EHM və onun yaranması tarixi

İnformatikanın əsas tərkib hissəsi olan kompüter texnikası kompüterlərin yaranması və inkişaf mərhələlərini, təsnifatını və arxitekturasını, aparat və proqram vasitələrini əhatə etdiyinə görə İnformatikanın inkişaf tarixi də kompüter texnikasının inkişaf tarixinə uyğundur.

İlk dəfə Blez Paskal (Fransa) 1642-ci ildə cəmləyici maşın hazırlamışdır; 1673-cü ildə Vilhelm Leybnis (Almaniya) hesab əməllərini yerinə yetirən mexaniki arifmometr yaratmışdır; 1830-cu ildə Çarlz Bebic (İngiltərə) proqramla işləyən hesablama maşını (analitik maşın) yaratmağa cəhd göstərmişdır. Bebicin ideyaları sonralar universal kompüterlərin yaradılmasının əsasını qoymuşdur; 1930-cu ildə A.Turinq (İngiltərə) və E. Post (ABŞ) tərəfindən universal kompüterlərin yaradılmasının nəzəri əsasları inkişaf etdirilmişdir; Müasir kompüterlərin əsas iş prinsipləri XX əsrin 40-cı illərində Amerika alimləri Con Fon Neyman, Q.Qoldsteyn və A.Beris tərəfindən verilmişdir. Həmin prinsiplər 1946-cı ildə ABŞ-da ENİAK adlı universal kompüterin yaradılması ilə həyata keçirilmişdir ki, həmin tarix də müasir kompüter texnikasının yaranma tarixi hesab olunmuşdur. Elə həmin vaxtdan da başlayaraq kompüter texnikası və texnologiyası yüksək sürətlə inkişaf etməyə başlamışdır və aşağıdakı mərhələlərdən keçmişdir:

I nəsil (1950-1959) - elektron lampalı kompüterlər. Onlardan əsasən riyazi məsələlərin həlli üçün istifadə olunurdu. Məs: MESM, BESM, Strela, M-3, Minsk-1, M-20 və s.

II nəsil (1960-1969) - element bazası əsasən yarımkeçiricilərdən ibarət olan kompüterlər. Onların funksional imkanları xeyli artmışdır. BESM-4, Minsk-22, Ural-14 və s.

III nəsil (1970-1985) - element bazalı mikroelektronika və inteqral sxemlərdən ibarət olan kompüterlər. Bu nəslin əsasını İBM 360/370 təşkil edirdi. Onun əsasında keçmiş SSRİ-də EC EHM yaradılmışdır. Bu nəsil kompüterlərin bir nümayəndəsi də kiçik (mini) maşınlar sinfinə daxil olan ABŞ-ın RDR, VAX kompüterləri və onların SSRİ-dəki analoqu olan CM-1/2/3/4/1420 və s. maşınları idi.

IV nəsil (1981-dən sonraki dövr) böyük və çox böyük inteqral sxem (BİJ, SBİS) texnologiyası ilə yaradılan mikro və mini kompüterlər. Bu nəslin ayrıca sinfi fərdi kompüterlərdir (FK, PC). Onların yaradılması prinsipcə inqilabi mahiyyət kəsb edirdi. Bunlara nümunə: İBM PC 286, 386, 486, 586 və s.

V və sonraki nəsil - yeni və ən yeni elektron texnologiyalarına əsaslanan indiki və gələcəyin kompüterləri. Bu nəsil kompüterlər çox yüksək məhsuldarlığa və etibarlılığa malik olmaqla, keyfiyyətcə yeni funksional tələblərə, başqa sözlə biliklər bazaları ilə işləməyə, süni intellekt sistemlərinin təşkilinə, istifadəçi ilə nitq və görmə vasitəsi ilə ünsiyyəti təmin etməyə, ən yeni proqram vasitələrinin yaradılması prosesini sadələşdirməyə və s. imkan verməlidirlər. Yeni arxetikturaya və texnologiyaya malik neyrokompüterlər real neyronların əsas xassələrini modelləşdirən neyron şəbəkələrinə əsaslanırlar. İntellektual imkanları xeyli üstün olan bioloji və optik texnologiyaları əsasında bio və optik neyrokompüterlərin yaradılması da yaxın gələcəyin reallığıdır. Bunlarla yanaşı olaraq kompüterlərin məhsuldarlığı bəzi hallarda və sahələrdə (nüvə energetikası, kosmos, hərbi-müdafiə, seysmologiya və s.) tətbiq üçün kifayət etmədiyindən super kompüterlərin yaradılmasına ciddi ehtiyac yaranmışdır.

Super kompüterlər çox baha başa gəldiyindən, onlar üçün xüsusi şərait və personal tələb olunduğundan dünya üzrə onların sayı çox azdır. Ona görədə son zamanlar virtual super kompüterlərin yaradılması istiqamətində bir çox ETİ aparılır. Qeyd etdiyimiz kimi informatikanın inkişaf tarixi də, onun bir elm sahəsi kimi formalaşması mərhələləri də yuxarıda təhlil etdiyimiz kompüter texnikasının inkişaf tempinə uyğundur. Ona görədə 1960-cı illərdən sonrakı dövrlərdə informatika nəinki bir elm sahəsi kimi formalaşmış, həmdə artıq o, fundamental elm sahəsinə çevrilərək bir çox yeni elmi istiqamətlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Misal üçün nəzəri informatika informasiya nəzəriyyəsi, texniki informatika, iqtisadi, bioloji, sosial, hüquqi, tibbi informatika və s. Bundan başqa bir çox ölkələrin ali məktəblərində informatikaya aid olan çoxlu sayda ixtisaslar və fənlər tədris olunmağa başlanılmışdır.

Müasir hesablama maşınlarını əsasən üç böyük sinifə bölmək olar:

1

►Superkompüterlər►Meynfreymlər ►Mini – EHM-lər Superkompüter – çox prosessorlu hesablama sistemidır. İlk superkompüter amerikalı elektronçu-

mühəndis Seymur Krey tərəfindən 1975-ci ildə yaradılmışdır. Kompüterlərin məhsuldarlığı ədədlər (sürüşkən vergüllü) üzərində bir saniyədə aparılan hesab əməliyyatlarının sayı ilə ölçülür. Superkompüterlərin məhsuldarlığı sürüşkən vergüllü ədədlər üzərində saniyədə yerinə yetirilən trilyon əməliyyatlarla ölçülür. Superkompüterlərdən aerodinamika, seysmologiya, nüvə fizikasında və s. kimi elm sahələrində meydana çıxan mürəkkəb məsələlərin həllində geniş istifadə olunur. Superkompüterlərdə çoxsaylı mikroprosessorların paralel işləməsi nəticəsində yüksək məhsuldarlığı əldə etmək olur. Superkompüterlərin qiyməti təqribən 10 milyon dollarlarla ölçülür.

Meynfreym – ümumi məqsədli universal elektron-hesablama maşınıdır. 70-ci illərdə dünya kompüter parkının böyük hissəsini meynfreym kompüterləri təşkil edirdi. Fərdi kompüterin inkişafı ilə əlaqədar olaraq meynfreymlərin tətbiq sahələri azalmağa başladı. Buna baxmayaraq bu kompüterlərdən müdafiə, maliyyə və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur. Meynfreym kompüterləri böyük, mürəkkəb hesablamalar aparmaqla yanaşı özünə çoxlu sayda terminal birləşdirir. Təyyarə və qatarlara sərnişin biletlərinin satışını mərkəzləşdirilmiş qaydada həyata keçirən hesablama sistemlərində meynfreymlərdən istifadə olunur. Meynfreym kompüterləri əsasən IBM firmasında istehsal olunur. Bu cür kompüterlərin qiyməti 1milyon dollar dəyərində olur. Hal-hazırda istifadə olunan 16-32 mikroprosessorlu server kompüterlər meynfreym kompüterlərin sələfləri sayılır.

Mini – EHM – ölçüləri və hesablama məhsuldarlığı meynfrem kompüterlərə nəzərən kiçik olan kompüterlər 1965-1980-ci illərdə mini-EHM adlanırdı. Hal-hazırda mini-EHM dedikdə fərdi kompüterlər nəzərdə tutulur. Fərdi kompüterlərin kütləvi istehsalına 1981-ci ildən başlanmışdır.

Kompüterin struktur sxemi və tərkibi

Müasir hesablama maşınları yalnız xarici ölçülərinə görə deyil, eyni zamanda funksional imkanlarına görə də bir-birindən fərqlənirlər. Fərdi kompüterlərin struktur sxemi aşağıdakı şəkildə göstərilmişdir (şəkil 1).

Şəkildən göründüyü kimi kompüterin bütün hissələri bir-biri ilə sistem şini vasitəsilə birləşmişdir. Şin – prosessorla yaddaş arasında və ya giriş-çıxış qurğularının kontrollerləri (idarə sxemləri) arasında verilənlərin və idarə siqnallarının ötürülməsini təmin edən naqillər yığımından ibarətdir. Fərdi kompüterlərdə sistem şini kimi İSA (Industry Standardt Architecture), EISA (Extended Industry Standard Architecture) və PSI (Peripheral Component Interconnect bus) standartlarından istifadə edilir.

2

ISA şinlər: verilənlər (16 bit), ünvan (20 bit) və idarə şinindən (8 xətt) ibarət olur. Fərdi kompüterlərin əsasını prosessor və yaddaş bloku təşkil edir. Prosessor hesab-məntiq qurğusundan və idarə qurğusundan ibarətdir. İdarə qurğusu proqramdakı əmrləri qəbul edir və onların yerinə yetirilməsini təşkil edir. Hesab-məntiq qurğusu isə hesablama əməllərini yerinə yetirir. Cari vaxtda yerinə yetirilən proqramları və aralıq nəticələri yadda saxlamaq üçün əməli yaddaş qurğusundan (RAM - Random Access Memory) istifadə edirlər. Fərdi kompüterlərdə istifadə olunan xarici qurğuları (monitor, çap qurğuları, disk qurğuları və s.) kompüterə qoşmaq üçün kontrollerdən (idarə sxemi) istifadə edirlər.

Kontroller idarə qurğusu olub giriş-çıxış qurğularını mərkəzi prosessorla əlaqələndirir. Bəzi qurğuların (klaviatura, mouse, printeri və s.) kontrolleri fərdi kompüterin ana platasının üzərində olur. Bəzi qurğuların (monitor, sərt maqnit disk qurğusu və s.) kontrolleri isə ayrıca plata şəklində olur və onlar ana plata üzərində olan sökmələrdə (razyomlarda) yerləşdirilir.

Kompüterlərdə ikilik say sistemindən istifadə edirlər. Bu say sistemi iki rəqəmdən «0» və «1» -dən ibarətdir. İstənilən məlumat bu iki rəqəmin köməyi ilə kodlaşdırılıb kompüterin əməli və xarici yaddaş qurğusunda yerləşdirilə bilər. Kompüterlərdə yaddaşın həcmini ölçmək üçün «bit»-dən (binary digit - bit) istifadə edirlər. Bit ən kiçik informasiya vahididir.

İnformasiyanı yadda saxlamaq və ötürmək üçün baytdan (1 bayt =8 bit) istifadə edirlər. 8 bitli kod vasitəsi ilə 28=256 sayda ədədi (simvolu) kodlaşdırmaq olar. Bu isə klaviaturada yerləşən ingilis və milli əlifbanı, rəqəmləri və xüsusi işarələri kodlaşdırmağa imkan verir. Bir baytda yerləşən ikilik kodla əlifbanın istənilən hərfi kodlaşdırıla bilər. Daha böyük həcmə malik olan məlumatı ölçmək üçün: kilobayt (1 kbayt = 210 Bayt = 1024Bayt), meqabayt (1 Mbayt = 1024 Kbayt = 220 Bayt = 1048576 Bayt) və giqabayt (1 Gbayt = 1024 Mbayt = 230 Bayt = 107374182 Bayt) istifadə edirlər. Fərdi kompüterlərdə əməli yaddaş qurğusu 4 Gbayt, xarici yaddaş qurğusu 500 Gbayt həcmə qədər ola bilər. Fərdi kompüterlərin istehsalı ilə əsasən iki kompaniya: IBM və Apple məşğul olur. Bu firmaların kompüterlərində əməliyyat sistemləri köklü surətdə bir-birlərindən fərqlənir. Apple firmasının istehsal etdiyi fərdi kompüterlərdən əsasən ABŞ-ın daxili bazarında geniş istifadə olunur. IBM firmasının istehsal etdiyi fərdi kompüterlərdən isə ən çox Afrika və Asiya qitəsinin ölkələrində istifadə olunur. IBM PC tipli fərdi kompüterlərdə Microsoft firmasının istehsalı olan MS – DOS, Windows 98x və s. əməliyyat sistemlərindən istifadə olunur. Apple firmasının kompüterlərində isə Mac 7.0., Mac OSx Server əməliyyat sistemlərindən istifadə olunur. Apple firmasının kompüterləri konstruktiv olaraq IBM firmasının kompüterlərindən fərqlənir. Bu firmaların eyni tezliyə malik olan kompüterlərində Apple firmasının kompüterlərinin məhsuldarlığı IBM firmasının kompüterlərinin məhsuldarlığından 30% çox olur və bunun hesabına onun qiyməti də baha olur.

Apple firmasının kompüterləri «Macintosh», IBM firmasının kompüterləri isə «Pentium» adı ilə satışa çıxarılır. Hazırda dünya fərdi kompüter parkının 10%-ni «Macintosh», 80%-ni isə IBM PC fərdi kompüterləri təşkil edir. Ümumiyyətlə dünya kompüter parkının 90%-ni fərdi kompüterlər təşkil edir.

Müasir fərdi kompüterlərdə ifrat böyük inteqral sxemlərdən istifadə portativ kompüterlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Ölçülərinə və çəkisinə görə bu kompüterlər çox kiçik formada olur. Portativ kompüterlərin özləri də “Laptop”, “Notebook”, “Palmtop” sinfinə bölünür. Portativ kompüterlər hesablama məhsuldarlığına görə stolüstü kompüterlərdən geri qalmır və az elektrik enerjisi tələb edir, akkumulyatorla uzun müddət işləyə bilir, ekranları mayekristaldan hazırlanır. “Notebook”un ölçüsü təqribən 50x279x215mm, çəkisi 2,24,5 kq, ekranın ölçüsü isə 11,3 17 dyüm olur

Fərdi kompüterin tərkibi sistem blokundan, klaviaturadan, “mouse”-dan, monitordan və giriş-çıxış qurğularından ibarət olur.

Sistem bloku qida mənbəyinin yerləşdiyi korpusdan, üzərində əməli yaddaş və mikroprosessor olan ana platadan, səs kartından, yumşaq maqnit disk qurğusundan (3,5”/FDD), sərt maqnit disk qurğusundan (HDD), CD-ROM-dan və bəzi əlavə qovşaqlardan ibarət olur. Eyni zamanda sistem blokunda giriş və çıxış qurğularını, klaviaturanı, mouse, monitoru və printeri qoşmaq üçün bir neçə ardıcıl və paralel portlar yerləşir. Fərdi kompüterlərdə əsasən iki tip sistem blokundan: AT- Advanced Technology (qabaqcıl texnologiya) və ATX - Advanced Technology eXtended (genişləndirilmiş qabaqcıl texnologiya) istifadə olunur. IBM PC/AT - 286, 386, 486, Pentium I və II tipli kompüterlərdə AT tipli – sistem blokundan istifadə olunub.

3

HDD

Pentium II, III və IV tipli fərdi kompüterlərdə isə ATX tipli sistem blokundan istifadə olunur. ATX sistem blokunda enerjiyə tələbat çox azdır. Bəzi firmaların (Apple, Compaq) fərdi kompüterlərində sistem bloku monitorla birlikdə bir korpusda yerləşmişdir.

Ana plata (motherboard) – fərdi kompüterin qovşaq və hissələrini bir-biri ilə fiziki əlaqələndirən platadır, üzərində mikroprosessor, əməli yaddaş, Keş-yaddaş, çıxış/giriş qurğularının kontrolleri, CMOS, BİOS, Chipset mikrosxemləri yerləşir. Eyni zamanda ana platanın üzərində müxtəlif razyomlar yerləşir. Bəzi ana platalarda videoadapterin və səs kartının mikrosxemləri də yerləşir.

Mikroprosessor (CPU) - fərdi kompüterlərin düşünən beyni olub ana plata üzərində yerləşir, ədədlər üzərində hesab-məntiq əməllərini və idarəni həyata keçirir. Mikroprosessor hesab-məntiq və idarə qurğusunu özündə birləşdirir. Mikroprosessorları əsasən Intel, AMD və Cyrix firmaları istehsal edir. Intel firması öz mikroprosessorlarını əsasən Pentium markası ilə istehsal edir. Bu cür mikrosxem özündə təqribən 3,1 milyon tranzistoru birləşdirir. Pentium tipli mikroprosessorun arxitekturası özündə iki hesab-məntiq qurğusunu birləşdirir. Bu da bir taktda iki əmrin yerinə yetirilməsinə imkan verir. 75 Mhs tezlikli Pentium prosessorunun hesablama məhsuldarlığı saniyədə 112 milyon əməliyyatdır. Müasir fərdi kompüterlərin hesablama məhsuldarlığı saniyədə millyard əməliyyata (Gflops) bərabərdir.

Əməli yaddaş qurgusu ana plata üzərində yerləşir və mikroprosessorda yerinə yetirilən əməliyyat üçün lazım olan verilənləri və əmrləri müvəqqəti yadda saxlamaq üçündür və məlumat tutumunun həcmi 4 Gbayt-a qədər olur. Əməli yaddaş qurğusu dinamik və statik tiplərdə olur. Statik tipli yaddaşın qiymətinin bahalı olmasına baxmayaraq işləmə sürəti daha yüksək olur. Əməli yaddaşdan ədədin oxunması təqribən 5060 nanosaniyə müddətində olur. Bu isə yüksəksürətli mikroprosessorun (CPU) işini ləngidir. Bu problemi aradan qaldırmaq üçün Keş-yaddaşdan istifadə edirlər. Keş-yaddaş ana plata üzərində mikroprosessorla (CPU) əməli yaddaş arasında yerləşir. Keş-yaddaşa müraciət vaxtı 56 nanosaniyə olur. Keş-yaddaşın məlumat tutumu 128-1024 Kbayt həcmində olur. Keş-yaddaşın özü əsasən iki səviyyəli olur. I-ci səviyyəli keş-yaddaş Level 1 adlanır və mikroprosessorun içərisində olur. II səviyyəli keş-yaddaş Level 2 adlanır və mikroprosessorla əməli yaddaş arasında ana plata üzərində yerləşir. Ana plata üzərində yerləşən CMOS (Complimentary Metal Oxide Semiconductor – metal - oksid - yarımkeçirici) mikrosxemi fərdi kompüterin konfiqurasiyasını, zamanı və tarixi yadda saxlamaq funksiyasını həyata keçirir.

BIOS (Basic Input/Output System – giriş /çıxış baza sistemi) proqram olub sabit yaddaş qurğusunda saxlanılır və fərdi kompüterin resurslarının diaqnostikasını təmin edərək, fərdi kompüteri işə saldıqda əməliyyat sisteminin yüklənən hissəsini əməli yaddaşa çağırır.

Sistem bloku üzərində yerləşən qurğuları ana plataya qoşmaq üçün interfeyslərdən istifadə edirlər. İnterfeys əlaqə kanallarının proqram, elektrik və mexaniki xarakteristikalarını özündə birləşdirir. Bu tip interfeyslərə misal olaraq ATA (İDE), Serial SATA, SCSI göstərmək olar. Xarici qurğuları qoşmaq üçün isə paralel (LPT), ardıcıl (RS-232, USB) interfeyslərdən istifadə olunur.

Xarici yaddaş qurğusu kimi fərdi kompüterlərdə əsasən maqnit disk qurğusundan istifadə olunur. Maqnit disk qurğusunun əsasən iki tipi mövcuddur: yumşaq maqnit disk qurğusu - diskovod (məlumat daşıyıcısı - disketlər) və sərt maqnit disk qurğusu – vençester (məlumat daşıyıcısı – maqnit disklər).

Sərt maqnit disk qurğusunun işləmə sürəti və məlumat tutumu yumşaq maqnit disk qurğusundan dəfələrlə çoxdur. Yumşaq maqnit disk qurğularının məlumat daşıyıcısının həcmi 1,44 Mbayt olur. Bu cür məlumat daşıyıcılarını bir yerdən başqa yerə rahatlıqla aparmaq olur. Sərt maqnit disk qurğularını (vinçester) ana plataya qoşmaq üçün IDE, Serial ATA, SCSI interfeyslərindən istifadə olunur. Bu qurğudan məlumatın oxunması –yazılması vaxtı 5 15 ms olur. Sərt maqnit disk qurğularında şpindelin (oxun) fırlanma sürəti 5400, 7200, 10000, 15000 dövr/dəqiqə olur. Məlumat tutumu 100 Gbaytlarla ölçülür. Sərt maqnit disk qurğusu məlumatı yadda saxlamaq imkanlarına görə enerji mənbəyindən asılı deyil. Ona görə də əməliyyat sistemi, tətbiqi proqramları və istifadəçinin digər proqramlarını sərt maqnit disk qurğusunda yadda saxlayır.

Son illərdə optik məlumat daşıyıcılarına informasiyanı yazıb-oxuyan CD-RW, DVD-RW xarici yaddaş qurğularından geniş istifadə olunur. Optik məlumat daşıyıcılarına (CD, DVD) məlumatın yazılması – oxunması lazer şüasının köməyi ilə həyata keçirilir. CD-RW qurğularında istifadə olunan CD – disklərdə audio məlumatlar rəqəm formasında saxlanılır. Məlumat tutumu 650 Mbaytdır (74 dəqiqəlik audio məlumat). DVD (digital video disk) – rəqəmli video-disk məlumat daşıyıcısı xarici görünüşünə

4

görə CD – disklərə oxşayır. Məlumat tutumu 4,7 17,4 Gbayt-dır. Əsasən bu disklərdə videofilmlər yerləşdirilir. DVD –lər 1997-ci ildən istehsal olunmağa başlanmışdır.

Hal hazırda fərdi kompüterlərdə məlumat daşıyıcıları kimi Flash yaddaş qurğularından geniş istifadə olunur. Bu qurğular böyük inteqral sxemlər (BİS) üzərində yığılır və ölçüləri çox kiçikdir, bu da məlumatın bir yerdən başqa yerə rahatlıqla aparılmasına imkan verir. Məlumat tutumu 4 Gbayt-a qədər olur.

FƏRDİ KOMPÜTERLƏRFərdi kompüterin əsas xarakteristikası

Müasir kompüter texnologiyasının inkişafı elə bir vəziyyət yaratmışdır ki, çox qısa bir müddət ərzində kompüterlərin parametrləri yaxşılaşır, xarici qurğular daha da təkmilləşdirilirlər. Müasir proqram təminatı kompüterlərin artan gücünə uyğunlaşdırılır. Böyük və kiçik, mini, mikro-EHM-lər arasında olan görünməz sərhəd silinir. Fərdi Kompüter (FK) anlayışı meydana gəlir ki, cəld işləmə xarakteristikasına görə bunlar 10 il bundan əvvəl mövcud olan kompüterləri çox-çox geridə qoyurlar.

Kompüterin əsas xarakteristikalarına işləmə sürəti, yaddaş-tutumu, hesablama dəqiqliyi, əmrlər sistemi, qiyməti və iş etibarlılığı daxildir.

- Kompüterin işləmə sürəti prosessorun bir saniyədə yerinə yetirdiyi sadə əməliyyatların sayı ilə təyin olunur. Sadə əməliyyatlara toplama, göndərmə, müqayisə və s. aiddir. Kompüterin işləmə sürəti yaddaşın təşkilindən çox asılıdır. İnformasiyanın yaddaşdan götürülməsinə sərf olunan vaxt işləmə sürətinə xeyli təsir edir.

- Yaddaş tutumu (və ya həcmi) kompüterin yaddaşında saxlana bilən informasiyanın maksimum miqdarı ilə təyin olunur. Yaddaş tutumu baytlarla ölçülür. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, kompüterdə yaddaş 2 cür olur: daxili və xarici. Daxili (və ya əsas) yaddaşın tutumu müxtəlif kompüterlərdə müxtəlif olur və ünvanlaşdırma sistemi ilə təyin olunur. Müasir kompüterlərdə daxili yaddaş standart tutuma malik olan modullardan təşkil olunduğundan, modulların sayını artırmaqla yaddaş tutumunu artırmaq olar. Müasir kompüterlərdə xarici yaddaş blok strukturuna və dəyişdirilə bilən konstruksiyaya malik olduğundan, onun tutumu praktik olaraq qeyri-məhdud olur.

- Hesablama dəqiqliyi ədədlərin təsviri üçün istifadə olunan mərtəbələrin sayından asılıdır. Müasir kompüterlərdə 32 və ya 64 mərtəbəli prosessorlardan istifadə olunduğundan, kifayət qədər böyük dəqiqlik almağa imkan yaranır. Bu azlıq etdikdə ikiqat və ya üçqat sayda mərtəbələrdən istifadə etməklə dəqiqliyi istənilən qədər artırmaq olar.

- Kompüterin qiyməti bir çox amildən, o cümlədən, işləmə sürətindən, yaddaş tutumundan, əmrlər sistemindən və s. asılıdır. Qiymətə həmçinin kompüterin tərkibi və ilk növbədə, xarici qurğuların sayı və çeşidi təsir edir. Proqram təminatı da kompüterin qiymətinə xeyli təsir edir.

- Kompüterin iş etibarlığı - müəyyən şərtlər daxilində və müəyyən vaxt müddəti ərzində kompüterin öz xassələrini saxlamaq qabiliyyətidir.

- Kompüterin digər xarakteristikaları da, məsələn, universallığı, proqram uyğunluğu, çəkisi, ölçüləri, enerji sərfi və s. müəyyən əhəmiyyət kəsb edirlər. Onlar kompüterin konkret tətbiq sahəsini qiymətləndirərkən nəzərə alınır.

Fərdi kompüterin ümumi quruluşu

Adətən kompüterləri stolüstü və portativ variantda - yəni «bloknot» (noutbuk) variantında istehsal edirlər.

Stolüstü FK-lərin əsas hissələrinə aşağıdakılar daxildir: - sistem bloku;- monitor və ya displey;- klaviatura.- mouseƏlavə olaraq, kompüterə müxtəlif periferiya qurğuları qoşula bilərlər: printer, skaner, xarici modem,

kolonka, rəqəmli kamera, qrafik çəkən joystik və s.

5

Sistem bloku (Case) Ana plata (Mainboard or Motherboard) Mərkəzi prosesor (CPU – Central Processing Unit) Əməli yaddaş (RAM – Random Access Memory) Daimi yaddaş (ROM – Read Only Memory) Ekran kartı və ya videoadapter (VGA Card) Ses kartı (Sound Card) Sərt dısk (Hard Dısk və ya HDD) – (Vençester) Giriş/Çıkış porlar (Input/Output Cart) Qida bloku (Power Supply) Diskovod (Floppy Disk Drive) CD-ROM qurğusu Modem Şəbəkə kartı (LAN)

Fərdi kompüterə daxil olan hissələrlə tanış olaq.MİKROPROSESSOR

Prosessor kompüterin əsas qurğusu olub, daxili yaddaş qurğusunda (DYQ) saxlanan proqramla hesab və məntiq əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompüterin ümumi işini idarə edir. Kompüterin işləmə sürəti əsasən prosessorun işləmə sürətilə təyin edilir. İşləmə sürətini artırmaq üçün prosessor kiçik tutumlu və çox böyük sürətli yerli yaddaşa (keş-yaddaş) malik olur. Hesablama prosesi kompüter üçün əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir.

Proqram icra ardıcıllığına uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan ibarətdir. Proqramın icrası zamanı idarəetmə qurğusundan (İQ) növbəti əmri seçib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər) üzərində aparılmasını müəyyənləşdirir.

DYQ-dən götürülən operandlar hesab-məntiq qurğusundə (HMQ) yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir. Hesab-məntiq qurğusu İQ-nun idarəsi altında işləyir.

Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompüterin yaddaşında yerləşdirilir. Onlar yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir. Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt, meqa-bayt, giqabayt, terabayt) ölçülür. Kompüterin yaddaşı mürəkkəb quruluşa malik olub, iyerarxik prinsiplə qurulur və müxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur. Funksional baxımdan yaddaş iki hissəyə bölünür: daxili və xarici,

Mikroprosessor kompüterin əsas elementi («beyni»)dir. Mikroprosessorun əsas xarakteristikası takt tezliyidir (takt tezliyini bəzən kompüterin və mikroprosessorun sürəti də adlandırırlar).

Takt tezliyi 1 saniyə ərzində kompüterdə yerinə yetirilən əməliyyatların (məsələn, toplama və vurma) sayını və həmin əməliyyatların hansı sürətlə yerinə yetirildiyini göstərir.

Takt tezliyi giqaherslərlə (Ghz) ölçülür. Takt tezliyi artdıqca mikroprosessorun qiyməti də artır. Bu göstərici mikroprosessorun adından sonra yazılır (məsələn, Pentium /3.0 Ghz).

Ümumiyyətlə, fərdi kompüterlərin nəsillərə bölünməsi onlarda istifadə olunan mikroprosessorların nəsillərindən birbaşa asılıdır.

SOPROSESSORBir çox hallarda kompüterdə çoxlu sayda riyazi hesablamaların (mühəndis hesablamaları, üçölçülü

təsvirlərin təhlili və s.) aparılması lazım gəlir ki, kompüterin daxilində yerləşən mikroprosessor belə yüklənməni təmin edə bilmir. Odur ki, kompüterdə belə yüklənməni təmin etmək məqsədi ilə riyazi soprosessordan istifadə edirlər. Daha doğrusu, soprosessor yerinə yetirilən mürəkkəb əməliyyatlarda əsas mikroprosessora köməklik etmiş olur.

İB Intel firmasının müasir texnologiya ilə hazırladığı mikroprosessorlar (80486 DX, Pentium, Pentium Pro və sairə), həmçinin onların analoqu olan digər firmaların istehsalı olan mikroprosessorların əksəriyyəti mürəkkəb riyazi hesablamaları özləri yerinə yetirdiyi üçün indiki zamanda iş prosesində hesablamalar aparılan zaman soprosessorun köməyinə ehtiyac duyulmur.

ƏMƏLİ YADDAŞ

6

Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub, icra olunan proqramların və emal olunan verilənlərin saxlanması üçündür. Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa müraciət) sürəti yüksək, lakin onun tutumu nisbətən kiçik olur.

Daxili yaddaş da öz növbəsində iki hissədən ibarət olur: əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş (DY). Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir, informasiyanın qəbul edilməsi, saxlanması və ötürülməsi üçün istifadə olunur. O, adətən enerjidən asılı olur, yəni kompüter şəbəkədən çıxarıldıqda oradakı informasiya itir. Tutumu əməli yaddaşa nisbətən xeyli az olan daimi yaddaş informasiyanın saxlanması və ötürülməsi üçün istifadə olunur, yəni istifadəçilər tərəfindən oraya informasiya yazılması mümkün deyil. İnformasiya oraya kompüterin hazırlanması zamanı yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz. Orada tez-tez istifadə olunan proqramlar və verilənlər saxlanılır (məsələn, əməliyyat sisteminin bəzi proqramları, kompüterin düzgün işləməsini yoxlayan proqramlar və s.). Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur, yəni kompüter Şəbəkədən çıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır.

Kompüterin əsas elementi onun əməli (operativ) yaddaşıdır. Çünki kompüter təhlil edəcəyi proqramları və ilk verilənləri operativ yaddaşdan götürmüş olur. Yaddaş həddindən artıq cəld işlədiyinə görə operativ adını almışdır. Əməli yaddaşın mənfi cəhəti kompüter dövrədən ayrılarkən onda olan informasiyanı özündə saxlaya bilməməsidir.

Texniki ədəbiyyatlarda əməli yaddaşı çox vaxt əməli yaddaş qurğusu (ƏYQ) və ya RAM (Random Access Memory) adlandırırlar.

Məlumdur ki, əməli yaddaşın tutumu kompüterin işləmə sürətinə təsir edir. Əməli yaddaşın tutumu kifayət qədər olmayanda istənilən informasiyanın prosessor tərəfindən axtarılmasından ötəri prosessor artıq əməliyyatları yerinə yetirməyə məcbur olur. Nəticədə proqramın yerinə yetirilmə vaxtı uzanır. Odur ki, prosessoru əlavə əməliyyatlardan kənar etmək xatirinə əməli yaddaşın tutumunu lazımi səviyyədə edirlər. Müasir dövrdə kompüterlərin müasir proqram təminatı ilə işləməsindən ötəri əməli yaddaşın tutumu minimum 256 Mbayt-a bərabər olmalıdır.

İndiki zamanda fərdi kompüterlərdə əməli yaddaşın müxtəlif növlərindən istifadə edilir.Birinci adi yaddaşdır. Ona bəzən DRAM da deyirlər. Yaddaş istənilən kompüterdə qurula bilər.

Onun əsas xarakteristikası yaddaşa müraciət etmə vaxtıdır. Bu parametr 60 nanosaniyəyə bərabərdir. Yaddaşın ikinci növü ED RAM adlandırılır. Belə yaddaşlar 5-ci və 6-cı nəsl mikroprosessorlar

üzərində qurulmuş fərdi kompüterlərdə geniş istifadə edilir. Bunun da nəticəsində kompüterin işləmə sürəti orta hesabla 2% artmış olur. Xatırlatmaq lazımdır ki, belə yaddaşlara müraciət vaxtı 70 n. saniyəyə bərabər hesab edilir.

Üçüncü növ yaddaş SD RAM adlanır və onlara müraciət vaxtı çox kiçikdir, təxminən 10-12 n. saniyəyə bərabərdir. Yaddaşdan 5-ci və 6-cı nəsil mikroprosessorlar üzərində qurulmuş fərdi kompüterlərdə istifadə edirlər. Yaddaşdan istifadə etməklə kompüterin işləmə sürətini 10% artırmaq mümkündür.

KEŞ YADDAŞƏməli yaddaşa müraciəti sürətləndirmək üçün kompüterlərdə xüsusi hazırlanmış yaddaşdan – keş-

yaddaşdan istifadə edilir. Keş-yaddaş prosessorla əsas yaddaş arasında yerləşən kiçik tutuma və yüksək işləmə sürətinə malik yaddaşdır. Ondan kompüterin məhsuldarlığını artırmaq üçün istifadə edilir. Bütün əsas yaddaşın sürətlə işləyən keş-yaddaş kimi hazırlanması texnoloji cəhətdən çox baha başa gələrdi. Odur ki, iqtisadi cəhətdən kiçik tutuma malik yaddaş sahəsinin sürətinin artırılması əlverişlidir.

Kompüterin yaddaşına müraciət zamanı verilənlər keş-yaddaşdan axtarılır. Buna əsas səbəb odur ki, keş-yaddaşa verilənləri axtarmaq üçün edilən müraciət vaxtı əməli yaddaşa edilən müraciət vaxtından bir neçə dəfə azdır. Keş-yaddaşın tutumu artdıqca kompüterin işləmə sürəti də artmış olur.

BIOS (Basic Input-Output System)Fərdi kompüterin daimi yaddaşında kompüter avadanlıqlarının işini yoxlayan (məlumatı ekrana

çıxarmaqla), əməliyyat sisteminin yüklənməsini təmin edən proqramlar toplusu yerləşir. Həmin proqramlar toplusunun çox hissəsi müəyyən dərəcədə kompüterdə daxiletmə-xaricetmə əməliyyatlarını yerinə yetirir. Belə proqramları BIOS adlandırırlar. BIOS ayrıca mikrosxem şəklində düzəldilir.

PORTLARMikroprosessorun xarici qurğular (printer, Mouse və sairə) ilə informasiya mübadiləsini həyata

keçirən yuvalara portlar deyilir. Portlar sistem blokunun arxa panelində yerləşir. Portların iki: paralel

7

(LPT1, LPT2 və s. ilə işarə olunanlar) və ardıcıl (COM1, COM2 və s. ilə işarə olunanlar) və müasir USB növündən istifadə edilir. Paralel portların ardıcıl portlardan üstünlüyü məlumatın daxil və xaric edilmə sürətinin üstünlüyündədir.

QİDA BLOKUBlok metal qutu şəklində sistem blokunun arxa tərəfinə bərkidilir. Qida blokunda transformator,

düzləndirici və sərinkeş yerləşdirilmişdir. Blokdan çıxan naqillər dəsti müxtəlif qurğular ilə əlaqə yaratmaqdan ötəridir

DİSKOVODKompüterin iş prosesində az istifadə edilən diskovod disketlərə proqram və verilənləri yazmaq üçün

təyin edilmiş qurğudur. Diskovodun köməkliyi ilə vacib sayılan proqram və sənədlərin surətlərini çıxarmaq, həmçinin lazım olan informasiyanı bir kompüterdən digərinə ötürmək mümkündür.

İndiki zamanda fərdi kompüterlərdə 3.5 düymlük (və ya 89 mm) disketləri işlədə biləcək diskovoddan istifadə edilir. Belə disketlərdə 1.44 Mbayt informasiya saxlamaq olar (əvvəllər istifadə edilən disketlərdə 720 Kbayt informasiya saxlanılırdı). Son zamanlar informasiya tutumu 2.88 Mbayt olan disketlərdən də istifadə edilir. Amma belə disketlər əlverişli olmadığı üçün az yayılmışlar.

Qeyd etmək lazımdır ki, fərdi kompüterlərin əvvəlki modellərində 5.25 düymlük (və ya 133 mm) disketlərdən istifadə edirdilər. Müasir dövrdə belə disketlərə təsadüfi hallarda rast gəlmək olar.

Fərdi kompüterlərdə elastik disklərdən istifadə olunur. Bu diskə yazılmış informasiyanı digərinə köçürmək və ya dəyişmək mümkündür. Elastik disk – səthində maqnit materialı olan dairəvi formaya malik plastik təbəqədən ibarətdir. Onun səthində verilənləri yazmaq və oxumaq üçün cığırlar açılmışdır. Verilənlərin elastik diskə yazılmasını və oxunmasını təmin edən qurğu diskin yığıcısı adlanır. Belə diskləri floppy – disk də adlandırırlar

Elastik diskin qalınlığı təxminən 2-3 mm olur. O, xüsusi paketdə saxlanılır və yığıcı qurğuya qoyulur. Paketdə açılmış xüsusi pəncərənin köməkliyi ilə yığıcı qurğunun maqnit başlığı verilənləri diskin səthinə yazır və ya oxuyur. Paketə yerləşən disk valın köməyi ilə sabit sürətlə fırlanır. Diskin daxilinə yapışdırılmış xüsusi astar onun fırlanması zamanı həm sürtünməni azaldır, həm də diski tozlardan və maqnit hissəciklərindən qoruyur. Sağ tərəfdə yerləşən dördbucaqlı kəsik informasiyanın yazılmasını qadağan edir. Diskin səthi konsentrik çevrələrdən ibarətdir. Bu çevrələr cığırlar adlanır. Verilənlər bu cığırlara yazılır. Standart disklərin (8 düymlük) 77 zolağı, 5.25 düym olan disketin 40 zolağı, yüksək sıxlıqlı disketlərin isə 80 zolağı vardır. Bu zolaqlar xaricdən daxilə doğru aşağıdakı qaydada nömrələnirlər: 00, 01, 02 ... 76; 00, 01, 02 ... 38, 39 və s. Diskin fırlanma istiqamətində maqnit başlığı qeyd etmək üçün diskdə indeks deşiyi vardır. Bu, paketdə dairəvi pəncərə şəklində göstərilmişdir. İndeks deşiyi vasitəsilə zolağın başlanğıcı müəyyən olunur.

0-cı zolaqda verilənlər saxlanılmır. Bu zolaqdan verilənləri diskə yazmaq üsulunu müəyyən etmək üçün istifadə edilir. 38 və 39-cu (və ya 75 və 76-cı zolaqlar) zolaqlar ehtiyat zolaqlardır. Digər zolaqlarda defekt olduqda bu zolaqlardan istifadə olunur. Beləliklə, verilənləri saxlamaq üçün 37 (uyğun olaraq 74) zolaqdan istifadə olunur. Zolaqlar müəyyən sayda sahələrə bölünür. Eyni nömrəli sahələr sektorlar əmələ gətirir.

Elastik diskin səthinə informasiya yazmağın iki üsulu vardır: birqat və ikiqat sıxlıqlı. Həmçinin informasiyanın diskin həm bir üzünə, həm də iki üzünə yazılması mümkündür. Kompüter texnikasında informasiyanın yazılmasının aşağıdakı üsullarından istifadə edilir:

• birqat sıxlıqla olan birüzlü yazı;• birqat sıxlıqla olan ikiüzlü yazı;• ikiqat sıxlıqla olan ikiüzlü yazı.Sonuncudan daha çox istifadə edilir. Bu üsulla diskə 1.44 Mbayt həcmində informasiya yazmaq

mümkündür. Diskin üzərindəki zolaqlar 26, 15 və 8 sayda sektorlara bölünə bilər. Birqat sıxlığı olan yazılarda hər bir sektorda uyğun olaraq 128, 256 və 512 bayt, ikiqat sıxlığı olan yazılarda isə 256, 512 bayt və 1.44 Mbayt informasiya saxlamaq mümkündür.

Verilənlərin yazılması və oxunması zaman maqnit başlıq müəyyən bir zolağın üzərində durur. Bundan sonra verilənlərin lazım olan sektordakı zolağa yazılması və ya oxunması əməliyyatı baş verir. Bu halda sektorun yerinin müəyyən olunması zəruriyyəti meydana çıxır. Ona görə elastik diskin hər bir sektorunda əvvəlcə sektorun və zolağın nömrəsi yazılır. Beləliklə, sektorda verilənlər yerləşən sahədən əvvəl sektorun və zolağın nömrəsi yerləşən identifikasiya sahəsi gəlir. İdentifikasiya sahəsinin

8

məzmununu oxumaqla sektorun və zolağın nömrəsi müəyyən olunur və sonra verilənlərin yazılması, həmçinin oxunması əməliyyatları yerinə yetirilir. Bunun üçün əvvəlcə elastik diskə onun formatı haqqında verilənlər yazılır. Bu əməliyyat diskin formatlaşması adlanır. Beləiklə, təzə diski istifadə etməzdən qabaq formatlaşdırmaq lazımdır. Bu işi xüsusi FORMAT.COM proqramı yerinə yetirir. Formatlaşmada əsasən disketin səthi yoxlanılır. Əgər disketə yazılmış informasiyanın zədələnməsi müşahidə edilirsə, bu disketin defekti kimi sayılır və həmin sahəyə sonralar informasiya yazılmır. Deməli, təzə diski istifadə etməzdən qabaq onu formatlaşdırmaq lazımdır. Bu, diskin həm istifadə edilməsini asanlaşdırır, həm də onun universallığını yüksəltmiş olur.

Yadda saxlamaq lazımdır ki, formatlaşma zamanı diskdə olan bütün informasiya tamamilə silinir.Müasir dövrdə qabaqcıl firmalar istehsal etdikləri diskləri satışa buraxmazdan qabaq

formatlaşdırırlar.

XARİCİ YADDAŞ QURĞUSUXarici yaddaş qurğusu kimi sərt maqnit disklərindən də istifadə edirlər. Belə disklərə informasiya

xüsusi texnologiya (vinçester texnologiya ilə) yazılır. Əksər vaxt belə disklərə vinçester (və ya HDD - Hard Disk) diskləri də deyirlər (Diskin adı "Vincester 30/30" markalı tüfəngin adından götürülüb. Belə ki, haqqında danışılacaq ilk maqnit disklərin də markası 30/30 idi), Belə disklərin hər üzünə adi texnologiyadan istifadə etməyə nəzərən 100 dəfə çox informasiya yazmaq olar. Yaddaş qurğusu 4-6 maqnit diskindən ibarət olub, möhkəm korpusda saxlanılır. Onlar toza qarşı çox həssas olurlar. Çox dəqiq texnologiya ilə hazırlanmış belə disklərə yüksək sıxlıqla informasiya yazmaq olar.

Sərt maqnit disklərində əməliyyat sistemlərinin proqramlarını, müxtəlif verilənləri və tez-tez istifadə olunan paket proqramları saxlayırlar.

Sərt maqnit diskləri kompüter şəbəkədən ayrıldıqda belə proqram və verilənləri uzunmüddətli saxlamaqdan ötəri istifadə edilir. Onlar müxtəlif tutumlu olur. İndiki zamanda fərdi kompüterlərdə 80 Gbayt-dan 500 Gbayta qədər tutuma malik sərt maqnit disklərindən istifadə edilir (10-40 Gbaytlıq disklər artıq istehsaldan çıxarılmış və demək olar ki, istifadə edilmir).

Sərt maqnit diskləri digərlərindən informasiyanın diskə yüksək sürətlə yazılması (5 Mbayt/saniyəyə qədər) və oxunması (adətən 7-20 millisaniyə) ilə fərqlənirlər.

Sərt maqnit diskləri bir-birindən aşağıdakı xarakteristikalarına görə fərqlənirlər:• tutumu, yəni informasiyanın diskə hansı həcmdə yerləşməsinə görə;• tezliyi, yəni informasiyanın diskə hansı sürətlə yazılması və oxunmasına görə;• interfeys, yəni sərt diskin qoşula biləcəyi kontrollerlərin tipinə görə.Öncə söylədik ki, sərt maqnit diskinin əsas xarakteristikası onun tutumudur. IBM PC markalı

kompüterlərdə ilk dəfə istifadə edilən sərt maqnit diskinin tutumu 5 Mbayta qədər olub.Sərt maqnit diskinin tutumundan asılı olaraq kompüterlərin istifadə olunma diapazonu dəyişə bilir.Göstərilən parametrlərdən başqa sərt maqnit diskləri daha iki parametrlə - diskdəki informasiyanın

əldə olunma vaxtı və həmin informasiyanın diskdən oxunma/yazılma sürəti ilə xarakterizə olunur. Göstərilən hər iki parametr bir-biri ilə sıx əlaqədardır. Müasir kompüterlərdə istifadə edilən disklərdə informasiyanın əldə olunma vaxtı təxminən 10-12 millisaniyəyə bərabərdir. Bəzi kompüterlərdə isə bu parametr 7-8 millisaniyədir.

İnformasiyanın diskdən oxunma/yazılma sürəti kompüterdə istifadə edilən mikroprosessorun tezliyindən, kontrollerlərin və şinlərin tipindən, həmçinin istifadə edilən sərt maqnit diskinin özündən çox asılıdır. Müasir texnologiya ilə hazırlanmış sərt maqnit disklərində bu parametr 1.3-5 Mbayt arasında dəyişir.

Sərt maqnit disklərinin kompüterdə istifadə olunması kompüterdən istifadə etməyi həddindən artıq rahat edir. İndiki zamanda sərt maqnit diski olmayan kompüterlərdən demək olar ki, istifadə edilmir. Əgər fərdi kompüter lokal şəbəkəyə qoşulmuşsa, bu zaman kompüter sərt disksiz də işləyə bilir.

Kompüterin giriş-çıxış qurğuları

Giriş–çıxış qurğularının köməyi ilə kompüterlər ətraf mühitlə əlaqədə olur. Giriş qurğularına misal olaraq: klaviaturanı, mouse-u, skaneri, qrafik planşeti (digitayzeri), web-kameranı, TV- tüneri və s. göstərmək olar.

9

Klaviatura – kompüterə məlumatı daxil edən əsas xarici qurğulardan biri hesab olunur. Klaviaturanın köməyi ilə kompüterə istənilən simvolları (rəqəm, hərf, və s.) daxil etmək mümkündür

Klaviaturanın köməyi ilə monitorun kursorunu ekranın istənilən nöqtəsinə aparmaq və ekranda olan məlumatı printerə göndərmək mümkündür. Ümumiyyətlə, klaviaturada 102/104 klaviş(düymə) olur.

Mouse (siçan) - kompüterə məlumat daxil edən giriş qurğusudur. Yerdəyişdirmə vericilərdən (datçiklərdən) və klavişlərdən ibarət olub əl ilə idarə edilən qurğudur. ”Mous”-u hərəkət etdirməklə kursorun displeyin üzərində hərəkətini təmin edirik. Son dövrlərdə optik və radio siqnallar vasitəsi ilə işləyən mouse-dan geniş istifadə olunur.

Mikrofon - səsin elektrik siqnalına çevrilməsinə təmin edən giriş qurğusudur. Mikrofonun köməyi ilə audio məlumat kompüterə daxil edilir.

Web-kamera – video informasiyanı (görüntüləri) kompüterə daxil edən giriş qurğusudur.Qrafik planşet (digitayzer) - əllə çəkilən şəkilləri, sxemləri, imzaları, xəritələri birbaşa

kompüterə daxil edən giriş qurğusudur. Qurğu qrafiki planşetdən və qələmdən ibarətdir.TV–tüner – müxtəlif formatlı (PAL, SECAM, NTSC) televiziya verilişlərini qəbul edib,

monitorda göstərilməsini təmin edən giriş qurğusudur. Skaner – fərdi kompüterin xarici qurğusu olub kağız üzərində olan mətn, şəkil və qrafik

məlumatları kompüterə daxil etmək üçündür. Skaner məlumatı qrafiki formada oxuyur və maşının yaddaşına daxil edir. Daha sonra lazımi qrafiki redaktor proqramlarının köməyi ilə onu ikilik koda çevirərək disklərə və ya çap qurğusuna ötürülməsini təmin edir. Skaner fərdi kompüterə USB portu vasitəsi ilə qoşulur.

Fərdi kompüterin çıxış qurğularına misal olaraq, monitoru, printeri, səs kolonkasını, grafikçəkəni, strimmeri və s. göstərmək olar.

Monitor çıxış qurğusu olub kompüterə daxil olan məlumatlara və alınmış nəticələrə nəzarət etmək üçün istifadə olunur. Fərdi kompüterlərdə istifadə olunan monitorlar ekranın ölçülərinə görə aşağıdakı ölçüdə olurlar: 14,15, 17,19 və 21 düym. Monitorlar şəklin formalaşdırılması prinsiplərinə görə aşağıdakı növlərə bölünürlər: elektron-şüa borusu, mayekristal və plazma. Plazma və mayekristal monitorlar nazik səth formasında olur, çəkiləri çox kiçik olur.

Printer – kompüterin xarici qurğusu olub, informasiyanı kağız üzərində çap etmək üçündür. İnformasiyanın çıxışa verilməsi üsuluna görə printerlər iki qrupa bölünür: simvollu və qrafiki. Simvollu printerlər sətirdəki ayrı-ayrı simvolları bütöv şəkildə çap başlığına ötürür. Qrafiki printerlərdə məlumat simvollar şəklində deyil, ayrı-ayrı nöqtələr şəklində çıxışa ötürülür. Vahid uzunluqda bir düymdə (1 düym=25.4 mm) olan nöqtələrin sayı printerin imkanlarını göstərir. Kağız üzərində şəklin qeyd edilməsi üsuluna görə printerlər iki qrupa bölünür: zərb ilə və zərbsiz çap qurğuları.

Zərb çap qurğularına misal olaraq matris çap qurğularını misal göstərmək olar. Matris çap qurğularının başlığı 9, 18 və ya 24 iynədən ibarət olur. Çap başlığı ilə kağız arasında rəngli lent olur. Çap başlığında simvol formalaşandan sonra iynələr hərəkətə gəlir, rəngli lentə zərbə vuraraq kağız üzərində simvolu formalaşdırır. Zərbsiz çap qurğulara misal olaraq lazer və şırnaqlı çap qurğularını göstərməli olar. Lazer çap qurğularında şəkillər kağız üzərinə aralıq məlumat daşıyıcısı vasitəsilə yazılır. Şəkil lazer şüanın köməyi ilə əvvəlcə aralıq məlumat daşıyıcısına yazılır (neqativ alınır) və daha sonra bu məlumat daşıyıcısının üst qatı quru toz ilə örtülür. Ağ kağız bu barabanın üstü ilə dartılaraq və yüksək istilik hesabına barabandakı şəkil (neqativ) kağız üzərinə hopur. Lazer qurğularının çap keyfiyyəti və sürəti çox yüksəkdir. Bu çap qurğuları dəqiqədə 4 -16 səhifə çap edə bilir və 1 düymdə 600 ÷ 1200 nöqtə yaza bilir.

Şırnaqlı printerlərin işləmə prinsipi başqa printerlərdən fərqlənir. Bu printerlərdə çap başlığı mürəkkəblə doldurulur. Başlıqda çox kiçik ölçülü deşiklər olur və bu deşiklərdən mürəkkəbi kağız üzərinə püskürdülür. Şırnaqlı printerin qiyməti nisbətən ucuz olur. Rəngli çap etmə qabiliyyətinə malik olurlar. 1 dyüm məsafədə 300720 nöqtə vura bilirlər. Çap sürəti dəqiqədə 26 səhifədir. Çap başlığında 48-dən 416-ya qədər deşik olur.

Səs kolonkasından (çıxış qurğusu kimi) audio məlumatları dinləmək üçün istifadə olunur.Qrafikçəkən qurğu - kompüterdən alınan qrafiki məlumatları, mürəkkəb sxemləri və şəkilləri

qələmin köməyi ilə kağız üzərində çəkən çıxış qurğusudur.

10

Strimmer (maqnit lent qurğusu) – məlumatı maqnit lenti üzərində saxlayan yaddaş qurğusudur. Bu qurğular etibarlı işləyir, qiyməti ucuz və böyük yaddaş həcminə malik olur. Məlumatın oxunma və yazma sürəti digər yaddaş qurğularına nəzərən çox aşağıdır.

Kompüterlərdə mətnin, səsin, şəkilin və görüntülərin birgə emal edilməsini təmin edən qurğu multimedia adlanır. Bu qurğu özündə mikrofonu, web-kameranı, səs kolonkasını və səs kartını birləşdirir. Səs kartından audio-video informasiyanı (analoq formasında olan) ikilik-rəqəm koduna çevirmək və əksinə ikilik kodu audio-video informasiyaya çevirmək üçün istifadə edirlər. Multimedia qurğusunun köməyi ilə kompüter şəbəkələri üzərində audio-video konfransların təşkil olunmasını həyata keçirirlər.

Modem (modulyator – demodulyator) – əlaqə kanallarının (telefon xətləri, radio kanal və s.) köməyi ilə məlumatları uzaq məsafələrə ötürmək və qəbul etmək üçün istifadə olunan qurğudur. Konstruktiv olaraq modemlər iki formada olur: daxili və xarici. Daxili modemlər ana plata üzərində olan sistem şinə qoşulur. Xarici modemlər isə ardıcıl Com, USB portuna qoşulur. Xarici modemlərin qiyməti nisbətən baha olur və fərdi kompüterə rahat qoşulur. Məlumatı ötürmə sürəti 56 Kbit/san ÷ 2 Mbit/san qədər olur. Modem qurğusunun köməyi ilə istifadəçilərin kompüterləri kompüter şəbəkəsinə (İnternet) qoşulur.

MONİTORFərdi kompüterə daxil edilən və oradan oxunan informasiyanı əks etdirmək üçün monitordan

(displeydən - «displey» əsketdirmə deməkdir) istifadə edilir. Monitorlarda displeylərə nəzərən yüksək keyfiyyətli təsvirlər almaq mümkündür. Monitorların idarə olunması fərdi kompüterlərin daxilində formalaşan rəqəm videosiqnallarının köməkliyi ilə baş verir. İndiki zamanda istehsal olunan kompüterlərdə monitorlardan geniş istifadə edirlər. Bunun əsas səbəbi monitorda alınmış təsvirin rəngli şəkillə müqayisə olunacaq dərəcədə uyğunluğu və saflığıdır. Funksional təyinatına görə monitorları hərf-rəqəm və qrafik rejimdə işləyən monitorlara ayırırlar. Hərf-rəqəm monitorları hərf-rəqəm tipli informasiyanı əks etdirmək üçündür. Belə monitorun ekranında hər birinin uzunluğu 80 simvol olan 24-25 sətir yerləşdirmək mümkündür. Başqa sözlə, hərf-rəqəm monitorlarının ekranında təxminən 2000 simvolu təsvir etmək olur. İndiki zamanda mətn rejimində işləyən monitorlardan demək olar ki, istifadə olunmur.

Monitorlar monoxrom (bir rəngli) və çox rəngli olurlar. Onlar bir-birindən ölçülərinə görə, daha doğrusu, onlarda istifadə edilən kineskopun diaqonal üzrə ölçüsünə görə (adətən kineskopun diaqonalı 14 düymdən 21 düymə qədər olur. 1 düym = 2.54 sm) fərqlənirlər. İstifadə olunma sahələrinə görə monitorlar müxtəlif tənzimedici qurğular ilə təmin edilirlər.

Monitorda əsas göstəricilərdən biri ekranda təsvir olunan nöqtələrin sayıdır. Müxtəlif monitorlarda nöqtələrin sayı müxtəlif olur. Məsələn, adi monitorlarda horizontal və vertikal istiqamət üzrə nöqtələrin sayı - 640x480=307200-ə qədər, professional monitorlarda isə 1600x1280=2048000-ə qədər olur. Rəqəmlərin sayından görünür ki, indiki zamanda istifadə edilən monitorlarda nöqtələrin sayı milyondan çoxdur. Aydın məsələdir ki, monitorlarda istənilən təsvirin dəqiqliyini artırmaq üçün nöqtələrin sayını çoxaltmaq lazımdır.

Son zamanlar ancaq fərdi kompüterdə istifadə edilmək üçün xüsusi texnologiya ilə hazırlanmış monitorlar istehsal olunur. Belə monitorların diaqonalının ölçüsü 9-13 düym arasında dəyişir. Monitoru hazırlamaq üçün maye kristaldan istifadə edilir.

KLAVİATURA

Fərdi kompüter ilə istifadəçi arasında əlaqə yaradan qurğu klaviaturadır. Klaviatura bəzi hallarda kompüter ilə bir plata üzərində, əksər hallarda isə müstəqil qurğu kimi qurulur. Klaviaturanın istənilən düyməsi mexaniki və ya membran tipli miniatür çeviricidən ibarətdir. Çeviricinin vəziyyətinə nəzarəti klaviaturanın daxilində yerləşdirilmiş mikroprosessor yerinə yetirir. Mikroprosessorun vəzifəsi klaviatura üzərində olan istənilən düymənin basılmasına uyğun məlumatı kompüterə göndərməkdir.

Adətən, klaviatura üzərində müxtəlif sayda düymələr yerləşdirilir. Məsələn, IBM PC XT markalı köhnə tipli kompüterlərdə 102 düyməli klaviaturadan (müasir dövrdə belə klaviaturadan istifadə edilmir), IBM PC AT markalı müasir tipli kompüterlərdə isə 118 və ya 120 düyməli klaviaturadan istifadə edilir.

Ümumiyyətlə, klaviaturanın müxtəlif modifikasiyalarının hazırlanmasına baxmayaraq, onlar

11

üzərində yerləşdirilən düymələrin funksiyaları demək olar ki, dəyişməz qalır. Düymələrin funksiyalarını dəyişməsi ancaq və ancaq kompüterin istifadə olunma sahəsinin və kompüterin daxilində olan proqramlar dəstinin dəyişməsi ilə baş verə bilər.

Klaviatura üzərində olan düymələr müəyyən qruplar üzrə cəmləşdirilir. Hər bir qrupun, həmçinin hər bir düymənin yerinə yetirdiyi funksiya vardır.

Klaviaturanın düymələrini 4 qrupa bölmək olar. • Funksional düymələr• Hərf-rəqəm düymələri• Kursoru idarə edən düymələr• Rəqəm düymələri (bəzən onlara kiçik klaviaturada deyilir)

Birinci qrup düymələr funksional düymələr adlanır və onlar klaviaturanın yuxarı hissəsində yerləşdirilmişdir. Üzərində [F1]-[F12] həkk olunmuş düymələrin təyinatı xüsusi proqramlarla müəyyən edilir. Daha doğrusu, istifadəçinin istifadə etdiyi proqramlardan və əməliyyat sistemlərindən asılı olaraq [F1]-[F12] funksional düymələrinin hansı funksiyaları yerinə yetirmələrini təyin etmək mümkündür. Bir çox hallarda istifadə edilən sistem proqramlarından asılı olaraq funksional düymələr [Ctrl], [Alt] və [Shift] düymələri ilə birgə basılaraq öz funksiyalarını dəyişirlər.

İkinci qrupa daxil olan düymələr klaviaturanın mərkəzində yerləşir. Onlar hərf, rəqəm və bəzi başqa simvolları kompüterə daxil etmək üçündür.

[Shift] düyməsini basıb saxlamaqla rus və ya latın əlifbasının baş hərflərini, həmçinin klaviaturanın birinci qrupuna daxil olan yuxarı registr simvollarını kompüterə daxil etmək mümkündür. Əgər istifadəçi müəyyən müddət ərzində yalnız baş hərflərlə işləyəcəksə, bu zaman [Caps Lock] düyməsinin basılması kifayətdir. Vəziyyətdən çıxmaq üçün [Caps Lock] düyməsini dübarə basmaq lazımdır. Bu əməliyyat yerinə yetirildikdə istifadəçi yenidən kompüterdə əlifbanın kiçik hərfləri ilə işləyə bilər.

Bəzi tip klaviaturaların üzərində [Caps Lock] rejimini qeyd edən işıqlı indikator da quraşdırılır (bəzi modellərdə [Caps Lock]-dan latın əlifbasından rus əlifbasına keçid düyməsi kimi istifadə edilir. [Caps Lock] baş hərflərin qeyd olunması deməkdir).

Qeyd etmək lazımdır ki, 102 düyməsi olan klaviaturada kursorun hərəkətini idarə edən düymələrlə bir blok üzərində [Insert] və [Delete] düymələri də yerləşdirilmişdir. Bunlar üçüncü qrupa aiddir.

İstifadəçi kompüterdə istənilən mətni «redaktə etmək» rejimində işləyirsə, adları çəkilən düymələrdən istifadə etməklə, əvvəlcə söylədiyimiz kimi, displeyin ekranındakı mətni vərəqləyə bilər. Bu məqsəd üçün istifadəçi [PgUp] ([Page Up]) - «səhifəni yuxarı» və [PgDn] ([Page Down]) - «səhifəni aşağı» istiqamətləndirici düymələrdən istifadə edə bilər. Əgər kursoru sətrin əvvəlinə və ya sonuna gətirmək tələb edilirsə, o zaman istifadəçi uyğun olaraq [Home] və ya [End] düymələrini basa bilər.

Adları çəkilən düymələrlə bir blok üzərində yerləşən [Delete] (pozmaq) və [Insert] (daxil etmək) düymələri kursorun ekrandakı vəziyyətindən asılı olaraq aşağıdakı funksiyanı yerinə yetirir:

• kursordan sağda yerləşən mətnin seçilmiş fraqmentini pozmaq üçün [Del] düyməsindən;• yığılmış mətnə müəyyən fraqmenti əlavə etmək üçün [Ins] düyməsindən istifadə etmək olar.Bundan başqa, istifadəçi Windows rejimində işləyərkən digər düymələrin kombinasiyasından

istifadə etməklə (kursorun tutduğu vəziyyətdən asılı olaraq) yığılmış mətndə qeyd edilmiş fraqmentin pozulmasını ([Shift + Del]), daxil edilməsini ([Shift + Ins]) və surətinin çıxarılmasını ([Ctrl + Ins]) əldə edə bilər.

Dördüncü qrup düymələr kursorun hərəkətini istiqamətləndirmək və ədədi simvollarla işləmək üçündür. Bu qrup düymələr əsasən iki məqsəd üçün istifadə edilir. Birinci hal rəqəmlərin blokirovka rejimi adlanır ([Num Lock] rejimi) və 9 rəqəmdən əlavə dörd hesab əməlinin işarələri kompüterə daxil edilir. Yəni hesabi ifadələrin kompüterə tezliklə daxil edilməsinə imkan yaranır. İkinci halda blokirovka rejimi aradan götürüldüyü üçün düymələr qrupundan kursoru idarə etmək üçün istifadə edilir. Yəni düymələri basmaqla həm kursoru idarə edən düymələrin, həm də [Insert] və [Delete] düymələrinin yerinə yetirdiyi funksiyalar təkrar edilir.

Rəqəmlərin blokirovka rejiminin qoşulub və ya açılmasını uyğun olaraq [Num Lock] düyməsinin basılıb-basılmaması ilə əldə etmək mümkündür.

Klaviaturanın üzərində yerləşən [], [], [], [], [Home], [End], [PgUp] və [PgDn] düymələri kursorun hərəkətini idarə edən düymələr adlanırlar. Adları çəkilən düymələrdən birini basmaqla kursoru istənilən istiqamətdə hərəkət etdirməklə yanaşı, displeyin ekranındakı məlumatı «vərəqləmək»

12

mümkündür. İstifadə məqsədindən asılı olaraq düymələr (həmçinin onların [Ctrl], [Alt] və [Shift] düymələri ilə kombinasiyalan) bəzən digər funksiyaları da yerinə yetirə bilirlər.

Sadalanan düymələrdən başqa klaviaturanın üzərində digər funksiyaları yerinə yetirən xüsusi təyinatlı düymələr də yerləşdirilmişdir:

1. [Backspace] (bir addım geri) düyməsi kursorun solunda yerləşən simvolu pozur;2. [Esc] (xilas olma və ya vəziyyətdən çıxma) düyməsi istənilən fəaliyyətin tə'xirə salınmasını və ya

rejimdən imtinanı həyata keçirir;3.[Tab] (tabulyasiya) düyməsi mətnin növbəti tabulyasiya mövqeyinə keçməyini təmin edir;4.[PrtSc] (Print Screen - ekranın çapı) düyməsi ekranın görünüşünü bufer yaddaşına köçürür.Klaviatura üzərində xüsusi düymələr ([Ctrl] - Control, [Alt] - Alternativ, [Shift] - sürüşmə)

yerləşdirilmişdir ki, bu düymələr digər düymələrlə birgə basıldıqda müəyyən funksiyaları yerinə yetirirlər.

Bəzi hallarda iş prosesi zamanı istifadəçi üç düymənin (məsələn, [Ctrl + Shift + F1] və sairə) kombinasiyasından da istifadə edir.

Fərdi kompüterlərlə işləyərkən klaviaturaya alternativ olan xüsusi manipulyatorlardan da istifadə edirlər. Bunlara coystik, işıqlı qələm, trekbol, sensor paneli, Mouse və s. aiddir.

Effektiv işləməkdən ötəri kompüter mütləq Mouse qurğusu ilə təmin edilməlidir. Ümumiyyətlə, kompüterə aid olan sənədlərdə və ya kitablarda Mouse-u olmayan kompüterdə işləməyin mümkünlüyü haqqında çox yazırlar. Əslində isə Mouse-un olmaması istifadəçinin işini o qədər çətinləşdirir ki, bu barədə əlavə söhbət açmağa belə ehtiyac duyulmur.

Mouse qurğusu ekranda kursoru istənilən istiqamətdə hərəkət etdirən, üzərində iki və ya üç düymə olan boz rəngli qurğudur. Ümumiyyətlə, kursoru klaviaturanın köməkliyi ilə də hərəkət etdirmək mümkündür. Klaviatura kursoru üfiqi və şaquli istiqamətdə hərəkət etdirir. Mouse-la isə istənilən əyrini sürətlə çəkmək olur.

KOMPAKT DİSKLƏRİ OXUYAN QURĞUAdından məlum olduğu kimi kompakt diskləri oxuyan qurğu (və ya CD ROM, DVD ROM)

kompüterdə istifadə edilən kompakt disklərdə yazılmış (bəzən belə diskləri CD, DVD də adlandırırlar) informasiyanı oxumaqdan ötəri istifadə edilən qurğudur. İndiki zamanda demək olar ki, bütün informasiyalar kompakt disklərə yazılır. Disklərin standart tutumu 650-800 Mbayt (DVD - 4,7-17 Hbayt)-dır. Onlar həddindən artıq etibarlıdır. Qurğunun köməkliyi ilə kompüterdə disklərə yazılmış musiqiyə qulaq asmaqla yanaşı, videofilmlərə də baxmaq mümkündür.

Qurğunun əsas parametri onun patefonun işləmə sürəti ilə müqayisə olunan işləmə sürətidir. Məsələn, 12 sürətli CD ROM-un adi patefonun kompakt diski fırlatma sürəti ilə müqayisədə işləmə sürəti 12 dəfə çoxdur. Son zamanlar kompüterlərdə istismar olunan CD ROM-un işləmə sürəti 6 ib 62 arasında dəyişir.

PRİNTERKompüter texnikasının inkişaf tarixinə nəzər saldıqda görürük ki, fərdi kompüterlərdən alınmış

nəticələri istənilən vaxtda istifadə etmək üçün onları mütləq kağız üzərinə köçürmək lazım gəlib. Monitorların istifadə edilməsi bu problemi müəyyən qədər həll etmiş oldu. Amma problem özü problem yaratdı. Çünki alınmış nəticəni monitorda uzun müddət saxlamaq və kompüterdən kənarda təhlil etmək çətinlik törədirdi. Bu problemi çap qurğuları – printerlər aradan qaldırdılar (printer - «çap edən» deməkdir).

Printerlər bir-birindən aşağıdakı parametrlərinə görə: çapetmə üsuluna, çapetmə sıxlığına, çapetmə sürətinə və çap etdiyi surətin qiymətinə görə fərqlənirlər.

1980-90-cı illərdə IBM PC markalı kompüterlər üçün ən çox yayılmış printerlər matrisli printerlər idi. Matrisli printerlər ixtiyari simvolları və qrafik təsvirləri ağ-qara və rəngli (istifadə edilən lentin rəngindən asılı olaraq) çap edə bilirlər. Matrisli printerlərin qiyməti ucuz, cəldliyi isə yüksəkdir. Mənfi cəhəti ayrı-ayrı nöqtələrdən formalaşan şəkil və simvolların diskret quruluşlu olması, çap keyfiyyətinin aşağı olması, iş zamanı səs salması və rəngli çap üçün az əlverişli olmasıdır.

Axınlı printerlərdən IBM PC markalı kompüterlərdə geniş istifadə edirlər. Belə printerlərdə çap mexanizmi müxtəlif sayda rəng püskürücülərindən ibarət olur. Printerin daxilindəki mikroprosessorun

13

müəyyən etdiyi ardıcıllıqla püskürücülər çox nazik şırnaqlarla rəngli boyağı kağızın üzərinə püskürürlər.Axınla işləyən printerlər iki növdə olur: ağ-qara və rəngli.Mənfi cəhətləri çap etmə sürətinin aşağı olması ilə yanaşı, böyük həcmdə informasiyanın çap

edilməsinin mümkünsüzlüyüdür.Lazer printerləri digər printerlərə nəzərən mürəkkəb quruluşa malik olub, istər ağ-qara, istərsə də

rəngli çapın yüksək keyfiyyətlə əldə olunmasını təmin edir. Printerin daxilində olan yarımkeçiricilərdən hazırlanmış silindrik səth yüksək gərginlikli elektrik mənbəyindən yüklənir. Təsvirə uyğun olaraq silindrik səthin müəyyən hissələri lazer şüası ilə elektrik yükündən azad edilir. Hazırlanmış boyaq tozları xüsusi qurğu vasitəsilə silindrin üzərinə səpilir. Lazer şüasının düşmədiyi, yəni elektrik yükünün qaldığı yerlərdə boyaq tozları silindrin səthinə yapışır və silindrin fırlanması nəticəsində kağız üzərinə hopdurulur. Beləliklə, kağız üzərində lazım olan təsvir alınır.

Bu printerlərin müsbət cəhətləri səhifəni sətir-sətir deyil, bütövlükdə çap etməsidir. Mənfi cəhəti isə qiymətlərinin baha olmasıdır.

Termoqrafik çap printerlərinin iş prinsipi termohəssas kağızın boyanmış səthinin yüksək temperatur (400 dərəcə Selsi) altında rəngini dəyişməsinə əsaslanır.

Printerdə təsvirin alınması üçün kağız ilə istilik əlaqəsində olan müəyyən sayda qızdırıcı elementlərdən istifadə olunur.

MODEMMüasir dövrdə qlobal problemlərin həll edilməsində istifadəçilər İnternet elektron şəbəkələrindən

istifadə etməyə böyük üstünlük verirlər. Belə dövrələrin köməkliyi ilə istifadəçi elektron poçtu ilə işləyə bilir, lokal şəbəkələrə daxil olur, faksın köməkliyi ilə istənilən məlumatı ya göndərir, ya da lazımi səviyyədə əldə etmiş olur. Sadalanan işləri həyata keçirmək üçün kompüterə əlavə qurğu kimi mütləq modem və ya faks-modem (informasiya dəyişməsini təsvirlər formasında yerinə yetirən elektron qurğu) qurğusu istifadəçinin ixtiyarında olmalıdır.

Hal-hazırda adi modemlər istehsal olunmur, «modem» dedikdə, sadəcə olaraq faks-modem nəzərdə tutulur.

Modem - kompüter və telefon xətləri arasında rəqəmli elektrik siqnallarını analoq siqnallarına və ya əksinə, avtomatik çevirən qurğudur. Bu çevrilmə onunla əlaqədardır ki, kompüter rəqəmli siqnallar ilə işlədiyi halda, telefon xətləri ancaq analoq siqnalları vasitəsilə işləyir.

Texnikada rəqəmli siqnalların analoq siqnallarına çevrilməsinə modulyasiya, əks prosesə isə demodulyasiya deyilir.

Analoq siqnalları üç parametrlə: amplitudası, tezliyi və fazası ilə xarakterizə olunur.Müasir modemlərdə hər üç xarakteristikadan istifadə edilir. Modem iş prosesində kompüterdən üç

bitə uyğun informasiya qəbul edir ki, birinci bit ilə amplitudaya, ikinci bit ilə tezliyə, üçüncü bit ilə isə fazaya uyğun analoji siqnalı xəttə göndərir. Göndərilmiş siqnallar modem-qəbuledici tərəfindən qəbul edilərək istifadəçiyə lazım olan şəkildə çatdırılır.

Modemin buraxma qabiliyyəti iki parametr: informasiyanın ötürülmə sürəti və informasiyanın tutumu ilə xarakterizə edilir. İnformasiyanın ötürülmə sürəti bod ilə ölçülür. Yəni əgər modem saniyə ərzində analoq siqnalının xarakteristikasını 2400 dəfə dəyişirsə, deməli onun informasiyanı xəttə ötürmə sürəti 2400 boddur. İnformasiyanın tutumu isə analoq siqnallarının sayı, yəni bit ilə təyin edilir.

Əgər iki modem arasında əlaqə yaratmaq lazımdırsa, hər iki modemin düzgün işləməsindən ötəri modemlərin xarakteristikaları eyni olmalıdır. Əks halda, informasiya dəyişməsi modemlər arasında baş verməyəcəkdir.

Qeyd edək ki, telefon xətlərinin keyfiyyətsiz olması və ötürülən siqnalların maneələrə rast gəlməsi modemin iş xarakterinə, yəni siqnalların keyfiyyətli və sürətli ötürülməsinə xələl gətirir.

Kompüter qoşulan modem göstərilən iki iş rejimindən birində ola bilər: verilənlərin ötürülməsi və əmrlər rejimi.

Birinci rejimdə kompüterin modemə ötürdüyü siqnal analoq siqnalına çevrilərək telefon xətti ilə ötürülür.

İkinci rejimdə isə kompüter tərəfindən xüsusi əmrlərin verilməsinə baxmayaraq, modem özü müstəqil işləyir, yəni simvollar ardıcıllığına interpretasiya (təfsir etmək və ya oxşatmaq) edərək əmrə çevirir.

Modemlər istifadə olunan kompüterlərin tiplərindən asılı olaraq daxili (elektron plata şəkilində

14

kompüterin daxilində yerləşdirilir) və xarici (fərdi kompüterə ayrıca qurğu kimi qoşulur) olurlar.

SƏS KARTISəs informasiyasını (musiqi, danışıq və s.) canlandırmaqdan ötəri kompüterə akustik sistemlər

(kolonkalar) və səs kartları quraşdırılır. Səs kartı kompüterin imkanlarını genişləndirərək ona musiqi ifa etməyi, danışmağı (xüsusi proqramlardan istifadə etməklə) və məhdud şəkildə danışığı qəbul etməyə şərait yaradır.

Səs dedikdə insan qulağının 16 Hs-dən 25000 Hs-ə kimi hava titrəyişini qəbul etməsi başa düşülür. Səs müxtəlif tezliklərdə olub, amplitudası və fazası ilə xarakterizə olunur.

İndiki zamanda dərəcəsindən asılı olaraq (8 və ya 16 bitlik) səs kartları mövcuddur. İstifadəçi çalışmalıdır ki, istifadə etdiyi səs kartları Sound Blaster 8 (8 bitlik səs kartı üçün standart) və ya Sound Blaster 16 (16 bitlik səs kartları üçün standart) səs kartları ilə uzlaşmış olsun. Onda istifadəçi iş prosesində əmələ gələcək bütün problemlərdən yan keçmiş olar.

Əgər kompüter CD ROM və səs kartı ilə təmin olunmuşsa, belə fərdi kompüterləri multimediyalı adlandırırlar. Onlardan təhsildə, istirahətdə və əyləncədə istifadə edirlər.

ŞƏBƏKƏ KARTI (LAN)Şəbəkə kartı (və ya şəbəkə adapteri) kompüterin lokal dövrəyə qoşulmasına imkan verir. Əgər firma

və ya təşkilatda müəyyən sayda kompüterlərdən istifadə edilirsə, şəbəkə platasının köməkliyi ilə kompüterlər arasında informasiya mübadiləsi yaratmaq mümkündür.

VERİLƏNLƏRİ ARXİVLƏŞDİRƏN QURĞU (Strimmer)Bu qurğu cari işlərin periodik saxlanmasını, tamamlanmış layihə nəticələrinin arxivləşdirilməsini və

sairəni təmin edir. Bundan əlavə, qurğunun köməkliyi ilə böyük həcmdə olan informasiyanı kompüterdən kompüterə ötürmək mümkündür.

Verilənləri arxivləşdirən qurğuya misal olaraq strimmeri, maqnitooptik disk sürücüsünü, arvidi, lomega ZIP və lomega JAZZ disk sürücübrini və sairəni göstərmək olar

Strimmer (Stream) informasiyanı maqnit lentinə yazan xüsusi imkanlı maqnitafondur. Ondan sərt maqnit diskində olan informasiyanın ehtiyatda saxlanılması üçün istifadə edirlər. Əgər həddindən artıq vacib olan informasiya sərt maqnit diskindədirsə, onu strimmerdə saxlamaq məsləhət görülür.

Strimmerin kassetlləri böyük tutuma (120 Mbaytdan 5 Hbayta qədər) malikdir.

SKANERMətn və qrafiki informasiyanın surətini çıxarıb kompüterə daxil etmək üçün skaner (scaner)

qurğusundan istifadə edilir. Skaner fotoşəkil, rəsm, əl yazması, qəzet və jurnal surətlərinin kompüterdə təkrar istifadə edilməsini təmin edir.

Fərdi skanerin əl ilə işləyən, planşet və baraban növlərindən istifadə olunur. Skanerin əsas elementi yarımkeçirici lazer və yarımkeçirici işıqqəbuledicidir. Skaner mətn və ya təsvir üzərində hərəkət etdikdə kağız üzərində hərəkət edən lazer şüası mətni və ya təsviri skanerləyir və təsvirə uyğun informasiyanı işığa həssas yarımkeçiricilərdə əks etdirir. Nəticədə alınmış işıq siqnalı elektrik siqnalına çevrilir və naqil vasitəsi ilə kompüterə ötürülür. Kompüterə ötürülən siqnal özündə təsvirə uyğun olan nöqtələrin sayını və təsvirin rəngini təzahür edir. Kompüter tərəfindən alınan siqnal kompüterin daxilində rəqəm siqnalına çevrilir. Alınmış məlumat istifadəçi tərəfindən lazım gəldikdə fayl şəklində diskə yazılır.

15