NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 1 2013-11-27

Algemene Vergadering NVOG Jos Berkemeijer, 27 november 2013

Een zeker Pensioen in een onzekere Toekomst Herstel van Vertrouwen

Agenda

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 2 2013-11-27

Vertrouwen

Pensioenontwikkelingen

Nieuw Pensioencontract

Pensioenfundamenten

Conclusies

Vragen/Discussie

Vertrouwen Uw vertrouwen?

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 3 2013-11-27

De Economie, Uw Pensioen? Pensioenzekerheid?

Vertrouwen CBS Consumentenvertrouwen 1972-2012

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 4 2013-11-27

Bron: CBS 2013

Vertrouwen CBS Consumentenvertrouwen 2013

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 5 2013-11-27

Bron: CBS 2013

Vertrouwen Het vertrouwen van Europeanen in Europa

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 6 2013-11-27

Vertrouwen In de financiële Sector

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 7 2013-11-27

Bron: MarketResponse 2013

Genoemde Opvallende oorzaken • Verzekeraars: Producten • Pensioenfondsen: Risicovol Gedrag • Banken: Schuld aan Crisis

Onderzoek MarketResponse (2013)

Pensioenontwikkelingen 2003-2013

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 8 2013-11-27

• 2003: BPF’en: Van het eindloon naar middelloon

• 2005: Introductie ‘eigen bijdrage’ werknemers

• 2006: Afschaffing VUT en vroegpensioen

Pensioengerechtigde leeftijd van 62 naar 65

• 2008: Bevriezing indexatie voor drie jaar

• 2013: Kortingen, meer korting dreigt

• 2013: AOW- leeftijd van 65 jaar naar 65 jaar en 1 maand

Pensioenontwikkelingen 2014 en verder

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 9 2013-11-27

Maximale Opbouw P/J Jaar Middelloon Eindloon 2013 2,25% 2,00% 2014 2,15% 1,90% 2015 1,75% 1,55%

• AOW - 2014-2021: AOW getrapt naar 67 in 2021 (wetsvoorstel) - 2022 en verder: AOW gekoppeld aan levensverwachting

• Aanvullende Pensioenen 2014-2015 - Beperking Pensioenopbouw algemeen - Beperking opbouw als Inkomen > € 100.000 - Pensioenrichtleeftijd 67 jaar

• 2014….. - Nieuw Pensioencontract , Financieel Toetsingskader (FTK) - Wet Versterking Bestuur Pensioenfondsen - Wordt ons Pensioen meer onzeker? - Verdergaande bezuinigen en fiscalisering AOW, BTW?

Pensioenontwikkelingen Maatschappelijk en Economisch Perspectief

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 10 2013-11-27

• Aanhoudende economische crisis

• Laag renteniveau, meer beleggingsrisico’s

• Wereldwijd oplopende schuld, risico van hyperinflatie

• Onvoldoende arbeidsparticipatie, hoge werkeloosheid

• De gemiddelde levensduur blijft toenemen

• De samenleving vergrijst, ontgroent en diversifieert

• Toenemende behoefte: Arbeidsmobiliteit en arbeidsflexibiliteit

• Internationalisatie, Europa, meer toezicht, strengere wetgeving

Pensioenontwikkelingen Pensioen- en Beleggingsbubbels

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 11 2013-11-27

Hoeveel “bubbels” zitten er in een fles Champagne?

Pensioenontwikkelingen Economie: Wereldwijde Schuldbubbels

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 12 2013-11-27

Pensioenontwikkelingen Ons Pensioenstelsel ‘At Risk’

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 13 2013-11-27

27-11-2013 13

• Werkgevers willen minder risico lopen;

• Risico’s verschuiven naar werknemers

• Overheidstekort terugdringen: besparen op pensioen en zorg

• Solidariteit onder druk Discussie over doorsneepremie, verplichtstelling

• Pensioenfondsen ‘vergrijzen’ en ‘verslapen’

• Nieuwe (individuele) pensioensystemen (PPI), Multi OPF

• Beschikbare premie systemen (DC, CDC) winnen terrein

• Aanhoudende aandacht: Houdbaarheid publieke stelsel (AOW, Zorg)

• Internationale wetgeving stelt hogere eisen: Witboek, Overdraagbaarheid, ‘Holistic Balance Sheet’ IORP : 99,5% Zekerheid? QIS studies: ca. € 150 - 200 mlrd ‘tekort’

• Gebrek aan: vertrouwen, Transparantie, Communicatie

Pensioenontwikkelingen Ons Pensioenstelsel ‘In Beweging’

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 14 2013-11-27

27-11-2013 14

• Pensioen meer afstemmen op Pensioenbehoefte? • Werkbelasting afstemmen op belastbaarheid werknemer? • Gradueel met pensioen i.p.v. één pensioendatum • Inkomensbehoefte na leeftijd 85:

‒ Is levenslange indexatie wel nodig? ‒ Gericht op Zorg naast Inkomen

• Vraag: Is er behoefte aan een simpele oudedagsrekening?

Op basis van: • Behoud van solidariteit • Bodem-zekerheid • Flexibele aanwending voor

Pensioen, Ziekte, Zorg

Pensioenontwikkelingen Dekkingsgraad Pensioenfondsen NL

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 15 2013-11-27

Reservetekort

Dekkingstekort

Bron: DNB

Pensioenontwikkelingen Beleggingen en Verplichtingen

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 16 2013-11-27

Pensioenontwikkelingen Dekkingsgraad Internationaal

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 17 2013-11-27

Index

L =Liabilities: +113%

A = Assets: +60.5%

A/L = -24.7%

Global DB Asset/Liability Indicator

Source: Towers Watson a.o.

Pensioenontwikkelingen Beleggingen: Rendement Pensioenfondsen I

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 18 2013-11-27

N.B. Rendementen 2011 en 2012 zijn niet door DNB gepubliceerd Bron: DNB

Pensioenontwikkelingen Beleggingen: Rendement Pensioenfondsen II

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 19 2013-11-27

Rendement

Jaar ABP PFZW

2008 -20,2% -20,5%

2009 20,2% 17,6%

2010 13,5% 12,6%

2011 3,3% 8,4%

2012 13,7% 13,4%

Gemiddeld 5,0% 5,3% Gemiddeld o.b.v. samengestelde interest

Nabije Toekomst?

40% vastrentend à 3% 1,2% 60% zakelijk à 6% 3,6% Totaal 4,8%

Pensioenontwikkelingen Beleggingen: Beleggingen in het Buitenland

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 20 2013-11-27

Pensioenontwikkelingen DNB Indexatie Evaluatie 2008-2013

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 21 2013-11-27

Conclusies

• Volledige duurzame indexatie van pensioen blijkt niet haalbaar

• DNB Advies: Voorkom Zig-Zag Beleid, d.w.z. Indexatie gevolgd door pensioenkorting.

Bron: DNB

DNB Terugblik 2008-2013

Deelnemers Pensioen-gerechtigden

Prijsinflatie 8,84% 8,84% Indexatie 3,50% 3,10% Korting -1% -1% Indexatie - Korting 2,50% 2,1% Tekort 6,34% 6,7% IndexatieKracht 28% 24%

Pensioenontwikkelingen Nederland wordt steeds ouder

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 22 2013-11-27

Hoeveel % van de bevolking is 65 jaar of ouder I. Bij de invoering van de AOW in 1957 II. Anno 2013 III. in 2040 (prognose)

: ….% : ….% : ….%

Pensioenontwikkelingen Nederland wordt steeds ouder

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 23 2013-11-27

Hoeveel % van de bevolking is 65 jaar of ouder I. Bij de invoering van de AOW in 1957 II. Anno 2013 III. in 2040 (prognose)

: 9% : 17% : 26%

Pensioenontwikkelingen Inschatting Toekomsige Levensverwachting

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 24 2013-11-27 Presentatie Actuarieel Podium - Jos Berkemeijer - © 2013 Symetrics 24 2013-10-01

Levensverwachting

N e d e r l a n d

Verwachting

Pensioenontwikkelingen Langer Leven: AOW Consequenties

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 25 2013-11-27

Pensioenontwikkelingen Langer Leven: AOW Prognose Lange Termijn

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 26 2013-11-27

Regeerakkoord Wetsvoorstel Maart 2014

Pensioenontwikkelingen AOW Prognose Lange Termijn, Alternatieve Visie

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 27 2013-11-27

Pensioenontwikkelingen Kosten: Besparingsmogelijkheden

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 28 2013-11-27

Rapport "Werk in uitvoering bij pensioenfondsen 2012" LCP

• Totale kosten pensioenfondsen: Ca. € 5 à € 6 miljard per jaar

• Dit is ca. 20% van de totaal verschuldigde pensioenbijdrage

• Vermindering van deze kosten met 1 basispunt (0,01%): kostenbesparing van € 90 miljoen per jaar

• Daling van vermogensbeheerkosten met 25 basispunten (0,25%) kan in 40 jaar tijd leiden tot een 10% verhoging van pensioenen.

Bron: Rapport LCP

Nieuw Pensioencontract ‘Tussenvariant’ als Oplossing

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 29 2013-11-27

Uitgangspunten ‘Tussenvariant’

‒ Combinatie Nominaal & Reëel contract

‒ Ambitie: ‘Geïndexeerde’ pensioentoezegging

‒ Eén eenduidig Financieel Toetsingskader (FTK)

‒ Invaren van oude (nominale) pensioenrechten is niet meer noodzakelijk

‒ Stabiele kostendekkende premie door o.a. 10-jaars rentemiddeling

‒ Toepassing van spreidingsmethodiek (10 jaar) voor financiële schokken

‒ Transparantie (vooraf) en beleid over risico-verdeling, bufferbeleid, indexatie en kortingen

‒ Robuuste sturingselementen. Van ‘dagkoersen’ naar ‘gemiddelde 10-jaars koersen’

Opmerkingen, Aandachtpunten

Voorkomt complexiteit

Fondseigen Indexatiebeleid

Overzichtelijk, Efficiënt

? Borging nominale zekerheid?

! Solidariteit rechten Oud/Nieuw

? Voldoende stabiel? Inkoop nominale opbouw voldoende?

? Communicatie getoetst? Toekomstige onzekerheid?

Bevordert draagvlak solidariteit en duurzaamheid van regeling

Voorkomt ‘zigzagbeleid’ van indexatie en kortingen

Pensioenfundamenten Zekerheid: Pensioen = Vertrouwen

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 30 2013-11-27

Bron: Hein de Kort en de Pensioencrisis

Pensioenfundamenten Zekerheid

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 31 2013-11-27

97,5% zekerheid betekent : 1. Dat als mijn pensioen € 10.000 p/j bedraagt,

daarvan € 9.750 ook echt zeker is 2. Dat het 97,5% zeker is dat ik mijn pensioen

van € 10.000 p/j ook echt volledig krijg 3. Dat mijn pensioenfonds met 97,5% zekerheid voorkomt dat de

dekkingsgraad binnen 1 jaar onder de 100% terecht komt 4. Dat mijn pensioenfonds gemiddeld 1 keer in de 40 jaar een

dekkingsgraad van minder dan 100% heeft

Meer Informatie: UvA Zekerheidsmaatstaf

97,5%

Pensioenfundamenten Zekerheid: Rendementszekerheid

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 32 2013-11-27

Pensioenfundamenten Zekerheid: Rendementszekerheid

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 33 2013-11-27

Pensioenfundamenten Zekerheid: Rendementszekerheid

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 34 2013-11-27

Pensioenfundamenten Solidariteit: Verplicht?

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 35 2013-11-27

Bron: Pensioenfederatie 2013

Survey Pensioenfederatie 2013

Pensioenfundamenten Solidariteit: Tussen Jong & Oud?

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 36 2013-11-27

Bron: Pensioenfederatie 2013

Survey Pensioenfederatie 2013

Pensioenfundamenten Solidariteit: Transparantie & Bestuurbaarheid

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 37 2013-11-27

1. Solidariteit als basis: essentieel voor een goed pensioen 2. Solidariteit eis: Transparant en Bestuurbaar 3. Principes van solidariteit: Beschrijven.

Daarbij kan onder meer gedacht worden aan:

Beleggingssolidariteit

Werkgever-Werknemer-solidariteit

Indexatiesolidariteit (actieven, gepensioneerden/slapers)

Generatie-solidariteit

Inkomenssolidariteit

Sterftesolidariteit (langleven en nabestaanden)

Garantiesolidariteit (pensioen-bodem)

Default-solidariteit (verdeling bij faillissement werkgever)

Life-cycle-solidariteit

Gender-solidariteit (man/vrouw)

Pensioenuitruil-solidariteit

Product-solidariteit

Pensioenfundamenten Langleven Solidariteit

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 38 2013-11-27

Pensioenfundamenten Communicatie: Hoe het niet moet…..

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 39 2013-11-27

2007 2009 2013

Indexatielabel

Pensioenfundamenten Communicatie: UPO in de ‘Tussenvariant’ …

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 40 2013-11-27

Conclusies

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 41 2013-11-27

I. Het beoogde nieuwe Financieel Toetsingskader:

• Biedt een goed uitgangspunt voor evenwichtig nieuw pensioencontract voor zowel jongeren, ouderen als gepensioneerden

• Stelt solidariteit, stabiliteit, transparantie en stuurbaarheid centraal

• Moet nog verder uitgewerkt worden:

• 10-jaars spreidingsmethodiek?, Waardeoverdracht?, Inhaalindexatie? • Verankering van de Nominale zekerheid (97,5%), Bodemzekerheid? • Hoe een stabiele inkoop- en kostendekkende premie te definiëren? • Hoe om te gaan met lange termijn pensioenprognose onzekerheidsinterval? • Toetsing van communicatie (UPO nieuwe stijl)

• Pensioen blijft onzeker en is NIET kortingsrisico-vrij: Beleggingsrisico, Langer leven, IORP / Solvency wetgeving

• Blijft onder grote druk staan: Druk overheidstekort, DC-trend, Individualisering

II. De AOW-Leeftijd zal naar verwachting oplopen naar 70-75 jaar in 2045

III. Aanvullend pensioen (Tweede Pijler) dient goed aan te sluiten op AOW en Zorg

Vragen/Discussie

NVOG Algemene Vergadering -- Presentatie Jos Berkemeijer 42 2013-11-27