat limbàgiu sardu. A sa norma ufitziale de su sar-du no l’at a fàghere perunu dannu, comente sa norma ufitziale non faghet perunu dannu a sos dialetos. Est sa presèntzia de s’italianu in totu sos i-spàtzios comunicativos nostros, s’in casu, chi est minimende/minetzende sa fortza e sa calidade de sos dialetos sardos, NO una norma comuna iscrita de riferimentu comente sa Lsc. Sunt sas paràulas italianas, a chentinas, chi nche sunt catzende dae su sardu paràulas seculares. Sa “norma” podet petzi ostaculare custu protzes-su. Tambene aèremus tentu una norma iscrita comuna dae deghinas de annos! Tando, sos problemas de una limba non bi sunt cando s’iscrient sos dialetos, ma cando cu-sta limba non tenet una norma comuna iscrita de riferimentu. Ma nois custa norma la teni-mus, como, e no nche la podimus cantzellare pro torrare a 2, 3, 4 o 5 règulas de referèntzia.

Colados 12 annos dae sas normasde sa “Limba Sarda Unificada”!UNU RESURTADU ISTÒRICU PRO SA LIMBA SARDA, chi l’at a assegurare fortza e presèntzia sotziale e territoriale, cun s’agiudu de totu sos Sardos.Pro s’impreu “normale” e ufitziale de su sardu, in totu sos documentos e in totu sos àmbitos sotziales e territoriales: aministratzione, iscola, informatzione..., b’at bisòngiu chi sa Limba Sarda tèngiat finas una “norma linguìstica”, duncas règulas iscritas seguras e universales.

StudioStampa NùgoroImprenta de libros, manifestos, publitzidade0784-232634/232635

Publicadu finas cun s’agiudu de

eja e sa publitzidade amiga in sardu

Chie cheret èssere amigu de EJA, cun publitzidade in sardu, iscriat a s’indiritzu de post.el. nostru.

Larentzu Vacca

iscrie a: Noas EJA, telef.: 0784-1890030

EJA e sos libros de sas Editziones PAPIROS sunt presentes in sas LIBRERIAS: CANU, CASTA, de ARISTANIS / PAESE D’OMBRE de BIDDEXIDRU / TI CON ZERO, de BOSA / DATTENA, de CABUTERRA / IL LIBRO de CARBÒNIA / BIBLOS, DATTENA MONDADORI, DETTORI CARTOLIBRERIA, IL BASTIONE, LA STAZIONE CARTOLIBRERIA, LE LIBRERIE SRL, MIELE AMARO, MURRU, PIAZZA REPUBBLICA, SUCCA, TIZIANO, de CASTEDDU / MONDADORI de IGRÈSIAS / GULLIVER PAPER POINT de ÌSILI / EMMEPI de MACUMERE / MIELE AMARO, NOVECENTO, SAN PAOLO, de NÙGORO / LO SCOLARO de PULA / IL LABIRINTO, IL MANOSCRITTO, LOBRANO, LYTHOS, MONDOLIBRO, de S’ALIGHERA / COBER srl, DESSI’ MONDADORI, FELTRINELLI POINT, IL RIBALTINO, KOINÈ, MAX 88, MESSAGGERIE SARDE, MONDADORI, ODRADEK, PAOLINE, PETALI DI CARTA, de TÀTARI FELTRINELLI EXPRESS de TERRANOA

14·2013 | 4

DERETOS LINGUÌSTICOS

Manifestu de sa Limba Sardade sa Sotziedade pro sa Limba Sarda

Sa Sotziedade pro sa Limba Sarda, de reghente at publicadu cu-stu testu in sardu e in àteras limbas natzionales e internatzionales, pro dare sustentu a su moimentu in favore de s’ufitzializatzione de sa limba sarda in sa sotziedade e in su territòriu.

Chie cheret agiuare a ispainare e cumpartzire custu documen-tu lu podet fàghere ponende “m’agradat” in sa pàgina Facebook “Manifestu de sa Limba Sarda”, bortadu finas in àteras limbas.

1. Su sardu est sa limba istòrica e natzionale de sa Sardigna, sinnale primu de s’identidade natzionale de sos Sardos. Cada unu podet e devet fàghere sa parte sua pro l’ispainare, lu difèndere e l’afortire.

2. Su sardu est sa sienda nostra prus manna e, che a totu sas àteras limbas, est duncas patrimòniu de s’umanidade.

3. Sa presèntzia ufitziale de su sardu in cada àmbitu e impreu est garantzia de paridade cun sas àteras limbas e cunditzione de su tempus venidore suo. Duncas, tocat a l’imparare, a lu faeddare, a l’iscrìere e a l’impreare in cada ocasione possìbile.

4. Cada forma locale est sa base naturale e bia de sa limba sarda, manifestatzione e garantzia de sa vida sua.

5. Sa connoschèntzia e sa pràtica individuale e sotziale de su sardu nd’assegurat sa fortza sua de oe e de cras.

6. Cada unu, in cada logu e ocasione privada e ufitziale, tenet su deretu de faeddare in sardu, de l’istudiare, de l’iscrìere e de lu lèghere.

7. Sa norma iscrita comuna de su sardu est unu cumplementu fundamentale de sa limba orale e de sas variedades locales de sa limba matessi. Duncas no las escludet e no las sustìtuit.

8. Sas normas de sa “Limba sarda comuna” sunt, duncas, co-mente una bandera pro sos Sardos, ca mèdiant sa richesa e diver-sidade de sa limba faeddada dae cadaunu cun s’universalidade, sa coerèntzia e su profetu de unu modellu iscritu pro totus.

9. S’iscritura normativa, duncas, afortit sa limba sarda faedda-da, est sinnale de continuidade istòrica, garantzia de progressu e mèdiu chi nd’assegurat sa presèntzia in cada logu e tempus.

10. Sa connoschèntzia e sa pràtica de àteras limbas est mèdiu de cuncàmbiu cun sos àteros e non podet minimare o negare su deretu de cada unu de nois a s’istùdiu e a s’impreu ufitziale de su sardu.

24 de santugaine de su 2013

Erboristeria

Erbas

Ofitzina botànicaIstùdiu de fundos

farmatzèuticos

carrera de Roma 508100 NÙGORO

tel. 0784-37133post.el.: [email protected]

SAS ERBASNOSTRAS

TI PODENTAGIUAREA ISTAREMÈGIUSE FINAS

A SANARE

14·2013 | 5

Caffè TETTAMANZI 1875cursu de Garibaldi, 7108100 NÙGOROhttps://www.facebook.com/caffe.tettamanzi

Unu logu pro pessare,unu logu pro bisare

14·2013 | 6

Puntos de su programa de atzione de Mèigos pro s’Ambientede VISSENTE MIGALEDDU

Comente membru de s’As-sòtziu de Mèigos pro s’Am-biente, presento una sìntesi de su programa suo.

AmbIeNte e SALUDe. Sos cam-biamentos climàticos, causa-dos dae s’incrementu ispro-positadu de s’immissione in atmosfera de gas-serra genera-du dae atividades industriales e sistemas de trasportu, sunt un’emergèntzia planetària. Duncas non si podet fàghere a mancu de pessare a unu cam-biamentu mannu de su model-lu atuale de isvilupu e de totu su sistema econòmicu chi re-connoscat sa tzentralidade de su binòmiu ambiente -salude.

eNeRgIA. B’at bisòngiu de

unu cambiamentu de su mo-dellu atuale de isvilupu, fun-dadu in su consumu de com-bustìbiles fòssiles e de risorsas non renoàbiles. Bi cherent polìticas de aorru energèticu, de chirca e crèschida de sas energias renoàbiles (solare, solare tèrmicu e minieòlicu); sa liberatzione dae sas ener-gias fòssiles, in particulare dae su carbone e su rèfudu de sas tzentrales nucleares.

ARIA. Contra a sas maladias respiratòrias e cardiovascula-

res, ma finas maladias cròni-cu-degenerativas, e tumores, bi cherent interventos urgen-tes a tretu de reduire in totu sa produtzione e immissio-ne in s’ambiente de anidride carbònica e àteros gas-serra e de sustàntzias malas e tòssicas, mescamente de particuladu fi-ne e ultrafine, de sos idrocar-buros politzìclicos aromàti-cos, de sos metallos graes, de su benzene, de sas molèculas diossino-sìmiles.

mObILIDADe. Bi cheret su mi-nimòngiu de s’immissione in atmosfera de sos produtos de-rivados dae sa combustione de petròliu, gasòliu, benzinas e gas. Duncas, tocat a minimare su trasportu de mercantzias a distàntzias mannas, a no ani-mare su trasportu cummert-ziale in càmiu e a favorire su trasportu in rotaja e de mer-cantzias e pessones in mare; a minimare su tràficu auto-mobilìsticu e in particulare su privadu in sas tzitades mannas e minores.

geStIONe De SOS RÈFUDOS. Cherent minimados cantu prus possìbile sos rèfudos, cu-mintzende cun sos imballàgios chi costituint belle su 50% de totu sos rèfudos produidos. Tocat a recuperare sos mate-riales cun sa diferentziatzio-ne, su reimpreu e su ritziclu e finas sa moratòria pro sas istruturas de combustione, chi sunt càusa de dissipu de ener-gia e dannos sanitàrios graes.

AbbA. S’abba cheret agiua-da cun s’aorru e una distri-butzione intelligente, cun su cuidadu e su risanamentu de sos ecosistemas e de sos lagos postos pro rifornimentu de ab-

ba potàbile, cun su megioru de su sistema de sos acuedu-tos, de su tratamentu de sas abbas rèfluas e cun su ritziclu issoro, cun su controllu de sas atividades zootècnicas e indu-striales a impatu ambientale mannu.

CAmPOS eLetROmAgNÈtICOS. Pro s’Isde (Sotziedade inter-natzionale de dotores pro s’ambiente), in base a sos do-cumentos ufitziales de s’A-gentzia europea de s’ambiente (EEA), subra de sos arriscos cunfirmados de sos campos eletromagnèticos pro sa sa-lude, comente cancerògenos de classe 2B, bi bolent nor-mas capatzas de los minimare —a probe de iscolas, tzentros isportivos e àreas a densidade arta de populatzione.

PRÀtICAS AgRÌCULAS. Pro s’Isde est pretzisu e indi-spensàbile a animare sos cul-tivos biològicos; a sustentare programas pro un’eliminatzio-ne lestra de antiparassitàrios e fitofàrmacos dae sas pràticas agrìculas; a aviare e afortire s’agricultura integrada finas cun progetos de chirca e ri-cunversione a su biològicu. Tocat chi sos cuntributos co-munitàrios siant dados petzi a chie mìnimat s’impreu de su-stàntzias chìmicas de sìntesi, mediante su càmbiu —docu-mentadu— cun sistemas alter-nativos.

AmbIeNteS De tRAbALLU e AR-RISCOS INDUStRIALeS. Tocat a elimanare totu su chi noghet in sos logos de traballu, pro nche catzare sas càusas de in-fortùniu e de dannu ambien-tale siat in s’edilìtzia, siat in sas indùstrias. n

AMBIENTE

bitzicleta elètrica a pedalada assistida, cun baterias a lìtiu

14·2013 | 7

ChenàburaSARDOS PRO ISRAELE

Assòtziu de amighèntzia Sardigna-Israele

[email protected] [email protected]

[email protected]

s’amighèntzia de duasnatziones,duaslimbas

SardignaIsraele

LIMBAS: PESSONÀGIOS

Eliezer Ben-Yehuda: su babbu de s’ebràicu modernu

Eliezer Ben-Yehuda, nàschi-du comente Eliezer Yitzhak Perelman su 7 de ghennàrgiu de su 1858, in Luzhki, unu shtetl (bidda) de sa Gubérniya de Vilna de sa Rùssia Imperia-le, a nord de sa Bielorrùssia de como, est istadu su giornalista e filòlogu ebreu chi at tentu sa funtzione prus importante in s’elaboratzione e afortimentu de s’ebreu modernu faeddadu e iscritu, sighende una traditzio-ne làica de impreu de sa limba in giornales e libros. A su puntu chi est cunsideradu su «babbu de s’ebràicu modernu».

In famìlia, a giovaneddu, l’a-iant imbiadu a un’iscola religio-sa, sa yeshivá, cun s’isperu chi s’esseret fatu rabbinu. In cue aiat sighidu a istudiare s’ebrài-cu antigu e fiat intradu in cun-tatu cun s’ebràicu modernu de sa Haskalà, su moimentu “illu-minìsticu” giudeu de su sèc. 18.

A s’època de sos istùdios aiat connotu finas su giornale in ebràicu Ha-Shahar, in ue aiat imparadu sos elementos funda-mentales de su sionismu. Custas esperièntzias l’aiant cumbintu chi s’ebràicu podiat identifica-re, aunire e afortire sa diàspora giudea contra a s’assimilatzione natzionale e linguìstica. E a 19 annos, in Parigi (1877), E. Ben-Yehuda aiat cumintzadu a mu-

starre sas ideas suas in artìculos de giornales in ebràicu.

In su 1881, fiat emigradu a Pa-lestina. In ie, Ben-Yehuda si fiat postu a operare pro fàghere a manera chi s’ebràicu esseret su mèdiu de comunicatzione nor-male e biu de sos ebreos e non su yiddish.

Sende chi medas lu cunsi-deraint unu traballu sena unu cras, pro àteros s’idea de una limba comuna “pròpia”, ebrài-ca, fiat de fundamentu. In su 1884 aiat fundadu Ha-Zevi, unu periòdicu in favore de su Sio-nismu. Pustis aiat fundadu su Comitadu de sa Limba Ebràica, pustis cambiada in Acadèmia de sa Limba Ebràica. S’òpera sua prus importante est istada su Ditzionàriu cumpretu de s’e-bràicu antigu e modernu.

Eliezer Ben-Yehuda est mor-tu in Gerusaleme su 21 de nada-le de su 1922. n

eliazer ben-Yehuda

Itamar ben Avi , pseudònimu de ben-Zion ben-Yehuda (1882-1943) fiat su fìgiu prus mannu de eliezer ben Yehuda. Sigomente ben-Yehuda faeddaiat a su fìgiu petzi in ebràicu, a Itamar l’aiant definidu “su primu pitzinnu ebreu.”

14·2013 | 8

LITERADURAS: LUÍS SEPÚLVEDA

LUIS SEPÚLVEDA naschet in Ovalle, Tzile, in su 1949.At giradu in cada logu, dae sos padentes amazònicos a su desertu saharianu, dae sa Patagònia a Amburgu, dae sas tzellas de su ditadore Pinochet a sa nae de Greenpeace, in fatu de utopias dife-rentes chi at contadu in sas istòrias e romanzos suos. In su 1969 retzit su prèmiu “Casa de las Américas” cun s’òpera Crònaca de Pedro Nadie.In su 1993 pùblicat Unu betzu chi leghiat romanzos de amore, bortada in limbas medas, postu in pellìcula in su 2001 cun isce-negiadura de Sepúlveda matessi, cun sa regia de Rolf de Heer e Richard Dreyfuss comente protagonista. In su 1994 sighit cun Su mundu de sa fine de su mundu e Nùme-ne de torero. In su 1995 essit Patagonia Express, unu libru de viàgios autobiogràficu; in su 1996 pùblicat Istòria de unu cau marinu e de su gatu chi l’aiat imparadu a bolare. Pustis èditat duas regortas de contos: Addòvios faddidos (1997) e Diàriu de unu killer sentimentale (1998), sighidu dae Yacaré (1998). Sas ùrtimas òperas publicadas sunt, in su 2010, Istòria de inoghe e de addae e, in su 2011, Ùrtimas noas dae su Sud.Sepúlveda, dae su 1996, istat in Gijon, in Ispagna.

ISTÒRIA DE UNU CAU MARINU... càpitat in Amburgu e contat de unu cau marinu, Kengah, chi cun una truma de cumpàngios e de àteros pugiones est bolende chirru a su golfu de Biscàglia e a logos prus caentes, in cherta de recatu. Sa truma si ghetat a modde pro mandigare arrangada, ma Kengah, imbetzes de pònnere in mente a su capu-truma chi lis imponet de pesare in bolu pro s’isfrancare dae unu perìgulu, si torrat a imbèrghere in s’abba pro piscare àtera arrangada, chi l’agradaiat meda, ma nch’abbarrat tenta in sa “maleditzione de sos mares”, un’unda de petròliu, pèrdidu dae una petroliera durante una temporada manna.

❝Luís SEPÚLVEDA Istòria de unu cau marinu e de su gatu chi l’aiat imparadu a bolare

Mare de su Nord—Bancu de arrangadas a babordu! —aiat an-

nuntziadu su cau marinu postu a bàrdia, e sa truma de su Faru de s’Arena Ruja aiat retzidu sa noa cun tzichìrrios de cuntentu.

Fiant bolende sena pasu dae ses oras e, sende chi sos caos pilota los aiant giutos in currentes de àera gasi caentes chi agradaiat a bolare subra de s’otzeanu, teniant su bisòngiu de torrare in fortza, e chi pro custu non b’aiat cosa mègius de un’abbentrada de arrangada.

Fiant bolende subra de sa buca de su riu Elba, in su mare de su Nord. Dae artu si nche bidiant sas naes una fatu de s’àtera, comente chi es-serent animales passentziosos e disciplinados isetende s’ora de essire a mare abertu, cun su murru chirru a totu sos portos de su mundu.

14·2013 | 9

❝

LITERADURAS: LUÍS SEPÚLVEDA

A Kengah, unu cau cun sas pinnas in colore de prata, l’agradaiat mescamente a abbaidare sas banderas de sas naes, ca ischiat chi cada una de issas rapresentaiat una manera de faed-dare, de mutire sas matessi cosas cun faeddos diferentes.

—Ite difìtziles chi las faghent sas cosas sos umanos. Sos caos, in càmbiu, tzichìrriant in sa matessi manera in totu su mundu — aiat nara-du una bia Kengah a una cumpàngia de bolu.

—Gasi est. E sa cosa curiosa est chi a bias re-sessint finas a si cumprèndere —aiat tzichirria-du sa cumpàngia.

Prus addae de sa lìnia de sa costa, su paisàgiu si cambiaiat in birde cotu. Fiat unu pradu istre-menadu in ue si bidiant craros sos tàgios de ber-beghes paschende bardadas dae sas digas e dae sas palas mandronas de sos molinos a bentu.

Sighende sos inditos de sos caos pilota, sa truma de su Faru de s’Arena Ruja aiat leadu una currente de àera frita e si fiat ghetada a totu pesu a subra de su bancu de arrangada. Chen-tubinti carenas aiant istampadu s’abba comente saitas, e torrende a essire a campu, cada cau te-niat un’arrangada in su bicu.

Arrangada saborida. Saborida e grussa. Pròpiu su chi lis cheriat pro torrarent in fortza in antis de sighire su bolu finas a Den Helder, in ue si diant èssere giuntas cun sa truma de sas Ìsulas Frisonas.

Aiant disinnadu de sighire a pustis finas a su passu de Calais e a su Canale de sa Màniga, in ue diant èssere istadas retzidas dae sas trumas de sa baja de sa Senna e de Saint Malo, pro bo-larent paris finas a cròmpere a su chelu de sa Biscaja.

Pro tando aiant pòdidu èssere unos milli caos marinos chi, che a una nue lestra in colore de prata, diant èssere crèschidos cun s’annanta de sas trumas de Belle Ille, Oléron, sos cabos de Machichaco, de s’Ajo e de Peñas. Cando totu sos caos autorizados dae sa lege de su mare e de sos bentos aerent boladu subra de sa Biscaja, diat èssere pòdidu cumintzare s’addòviu man-

nu de sos caos mari-nos de sos mares Bàlticu, de su Nord e Atlànticu.

Fiat pòdidu èssere un’addòviu bellu. A totu custu fiat pessende Kengah in s’ora chi si nche fiat mandighende sa de tres arrangadas. Che a cada annu, si diant èssere ascurtadas istòrias, mesca-mente sas contadas dae sos caos de su cabu de Peñas, chi viagiaiant sena s’istracare, a bias bolende finas a sas Ìsulas Canàrias o de Cabo Verde.

Sas fèminas che a issa si diant èssere pòdi-das ghetare a abbentradas mannas de sardinas e calamaros, cando chi sos mascros diant àere pòdidu acontzare sos nidos in s’oru de unu ro-chile de mare. In cue diant àere pòdidu criare sos oos, crochire foras de cale si siat perìgulu e, cando a sos pugioneddos lis diant èssere crèschidas sas primas pinnas resistentes, diat èssere pòdida arribbare sa parte prus galana...

Sèrie de Literadura universale in collaboratzione CONDAgHeS & PAPIROS

Podides lèghere totu su libru:LUÍS SEPÚLVEDAIstòria de unu cau marinu...Bortadu dae Diegu CorràineIllustradu dae Manuela MarchesànNùgoro 2012 / Papiros editzionespp. 88 /11,00 €www.papiros.it

In artu, figura de Manuela Marchesan dae su libru ISTÒRIA DE UNU CAU MARINU E DE SU GATU CHI L’AIAT IMPARADU A BOLARE

14·2013 | 10

AJÒ, viàgios e turismu

Ti nche giughimusnois a su coro de Malta,La Valletta

07100 TÀTARI, pratza de Fiume 1 / tel. 079-2064300, fax 079-238311/postel: [email protected] / situ internèt: [email protected]

A SERVÌTZIU DE SOS CLIENTES DAE 30 ANNOS / Billeteria Aèrea, Marìtima, Ferruviaria / Prenotatziones Alberghieras – Crotzeras – Autonolègiu / Viàgios Organizados, Cungressos / Turismu Aziendale e Iscolàsticu

14·2013 | 11

ÀTERA POESIA

Àtera poesia, àtera limba: CatalugnaCarles DUARTE

FUIRE DAE ÈSSERE

Fuire dae èssereFuire dae èssere,torrare a èssere,èssere de prus.

Chircare amparu in sa domo de sos bisos.

Torrare a nàschere,torrare a essire a lughe,torrare a su recreu.

Sos ogros nostros brusiende cun s’interinada.

Non nois ebbia:semus sos ogros tuosgeneratziones de caras e de disìgios:abbaidamus,sentimus.

S’atèterat s’arcue torrat a èssere de fogu.

Su nuscu de sa lughe,sa vida comente unu gùtziu de binu.

Èssere in sas lavras(lassare dormire sa mente chi ti cumandat su gestu),su gestu,sa punta de sos pòddighes tuos tochende sa pedde;èssere in s’àera,s’ischintidda in s’infinidu.

Mudìmene.

Ghetare abba,èssere abba pròina,

sos gùtzios,unu a unu,lassinende subra de sas fògias,infundende sa terra,s’ìsulain ue, nàufragos,sididos,acurtziamus sa buca a sos pètalose a s’abba de sa frùtora.

S’istèrrerecomente sa notesubra de su mare.

Negare su tempus,torrare a basare s’arbèschida.

Carles Duarte i monserrat, nàschidu in Bartzellona in su 1959, est poeta e linguista.

Est istadu collaboradore de Jo-an Coromines in su Diztionàriu etimològicu de la limba catalana.

S’òpera poètica sua est ista-da bortada in àteras limbas e at merèschidu sos prèmios Rosa Le-veroni, Vila de Martorell e Crítica “Serra d’Or”.

L’ant atribuidu sa Creu de Sant Jordi e est cavalleri de sas Artes e Lìteras de sa Repùblica Frantzesa.

Como est diretore de sa Fun-datzione Lluís Carulla e mem-bru de su Cussìgiu de Cultura de Bartzellona e de sa Giunta de sa Coordinadora Catalana de Funda-cions.

Est istadu segretàriu generale de da Presidèntzia de sa Genera-litat.

Luciano PirasI TERRORISTI SONO MIEI FRATELLIDon Bussu, il cappellano che piegò lo Statopp. 208, 15 €www.andelasedizioni.com

Nadale de su 1983. Papa Giuanne Pàu-lu II intrat a Rebibbia, don Sarvadore Bussu essit dae Badecarros. In s’ìnteri chi Karol Wojtyla est astringhende sa manu a s’atentadore suo, su terrorista turcu Mehmet Ali Agca, su capellanu don Bussu s’autosuspendent dae su mandadu satzerdotale e si disponet in manera crara a s’ala de sos primos bri-gatistas (Franceschini, Bonisoli...), chi in sa galera de Nùgoro sunt pratichende s’isciòperu de su fàmene, sa prima bia chi b’at una manifestatzione patzìfica in una galera italiana, pro abboghinare a totus sa chi definint una cunditzione inumana. Su capellanu faeddat de “terrorismu de Istadu” e pilisat in custa manera polèmicas chi custringhent su ministru de tando de sa Giustìtzia Mino Martinazzoli a intervènnere, inantis pro illebiare su regìmene de seguresa màssima, a pustis pro nche catazare sos chi mutiant “bratzetes de sa morte”. Deretu a pustis su Parlamentu italianu at impressidu su cunfrontu pro sa rifor-ma de su sistema penitentziàriu, finas a arribbare a sa Lege Gozzini.Cuddu gestu ùmile de unu preìderu perifèricu comente don Bussu, at ten-tu, duncas, unu mèritu mannu in su càmbiu de su sistema penitentziàriu italianu.Don Bussu at sighidu a nàrrere, a pustis, chi sos terroristas, che a totu sos preso-neris, sunt frades suos. S’ex capellanu chi : «Non sono un pentito né un disso-ciato. Rifarei tutto, senza ombra di dub-bio. Se oggi ci fossero le condizioni di quel Natale 1983, lo rifarei, eccome se lo rifarei!». A 30 annos dae sos eventos de Badecarros, su libru de Piras contat de comente don Bussu at semper difesu sa Lege Gozzini, finas cando fiat critica-da dae cada chirru. Contat de sas lìteras chi at cuncambiadu cun sos fundadores de sas Brigadas Rujas e de comente apat invitadu sos ex-terroristas a iscussigiare publicamente sos giòvanos chi nde po-diant/cheriant sighire su modellu. Su libru de Piras agabbat cun un’intervista a su protagonista, don Bussu.

LIBROS

àndel@asedizioni

14·2013 | 12

GIORNALISMU: PRÈMIU PINTORE 2013

“A sa terra amus a torrare a beru”: su pastoriu eris e oe de LISANDRU BECCU

Carchi borta, cun giaju, an-daìamus a sa bìngia, gasi, in s’ìnteri chi faghìamus sos tra-ballos, deo ascurtaia fintzas sos contos de cando issu fiat pastore e cada tantu naraiat “...at a bènnere su tempus de torrare a sa terra!...”. A mie mi nch’essiat su risu, ma in su matessi tempus pessaia a co-mente fiat su pastore sessanta annos a como e a comente s’est trasformadu cun su tempus.

Su pastoriu, difatis, in antis fiat diferente meda e sos mu-damentos chi sunt acuntès-sidos in sos annos colados sunt de importu, ca faghent cumprèndere pro ite custa industria est in custas cun-ditziones. Est cambiadu totu: in antis sos pastores andaiant a foras de bidda a caddu o cun s’àinu, istaiant foras de domo fintzas chidas o meses, b’aiat prus pagu tempus e prus co-sa de fàghere. Como, b’at sa màchina, su tratore, su pick-up e sa murghidora automàti-ca, ma su pastore andat, mur-ghet e si nche torrat a domo deretu. Su matessi balet pro su laore de sas berberghes e de sas bacas. Su pastore non fiat pastore ebbia, fiat fintzas mas-saju: imbetzes de comporare proenda dae logu istràngiu, comente faghet como sa ma-joria, gastende unu muntone de dinare, araiant, semena-iant, messaiant e si bi nd’aiat in prus, lu bendiat fintzas a prètziu bonu.

Ma a dolu mannu sos tem-pos càmbiant e cun sos tempos càmbiat fintzas sa cussèntzia. In prus, sas polìticas de sa

Regione no agiudant s’agroa-limentare o prus chi no àteru l’agiudant male e su dinare ga-stadu male, a bias, ruinat totu.

SU DANNU DE SOS CUNTRIbUTOSUnu de sos dannos prus

mannos a su pastoriu est ista-du su de sos cuntributos “a pioggia” comente los mutint. Sos pastores, bidende dinare meda, si sunt acuntentados de andare petzi a mùrghere e de bèndere su late a sas coopera-tivas, perdende totu su profetu de s’autoprodutzione e dun-cas, ponende in perìgulu sa libertade issoro matessi.

Semus arribbados a su pun-tu de bìdere manifestaziotnes cada die, domos e aziendas a s’incantu pro sos dèpidos o pa-stores chi si nche bendent totu pro si nch’anadare in chirca de fortunas prus mannas. In ìnte-ri, sos industriales de su late si nde rient a palas issoro e s’opi-nione pùblica sighit a nàrrere chi sa categoria no est aunida e chi sunt unu contra a s’àteru.

Una gherra intre pòveros, cumintzada unu muntone de annos a como, cun sas “tancas serradas a muru”, providimen-tu bogadu a pìgiu dae Vittorio Emanuele I in su 1820, chi at postu in ghenugru s’economia de s’ìsula, chi fiat basada prus chi no àteru subra de s’agricul-tura e su pastoriu in sas cus-sòrgias pùblicas. Una lege chi at dadu profetu petzi a sos me-res e a sos latifondistas prus ricos.

Pustis sunt arribbados sos industriales, autorizados dae sa Regione e dae sos partidos italianos, a nche catzare sos pastores dae sas terras issoro

pro fraigare sas indùstrias chi, a dies de oe, sunt lassende mortos, venenos e disocupa-dos. Custrintos a si chircare àtera terra pro pastorigare o a cambiare traballu, sunt ista-dos acusados fintzas de èssere bandidos e criminales, ca ant gherradu in cada manera pro non pèrdere sa terra e su tra-ballu issoro de una vida.

Sunt colados prus de chim-banta annos e su mundu de su sartu s’est trasformadu in totu, gràtzias a su progressu tecno-lògicu e sientìficu, ma sas le-ges e sas riformas sunt abbar-radas pagu prus o mancu sas matessi. Pro custu, como, sos pastores s’agatant in dificulta-de a fàghere unu traballu chi no lis dat prus nudda. Tocat fintzas de nàrrere chi una par-te de sa neghe la tenent fintzas issos, chi si sunt semper adda-tados sena rinnovamentos de sustàntzia.

Ma como est cròmpida s’ora de bogare a pìgiu ideas noas, pro torrare a fàghere cùrre-re unu setore chi totus fiant abbandonende. S’industriali-zatzione fortzada at fatu petzi dannos, in custa ìsula, e dun-cas est bènnida s’ora chi sos pastores torrent a si nche le-are sa terra issoro e a fàghere crèschere s’economia locale cun produtziones biològicas e tzertificados de calidade, esportende sos produtos in totu su mundu. In custu, sa Regione devet èssere in prima lìnia, a manera chi siat garan-tidu unu tempus venidore di-gnitosu pro sa Sardigna e pro sos chi b’istant.

Tando a sa terra amus a tor-rare a beru. n

14·2013 | 13


PRANETA MALAIDU: chirchemus in nois sas neghes, ma finas sas solutziones de RACHEL FALCHI

Colende su tempus, amus bidu cambiamentos mannos meda in totue, in sas cun-ditziones sotziales e econòmi-cas, in sa crèschida de s’indu-strializatzione, de s’edilìtzia e de sas infrastruturas. A pagu a pagu, semus cròmpidos a una sotziedade ‘consumista’, in ue un’ala de s’umanida-de est cuntentende bisòngios primàrios, segundàrios, e bisòngios chi naschent pro ne-ghe de sos produtos chi sunt reclamizados tropu cun polìti-cas de ‘marketing’.

Duncas, a cunfrontu de sas generatziones passadas de sos giajos e de sos betzos, dìamus istare mègius meda, ca totu su chi nos podiat servire l’amus àpidu. A dolu mannu, semper prus a s’ispissu e dae tempus meda, b’at una ‘s’emergèntzia ambientale’, chi no est àteru si non su resurtadu malu de cu-stu ‘progressu’ consumista.

Su primu: s’incuinamentu pro neghe de sos gas veneno-sos (mescamente dae sas in-dùstrias e dae sos trasportos)chi ant bortaladu su clima, cun su chi cramamus ‘efettu serra’, cunsentende a sa tem-peradura de sa Terra de art-ziare finas a nch’iscagiare sos montes de astra e, duncas, de artziare su livellu de su mare. In prus, b’at s’incuinamentu pro neghe de sos rèfudos non biodegradàbiles, de sos produ-tos chìmicos in s’agricultura, e s’incuinamentu eletroma-gnèticu.

Est craru, tando, chi, pro cuntentare sos bisòngios no-stros (non primàrios), semus

abbutinende sa natura e s’e-chilìbriu suo, isfrutende·nde sas risorsas naturales sena fre-nu perunu.

Su resurtadu est chi, oe, su bisòngiu nostru de risorsas est prus mannu de sa capatzidade de càrrigu de sos sistemas na-turales de su Praneta. In prus, b’at una mancàntzia manna, ispantosa, de abba.

In su mundu, a unu chirru b’at istados chi sunt creschen-de, produende meda, in ue sa gente patit su degradu, sa po-vertade e sa denutritzione. A s’àteru chirru, b’at istados isvi-lupados e ricos, in ue su mere est su ‘consumismu’ gastadore e disperdidore de màndigu, de energia, de risorsas naturales.

TORRARE S’EChILìbRIU A SA NATURACando in medas faeddant

de ‘arriscu ambientale’ paret chi siat una cosa a tesu meda dae nois. A nàrrere sa giusta, si su Praneta est in perìgulu mannu, est pro neghe nostra, pro sas abitùdines de cada die, pro sos bisòngios inùtiles chi amus, sena cumprèndere su pesu econòmicu de cada cosa.

Tocat de si nde ammenta-re chi “no est su Praneta a si dèvere addatare a nois, ma nois a issu!”

Totu sos Istados si devent impinnare cun seriedade pro torrare a sa natura s’echilìbriu suo. Impreare dinare pro s’e-nergia alternativa, pro bìnche-re subra s’incuinamentu, non bastat, nen servit, si sa manera de istare de totus non càmbiat.

No est cosa de atzetare chi b’apat pòpulos chi campant in su ‘consumismu esasperadu’ o in chirca de dietas pro mandi-

gare de mancu e pòpulos chi no ant abba, màndigu, domo e energia.

SU mUNDU SI PODET SARvARESu Mundu si podet sarvare!Tocat chi sa gente de sos

istados prus isvilupados in-cumintzent a cambiare sas abitùdines de cada die, cun determinatzione.

Diat èssere unu passu a dae in antis su càmbiu de sos con-sumos alimentares, comente podet èssere su de mandigare sa petza una borta ebbia sa chida! Custu diat servire a minimare sas produtziones intensivas de petza, cun unu

rispàrmiu de abba, de energia. E a dare prus pagos alimentos “chìmicos” a su bestiàmene. E diat èssere finas un’ocasione pro àere una produtzione bio-lògica e sana.

Cheret duncas chi totus torremus a una vida regula-da e naturale, sena invasione tecnològica, faghende torrare a campu sos traballos artesa-nales e agropastorales. Tocat, duncas, a fraigare una sotzie-dade in ue sa produtzione e su consumu siant rispetosos de sa Natura, sena andare in fatu a modas o abitùdines inùtiles o de subraprùs. n

14·2013 | 14

LIMBA & TERRITÒRIU

Sa limba sarda in Baressa de TATIANA FRAUOperadora de s’Isportellu subracomunale de Baressa (OR)

In su mese de martzu 2013, at torradu a abèrrere s’isportellu lin-guìsticu subracomunale de Bares-sa, chi ponet in pare oto comunos de sa Marmidda: Bobadri, Ollasta, Abas, Pau, Bàini, Sini, Crucuris e Baressa, chi est su comunu a ghia de su servìtziu. Custu subracomu-nale naschet gràtzias a sa Lege n. 482/99, chi est sa chi giait su dinare pro ddu aprontare e ddu fàghere traballare. Custa lege, in pare a sa Lege Regionale 26 de su 1997, at reconnotu sa limba sarda comente espressione de s’iden-tidade culturale de sa Sardigna, donende a su sardu sa matessi di-gnidade de sa limba italiana.

Custu supracomunale naschet cun su progetu pro s’annualidade 2007, ma est mòvidu in su 2011, a pustis de una seletzione pro s’ope-radore de isportellu a cunventzio-ne direta cun su Comunu de Ba-ressa. Pro Baressa, Bobadri e Sini, fiat sa prima borta chi teniant su servìtziu de limba sarda, pro Ol-lasta, Bàini, Pau e Abas s’ufìtziu limba sarda fuit giai una realida-de de is annos a intanes, chi fuit sighidu cun capatzidade e cum-petèntzia manna de s’assòtziu “S’Atra cultura” de Aristanis. Crucuris est intradu cun s’annua-lidade de ocannu in custa retza de Comunos, ma su servìtziu fiat traballende de unos cantos annos cun fainas de importu.

S’operadore de custu isportellu subracomunale est unu feti e tra-ballat tres oras e mesu a sa chida in ònnia comunu. Cun s’agiudu de s’Ufìtziu linguìsticu provint-ziale e regionale depet contivi-giare totu is fainas chi punnant a afortiare su manìgiu de sa limba sarda in sa comunidade linguìsti-

ca de custas biddas. Pro custu, s’Ufìtziu faghet furriaduras de atus e delìberas, avisus e cartello-nes, ma traballat fintzas a manu de pari cun sa biblioteca comuna-le pro fàghere atividades in limba sarda cun is pipius e is picioched-dos pro ddus agiudare a s’acosta-re a sa limba sarda. S’operadore aparitzat fògios informativos in sardu a subra de is leges chi tu-telant sa limba sarda e a subra is novidades chi in ònnia comunu ddoi sunt a subra de bandos, fi-nantziamentos, avisos chi podent serbire a sa gente de sa bidda. Sa finalidade est sa de torrare a bogare a pìgiu sa limba sarda po faeddare de cale si siat chistione.

SU DE SA LImbA, FINAS UNU PRObLEmA POLìTICU E CULTURALE

Difatis est fintzas beru chi, mancari su sardu siat ispaina-du in totu sa Sardigna (francu in Gaddura, in Tàtari e in is biddas acanta, in s’Alighera e in Carlo-forte e Calaseta), nch’est s’arri-scu chi s’ammesturet cun is atras limbas (impoverende sa calidade linguìstica) o siat de èssere abban-donadu pro arresonos culturales, sotziales o econòmicos (calende su nùmeru de is faeddadores).

Sa de sa limba sarda, duncas, no est una chistione linguìstica e sotziulinguìstica isceti, ma fintzas unu problema polìticu e culturale. Difatis, sa limba est su printzìpiu de s’unidade e de s’identidade de totu is Sardos. Duncas, su de lassare ispèrdere sa limba sarda, chi est su fundamentu de s’identi-dade culturale de sa comunidade de Sardigna, est, a die de oe, unu perìgulu chi depimus chircare de istesiare, cun su pistighìngiu de chie cumprendet chi semus ar-rischende de pèrdere una parte manna de nois etotu. n

MIELEAMARO

14·2013 | 15

ISTÒRIA DE SARDIGNA: SARDIGNA 1812

Sos mortos de Palabandade FEDERICU FRANCIONI

Su 1812 est a beru unu mamentu detzisivu in s’istòria de s’Europa. Totu paret chi acuntessat in cussu annu: est decrarada sa Costitutzione liberale in Ispagna chi est in gherra contra a s’ocupatzione frantzesa; su Parlamentu sitzilianu aproat un’àte-ru testu costitutzionale, influentzia-du dae sa presèntzia inglesa (Sitzìlia e Sardigna fiant abbarradas in foras de su domìniu napoleònicu); Napo-leone retzit una derrota terrìbile in su nie e in su fritu de sa Rùssia e s’Impèriu suo incumintzat a derrùe-re. Finas sa Sardigna, in cussu 1812, est arribbada a s’apuntamentu cun s’istòria. A su mancu una parte de sos grupos dirigentes at pessadu chi fiat tempus de si pesare pro dare dinnidade a sa pàtria nostra: calicu-nu pessaiat tando a una Repùblica sarda indipendente, comente essit a campu dae sas lìteras de Luisi Baille, cònsule ispagnolu in Casteddu. Sa cungiura de Santugaine de su 1812 est istada cramada “burghesa” ca fiat ammaniada dae òmines de s’Univer-sidade, dae avogados, dae notàrios. Dade cara, però, ca custos burghesos —pro tènnere una base de massa, populare— aiant istabilidu relatzio-nes fortes meda cun sos artesanos de sos Grèmios, sas corporatziones an-tigas, òmines prenos de atrivimentu, de ànimu.

Sa cungiura casteddàrgia de su 1812, antitzipada dae unu tentativu in Tàtari —istudiadu dae s’amigu Giosepe Doneddu— tenet sas raighi-nas suas in sa crisi econòmica ter-rìbile de su 1812: su fàmene de s’an-nu dòighi est abbarradu comente manera de nàrrere populare. Custa crisi —fata prus grae dae su dona-tivu, dae sas tassas impostas dae su guvernu piemontesu pro mantènne-re sa Corte de Savoja (chi tando ista-iat in Casteddu)— aiat provocadu una cussèntzia e una voluntade de

rebbellia polìtica. Dae sos istùdios chi apo fatu —in su Public Record Office de Londra (s’archìviu tzentra-le de s’Istadu inglesu), in su Archi-vo historico nacional de Madrid, in s’Archìviu de Istadu de Casteddu, in sa Biblioteca comunale de Tàtari— mi so cumbìnchidu chi sos patriotas nostros de su 1812 cheriant repìtere, in carchi manera, su chi fiat capita-du in sa emozione de su 28 de abrile 1794, cuncruidu cun s’istesiamentu dae Casteddu de su visurè Vincenzo Balbiano e de àteras 514 pessones, ministros, ufitziales e impreados de su Piemonte, Savoia e Nizza, chi aiant tènnidu cumportamentos cun-siderados colonizadores.

Sa cungiura de su 1812 est ista-da derrotada, de seguru, (comente est capitadu pro sas rebbellias, in sas tzitades, in sas biddas e in sos sartos, ghiadas dae Giuanne Maria Angioi), ma tocat a reconnòschere s’importànzia de cudda atzione chi amus tzelebradu e ammentadu cun cunferèntzias e addòvios dughentos annos a pustis.

Pro agabbare, bidimus sos nùme-nes e sos sambenaos de sos òmines de Palabanda, dae su logu de Ca-steddu (a curztu a Istampaxi), in ue s’addoviaiant: s’avogadu Sarvadore Cadeddu, cundennadu a morte; su frade suo Giuanne, cundennadu a presone perpètua; su notàriu Caje-tanu Cadeddu, fìgiu de Sarvadore, cundennadu a morte, chi si nche fuit; Luisi Cadeddu, àteru fìgiu de Sarvadore, cun binti annos de pre-sone; Giosepe Tzedda, professore in s’Universidade de Casteddu, cun-dennadu a morte (ma isse puru est resessidu a fuire); s’avogadu Antoni Massa Murroni a presone perpètua. Sos artesanos: Remundu Sòrgia, a morte; Giuanne Putzolu, a morte; su piscadore Ignàtziu Fanni, a morte (ma si nche fiat fuidu); Pascale Fan-ni e Giagu Floris cundennados a re-mare in sas naes “galeras”. n

CUSSÌGIOSPRO S’IMPREUDE SU SARDU

Si cherimus afortire sa presèntzia pùblica de su sardu e cunsentire a semper prus gente de faeddare in sardu, devi-mus tirare profetu dae cale si siat ocasione, pro lu faeddare e l’iscrìere. Mescamente, si su bab-bu o sa mama non ant faeddadu in sardu a sos fìgios dae sa prima die de sa vida, at a ès-sere prus traballosu a imparare su sardu a pu-stis. Traballosu ma no “impossìbile”! Inoghe proponimus unos can-tos cussìgios, giai ispe-rimentados dae medas pessones e chi podent tènnere efetu seguru, sighende cun su puntu:

2 Si in famìlia no as imparadu su sardu ma lu cheres faeddare, cumbenit a cumintza-re a lu fàghere in foras de sa famìlia, si babbu tuo o mama tua non cherent rispòndere in sardu. Su problema est chi s’afetividade est ligada a s’italianu e no as a èssere tue a cam-biare deretu sos cum-plessos de inferiorida-de de sos familiares. Tando proa a praticare su sardu cun gente che a tie chi l’est imparen-de, ca agatende·si in su matessi istadu tuo, non t’at a isanimare, non t’at a nàrrere «ma comente ses faedden-de?», «faedda in italia-nu!», etc. n

14·2013 | 16

INTERVISTA: S’ARMÈNIA, NATZIONE SEMEPER BIA

Pregontas de Diegu Corràine

◗ De ite campat oe Malta?Mescamente de turismu. Sas indùstrias

chi esportant belle totu sunt sa SGS (ele-trònica), sa Brandstatter (giogos Playmobil) e sa Foster Clark (alimentares in bote e va-seddos, comente cunfituras e totu gasi). In-dùstrias de importu pro su mercadu locale sunt sa birreria Farsons e sos produtores de cosa de bufare (Coca Cola, Pepsi, Seven-Up, e totu gasi)

◗ Autosufitziente est?De seguru nono: si importat de totu.

Francu in unos cantos setores agrìculos. ◗ Ite base tenet custa autosufitzièntzia?Petzi pro unos cantos produtos alimen-

tares est autosufitziente: s’ortalìtzia, sa pet-za de conìgiu e de porcu, su late, sos oos. Forsis, pro su mesu, sos puddos. S’artesania locale (mòbiles, ferru bàtidu, allumìniu, e totu gasi, filugranu de prata e ammentos pro turistas de bidru suladu) dat un’agiudu mannu.

◗ Profetosa est istada s’intrada a sa UE?De seguru. Amus otentu fundos pro tor-

rare a fàghere sos caminos printzipales, pro su contivìgiu de sos monumentos (bastat a pessare a sos chilòmetros medas de bastio-nes e àteras fortificatziones).

◗ Pro ite, a pàrrere tuo, su Partidu Laburista, de manca, a tempus suo est istadu contra a s’indipendèntzia?

Deretu a pustis de sa segunda gherra

A faeddare

una limba

diferente

dat semper

unu sensu

de identidade

G. USEPBRINCAT

MALTA, natzione-istadu minore ma forte

Linguista e professore de s’Universidade de malta

INTERVISTA A:

Sa bandera maltesa

Iscudu de s’Òrdine Soberanu

de malta

14·2013 | 17

INTERVISTA: MALTA, NATZIONE-ISTADU MINORE MA FORTE

mundiale (a Malta l’ant bombar-dada prus de Londra) sas fortzas locales non fiant a tretu de nche pesare s’economia, chi tando fiat dipendente meda dae sos can-tieris navales chi serviant sa flota britànnica; cando su guvernu de Londra at detzìdidu de cungiare sa base (s’Impèriu fiat in ritiru in totue) Mintoff cheriat ghetare totu sas neghes a su guvernu bri-tànnicu. Li pariat chi s’ùnica ma-nera esseret s’integratzione (chi diat àere fatu de Malta un’àtera Irlanda de su Nord). A sa prima, finas su Partidu Natzionalista fiat in dudas, ca s’Indipendèntzia la cheriat in intro de su Common-wealth, cun sa Reina Elisabeth comente cabu de Istadu. Pustis Mintoff, delùdidu dae sa man-càntzia de reconnoschèntzia de su guvernu de su RU, at chertu truncare in curtzu, istituende sa Repùblica (comente cabu de Is-tadu unu Presidente maltesu) e cungende sa base (ca su Rennu Unidu non pagaiat). Dae tan-do s’ùnica presèntzia militare in Malta est s’italiana, in sa forma de una Missione Militare chi agiuat mescamente in sas operatziones de sarvamentu (chi como perto-cant mescamente sos immigra-dos clandestinos).

◗ Comente ais elaboradu sa cussèntzia natzionale bostra e su protzessu de indipendèntzia?

Essende un’ìsula, Malta at sem-per tentu unu pagu de autono-mia, chi s’est fata formale cun sa tzessione sua a sos Cavalieris dae bandas de Càralu 5. Dae su 1530 a su 1798 Malta est istada unu printzipadu cosmopolita autò-nomu (macari sugetu a su Papa, ca s’Òrdine de Santu Giuanne fiat, eja, militare ma finas religio-su; sos cavalieris teniant su tìtulu de prades). In su 1798 Napoleo-ne at annuntziadu unu protzessu de frantzesizatzione chi diat àere postu Malta in sas cunditziones de sa Còrsica; ma sa rebellia, es-plòdida cando issu pretendiat chi sa gente esseret andada a comporare sas prendas chi sos antepassados aiant donadu a sa crèsia de su Càrmine de sa tzita-de betza, nch’at torradu a nudda cussas punnas. Sos Inglesos nche los at fatos bènnere a inoghe su re de Nàpule, chi non fiat a tretu de gherrare contra a Napoleone, e s’ìsula lis est agradada, mesca-mente ca ant agatadu una tradi-tzione cantierìstica navale bona.

◗ Ite parte at tentu sa limba in custu protzessu?

Sigomente sos normannos, sos aragonesos, sos castiglianos e sos Cavalieris no ant pessadu de fàghere una polìtica linguìstica, in Malta s’est sighidu a faeddare su dialetu àrabu chi si fiat forma-du in sa Sitzìlia normanna, e l’ant

impitadu finas a sos tempos de Federicu 2, e in Pantelleria finas a bias de su 1600. Custu dialetu s’est isvilupadu in manera lìbera, sena cuntatu cun s’àrabu clàssi-cu e sos àteros dialetos àrabos, romanizende·si semper de prus, in antis cun su cuntatu cun su si-tzilianu e dae su 1530 cun su tos-canu. Dae su Setighentos a totu s’Otighentos est andadu a dae in antis su protzessu de istandardi-zatzione, e duncas in su 1934 su maltesu at leadu su gradu de lim-ba ufitziale a curtzu a s’inglesu e a s’italianu (s’italianu l’ant abban-donadu in su 1936). A faeddare una limba diferente dat semper unu sensu de identidade.

◗ Ite fortza e ite presèntzia tenet oe su maltesu in sa sotziedade?

Est forte meda, ca totu sas classes sotziales ant sighidu a lu faeddare in totu sas situatziones. Dae sos annos Trinta si impreat in sas istitutziones e oe su maltesu essit a campu finas in Google e in sos bancomat. Dae sos tem-pos de sa propaganda pro su referendum de adesione a sa UE, s’est afortidu pro non permìtere s’assorbimentu, est reconnotu comente limba ufitziale de sa UE, e si impitat meda de prus finas in

ĠUSeP bRINCAt, est professore de italianu (filologia e crìtica literària) in L-Università ta’ Malta. Est ispetzialista de linguìstica italiana, mescamente de sas variedades de italianu impreadas in Malta, e de istùdios cumparativos, literàrios e filològicos, ìtalo-maltesos; espertu de limba maltesa e de sos cuntatos cun sas limbas romànicas. S’interessat meda finas de sotziulinguìstica italiana e de sa didàtica de s’italianu. At istudiadu finas sos cuntatos linguìsticos chi pertocant s’inglesu, su dopiàgiu tzinematogràficu e problemas de onomàstica. Òperas fundamentales suas sunt: Il-Malti. Elf sena ta’ storja, 2000, pp. xii + 236, Malta. Una storia linguistica, 2004, pp. i-xv +430 e Maltese and Other Languages. A Linguistic History of Malta, 2011, xl + 496 pp.

Propaganda antidivortzista «Cristos eja, divòrtziu nono», in ocasione de su Referendun de maju de su 2011, in ue at bìnchidu su «eja» cun su 54%

Libros in limba maltesa Sa Repubblika ta’ Malta: 316 km², pop. 416.515 ab. (2012), dens. 1 297 ab./km²

14·2013 | 18


sos usos ufitziales iscritos, in ue in antis si iscriiat in inglesu. In sos ùrtimos tempos sos cartellos de sos caminos los ant maltesizados.

◗ E in sas impresas, in sas istitutziones e in s’informatzione?

Est a a beru chi in su parlamen-tu si faeddat in maltesu dae sos annos trinta (in antis sos imperia-listas faeddaiant in inglesu e sos natzionalistas in italianu), in sos tribunales si faeddat in maltesu, e sos notajos redatant sos atos in maltesu. Si imprentant duos cuotidianos in inglesu e duos in maltesu, e unu muntone di pu-blicatziones minores. Est manna sa produtzione de libros, finas de lussu, in maltesu; b’at tres canales

televisivos mannos e duos mino-res in limba maltesa e una trinti-na de ràdios locales minores.

◗ A podes descrìere in pagas paràulas sas caraterìsticas de sa limba maltesa?

Est una limba istratigrafica-mente interessante meda: non b’at sustratu (pùnicu? latinu? gregu bizantinu?) currispon-dente a s’època anteriore a sa cunchista musulmana (proa de un’introdutzione violenta o massissa); sa base de su lèssi-cu (41,016 lemas) est su dialetu sìculu-arabu, de tipu magrebinu (32,41%), romanizadu meda (si-tzilianu e italianu 52,46%), e oe anglitzizadu in manera progres-siva (6,12%). In sa limba de im-preu sos raportos sunt rispetiva-mente: 22,43%, 61,6% e 8,45%. Si sa cantidade lessicale est roma-nizada meda, sos tèrmines fun-damentales e prus comunos sunt de etimologia àraba, comente sa morfologia (macari simplificada meda a cunfrontu de s’àrabu). Sa fonètica e sa semàntica sunt prus romanizadas.

◗ Cando b’est istada s’istandardizatzione de su maltesu?

A parte pagas proas isporàdi-cas de cumponimentos literàrios in s’agabbu de su Batorchentos, in su Chimbighentos e in su Ses-

chentos, sos primos istùdios los ant fatos, in sos tempos de sos Cavalieris, unos cantos cavalieris e maltesos cultos; ma si trataiat de profilos gramaticales curtzos e de glossàrios cun finalidades

eruditas (Megiser) o pràticas (Thezan). Importantes sunt sos panegìricos de Innàssiu Savèriu Mifsud, sos diàlogos e su voca-bulàriu de Frantziscu Agius De Soldanis, manuscritos o publica-dos in sa prima parte de su Se-tighentos; ma su primu istudiosu beru est istadu Micheli Antoni Vassalli chi at publicadu in Roma una gramàtica (in antis in latinu, pustis in italianu) e unu Lexicon. Su moimentu at crèschidu in s’Otighentos, in s’àmbitu romàn-ticu-patriòticu, cun sa produtzio-ne de gramàticas e vocabulàrios pro sas iscolas (FrantziscuVella) e òperas lietràrias pro su pòpu-lu (Giuanne Antoni Vassallo). Su moimentu pro dare a su maltesu una literadura dinna at sighidu cun autores minores medas e est cròmpidu a su puntu prus artu de calidade cun Dun Karm Psaila (autore, a dolu mannu non con-notu in Itàlia, de s’innu populare meda T’adoriam Ostia divina).

◗ Chie l’at fatu totu custu? Una pessone o una cummissione?

Si trataiat de s’atzione de in-divìduos sensìbiles e motivados dae s’amore de pàtria.

◗ E comente faghides pro sos neologismos e sa terminologia?

Si sa terminologia agrìcula est, pro su prus, de orìgine àraba, e sa de s’artesania de orìgine sitziliana, sos tèrmines cultos, religiosos e legales sunt, pro su prus, de orìgine italiana. Est cra-ru chi sos setores introduidos in s’època britànnica, mescamente a pustis de sa segunda gherra mundiale, sunt de orìgine ingle-sa (setores bancàrios, mecànicos, aeronàuticos, eletrònicos, e totu gasi.). Sos tèrmines inglesos de orìgine latina sunt italianizados/sitzilianizados (pro nàrrere “eva-luation” > evalwazzjoni); sos chi non sunt modificados o si lassant in sa grafia inglesa o si iscrient foneticamente. Su problema est chi cando si faeddat si impitat

Vista aèrea de La Valletta.

Avisu in maltesu pro pònnere s’arga in s’ora giusta e minetza pro chie non rispetat sa règula.

14·2013 | 19


Duminku “Dom” mintoff (Cospicua, 6·9·1916 – tarscen, 20·9·2012) est istadu su polìticu maltesu prus connotu in su mundu, capu de su Partidu Laburista maltesu dae 1949 a su 1984 e Primu ministru de malta a s’època coloniale dae su 1955 a su 1958 e, pustis de s’indipendèntzia, dae su 1971 al 1984. Fiat istadu contràriu a s’indipendèntzia dae su Rennu Unidu che a totu su Partidu Laburista, ma cando sos aversàrios cunservadores de su Partidu Natzionalista (in tempos colados filo-italianu) aiant gherradu e otentu s’indipendèntzia (1964), aiat gherradu pro sa trasformatzione in Repùblica de malta (1974). In su 1979 aiat tratadu e otentu s’abbandonu de malta dae parte de sa Royal Navy britànnica a pustis de belle 200 annos. Cun custa batalla fiat istadu protagonista de sa polìtica internatzionalee aiat cumintzadu relatziones bonas cun s’Unione Soviètica, cun sa tzina maoista e cun sa Lìbia de gheddafi. In su 1984, mintoff fiat essidu dae sa polìtica ativa, mescamente pro totu s’època de su guvernu natzionalista (1987-1996). Fiat torradu in pùblicu petzi in su 2003, pro proclamare sa contrariedade sua a s’intrada de malta in s’Unione europea.

Malta de sos Maltesos, giornale in maltesu de su 6-7-1922

meda sa commutatzione de còdighe, ma benit male a distìnghere intre paràulas integradas e cambiamentu de còdighe.

◗ Comente est nàschidu s’alfabetu bostru? Chie l’at imbentadu?

Sa chistione de s’alfabetu l’ant arreso-nada pro prus de unu sèculu. Sos primos cumponimentos in versos e in prosa, co-mente finas sa trascritzione de paràulas maltesas in sos atos notariles, ant semper sighidu s’alfabetu latinu, a s’italiana, est a nàrrere cun c e g sighidos dae i o dae h pro distìnghere sas palatales e sas velares (ce, ci, che, chi; ge, gi, ghe, ghi) e sci/sce. A bias de s’agabbu de su Setighentos unos cantos lessicògrafos ant proadu a introduire lìteras àrabas, gregas o pùnicas pro una deghina de sonos cunsiderados semìticos. S’alfabetu de como, totu lati-nu ma cun sinnos diacrìticos (ċ e ġ cun su puntigheddu subra pro sas palatales, ż cun su puntigheddu pro sa s sonora, ħ segada comente sa ŧ pro distìnghere s’aspirada dae s’aca muda, w e j pro sas semicunsonantes, x pro sa sc de iscena) l’at fissadu in su 1924 s’assòtziu de sos is-critores in limba maltesa.

◗ Comente est sa situatzione de s’informatzione in maltesu?

S’informatzione est lìbera e, in prus de su canale natzionale, sos partidos po-litìcos prus mannos tenent s’istatzione televisiva e radiofònica issoro e sos gior-nales issoro. B’at finas canales e giornales indipendentes.

◗ E s’editoria in maltesu?S’editoria in limba maltesa e in inglesu

est ativa meda, e tratat totu sos argu-mentos possìbiles.

◗ E sa literadura maltesa oe?Faghende totu sos contos, tenet salu-

de bona. ◗ Sos iscritores prus connotos oe?In mesu de sos poetas e contadores

afirmados si distinghent Joe Friggieri, Fe-nech, Azzopardi e Sammut. Sos romanzos de Oliver Friggieri e de Immanuel Mifsud los ant traduidos in limbas diferentes.

◗ Mùsica moderna si faghet in maltesu? Cada annu si mandat unu rapresen-

tante a su Festival de s’Eurovisione, a su solitu cun resurtados bonos. Amus oten-tu finas su segundu postu. B’at finas unu festival annuale de cantzones in maltesu.

◗ E sa Crèsia ite parte at tentu/tenet in s’isvilupu e presèntzia de su maltesu?

Sa Crèsia, pro resones craras, est istada s’antiguàrdia in s’impreu de su maltesu, finas iscritu. Sa prima publicatzione, a sas beras, est istada sa Dotrina Cristiana tra-duida dae Don F. Wzzino, publicada in su 1752 e torrada a imprentare pro prus de 150 annos. Sa prima prosa literària est is-tada sa regorta de sos panegìricos de I. S. Mifsud (14 in italianu e 32 in maltesu dae su 1739 a su 1746).

◗ Ite limba prevalet in sa liturgia, in sa missa in particulare?

Dae su Cuntzìliu Vaticanu 2 sa missa e sas àteras funtziones litùrgicas si faghent in maltesu. Sa predicatzione est semper istada in maltesu. Sa domìniga si tzèle-brat una missa in latinu in sa cuncatedrale de Santu Giuanne e una missa in inglesu in una bintina de parròchias. In sa crèsia de sos Salesianos in Sliema totu sas mis-sas sunt in inglesu.

◗ Cale est sa resone de sa fortza de su maltesu, a bètia de sa presèntzia de s’inglesu?

Petzi ca sos maltesos lu cunsìderant ga-lu ùtile.

◗ Ite venidore pro Malta e su maltesu?Su venidore de su maltesu non paret

in perìgulu. Antzis, cun s’Indipendèntzia e cun s’adesione a sa UE sa presèntzia sua s’est afortida ca at invàdidu campos de s’iscritu in ue in sos annos Chimbanta dominaiat s’inglesu.

◗ E sos giòvanos e sa limba maltesa?Comente totu sos àteros setores sotzia-

les sos giòvanos faeddant su maltesu cun sos maltesos. Petzi a fùrriu de su 6-10 pro chentu faeddat s’inglesu in domo e cun sos amigos. S’inglesu est, però, semper prus faeddadu cun sos piseddos, ca b’at s’idea de los incaminare bene a sos istù-dios, ma finas inoghe non si andat prus in gasi de su 10%. n

Aeroplanu de sa cumpàngia Airmalta

14·2013 | 20


ISCOTZIA INDIPENDENTE? Forsis eja.de ANDRIA PIRA e GIOSEPE FLORE

S’Iscòtzia est ammanien-de su referendum pro s’indi-pendèntzia de su 2014. Sos passaportos e chie at a tènne-re su deretu de tzitadinàntzia sunt sas ùrtimas dudas in òr-dine de tempus. Si bincherent sos eja, su guvernu iscotzesu at a tènnere finas pressiones, siant internas, siant ingresas o de sa matessi Unione Euro-pea. Difatis, s’issèberu de sos iscotzesos de s’ischirriare dae su Rennu Unidu at a pòdere tènnere un’influèntzia in s’im-migratzione in s’ìsula e in su continente, cun s’arriscu chi medas potzant isfrutare sos documentos iscotzesos.

Sos ministros de su Scot-tish National Party, chi est su sustenidore prus mannu de su «eja», sunt pro una polìti-ca aberta —comente iscriet The Scotsman—, chi punnat a cuntzèdere su passaportu a chie est nàschidu e istat in Iscòtzia, o tenet cale si siat ligàmene familiare cun s’ista-du iscotzesu venidore. Cunfor-ma a sos càrculos de su guver-nu locale, in totu su mundu, b’at intre 28 e 40 milliones de pessones cun parentes iscotze-sos chi diant tènnere su de-retu. Medas de custos diant pòdere chèrrere sos documen-tos, si bincheret su «eja».

S’Iscòtzia indipendente s’at a ocupare de immigratzione e de tzitadinàntzia tenende presente sos bisòngios e sas prioridades econòmicas, sot-ziales e demogràficas de sa natzione, comente at decra-radu unu rapresentante de su guvernu locale, annuntziende pro s’atòngiu unu pianu prus a sa minuda. Sos iscotzesos ant a andare a votare su 18 de ca-budanni de annoas. Cunforma a sos ùrtimos càrculos, sos ga-stos de sa consultatzione ant a èssere de unos 13,3 milliones de isterlinas.

ISCÒTZIA E SAS RELATZIONES INTERNATZIONALES

In prus de s’immigratzione, si presentat pro su venidore, finas su problema de s’afi-liatzione a sas organizatzio-nes internatzionales. Su 11 de abrile passadu, sa Nato at torradu a marcare comente s’adesione de s’Iscòtzia a s’al-liàntzia non siat garantida, comente imbetzes s’isetaiat su primu ministru iscotzesu Alex Salmond. Custa partetzi-patzione no automàtica a sas organizatziones internatzio-nales de s’Iscòtzia e sa netze-sidade de torrare a negotziare sas funtziones a pustis de àe-re abbandonadu Londra sunt istadas pròpiu sas cartas gio-gadas dae su primu ministru britànnicu, David Cameron, pro pònnere pressione a sos

iscotzesos.Su matessi Juan Manuel Bar-

roso, presidente de sa Cummis-sione Europea, at espressadu sas dudas suas subra de un’in-trada automàtica de Edimbur-gu in s’Unione Europea, chi, a su contràriu, at a dèvere fàghe-re dimanda de adesione e àere su cunsentimentu de totu sos àteros istados membros, finas de su Rennu Unidu.

Duncas, a befe, pròpiu dae cuddos matessi britànnicos chi, in su 2016, diant pòdere èssere cramados a votare pro sa permanèntzia in Europa cun su referendum annuntzia-du dae Cameron in ghennàrgiu passadu, e chi si diat pòdere realizare, si sos cunservadores ant a bìnchere in s’àteru tur-nu eletorale e si Bruxelles no at a àere atzetadu in antis sa proposta de Londra de torrare a negotziare sos tèrmines de s’Unione.

CUmbìNChERE SOS ISCOTZESOSMa in antis de sas organi-

zatziones internatzionales, Salmond e cumpàngios ant a dèvere cumbìnchere sos iscotzesos. Un’anàlisi reghen-te, tzitada dae s’agentzia Blo-omberg, narat chi sos cun-tràrios a s’indipendèntzia sunt su 52%, cando chi sos «eja» diant èssere petzi su 33%.

B’at galu 17 meses pro di-mustrare chi s’Iscòtzia at a pòdere a beru èssere prus giusta, atenta a sos proble-mas sotziales, solidale e bir-de, comente at promìntidu su comitadu pro su «eja». Finas agiuende·si cun sos balàngios dae su petròliu de su Mare de su Nord (6,5 milliardos de èu-ros) e mantenende s’isterlina comente valuta. n

Andria Pira e giosepe Flore

ISCÒtZIA (ALbA in gaèlicu iscotzesu): territòriu 78 782 km² / Abitantes 5.295.000 (2011)

14·2013 | 21

Non bortes

sas palas

a sa limba:

a imparare

su sardu

est dèghidu

e modernu!

14·2013 | 22

LIMBAS

CATALANU “Voluntariat per la llengua” tenet 10 annos.

Voluntariadu pro sa limba est unu programa de sa Diretzione Generale de Polìtica Linguìstica, gestidu dae su CPNL·Cunsòrtziu pro sa Normalizatzione Linguìstica, chi cunsentit a pessones chi tenent connoschèntzias basilares de cata-lanu e e cherent imparare a faeddare, de

lu fàghere “in pràtica”, cun s’agiudu de pessones chi lu faeddant cada die. Custu programa at cumintzadu in su 2003 pro agiuare s’imparòngiu e sa pràtica orale de sa limba catalana a sos alunnos de sos cursos de catalanu de su CPNL. Durante sos annos 2007 e 2008, l’ant abertu a totu sa popu-latzione, no a sos alunnos de sos cursos de catalanu ebbia, e propostu in totu su territòriu de Catalugna. Duncas, ocannu VplL at fatu 10 annos de su programa suo. Su programma Voluntariat per la LLengua est istadu recon-notu dae sa Cummissione Europea comente una de sas 50 pràticas mègius pro s’imparòngiu de una limba in s’Unione Europea.

Chie cheret leare parte in su programa de catalanu, chi si tratet de “mai-stru” o “imparadore” , si nche podet marcare in Rete, in www.vxl.cat e in pessone andende a su tzentru de normalizatzione linguìstica chi b’at prus a probe de domo sua (www.cpnl.cat/xarxa). n

“IALSI” INFORMATZIONE IN ÀTERAS LIMBAS n Su 28 de austu, est nàschidu in Podbuniesac

(Pulfero, in italianu), Islovènia italiana, su coordi-namentu de giornales “informatzione in àteras limbas de s’istadu italianu” (IALSI). A s’addòviu e a s’idea, proposta dae Diegu Corràine, ant aderidu su mensile sardu EJA, sos islovenos DOM (bindi-

ghinale) e NOVI MATAJUR (setimanale), sos friulanos LA PATRIE DAL FRIUL (mensile) e IL DIARI (bindighinale) e su ladinu LA USC DI LADINS (setimana-le), pro como, cun s’isperu chi aderant finas giornales otzitanos, albanesos.

Su coordinamentu punnat a cuncambiare esperièntzias e informatzio-nes (artìculos, intervistas, documentos, fotografias) de sas interessadas e finas de àteras limbas e natziones. In unu mundu, in ue sas informatziones e sas testadas in pabiru sunt minimende pro sas limbas internatzionales, pro s’aumentu de sos gastos e su càmbiu de sas abitudines de sos letores semper prus interessados a internet, sos giornales de sas limbas “emergen-tes” tenent galu pru interessu a si connòschere e a cuncambiare ideas e artìculos, pro dare a sos letores noas giustas chi non siant “filtradas” dae sas agentzias culturales dominantes. Difatis, siat chi si tratet de noas chi moent ‘dae’ sas culturas nostras, siat de noas chi arribbant ‘a’ sas culturas nostras, su prus de sas bias benit male a cumprèndere si b’at pregiudìtzios o tzensuras chi nos faghent dannu. Pro custu, IALSI cheret formare dae de-retu una Agentzia de Informatziones cumpartzidas in Rete, cun sas noas chi cada giornale ponet a disponimentu de sos giornales aderentes. Sena mediatziones esternas, duncas, ma cun su puntu de vista “nostru”, de sas identidades esternas o negadas dae sos istados. n

Iscrìere in sardu cun Règulasde DIegU CORRÀINe

“normalizatzione” NON “normalisadura”

Càpitat de lèghere documentos in ue calicunu iscriet “normalisadura” e no “normalizatzione”, “istandardi-sadura” e no “istandardizatzione”, Galu non cumprendimus ite proble-mas b’at a atzetare su cultismu inter-natzionale cun sa finale in -atzione.

E non cumprendimus pro ite diat dèvere èssere prus sarda sa finale in -adura, chi derivat petzi dae una vi-sione mecànica e diferentzialista de sa limba.

Duncas: “Sa normalizatzione lin-guìstica de su sardu est su protzessu de recùperu e promotzione de sa limba sarda in Sardigna, a manera chi su sar-du siat ‘normale’ in sa sotziedade e in su territòriu”.

“iscritore, iscritura” NO “iscriidore, iscriidura”

In sardu, “iscritore, iscritura” sunt cultismos leados dae lat. scriptor -ōris e scriptūra, derivados dae scriptus, part. pass. de scribĕre “iscrìere”. Co-mente càpitat in àteras limbas.

Duncas non tenimus perunu bisòngiu de imbentare “iscriidore, iscriidura” comente derivados de “iscrìere”, chi sunt petzi ‘diferentzia-lismos’ sena contu nen cabu.

“pàrrere” NON “parrer, parre”

S’infinidu de sa de 2 coniugatzio-nes l’iscriimus cun finale in -ere.

Dae su lat. parēre, in sardu temi-mus pàrrere, chi podet èssere finas unu sustantivu, e inditat una manera particulare de bìdere sas cosas, su pessu, s’idea de una pessone. Tando, est giustu: “Tocat semper a tènnere rispetu pro su pàrrere de sos àteros”.

Su faeddu, in plurale, est pàrreres: “Sos pàrreres de cada unu de nois cherent rispetados”.

LIMBA SARDA

14·2013 | 23

Condaghes

literadura universalein sardu?COMO SI PODET!

Sèrie noa in collaboratzioneCONDAGHES&PAPIROS

IN SAS MÈGIUS LIBRERIAS O IN LÌNIAwww.saribs.it

Àteros autores: JOHANN WOLFGANG VON GOETHE – MIGUEL DE UNAMUNO I JUGO – JOSÉ SARAMAGO – GABRIEL GARCÍA MÁRQUEZ – EDUARDO MENDOZA – LUIS SEPÚLVEDA – JAMES JOYCEwww.condaghes.it

14·2013 | 24

LIMBA SARDA

Repetita iuvant: w sos dialetos sardos, w sa Limba sarda comuna

de DIEGU CORRÀINE

Mai comente in totu custos an-nos amus iscritu in sardu. E mai, comente in custos annos, amus iscritu in cada dialetu possìbile de cada bidda e logu. Sende chi tenimus una traditzione literària in ue sos iscritores NO ant iscri-tu in su limbàgiu locale issoro ma in una variedade su prus su-bralocale possìbile, cunforma a s’època.

Chie oe cheret sighire a iscrìere in su limbàgiu suo, lu fatzat, chi si tratet de ovoddesu, lanuseinu, aristanesu o casteddargiu; chi si tratet de baroniesu, campidane-su, ogiastrinu, costerinu o logu-doresu. Ma devet ischire chi est faghende un’òpera chi non ri-spondet a su bisòngiu de impre-are una limba comuna, generale, ufitziale, unitària, chi siat mèdiu de comunicatzione e guvernu de un’entidade istatuale sarda, in intro de custu istadu italianu o in foras.

LImbA SARDA COmUNA. Si est be-ru chi sa Limba sarda comuna est cumplementare a sos dialetos e non “contra”, est finas beru chi sos chi sunt contràrios a sa Lsc, pro mantènnere sos dialetos eb-bia (chi si tratet de logudoresu o de campidanesu), sunt autocolo-nialistas chi faghent dannu a su sardu e afortint s’italianu.

Ma, oramai, s’istòria linguìsti-ca de sa Sardigna, in custos ùrti-mos annos, est cambiada in totu: est semper prus generale s’idea chi, pro guvernare in manera autònoma o indipendente, tocat a tènnere una norma iscrita uni-versale in intro de su sardu. Che-

rimus torrare a sa soberania lin-guìstica pèrdida sèculos a como. E bi semus resessende, a pagu a pagu: pro como, a su nessi cun normas iscritas comunas, sas de sa Lsc. Normas chi podent garan-tire una personalidade natziona-le sarda in Itàlia e in Europa, chi podet èssere sa limba de riferi-mentu de sa soberania possìbile. Dae custu resurtadu non si podet prus torrare in palas.

Duas visiones de sa limba si cunfrontant, duncas, oe: sa pri-ma, localista sarda, est proposta petzi dae chie pessat a un’im-preu personale e locale de sa limba, chi non indebìlitat su podere dominante de s’italianu; sa segunda, natzionale sarda, est afirmada oramai dae totu sas pessones chi cherent su tempus venidore de sa limba e de sa natzione sarda.

IDeNtIDADe SeNA LImbA? Oe, sos perìgulos prus mannos pro sos Sardos sunt: a unu chirru s’idea chi s’identidade sarda non tenet bisòngiu de limba sarda; a s’àte-ru chirru, s’idea chi potzamus guvernare linguisticamente sa Sardigna cun duas, tres, bator normas iscritas e NO una.

Sunt totu cosas chi repitimus dae annos e chi pessamus chi agiumai non bàgiat a repìtere.

E imbetzes nono, cumbenit semper a repìtere. Oramai b’at semper prus gente giòvana e betza chi est cumprendende, in fines, s’utilidade de tènnere una norma iscrita comuna de riferi-mentu pro totu sa Sardigna, in prus de mantènnere cada unu e cada bidda su limbàgiu suo, ora-le o iscritu chi siat. n

G T N Gestione

PISCINA COMUNALE

GTNcarrera de Lombardia

08100 NÙGOROsegreteria 0784/230774

NADARE

pro nos ispassiare,

NADARE

pro èssere sanos

14·2013 | 25

PÀRRERES

Sa Limba sarda pro su Psdazde GIAGU SANNA, presidente de su Psdaz

In Sardigna, sa limba no nche l’ant in parte israighinada petzi cun sos sistemas antigos de sa repressione e de sas proibitzio-nes, ma mescamente cun sos prus modernos e chi parent prus democràticos e tziviles.

Si tratat, però, de sistemas mancu cuados ma efetivos, ca prevident s’imparu in iscola de/cun un’àtera limba: s’italianu.

Como, in custa manera, semus arribbados a sa segunda gene-ratzione chi est perdende sa lim-ba materna in profetu de sa lim-ba imposta dae s’Istadu in sas iscolas e in sas universidades. A imparare sas cosas de su mundu e sas notziones in italianu cheret nàrrere a reconnòschere s’italia-nu comente sa limba de sa con-noschèntzia e de sa crèschida personale.

Gosi, su sardu arriscat de si cambiare in limba de sos giajos e de su tempus coladu, bonu petzi pro ammentu.

Pro custu, est importante sa lege de tutela istatale e sa re-gionale chi dat balia, amparu e sustentu a su sardu. Ma, ambas non sunt bastantes, ca non sunt capatzas de sarvare su sardu.

Sa limba nostra, sena insinna-mentu in sas iscolas, est destina-da a èssere limba morta.

Est pro custu chi, comente Par-tidu Sardu, cherimus pònnere in s’Istatutu sardu su reconnoschi-mentu de su sardu e su deretu a su bilinguismu in Sardigna.

Pesso chi siat arribbada s’ora de l’agabbare cun sas gherras de campanile e de reconnòschere cun seriedade chi un’istandar-dizatzione de sa limba sarda pro

tènnere un’iscritura segura, est unu bisòngiu chi no nde podi-mus fàghere a mancu, comente acuntesset in Catalugna e in Pai-su Bascu, chi ant fatu torrare a bias sas limbas issoro, dende·lis ufitzialidade, pustis de sas per-secutziones franchistas.

Sa Limba Sarda Comuna, s’e-sperimentu mòidu in su 2006 a initziativa de sa Regione, est su caminu in ue devimus sighire a caminare, sena negare a nemos sa possibilidade de megioros in s’impreu, in sa forma e in sa su-stàntzia.

Gasi etotu, cunfirmamus cun su matessi cumbinchimentu chi a un’istandardizatzione pro sa limba iscrita devet currispònde-re su cuidadu e defensa de sos limbàgios faeddados in totu sos territòrios e biddas, chi rapresen-tant galu como sa richesa cultu-rale autèntica de s’Ìsula nostra.

In prus, a dare valore a su tata-resu, a su gadduresu, a su tabar-chinu e a su catalanu, non che-ret nàrrere a èssere contra a una limba comuna sarda chi nos ser-vit pro iscrìere sos atos ufitziales in sas amministratziones nostras e finas de tènnere s’isperu chi in unu tempus venidore no a te-su meda potzamus lèghere unu cuotidianu in sardo comente càpitat in Bartzellona, compo-rende el Periodico in catalanu.

Sas diferèntzias lessicales de totu sas variedades locales de sardu non currispondent a istru-turas linguìsticas diferentes. Su sardu est una limba bastante uni-tària, chi non tenet diferèntzias de sustàntzia ne in sa gramàtica ne in sa sintassi. n

CUNCURSU Max Leopold WAGNER pro Tesis de Làurea in sardu 2014

Papiros Editziones e Sotziedade pro sa limba Sarda cun su patronadu de sa Comuna de Sarule, promoent e organizant su CUNCURSU mAX LEOPOLD WAGNER DE LImbA SARDA PRO TESIS DE LÀUREASu cuncursu tenet 2 setziones:n setzione 1: Tesis in sardu de cada argumentu o facultade* > Prèmiu 500 €n setzione 2: Tesis in cada limba de argumentu linguìsticu sardu* > Prèmiu 500 €Sas tesis devent èssere istadas discùtidas in sos ùrtimos 3 annos (duncas, in sos annos acadèmicos 2010-2011, 2011-2012, 2012-2013.), in cale si siat universidade.Sas tesis de sa prima setzione devent giai resurtare comente iscritas TOTU IN SARDU in su mamentu de sa làurea. Sas tesis devent essere imbiadas in su formadu eletronicu .pdf a s’indiritzu de posta eletronica [email protected] intro de su 28/02/2014 cun totu sos datos personales, annu de làurea, indiritzu e numeru telefonicu. Sos partetzipantes ant a retzire una lìtera eletrònica chi cunfirmat sa cunsinna de sos documentos.Sa premiatzione at a èssere su 4 de mAJU de su 2014, in Sarule.Sos organizadores s’impinnant a non divulgare sos traballos sena su permissu iscritu de s’autore.Su presidente de sa giuria est bachis Porru, su segretariu Diegu Corràine.*Sa matessi tesi podet partetzipare petzi a 1 setz.

14·2013 | 26

NATZIONES CURDISTÀN

Öcalan: “sas armas devent callare” de AURELI ARGEMÌ

Su capu de su Partidu de sos Traballadores de su Curdistàn (PKK, sa sigla in curdu), Ab-dullah Öcalan , at pedidu a sos cumbatentes de su grupu arma-du chi sessent de operare in ter-ritòriu turcu, in un’annùntziu fatu in ocasione de sa tzele-bratzione de s’Annu Nou cur-du (21 martzu). Öcalan, im-presonadu in Imrali (Turchia), at redatadu unu messàgiu chi est istadu lèghidu in sa tzitade curda de Amed (Diyarbakir, in turcu) dae duos rapresentantes de su Partidu de sa Paghe e sa Democratzia (BDP, sa sigla in turcu) in dae in antis de chenti-nas de mìgia de pessones. Öca-lan at naradu chi como “est su mamentu de fàghere callare sas armas e sas ideas faeddent” e chi cumintzet una “gherra noa pro sas minorias ètnicas”, una gherra, at naradu, chi siat “ba-sada in su pessamentu, s’ideo-logia e sas polìticas democràti-cas”. Su messàgiu de Öcalan est istadu acumpangiadu dae apellos a s’unidade e a sa fra-ternidade intre sos pòpulos de s’Oriente Probianu, intre turcos e curdos. Su capu de su PKK at finas criticadu sas polìticas de su capitalismu e at revindicadu sa creatzione de una “moderni-dade democràtica”. Su copre-sidente de su BDP, Selahattin Demirtas, at asseguradu chi su movimentu suo est dispostu a fàghere “su chi bisòngiat” pro garantire s’èsitu de su protzes-su comente proponet Öcalan. Est dae unos cantos meses chi su capu de su PKK e su guver-nu turcu sunt in cuntatu pro

avantzare in una solutzione definitiva in su cunflitu de su Curdistàn.

REvINDICATZIONES POLìTICAS Su professore Jean Marcou,

de su blog bene informadu Os-servatòriu de sa Vida Polìtica Turca, narat chi su PKK at a dèvere mustrare chi tenet sa voluntade de cuncretare su protzessu de paghe cun sa re-tirada de cumbatentes suos a foras de Turchia. Marcou na-rat finas chi sa prova bera pro un’acordu de paghe podet bèn-nere petzi si sos Curdos ant a tènnere un’imposta positiva a tres pretesas polìticas funda-mentales issoro: 1), chi sa Costi-tutzione ammintat su caràatere multiètnicu de Turchia; 2), chi si permitat s’iscola in curdu, e 3), chi s’adotet carchi forma de autonomia de sas provìntzias —o de sas comunas— de majo-ria curda.

Su primu ministru turcu, Recep Tayyip Erdogan, devet bìnchere sas resistèntzias de su natzionalismu turcu, chi no at a bòlere atzetare peruna de sas tres dimandas. Difatis, to-cat a ammentare sos assassìnios reghentes de tres militantes curdas in Parigi (pro neghe de elementos ultranatzionalistas turcos?) e sos atentados cun bomba, in Ankara, contra a sa sede de su partidu de Erdogan (1 de martzu). Su primu mini-stru at acusadu s’Ergenekon (organizatzione ultranatzionali-sta turca) chi diat chèrrere blo-care su protzessu de paghe. n

Kebàb in Nùgoro?Kebàbpro tene!

TRATORIA KEBABERIAPIZZERIA «dal ROSSO» > de Andria Ruju carrera de Salaris 15 / 08100 NÙGOROtel. 0784-1890391 / tzell. 328-8410836

Kebab, in àrabucheret nàrrere “petza

arrustida”, a su sòlitu de angione, boe, berbeghe o puddu, cotu in

s’ispidu verticale.

14·2013 | 27

ECONOMIA

Zona Franca: su modellu “sardu” prus cumbeniosu e praticàbile de MÀRIU CARBONI

Pro su chi pertocat sa zona fran-ca, pro chie nde cheret una bera, b’at petzi sa possibilidade de cun-firmare custos printzìpios:

•Modificare sos artìculos 12 e 10 de s’Istatutu pro costituzionaliza-re sa zona franca in càmbiu de sos puntos francos e recuperare dae s’I-stadu sa soberania fiscale comente cumpetèntzia esclusiva;

•Inserimentu de s’extraterritoria-lidade de sa Sardigna;

•Mentzione esplìtzita de sa Sar-digna zona franca.

•Defiscalizare sas pagamentas diretas e indiretas, sos profetos de investimentos e minimare sos cun-tributos sotziales a càrrigu de sos salariados;

•Previsione de una classe man-na de produtos a consumu defi-scalizados finas superiore a cantu prevìdidu pro sa Badde de Aosta, Livigno e Campione.

•Defiscalizatzione de sos produ-tos energèticos comente eletritzi-dade, benzina e gasòliu pro naes, aèreos e natantes chi faghent iscalu in Sardigna.

•Pagamentu a sa Regione de sas pagamentas e de sas atzisas subra de sos produtos petrolìferos pro-duidos in s’Ìsula in buca de fàb-brica, cun recùperu a sa Sardigna de sas pagamentas subra de sas produtziones Saras chi como sunt esigidas in continente e furadas a sos sardos;

•Istitutzione de s’Agentzia sarda

de sas intradas e de sa Tesoreria re-gionale a ue versare sas pagamen-tas e no a Roma, comente est como.

Si esseret aproada una proposta de lege che a custa, diat èssere unu resurtadu mannu, si in càmbiu es-seret aproada sa chi est istada pre-sentada dae sos chi si definint Moi-mentos, non si diat otènnere nudda e diat resurtare unu risidòrgiu!

Issos, difatis, cunsìderant petzi sa zona franca a consumu, duncas sa defiscalizatzione de produtos de consumare e non de produire. Cu-stu diat pàrrere un’illèbiu de su co-stu de sos produtos pro sas famìlias e sos consumadores finales, ma es-sende chi su 90% de sos produtos consumados in Sardigna benint dae foras, diat causare un’agràviu de sa cunditzione coloniale de sa Sardi-gna. Imbetzes, sa defiscalizatzione cheret posta in sa produtzione, siat industriale, agrìcula, turìstica e de sos servìtzios pro minimare sas diseconomias insulares, tirare ca-pitales, impresas e servìtzios, e au-mentare su PIL e sas esportatziones e duncas s’ocupatzione, faghende a manera chi finas su turismu siat su-stenìbile, ca s’est faghende semper prus costosu e foras de mercadu.

Chie, che a nois, creet a una zona franca bera chi diat, cun sas pro-dutziones de benes e servìtzios in Sardigna, isvilupu e traballu a sos sardos, est contràriu a custa ipòtesi isballiada e consumista. Sa visione nostra de zona franca, cun una pro-spetiva autèntica e alternativa, cun-sentit de sighire sa batalla e finas de la pònnere in su programa eletorale venidore, cumpartzida finas cun sos alliados in una coalitzione pro-gramàtica chi in custu puntu diant pòdere finas cuncordare. n

su cumbiduRISTORANTE cun petza sarda

sa schironadade sa petza e de su pisciRISTORANTE PIZZERIA

Cheres cumbidare un’amigu? Tenes sosristorantesgiustos,in CASTEDDU

arruga de Roma

arruga de suMercadu Bèciu

a. de Sardigna

larg

u de

Carlo

Felic

e

arru

ga d

e Bay

lle

arru

ga d

e Bar

tzel

lona

arru

ga d

e San

ta Eu

làlia

arru

ga d

e Nàp

ule

Bayll

e

Savo

ja

su cumbi

du

sa schironada

arruga de Nàpule, 1309124 Casteddutel.: 070 670712Abertu pràngiu e chena

[email protected]

arruga de Baylle, 3909124 Casteddutel.: 070 680570Abertu pràngiu e chena

14·2013 | 28

ISCOLA E LIMBA: S’ISCOLA ELEMENTARE E SU SARDU

14·2013 | 29

ÀTERA MÙSICA

Ibrahim Ag Alhabib, fundadore de su grupu

tASSILI (2011), s’ùrtimu discu de sos tinariwen

AmASSAKOUL (2004), su segundu discu de sos tinariwen

DISCUGRAFIA• The Radio Tisdas Sessions (Album, 2002)• Amassakoul (Album, 2004)• Aman Iman (Album, 2007)• Imidiwan Companions (Album, 2009)• Tassili (Album, 2011)

SU CUMPLESSUIbrahim Ag Alhabib chitarra e bogheAbdallah Ag Lamida chitarra e boghemohammed Ag Itlale “giaponesu” chitarra e bogheAbdallah Ag Alhousseyni chitarra acùstica, bassu e bogheHassan Ag touhami chitarra, percussiones e boghemina Walet Oumar cuncordueyadou Ag Leche bassu, boghe, CalabashSaid Ag Ayad Percussiones, cuncorduelaga Ag Hamid chitarra acùstica, boghe

«totu sos èsseres umanos naschent lìberos e aguales in dinnidade e in deretos. Issos tenent sa resone e sa cussèntzia e devent operare s’unu cun s’àteru cun ispìritu de fraternidade.»

S’artìculu 1 de sa «Decraratzione universale de sos deretos de s’Òmine» iscrita in tamazigh e in tifinagh, s’alfabetu de sos bèrberos.

TINARIWEN, dae su Sàhara a su mundu, cun sa mùsica bèrbera

Cun s’ùrtimu album issoro, Tassili, su grupu tuareg Tina-riwen (Desertos) s’est afirma-du in sa de 54 editziones de sos Grammy Awards (12·2·2012), in sa categoria Mùsica in su mundu. Benint dae sa parte setentrionale de su Mali, s’A-zawad, chi dae pagu at pro-clamadu s’indipendèntzia in manera unilaterale.

Sos membros de su cum-plessu sunt crèschidos in cam-pos de pròfugos intre Algeria e Lìbia.

Sa mùsica issoro est unu misturitzu de rock e de rit-mos tuareg. Sa limba issoro est su tamasheq, una variedade de bèrberu. In sos annos 80, Ibrahim, Abdallah, Hassan, «Giaponesu» e Kheddou cu-mintzant a sonare in pare in sa regione chi b’at intre sas òasis de Tessalit in Mali e de Ta-manrasset in Algeria. Sonant in cojuios, batijares o seros de festa cun amigos. A pustis, nche colant unos cantos annos in unu campu de addestra-mentu in Lìbia, in antis chi cumintzet, in s’agabbu de sos annos 80, sa rebbellia tuareg, in su matessi tempus in Mali e in Niger, chi los cunduit a sas zonas de gherra in su sud de su Sahara.

Tando, sas cantzones issoro registradas in cassetas de for-tuna servint a ispainare sos messàgios de su moimentu chi punnat a afirmare sos deretos de sas populatziones nòmades

assugetadas a s’arbitriu de gu-vernos tzentrales repressivos e a tesu.

A pustis de sos acordos de paghe de su 1994, cumintzant a s’illestrire cambiamen-tos profundos in sa vida de sa gente de su desertu. Tra-ditziones seculares sunt di-struidas dae annos e annos de sicanna e dae una seden-tarizatzione chi fortzat una cantidade semper prus man-na de giòvanos a su disterru. Sos Tinariwen, dae tando, si faghent intèrpretes de una ge-neratzione chi bidet su mundu issoro morende·si·nche, cando mìnimant sas incùngias e sas bèstias s’ismalàidant.

Dae su 1996 si dèdicant totu a sa mùsica. In su 2001, pùbli-cant su primu cd The Radio Tisdas Sessions.

In su 2011, cun Tassili, su de 5 album abbandonant s’i-strumentu chi los at fatos con-nòschere, sa chitarra elètrica, pro privilegiare sas sonorida-des acùsticas de su desertu. n

Su ⵣ (yaz), unu de sos grafemas de su tifinagh, presente in sa bandera

natzionale de sos bèrberos

14·2013 | 30

LIMBAS

GALITZIANU 150 annos de “Cantares gallegos” de Rosalia de Castro

Rosalia de Castro (1837-1885) est s’iscritore ga-litzianu prus connotu e tzelebradu, rapresentante de su Rexurdimento (renàschida). At iscritu in casti-glianu e in galitzianu. S’òpera sua prus connota est “Cantares gallegos”, regorta de poesias publicada in Vigo in su 1863, su primu libru iscritu in galitzianu in un’època in ue sos iscritores pariant cunvertidos a su castiglianu. Ocannu, duncas, resurtant 150 annos dae sa publicatzione de custa òpera de fundamen-tu. Pro custu, in totu sa Galìtzia sunt organizende eventos de ammentu de s’òpera e de s’iscritora.

LIMBAS DE MÈSSICU Pèrdida de trasmissione intergeneratzionale pro su “maya” e su “náhuatl”

“In Mèssicu unas cantas limbas indìgenas ant minima-du sa trasmissione intergeneratzionale issoro, pessende chi siat mègius a imparare s’ispagnolu”. L’at naradu s’an-tropòloga Ludka de Gortari, responsàbile de s’Unidad de Planeación de la Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas (CDI). At finas naradu chi su maya est una de sas limbas cun prus paga trasmissione. Sende

chi est sa de tres limbas prus faeddadas de s’istadu, sos pitzinnos la sunt im-parende semper prus pagu, pessende chi pro andare a sas iscolas superiores est mègius a imparere deretu s’ispagnolu. A pàrrere suo, finas su náhuatl, sa limba indìgena prus faeddada est in arriscu, ca sos babbos e sos maistros ant detzìdidu de l’abbandonare, su prus de sas bias, in favore de s’ispagnolu. A dolu mannu —semper pro Ludka de Gortari —chie minisprètziat sa limba naturale no ischit chi chie connoschet sa limba nativa sua nd’imparat mègius un’àtera, finas s’ispagnolu!

LIMBAS IN PERÌGULU UE: Aprovadu «Raportu subra de sas limbas in perìgulu” de Francescu Alfonsi

Francescu Alfonsi, elèghidu deputadu in su Parlamentu europeu in sa Lista “Europe Ecologie”, est istadu su relatore de su «Raportu subra de sas limbas in perìgulu», adotadu a s’unanimidade dae sa Cummissione Cultura de su Parla-mentu Europeu su 18 de làmpadas de su 2013.

Custu Raportu crìticat su minimòngiu de finantzia-mentos chi b’at àpidu in unos cantos istados pro sa pro-motzione de sa diversidade linguìstica e proponet a sa UE e a sos Istados membros de “aviare sena riservas una polìtica de protetzione e promotzione de sas limbas in perìgulu chi siat capatza de preservare sa dieversidade de su patrimòniu linguìsticu e culturale europeu”. At fi-nas criticadu istados comente sa Frantza e s’Itàlia chi no ant galu ratificadu sa Carta europea de sas limbas.

Jorge,s’amigunostruContos de sa vida de Papa Frantziscu

iscritu dae Jeanne Perego

figuras de Giovanni Manna

Totu a coloresF.du cm 21,5 x 32Pàgg. 4820 figuras12.50 €

NOVIDADEin Libreria

14·2013 | 31

PARÀULAS A GIOGU

SOS CAMINOS DE SA LIMBA

1. Bi nd’at meda in ierru in sas Bucas de Bonifàtziu 2. Lanusei in sardu 3. Unu mese santu 4. In sardu, est mannu ma no est fatu, no est cotu 5. Est unu frutu ruju cun tenaghe longu 6. Pro basare bi nde cheret duas 7. Est una mata, e finas unu sambenadu, e faghet su lestìnchinu 8. Su frutu de su ruu 9. Si no est curpa est... 10. Ruju in coro e biancu in

foras 11. Su colore de chinisu si narat finas... 12. Su frutu de su fundu dae ue si bogat su licore prus connotu de Sardigna 13. Sunt fèminas e istant in cumbentu 14. Bi colat s’abba in sos ortos 15. Narat sa missa 16. Guvernat sa Crèsia de una Diòtzesi 17. Sestat e cosit sos bestire. Est su maistru de... 18. Olbia in sardu 19. Cando una fèmina est

isetende una criadura, naramus chi est... 20. Su comunu est guverdadu dae su... 21. Nde tenent sos pugiones e bisòngiat pro iscrìere 22. Curret prus de su cunillu 23. Una bidda noa a beru 24. Faghet ispruma e undas 25. Lu naramus a sa limba de Còrsica 26. In colore de murta 27. Una limba de Sardigna faeddada in un’ìsula minore [Sas rispostas giustas in EJA 15]

IN eJA PODImUS PUbLICARe FINAS AVISOS De NÀSCHIDA, LÀUReA. Pro ischire su costu de cada Avisu, iscrie a: [email protected]

IN AMMENTU DE...

Micheli Corràine

Orgòsolo, 5·9·1919 Nùgoro, 23·5·1996

D.COR

RÀIN

E

LEGhE cun règulas de iscritura seguras, http://limbasnatziones.tempusnostru.itnoas dae sas limbas e dae sas natziones, in sardu.

ROSA COLOMER

Diretora de Termcat in sos ùrtimos deghe annos, est mancada su 22-10-2013 in Bartzellona, a pustis de de-ghe meses de gherra contra a su male malu.In deghe annos de ativida-de comente diretora (dae cabudanni de su 2002 a na-dale de su 2012), at sighidu a afortire s’Ente terminològicu catalanu, dipendente dae su Guvernu catalanu.Semus cuntentos de àere imparadu meda a beru dae issa e dae sos collaboradores suos, cando deo fia diretore de s’ULS de sa provìntzia de Nùgoro e, pustis, de Ogia-stra. E gràtzias a Rosa e a TermCat amus pòdidu re-datare sa terminologia de s’Ambiente e de su Trasportu aèreu cun Linmiter e s’Unio-ne Latina.Nos as semper postu a dispo-nimentu totu s’istrutura tèc-nica e sientìfica de TermCat, in Bartzellona, in Nùgoro e in Lanusè. Un’esperièntzia chi nos abbarrat semper in sa mente e in su coro, a nois e finas a sos maigos sardos chi l’ant connota. n

SOS CAMINOS DE SA LIMBAde Diegu Corràine

Inghìria sas paràulas chi nche connosches in orizontale, verticale e diagonale

G Z C S A K F S Y I K S R U U F Z D M I

A B A P Y M U A L S I M F D C U P D P Y

R Q S C R K S N I T O H O I E H F V J Y

T U T Q N P L T M E C S R S K R E J X D

E S E Y P S I U B D G U G M I C E R L T

D I D P U U M G U D A I I A U M D B A N

D C D M I E B A D O N R U L M L U L I N

I T U S R E A I U S N C Q A A P I P A P

U L R B B U T N C Y A U T I C B G P I X

U T T I F V Z E L S M N T D B N R C R W

L D R C G S A W E T A T Z A Q X U O D E

O C Y A M U G D C X D W L R N S M T N G

M T M I S D D W J Q D U N E O Z S T I Y

N V R D A A M A C S I R O M U G I F S N

F S Z T A J U S E S B U S E R U D D A G

1. Galtellì in sardu [GARTEDDI] 2. Cagliari in sardu [CASTEDDU] 3. Su primu màndigu a mangianu [ISMURGIU] 4. Mantenet su carru a su giuu [SESUJA] 5. Pigiolu birde, purpa ruja e semenàgia niedda [SINDRIA] 6. Est una figu chi tenet granos [FIGUMORISCA] 7. Lu molimus a farina [TRIGU] 8. Bi faghiany s'orgiatzu [ORGIU] 9. Su contràriu de "sanare" [ISMALAIDARE] 10. Ruju in coro e biancu in foras [OU] 11. Su re de sos pugiones [ABBILA] 12. Lughent in chelu [ISTEDDOS] 13. [CAMU] 14. [SUIRCU] 15. [LIMBATZA] 16. [LIMBUDU] 17. [SARTU] 18. Si no est "frùmene" est... [RIU] 19. Est una mata totu ispina e bogat frutu [RUU] 20. [MULU] 21. [SEDDA] 22. [PIBERE] 23. Una bidda manna a beru [BIDDAMANNA] 24. [CHERA] 25. [SUE] 26. Unu santu chi l'agradat su 10 [SANTUGAINE] 27. Una limba de Sardigna chi sardu no est [GADDURESU]

Rispostas a PARÀULAS A gIOgU de eJA 13

SOS CAMINOS DE SA LIMBAde Diegu Corràine

Inghìria sas paràulas chi nche connosches in orizontale, verticale e diagonale

F W Y K M V Z M A I S E R E H C H B N F

M U F R Z C A U D G I G Q Y L B D Y K H

U M D X Y U T S S Y N C O R S I C A N U

V A O K K N R T S L N T W M X N U T L G

C C S D E M R U C E R P O M R Z G A A P

È S A B U Y M Q D A H N T A K A I B M R

S I E G L E H O D A G C Z R F U D A U E

U P R I N G I A W I M M N E Q S N R R I

N U O M U A Z X A U S A R V A L I C A D

A N P U L S Y S R A Q X A D Q M S H U E

L I E R W W E R S H U P H E U V T I C R

Y T L T A S U P Q U O G K K S D S N R U

W R I A A O N A D D I B A N N I P U U P

I U S A N T A N D R I A P A N N U V S Z

T M A O N A R R E T O E H G E N I K S P

1. Bi nd'at meda in ierru in sas Bucas de Bonifàtziu2. Lanusei in sardu3. Unu mese santu4. In sardu, est mannu ma no esta fatu, no est cotu5. Est unu frutu ruju cun tenaghe longu6. Pro basare bi nde cheret duas7. Est una mata, unu sambenadu e faghet su lestìnchinu8. Su frutu de su ruu9. Si no est curpa est...10. Ruju in coro e biancu in foras11. Su colore de chinisu si narat finas...12. Su frutu de su fundu dae ue si bogat su licore prus connotu de Sardigna13. Sunt fèminas e istant in cumbentu14. Bi colat s'abba in sos ortos15. Narat sa missa16. Guvernat sa Crèsia de una Diòtzesi17. Sestat e cosit sos bestire. Est su maistru de...18. Olbia in sardu19. Cando una fèmina est isetende una criadura, naramus chi est...20. Su comunu est guverdadu dae su...21. Nde tenent sos pugiones e bisòngiat pro iscrìere22. Curret prus de su cunillu23. Una bidda noa a beru24. Faghet ispruma e undas25. Lu naramus a sa limba de Còrsica26. In colore de murta27. Una limba de Sardigna faeddada in un'ìsula minore

Inghìria sas paràulas reconnotas in orizontale, verticale e diagonale, finas a s’imbesse

Iscrie totu sas paràulas in LSC chi resessis a formare cun custas lìteras, comente in “basu”...

14·2013 | 32

Franco Maritato

artista de s’identidadeI S C U L T O R E D E C A R A T Z A S t r a d i t z i o n a l e s d e s u c a r r a s e g a r e d e O t z a n a Pratza de Santu Antoni 6, 08020 OTZANA (NU) / 346.2146234 / [email protected]

foto

© ma

ria La

ura P

utzu

Eja 14

Documents

Transcript of Eja 14