ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ3деңгейлі СМК құжаты ПОӘК ОӘКҚ 042-18.21.07/03-2014

ПОӘК«Тәжірибе алқаптарының

әдістемесі» пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар.

басылым

ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

5В080100 «Агрономия»

мамандығына арналған

«Ауыл шаруашылық фитопатологиясы» ПӘНІНЕ АРНАЛҒАНОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

СЕМЕЙ –2014

МАЗМҰНЫ

1. Глоссарий2. Дәрістер

3. Тәжірибелік сабақтар

4. Ұсынылатын өзіндік сабақтарының тізімі.

Кіріспе І- ІІ – ІІІ дәріс

Өсімдік ауруларын қоздыратын микроорганизмдердің табиғатта таралуы және ерекшеліктері және өсімдік ауруларын зерттейтін

фитопатология пәні

Дәріс жоспары:

1. Микроорганизмдер және қоршаған орта2. Сәулелі саңырауқұлақтар (Актиномицеттер)3. Вирустар мен микоплазмалар

Біздің планетамыздың дамуының алғашқы сатысында литосферада бос оттегінің болмағаны белгілі. Біртіндеп химиялық және бтологиялық эволюцияның нәтижесінде осыдан 3 миллиардтай жыл бұрын бір клеткалы бактериялар мен көк-жасыл балдырлар пайда болып,олар гидросфераға бос оттегін бөліп шығара бастаған.

Микроорганизмдер қоршаған ортаға тез бейімделіп кететіндіктен, табиғатта өте кең таралған.Оларды басқа организмдер тіршілік ете алмайтын ортада да кездестіруге болады. Экватордан бастап Антарктидаға дейін, органикалық заттарға бай қара топырықпен қатар шағыл құмдар мен гранит тастарда да микробтар тіршілік етеді. Ауаның сферада да микроорганизмдер кездеседі.Температурасы +60-70 жететін Гейзер қайнарлар мен тұзды суда да микробтар тіршілік етеді.Су мен топырақтың терең қабаттарында оттегісіз ортада тіршілік ететін анаэробты микробтар да белгілі.

Өсімдіктер- микроорганизмдердің тіршілігі үшін қолайлы орта. Жасыл өсімдіктер микрофлораға өте бай келетінін бірінші рет ағылшын ғалымы Бурри байқады.Ол 1 грамм картоп жапырағында 25,6 миллион , қиярда -15,4 миллион, алмада- 1,38 миллион бактерия клеткалары кездесетінін анықтады.

Микроорганизмдердің қоршаған ортаға тез бейімделуінің негізгі себебі – олар өте жылдам көбейетініндігінде .Бактерия клеткасы 25- 30 минуттың ішінде жаңа өнім бере алады.Егер бір клетка 30 минут сайын 1000 есе көбейіп отырады. Өсуіне кедергі болмаса 48 сағаттың ішінде 1 бактериядан 270 миллион клетка түзілген болар еді.

Өсімдіктер күннің энергиясын пайдалана отырып арнайы пигмент хлорофиллмен және тамыр арқылы алынатын сумен , басқада минералдық

заттарды ауадағы көмір қышқылы газымен байланыстырып, күрделі органикалық зат түзеді. Бұл афтотрофты қоректену болып саналады.

Микроорганизмдердің көпшілігі дайын органикалық затпен қоректенетіндіктен гетеротрофты организмдерге жатады. Сонымен қатар олардың арасында афтотрофты организмдер де көп кездеседі. Соңғыларының қоректенуі үшін жоғары сатыдағы өсімдіктер сияқты күн сәулесі мен көмірқышқыл газы қажет.

Біраз микроорганизмдер сутек, азот,күкірт , темір сияқты минералдық заттарды тотықтандыру арқылы қоректеніп, өздерін энергиямен қамтамасыз етеді.Бұларды хемеотрофты организмдер деп атайды.

Микроорганизмдердің өсімдіктер мен жануарларға тән және ерекше қасиеттерін ғалымдар жан жақты зерттеп, оларды микроорганизмдерге актинс мицеттер, бактериялар , вирустар , микроплазмалар жатады.

Микроорганизмдер клеткасында ядро немесе ядроға тән заттар бар екені соңғы жылдары ғана белгілі болды.Клеткада ядросы айқын көрінетін микроорганизмдерді эукароиттар немесе ядролы организмдер деп атайды. Бұл топқа саңырауқұлақтар жатады.

Микроорганизмдердің көпшілігі бір немесе бірнеше клеткадан тұрады.Олардың клеткасында тірі организмге қажет барлық информациялар жинақталған.Жалғыз клеткалы микроорганизмдер қоректену ,тыныс алу, көбею, тұқым қуалау сияқты күрделі процестерден өтеді.

Микроорганизмдер қоректік затты бүкіл денесімен сору арқылы қабылдайды.Егер қоректік заттар ірі молекулалардан құралып , клетка қабықша арқылы өте алмайтын болса, микроорганизмдер өздерінің ферменттері арқылы оларды ыдыратып , жеңіл қорытылатын қосынды ларға айнадырады.

Микроорганизмдердің өсіп-өну жылдамдығы температураға байланысты болатындықтан , олар бірнеше топқа бөлінеді. Психрофилдер- немесе төменгі температуралық оптимумы +25-25, иаксимумы +30-35 .Мезофильдер- немесе орташа температурада өсуге бейімделген микроорганизмдердің температуралық минимумы - +45 жетеді. Алтермофильдер тобы өте жлғары температурада өсуге бейімделген.Олар -20 -30 жағдайда өсіп жетіледі.Термофильдердің температуралық оптимумы - +50-55 , максимумы - +80.

Микроорганизмдер төменгі температурада өнбейді, тыныштық қалпын сақтайды.Бірнеше тәулік бойы – 90 ұсталған микробтар тіршілік қабілетін жоймай, қолайлы ортаға тап болғанда өсіп-өніп , көбейе береді. Көптеген Микроорганизмдер +60-70 температурада 15-20 минут қыздырғанда тіршілік қабілетін жоятын болса, ал кейбіреулері үшін 100 температурада керек. Кейбір микрооранизмдерді жою үшін оларды +100-120 температурада бір-екі сағат автоклавта ұстау қажет.

Сәулелі саңырауқұлақтар.(Актиномициттер)

Актиномициттер бір клеткалы микроорганизм. Актиномициттер коптеген ортақ қасиеттеріне орай бактерияларға өте ұқсас келеді, ал кейбір ерекшеліктері оны саңырауқұлақтарға жақындата түседіү Олар зең саңырауқұлақтары секілді тарамдалған жіпше пішіндес мицелийден құралады. Мицелицлердің ұзындығы 600 микронға дейін жетеді. Нағыз актиномитциттердің мицелийдері өте жақсы жетілген, бірақ оларды жеке клеткаларға бөлетін перде болмайды. Сол себептен бір клеткада бірнеше ядро болуы мүмкін.

Актиномициттері көбінесе жыныссыз жолмен, споралар арқылы көбейеді. Олар пішіні әртүрлі арнайы бұташаларда түзіледі. Спорангий деп аталатын жеміс органдарында споралар түзетін актиномицеттер кездеседі. Олардың спораларының полярлы талшықтары болады. Қолайлы жағыдайда споралар өсіп бірнеше өскін береді. Ол өскіндер тарамдалған мицелиге айналады.

Бактерияға ұқсас келетін актиномицеттер әуелде тарамдалған жіпше түрінде болады да, кейін олар таяқша немесе шар пішіндес жеке клеткаға бөлшектенеді. Микробактерия туысына жататын актиномицеттер бөлшектену мен бірге бүрлену арқылы да көбейеді.

Актиномицеттер жасанды қоректік субстраттарда жақсы өседі. Олардың колониясының реңінен күн сәулесі спекторының барлық бояуларын кездестіруге болады. Нағыз актиномицеттердің колониясының консистенциясы тығыз келеді, ал микробактерияларікі – иленген қамыр таріздес болады.

Актиномицетер топырақта, іріменен өсімдік қалдықтарында кездеседі. Ферменттік қасиеттері өте күшті болғандықтан, олар басқа микроорганизмдер пайдалана алмайтын клетчаткада мол у заттармен қоректеніп, оларды қарапайы қосылыстарға дейн ыдыратады.

Актиномицеттерден медитцина, мал дәргерлігі салаларында кең қолданылатын стрептомицин, биомицин, тетрациклин басқсда антибиотиктер алынады. Соңғы жылдары олардан өсімдік ауыруларына қарсы қолданылатын полимиксин,касугами, актидион, фитобактериомицин тәрізді антибиотикрер шығарылуда. Кейбір актиномициттер адам мен жануарлардың және өсімдіктердің ауыруларын қоздырыалы.

Вирустар мен микоплазмалар

Вирустарды электронды микраскоппен 20 – 100 мың есе үлкейту арқылы ғана көруге болады. 1892 жылы орыс ғалымы Д.И. Ивановский темекінің мозаика ауыруын тудыратын бактерия сүзгіштерінен өтіп кететін, жаратылысы жұқпалы ауыру қоздыратын микроптарға ұқсас организмдер екенін анықтады. Бұл организмге вирус немесе сүзгіден өтетін у деген ат береді.

Ағылшын ғалымы У.Стенли мозайка ауыруына шалдыққан темекі шырынын химиялық жолмен тазалау арқылы вираустың таза препаратын алды. Оны қышқылдандырып тұнбаға түсетін кристалды белокқа айландырды. Осы кристалдың ертіндісі жапырағына жағылған сау темекі екі үш күннен кейін мозаика ауыруына шалдықты.

Электронды микроскоп арқылы вирустардың марфологиялық қасиеттері толық зерттелді. Өсімдік ауыруларын қоздыратын вирустар, жіпше немесе шар пішіндес. Таяқша вирустың ұзындығ 55 ммк 1250 ммк дейін жетсе, ал шар пішіндестерінің диаметрі 30ммк аспайды (1 миллимикрон миллиметрдуің миллионнан бір бөлігі).

Вирстардың химмиялық табиғатты әр түрлі. Темекі мозаикасының вирусы жалаң протеидтен тұрса, ал көпшілік вирустарының құрамында нукелеин қышқылдары мен (ДНҚ РНҚ) қатарар белоктар да болады.

Бактериялар мен актиномицеттер клеткалардың бөлінуі арқылы көбейсе, ал вирустар басқаша жолмен өседі.Өсімдік ,жануарлар мен адам организмінде вирус бөлшектері бірден белок пен нуклеин қышқылы бір клеткадан екіншісіне ауысып ,оданда жана вирустың бөлшектері пайда болады. Клеткадағы қоректік зат біткен кезде вирустардың көбеюі тоқталып олар тыныштық қалпына көшеді.

Вирустардың табиғаты туралы ғалымдар белгілі бір тұжырымға алі келген жоқ. Зерттеушілердің көбі вирустарды тірі организм деп есептемесе, ал кейбіреулері оны өлі табиғат өкіліне қосады.. Мұндай екі ұшты пікірлер

вирустардың кейбір физикалық қасиеттеріне орай туып отыр. Себебі клеткадан тыс вирустарда еш.андай тіршілік белгісі байқалмайды,көп уақыт тіршілік белгісі байқалмайды.

Қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына төзімділік қабілеті барлық вирустарда бір деңгейде бола бермейді. Кейбір вирустар +80-90 та 10 мин қыздырғанда тіршілік қабілетін жоятын болса,ал бағзы біреулерінің өлі дүниеге айналуына,+37-50температура жеткілікті.

Микроорганизмдердің денесінде вирустардың паразитті тіршілік етуге бейімделген түрлері де болады. Бактерияларда тіршілік ететін вирустарды –бактериофак, ал актиномицеттерде кездесетіндер актинофак деп аталады.

Фактардың өзіне тән құрылысы болады.Олардың сыртқы тұрқы шөміш пішіндес.Басы-көп қырлы, домалақтау немесе сопақша, кейде таяқша пішіндес, жұқа пластинка тәрізді 5-6 өсінділермен бітеді. Оның сыртқы белоктан құрылған қабықшалармен көмкерілген, ішінде 1-2 ДНҚ немесе РНҚ жіпшелері болады. Фагтың құйрығындағыпластинкалары спираль тәріздес белоктардан тұрады.

Фаг ұзын талшық пластинкалар арқылы микроорганизмнің клеткасына жабысады. Арнайы ферменттермен клетка қабығын ерітіп, оған өзінің ДНҚ немесе РНҚ жібереді. Фагтың нуклеин қышқылдары микроорганизм клеткасының зат алмасуын өз қажетіне орай өзгертеді. Осы жолмен микроорганизмнің бір клеткасында жүздеген немесе мыңдаған фагтар пайда болады. Зақымданған клетка қабықшасы еріп, фагтар босап шығады да, басқа сау клеткаларға жұғады.

Сонымен қатар микроорганизмдердің табиғатына бейімделген фагтар болады. Кейде бір бактерияларда олардың бірнеше түрлері кездесуі мүмкін. Топырақта тіршілік ететін көптеген микроорганизмдер де фагтармен зақымдалады. Антибиотиктермен басқа да препараттар шығару кезінде, олар микроорганизмнің культурасын зақымдап, кейде бағалы штаммаларды жойып жібереді. Осы себептерден жаңа штаммалардың фагқа беріктілігі тексеріледі.

Микоплазмалар эволюциялық сатыда бактерия мен вирустардың арасында тұрған организмдер. Олар дөңгелектеу, жұлдыз немесе жіпше пішінді. Вирустардан бір ерекшелігі бұл организмдерді қолдан жасалған орталарда өсіруге болады. Микоплазма бөлшектерінің молшері 20-2000мкм дейін жетеді.

Микоплазмалар өсімдіктердің флоема клеткаларын зақымдап, оларды сары ауруға шалдықтырады.

Вирустармен микоплазмалар адам мен жануарлардың да көптеген жұқпалы ауруларының қоздырғышы ретінде белгілі.

Саңырауқұлақтар

Саңырауқұлақтар дүниесі өте бай.Олар сырт пішіні әр түрлі жүздеген мың түрге жататын хлорофильсіз гетеротрофты организмдерді біріктіреді.Бұл топқа тек микроскоп арқылы көрінетін,мөлшері бірнеше микроннан аспайтын микромицеттермен қатар орманда,ылғалды жерлерде жиі кездесетін қалпақты саңырауқұлақтар сияқты макромицеттер де жатады.Әр алуан систематикалық кластарға ажыратылатын саңырауқұлақтарды бір топқа біріктіретін жалпы қасиет-олардың денелері тарамдалған жіпшелерден- мицелийден тұратындығы.Мицелийдің көлденеңі бір микроннан ондаған микронға дейін,ал ұзындығы бірнеше микроннан ондаған сантиметрге дейін жетуі мүмкін.Саңырауқұлақтардың клеткасының құрылысы бактерия мен актиномицеттердікінен күрделірек келеді.Клетка қабықшаларды целлюлоза мен пектин заттарынан және кей жағдайда насекомдардың хитиніне ұқсас смола мен азот заттарынан тұрады.Оның ішінде жұқа қабықшамен көмкерілген ядро болады.Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтар үлкен бір клеткадан тұрып,көлденең перделермен бөлінбейді.Сол себептерден олардың клеткасында бірнеше ядро кездеседі.Жоғары сатыдағы сағырауқұлақтардың мицелийлері көлденең перделер мен бірнеше клеткаларға бөлінеді.Олардың клеткасында бір немесе бірнеше ядро болады.Қоректі затты саңырауқұлақтар бүкіл денесі арқылы сорады.Олардың ферменттік аппараты жақсы жетілген.

Цитоплазмада клетчатка мен пектин заттарын ыдырататын,крахмалды гидролиздейтін,белок пен майларды жай қосылыстарға айналдыратын ферменттер бар.Саңырауқұлақ клеткасының протоплазмасында хлоропласт немесе басқа пластидтер болмайды.Клетка шырыны ерітілген көміртегінен,пигменттермен қатар ферменттерден тұрады.Қоректік заттардан онда гликоген мен валютин болады,кейде май тамшылары кездеседі.Саңырауқұлақтар споралар арқылы жынысты және жыныссыз жолмен көбейеді.Көбею жолдарына және ерекшеліктеріне байланысты төменгі және жоғары сатыдағы саңырауқұлақтар деген екі үлкен топқа бөлінеді.Сонымен қатар,олар нағыз саңырауқұлақтар және миксомицеттер деп те екіге бөлінеді.Нағыз саңырауқұлақтар 4 классқа бөлінеді.

IV- V дәріс

Микроорганизмдер және өсімдік ауруларын зерттейтін ғылым – фитопатология , және оның даму тарихы

Дәріс жоспары:

1. Өсімдіктер ауруларын зерттеген ғалымдар2. Өсімдік ауруларының себептері.3. Өсімдік ауруларының белгілері

Өсімдіктердің әр түрлі ауруларға шалдығатыны ерте заманнан белгілі болған.Біздің заманымызға дейінгі 460 жылдары Демократ егінді қаракүйе ауруынан қорғау үшін астық дақылдарының тұқымын қоян капустасының шырынымен улау керек екенін жазған.Бірақ талай ғасырлар бойы өсімдік ауруларының пайда болуының негізгі себебі белгісіз болып келді. 18-19 ғасырларға дейін өсімдік ауруы оның шырынының бұзылуынан немесе әртүрлі бөртпелерінің әсерінен пайда болады деген болжам бел алып келді.Бұл жаңсақ пікір көпке дейін өсімдік аурулары туралы ғылымның еркін дамуына тұсау болды. Ағайынды Тюландардың басқа да ғалымдардың жүргізген тәжірбиелері өсімдік аурулары мен саңырауқұлақтар дамуының арасында байланыс бар екенін көрсетті.Антон де Бари тәжірибе жүргізудің жаңа әдістерін қолданды.

Өсімдік ауруларын зерттеуде А.де Баридің шәкірті орыс ғалымы Ворониннің(1838-1903) еңбегі үлкен.Ол капуста қиласының даму циклын зерттеу арқылы ауруды саңырауқұлақ қоздыратынын анықтады.Күнбағардың тат ауруын жан-жақты зерттеп,өсімдіктің осы кеселімен күресудің тиімді жолы ауруға төзімді жаңа сорттар шығару керектігі туралы тұңғыш рет ғылыми дұрыс тұжырым жасады.М.С Воронин шай бұтасы мен ит бүлдіргеннің экзобазидиоз ауруын сол кезге дейін ғылымға белгісіз болып келген экзобазидиум туыстығына жататын саңырауқұлақтар қоздыратынын анықтап,олардың тіршілік циклдарын жете зерттеді.Антон де Бари мен Ворониннің ашқан жаңалықтары өсімдіктер аурулары туралы ғылымның қалыптасуына негіз болды.Бұл ғылым саласы фитопатологиядеп аталды.Ағылшын ғалымы Берилл 1882-83 жылдары алмұрттың күйік ауруын бактериялар қоздыратынын анықтады.Өсімдіктер бактериоздарын жан-жақты зерттеу арқылы ғылымның осы саласының қалыптасып,дамуына ағылшын ғалымы Эрвин Смит те (1854-1927) үлкен үлес қосты.1892жылы орыс ғалымы Д.И. Ивановский (1864-1920) өсімдік ауруларының сол уақытқа

дейін белгісіз болып келген жаңа қоздырғышын ашты.Бұл бактерия сүзгісінен өтіп кететін өте ұсақ организм,анығырақ айтқанда вирустар еді.Кейіннен вирустар адам мен жануарлардың аса қауіпті жұқпалы ауруларын қоздыратыны анықталды.

Россияда фитопотологияның дамуы А.А Ячевскийдің (1863-1932) есімімен тығыз байланысты.Бұл ғалым Россияның патшалық дәуірінде фитопотология лабораториясын ашып,ауыл шаруашылығы дақылдары мен орман және жабайы өсімдіктер ауруларын анықтап,оларды қоздыратын саңырауқұлақ түрлерін зерттеу ісінің ғылыми жүйесін жасады. «Өсімдік аурулары туралы мәліметтер»атты ғылыми еңбектер жинағын жыл сайын шығарып тұрды. Фитопотология ғылымы Совет заманының алғашқы кезеңінен бастап күрт дамып,ауыл шаруашылығы өндірісінің алдында тұрған күрделі міндеттерді шешуге өз үлесін қосты. А.А Ячевскиймен қатар, А.А. Потебия (1870-1919), В.А.Траншель (1868-1941), Н.А Наумов(1885-1959), А.С. Бондарцев (1877-1968), Т.Д. Страхов (1890-1960) т.б ғалымдар фитопатологияның ғылым ретінде қалыптасуына көп еңбек сіңірді.Бұл ғалымдар ауыл шаруашылық дақылдарының ауруларын жан-жақты зерттеп, олармен күресу шараларының ғылыми жүйесін анықтады, фитопотология мамандығы бойынша көптеген кадрлар дайындап шығарды.Н.А.Наумов фитопотологияда биологиялық бағыттың дамуына үлкен үлес қосты.Ол жазған «Микология мен фитопотологияның зерттеу әдістері», «Ауыл шаруашылық дақылдарының аурулары» басқа да монографиялар осы күнге дейін өзінің құнын жоймай,мамандар үшін аса қажет анықтама кітап болып отыр.

А.И.Боргардт 1932 жылы астық дақылдарының күйе ауруларымен күресудің толық жүйесін ұсынды. Осы жүйені ауыл шаруашылық өндірісіне толық ендірудің нәтижесінде астық шаруашылығына қаракүйеден келетін шығын күрт төмендеді.Егер 1930-1940 жылдарға дейін астық дақылдарының түсімділігі қаракүйе ауруының кесірінен 20-30 процентке дейін кемісе,қазір бұл өсімдік кеселі республикамыздың көптеген облыстарында мүлде кездеспейді.Отанымыз А.И. Боргардтың еңбегін жоғары бағалап,оған СССР Мемлекеттік сыйлығын берді.Өсімдік бактериоздарын зерттеу В.П. Израилский, М.В.Горленко,К.И. Бельтюковалардың атымен де тығыз байланысты.Вирусология ғылымының дамуына Д.И.Ивановскиймен қатар К.С Сухов,М.С.Дунин,В.Л.Рыжков,А.Е.Проценко,Ю.И. Власов т.б ғалымдар көп үлес қосты.М.С.Воронин,А.А. Ячевский,А.А. Потебия,Н.А Наумов басқа да микологтар негізін қалаған Паталогия ғылымы қазір барлық одақтас республикаларда қарыштап дамуда . Республикамыздағы өсімдік аурулары туралы алғашқы мәліметтерді Н.Г.Запрометовпен П.Г.Естифеевтің еңбектерінен кездестиремиз.Соңғы

автордың 1925 жылы Алматыда басылып шыққан «Жетісу облысында өсірілетін мәдени және жабай өсімдіктердің аурулары » деген кітабында былай деп жазылған: « тарының қара күйесі барлық жерде таралған.Ол өнімнің 10-100 процентіне дейін жойып, тек тарымен ғана қоректенетін қырғыздарды (қазақтарды-М.Қ.) ашаршылыққа душар етеді». 1930-40 жылдары Қазақстанда микологиялық зерттеулер жүргізген Г.С.Неводовский мен Л.С.Гутнер өсімдіктердің ауруларын қоздыратын көптеген саңырауқұлақ түрлерін анықтап,есепке алды.Ол СССР тереториясындағы қаракүйе саңырауқұлақтарының 304 түрінің 51 Қазақстанда өсетін өсімдіктерде таралғаның анықтады.Республикамызда саңырауқұлақтар флорасын жіті зерттеу ісіне С.Р.Шварцман,Б.Қ.Қалымбетов т.б ғалымдар көп еңбек енгізді.Олар «споралық өсімдіктердің флорасы» деген атпен ғылыми еңбектерің бірнеше томдық монографиясын басып шығарды.Бұл еңбекте өсімдік ауруларын қоздыратын саңырауқұлақтардың ,биологиялық ,морфологиялық ерекшеліктері , ареалдары басқада толып жатқан өзіндік қасиеттері жан-жақты тұжырымдалған. Қазақстанда тың жер иелену кезеңі фитопотология ғылымының күрт дамуына ықпал етті.Бұл салада қазақ өсімдік қорғау,ғылыми -зерттеу институтының ұйымдастырушысы,бір кездегі директоры,ауыл шаруашылық ғылымының докторы Ж.Т.Женбаевтың еңбегі ерекше. Ол Қазақстанның солтүстік облыстарында егілетін бидайды кездесетін ауруларды толық зерттеп , олармен күресу шараларының ғылыми жүйесін өндіріске енгізді.Сонымен қатар салқын ауалы солтүстік облыстарда еккен жүгері тұқымының зеңдену ауруына шалдығу себептерін анықтады,бұл кеселмен күресу шараларын белгіледі.

Өсімдік ауруларының себептері. Т.Д.Страховтың анықтамасы бойынша: ауру -өсімдіктерде потогенді организмдер мен қоршаған ортаның қолайсыз жағдайынан пайда болып,өзгеріп отыратын,олардың қалыпты физиологиясы мен құрылысына , түсіміне ерекше әсер ететін құбылыс.

Өсімдіктердегі қалыпты физиологиялық процестерді әр түрлі физиологилық процестердің әр түрлі аурудың әсерінен бұзылу ерекшеліктерін бірнеше топқа бөлуге болады. Фотосинтездің төмендеуі ауру қоздырғыштарының әсерінен хлорофиль зақымдалып фотосинтездің екпінділігі төмендейді.Хлорофиль дәндерінің зақымдалуынан жапырақтар мен сабақтарда алуан түрлі дақтар пайда болып олардың фотосинтезге қатысатын түрлері азаяды.Осы себептен клеткаларда жүретін синтез процесінің жылдамдығы азаяды өсімдіктердің өсуі баяулап түсімділігі азаяды. Өсімдіктің тыныс алуының өзгеруі ауруға шалдыққан өсімдіктердің тыныс алу екпінділігі артып,қорға жиналатын органикалық заттар ысырапқа

өшырайды. Кейде аурудың әсерінен зәрлі заттар бөліп шығып клеткалар өсімдік органдары клеткалар уланады.тыныс алу кезінде бөлініп шығатын энергия өсімдік органдарымен ткандерін қыздырады.Өсімдіктің тыныс лу жылдамдығы төмендеген жағдайда қорға жиналатын заттардың синтезделу күрт азайып өнімнің түсімділігі кемиді,сапасы нашарлайды. Өсімдік органдарының су және қоректік заттармен қамтамыз етілуінің бұзылуы.Фотосинтездердің нәтижесінде жапырақта түзілетін органикалық заттар төменгі ағыс жолыме н тамыр,жеміс пен түйнекке,масаққа т.б жинақталады.Тамыр жүйесі ауруға шалдыққанда жоғары ағыс жолымен немесе ксилемамен су жүрмейтіндіктен өсімдіктер солып біртіндеп қурайды.Флоэма жолдары ауруға шалдыққанда фотосинтез нәтижесінде түзілетін органикалық заттардың мөлшері жапырақта көбейіп, қор жинақталатын органдарға ақпайды.Осының салдарынан өсімдіктің түсімділігімен қатар өнімнің сапасыда нашарлайды.Бұл жағдай көбінесе өсімдіктер вирус ауруына шалдыққанда байқалады.Солу органдарын бактериялар мен саңырауқұлақтар қоздырып су жүретін түтікшеледі бітеп тастайдықтан оларды трахеобактериоз жән трахеомитоз деп атайды. Клетка мембранасының еріп кетуі.Ауру қоздыратын әсіресе микроорганизмдердің бактериялардың әсерінен өсімдік клеткаларының мембранасы еріп кетеді.Осының салдарынан қоректік заттармен суға бай органдар тез

шіріп бұзылады.Бұл ауру картоп,сәбіз,қызылша сияқтыларда жиі байқалады. Өсу заттарының синтезделуінің бұзылуы. Өсу заттары аз синтезделсе әрі жеткіліксіз болса өсімдіктердің өсуі нашарлайды.Олар шектен тыс түзілсе өсімдіктердің кейбір органдары қаулап өседі немесе клеткалар мөлшерден артық бөлініп әр түрлі ісіктер немесе буылтықтарм паайда болады. Өсімдік ауруларының белгілері

Ауру қоздырғыштарының әсерінен өсімдік органдарында потологиялық аурулар пайда болады.Инфекцияға өсімдіктің белгілі бір органдары шалдықса ол жергілікті немесе локальді ауру деп аталады.Кесел өсімдіктің барлық органдарын шарпыса оны диффузиялы немесе жүйелі ауру дейді.Аурудың әсерінен байқалатын потологиялық өзгерістерді төмендегі өзгерістерге бөлуге болады. Шіру.Өсімдіктердің сумен қоректік заттарқға бай жемістері,тамыржемістері,түйнектері шырыны мол сабақтарымен жапырақтары шіріге бейім келеді.Бактерия мен саңырауқұлақтардың тіршілік ету әсерінен клетка арасындағы қабықша еріп тканьдер ботқа тәріздес қоймалжын затқа немесе жөкеге ұқсас талшықтарға, құрғақ талшықтарға ұқсайды.

Солу.Тамыр жүйесінде саңырауқұлақтар мен бактериялардың тіршілік етуінен су мен қоректік заттар жылжитын түтікшелер бітеліп өсімдіктердің өсуі баяулайды,кейде мүлде солып қалады. Құрғақшылық жылдары ауаның температурасыаса жоғары болып , аңызақ жел соққан кезде өсімдіктер солу ауруына шалдығады.Мұндай ауруға қызбаған топыраққа ерте егілген өсімдіктер де ұшырайды. Дақтар мен некроздар.Өсімдіктердің жапырақпен сабағының жемісі мен дәніні (бұршақтардың,бұтақабықшаларының) жеке учаскелерінің өлуінен оларда алуан түрлі дақтар немесе некроздар пайд болады Пустулалар.Ауруларға шалдыққан өсімдік органдарының эпидермисінің астында саңырауқұлақтар тіршілік етіп онда спораларын түзеді.Соңғылары пісіп жетілген кезде эпидермис жыртылып споралар ауаға таралады.Оларды тат саңырауқұлақтар түзеді. Ұлпа.өсімдіктің ауруға шалдыққан органдарының үстінде саңырауқұлақтардың мисселилері,конидия мен оның сабақтарынан және жеміс органдарынан тұратын жұқа ұлпалар пайда болады.Ол өсімдік ақ ұнтақ,жалған ақ ұнтақ ауруларына шалдыққанда жетілмеген саңырауқұлақтар өсімдік органдарында жысыззсыз жолмен көбейгенде түзіледі.Қаракүйе.Өсімдіктің кеселденген органдары формасы әр түрлі келетін қаракүйе тәріздес ұнтаққа немесе түйірлерге айналады.Бұл ауруға көбінесе астық дақылдарының жыныс органдары шалдыгады.Оның дәнінің немесе масағының орнына қаракүйе қалташалары болмаса түйірлері түзіледі.Бұндай өсімдік ауруының астық тұқымының масағымен қатар сабағы және жапырағыда шалдығады.Мумификация.Саңырауқұлақ мицелийлері ауруға шалдыққан органдарды торлайтындықтан олар кеміп сүректенеді.Аурудың бұл түріне қастауышы алманың монилиозы және мумификациялану жатадыІсік.Өсімдік органдарын бактериялармен саңырауқұлақтар жайлауының әсерінен клеткалар көбейеді (гиперплазия) немесе көлемі ұлғаяды(гипертрофия).Осының салдарынан тамырда түйнекте ісіктер пайда болады.Бұл топқа капустаның алма мен басқа жеміс ағаштарының және картопың түйнегінде кездесетін рак аурулары жатады.Деформациялану.Вирус ауруларына шалдыққан өсімдіктердің жапырағы мен гүлдерінің сырт пішіні ,реңі өзгереді.Жапырақ мезофилдерімен жүйкелерінің біркелкі өспеуінен жапырақтары бұйраланады қатпарланып түтікше тәріздес ширатылады.«Шайтан сыпырғышы».Қалталы және тат саңырауқұлақтардың әсерінен ауруға шалдығады.

VI - VII – VIII дәрісӨсімдік ауруларын анықтау

Дәріс жоспары:

1. Өсімдік ауруларын анықтау тәсілдері2. Өсімдік ауруларынан келетін зиян3. Инфекциясыз (жұқпайтын) аурулар4. Саңырауқұлақтар, өсімдік ауруларының қоздырғышы

Ауылшаруашылық дақылдарының ауруларымен күресу шараларын дұрыс ұйымдастыру үшін , оларды бір – бірімен ажырата білі қажет.Бұл үшін бірнеше әдістер қолданылады.

1.Өсімдіктерді көзбен жіті қараса, олардың органдарында патологиялық өзгерістер бар – жоғы байқалады.Жапырақта, сабақта,сүректе ,генеративті органдарда байқалған белгілеріне сүйеніп өсімдік ауруының қай түрі (дақ, ұлпа, пустула, т.б.) екені анықталады.

2.Өсімдіктің ауруға шалдыққан органдары лабораторияда лупа , бинокуляр немесе микроскоп арқылы зерттеліп, онда ауру қоздырғышының споралану органдарының бар – жоғы тексеріледі. Саңырауқұлақтармен зақымдалған органда мицелий мен споралану органдарынан тұратын жұқа өңез немесе ұлпа , жеміс денелері , пикнидтер, пустулалдар ,әр түрлі споралар кездеседі. Бактериялармен зақымданған органдардан тамшы эксудат бөлінеді немесе олар кеуіп ұнтаққа айналады.

3. Ауа райы құрғақ кезде өсімдіктің көптеген ауру қоздырғыштары зақымдалған органда спора түзбейді, олардың мицелийлері клетка ішінде , немесе оның аралығында қалады. Бұл жағдайда аурудың табиғатын анықтау үшін ылғалды камера қолданылады. Оны жасау үшін түбіне 1-2 қабат сорғыш қағаз төселген, стерильді сумен ылғалдандырылған Петри шынылары пайдаланылады . Ауруға шалдыққан органдар ылғалды камераға салынып, онда 20-25 0температурада 4-5 күн ұсталады. Осы мерзімнен кейін споралану органдарының түзілу процесі тексеріледі.

4. Өсімдіктің ауру қоздырғышын жасанды ортаға бөліп өсіруге тура келетін кездер де болады. Бұл әдіс, әсіресе бактериялар және жетілмеген саңырауқұлақтар қоздыратын ауруларды анықтауға өте қажет. Арнайы рецепті бойынша жасалған жасанды орта Петри шыныларына құйылады, ол қатқан соң үстіне залалданған органдардың кішкене бөлшектері немесе судағы шайындылары егіледі.

Ауру қоздыратын бактериялардың түрін анықтау үшін оның морфологиясымен қатар жасанды және табиғи қоректік орталарда физиологиялық, биохимиялық, культуралық қасиеттері зерттеледі.

Вирус ауруларын анықтауда серологиялық әдістің маңызы зор. Бұл әдіс вирус инфекциясынан сау картоп тұқымын алу үшін ауыл шаруашылық тәжірибе станциялары мен ғылыми- зерттеу институттарында кеңінен қолданылады. Өсімдік вирустарының түрін анықтауда серологиялық әдіспен қатар , электронды микроскоп және индикатор өсімдіктер кеңінен пайдаланылады.

Өсімдік ауруларынан келетін зиян

Өткен ғасырдың ортасында Батыс Еуропада картоп фитофтороз ауруына шалдықты. Соның кесірінен ирландықтар ашаршылық апатына ұшырады. Бұл елдің мыңдаған тұрғындары аштықтың құрбаны болды , көптеген адамдар шет жұртқа еріксіз қоныс аударды. Сондай-ақ ертеректе Оңтүстік –шығыс Азияда кофе дақылы көп егілетін еді. Өткен ғасырдың соңғы он жылдығында осы дақылдың көптеген плантациялары тат ауруының эпифитотиясына ұшырап, күрт жойылып кетті. Ал плантацияларда кофе өндіру экономикалық жағынан тиімсіз болды. Сонымен бірге 1890 жылдары Австралияны шарпыған өсімдіктің жалған ақ ұнтақ ауруының эпифитотиясы көпшілік елдердегі темекі плантацияларын апатқа ұшыратты.

ХХ ғасырдың бас кезінде Америка құрлығында қант құрағы мозанка ауруы тарады. Осы өсімдік ауруының салдарынан бұл өлкеде қант шаруашылығы күрт төмендеп кетті.Тек бұл ауруға берік сорттар шығарудың нәтижесінде ғана қант құрағы апаттан аман қалды.

Біріккен Ұлттар Ұйымының жанындағы ауыл шаруашылық , азық-түлік проблемалары туралы комиссияның мәліметіне қарағанда дүние жүзіндегі әр түрлі өсімдік ауруларының кесірінен картоп өнімі 88,9 млн тонна немесе 11,6 процентке кемиді.Бұл шығынды ақшаға шақсақ – 3,4 млрд. доллар. Ал астық дақылдарының түсімділігі алуан түрлі өсімдік ауруларының әсерінен 5-6 процентке кемиді екен.

Ал Америка Құрама Штаттарында ауыл шаруашылық дақылдарының түсімі тек қана өсімдік ауруларының кесірінен 3 млрд. долларға кемитін көрінеді.

Біздің елімізде де осы ғасырдың алғашқы кезеңдерінде астық дақылдарының өніміне қаракүйе ауруынан келетін зиян көп болды. Бұл өсімдік ауруы дәнді дақылдардың түсімділігін 10-15, кейде 20-30 процентке дейін кемітетін еді. 1950-1960 жылдары қаракүйе ауруымен күресудің ғылымға негізделген шаралар жүйесі өндіріске кеңінен ендірілуіне байланысты, қазір ол егін шаруашылығына айтарлықтай зиян келтірмейтін болды.

Бірақ астық, көкөніс, жеміс дақылдарының өніміне тат, тамыр шірігі, ақ ұнтақ, таз қотыр т.б. бактериоздар мен вирус ауруларының тигізер зияны әлі де толық жойылған жоқ.

Астық дақылдарының тамыр шіруі ауруынан Алматы облысының шөл дала аймағында өсетін арпаның түсімі орта есеппен 13 процентке, ал күздік бидайдыкі 3-7 процентке кемиді.Талдықорған облыстық өсімдік қорғау станцияларының мәліметтеріне қарғанда, 1980 жылы тексерілген 36,5 мың гектар қызылша егісінің 11,4 мың гектары 31,3 % мөлшерінде тамыр жемістердің шіру ауруына шалдыққан . Демек тек осы өсімдік әсерінен қызылшаның 10 проценттен астам кеміген.

Сондай – ақ 1979-80 жылдары республикамыздың оңтүстік және оңтүстік шығыс облыстарында таз- қотыр ауруына шалдыққан көптеген алма сорттарының жемісі 90-100 процент мөлшерінде зақымдалып, оның сапасы мен қатар түсімі де төмендеп кетті . Қиярдың ақ ұнтақ , бактериоз, помидордың қара бактериоз, рак , картоптың вирус т.б. дақылдардың өсімдік ауруларынан келетін шығынның мөлшері де 10-15 проценттен кем түспейді.Шырынға бай жемстерді , картоп , сәбіз, қызылша ,басқа көкеністерді сақтау кезінде де 20-30 процент өнім шіріп, ысырап болады.

Өсімдік ауруларынан келетін шығын кейде тікелей байқалады және кейіннен білінеді. Тікелей байқалмайтын жағы сау өсімдіктермен ауруға шалдыққан өсімдіктердің түсімінің арасындағы айырма. Егер кеселге өсімдіктердің өнім беретін органдары шалдықса , онда шығын аурудың таралу процентіне тең болады. Мәселен, қаракүйеге шалдыққан астық дақылдарының масағында дән пайда болмайтындықтан , егісте ауруға шалдыққан масақтың саны қанша процент болса , өнімнің түсімі сонша процентке кемиді.Тат , тамыр шіруі, ақ ұнтақ т.б. ауруларға шалдыққан

өсімдіктердің өнімі тұтас жойылмай , белгілі мөлшерде азаяды. Аурудан келетін шығын арнайы зерттеулер немесе тәжірибе жүргізу арқылы анықталады.

Көпшілік жағдайларда өсімдік ауруы өнімнің түсімімен бірге сапасында нашарлатады. Мәселен, таз- қотыр ауруына шалдыққан алма төменгі сортқа жататындықтан, оның сату бағасы кемиді. Сонымен қатар бұл аурумен зақымданған жемістер сақтауға жарамайды. Тат , тамыр шіруіне шалдыққан бидай дәндерін технологиялық, биохимиялық қасиеттері нашарлайды.

Инфекциясыз (жұқпайтын) аурулар.

Өсімдіктердің өсуі үшін су , қоректік заттар , жарық және жылылық керек . Олардың бірқалыпты өсуіне аталғанг факторлар комплексінің белгілі бір оптимальді мөлшері қажет. Бір немесе бірнеше факторлардың оптимальді мөлшерден ауытқуы өсімдіктердің өсуіне теріс әсерін тигізіп, оның органдарында потологиялық өзгерістер туғызады. Қоршаған ортаның экологиялық факторлары, атап айтқанда ,жылылық, температура, жарық , қоректік заттардың жетіспеуінен өсімдік органдарында әртүрлі патологиялық ауытқулар болады .

Қоректік заттар тапшылығы.

Топырақта қоректік заттардың аздығынан өсімдік органдарында , сырт белгілері тұрақты келетін патологиялық өзгерістер байқалады. Мәселен, топырақта темірдің тапшылығынан сүректі жеміс ағаштарының жапырағы сарғайып немесе ақшыл тартып хлороз ауруына шалдығады. Бұл ауру көбінесе карбонатты топырақта байқалады. Мұндай топырақтағы темір өсімдікке дарымайды, байланысқан, күрделі қосылыстардың құрамында болады.

Топырақта фосфор жеткілікті болмаса картоп түйнектерінің ішінде «темір»немесе тат тәріздес дақтар пайда болады. Бұл элементтің тапшылығынан жеміс ағаштарының жапырақтары жіңішкеріп , тамыр жүйелері мен сағақтары қызғылт тартады.Топырақта калий аз болса, алдымен сүректі жеміс ағаштарының жапырақтарының шеттері сарғаяды да , кейіннен қызғылт күрең реңге боялады.

Азоттың жеткіліксіздігінен өсімдіктер жапырақтары ерте сарғаяды, сабақтары қызыл- күрең тартады, жемістері ұсақтап , мезгілсіз түсіп қалады.

Көпшілік дақылдар , әсіресе қызылша , зығыр, күнбағар т.б. бор микро элементін өте қажет етеді. Топырақта бұл микро элемент жеткіліксіз болса ,

помидор ,зығыр, темекі, жоңышқа және басқа жемістердің өсу нүктелері өледі,жапырақтары ерте солады ұрықтануы нашарлайды.Бордың жеткіліксіздігінен қызылшаның жүрекшесі шіріп , өсу нүктесі зақымданады, жас жапырақтары кенеттен солады.

Топырақта цинктің мөлшері аз болса, алдымен жеміс ағаштарының бұтақтарының ұшындағы жапырақтары сарғайып, біртіндеп төменгі жапырақтарға таралады, ал азот пен магний тапшылығынан, керсінше бұтақтың төменгі жағындағы жапырақтары сарғаяды.

Температура мен ылғалдылықтың әсері.Өсімдіктердің өсуі кезінде температура мен ылғалдылықтың жоғары немесе төмен болуынан олардың органдарында түрлі потологиялық өзгерістер байқалады. Астық дақылдары сүттеніп балауызданып пісіп келе жатқан мезгілде ауаның температурасы 30 – 40 жетіп аңызақ жел соқса, олардың жапырағы тез сарғаяды. Осының салдарынан дән дұрыс толмай, бүрісіп қалады. Астық дән салған кезде ауаның ылғалдылығы жоғарласа, дән ағып кетеді. Бұл жағдайда қалыптасып келе жатқан масақта синтездің орнына гидролиз жүріп, дән суға толады да оның қабығы жарылады.

Топрақ ылғалдылығының жоғары, температурасының төмен болуы өсімдіктердің өсуің тежейді, жапырақтың тез сарғайып, тамырдың шіріп кетуіне соғады. Жылу сүйгіш қияр, жүгері, қарбыз сыяқты дақылдар қызбаған топыраққа егілсе, көпке дейін өнбей тұқымдары зенденеді. Темекі, помидор, бұрыш көшеттерін теплициядан алып, ашық жердегі қызбаған топыраққа отырғызса, олар өспей, сарғайып кетеді.

Көп жылдық өсімдіктерге қысқа темперетура көп әсер етеді. Аязды қыста жеміс ағаштарының сүректеріжарылса, ал аязбен жылы ауа алмасып отырса, олардың қабығы діңінен ажырап кетеді.Күздік және қара бидай басқада көпжылдықшөптесін,әрі сүттекті ағаштар үсіп кетеді. Көктемде еріген қардың суы топыраққа сінбей, танапта көбірек жатып қалса, күздік астықтар сарғайып шірейді.

Суару тәртібі дұрыс сақталмаса да өсімдіктер ауруға шалдығады. Мысалы, уақытысында суарылмаған помидор сабағының жоғарғы жағы ақшыл тартып, кейіннен шіріп кетеді, жүзім жемістерінің қабығы жарылады.

Химиялық факторларыдың әсері.Жоғарыда көрсетілген абиотикалық факторлармен қатар кейде ауада кездесетін өндіріс қалдықтары, улы заттар мен пестицидтердің егін және орман шаруашылықтарында дұрыс қолданылмауының әсеріненде өсімдіктер ауруға шалдығады.

Химиялық заводттардың айналасындағы ауа құрамында күкірт андигриді көп болса, өсімдік жапырақтары ерте сарғайып, түсіп қалады. Ауада азот тотығының концентрациясы артық болса, өсімдіктердің жапрағында біркелкі таралған қара қоңыр дақтары пайда болады. Қылқан жапрақты ағаштардың инесінің ұшы қызыл қоңыр татады. Ауада фтор көп болғанда өсімдіктің жапыраө алақандарының шетімен ұшы зақымданып, онда қара қоңыр дақтар түзіледі.

Өндіріс және автомашиналар газымен ластанған үлкен қалалардың ауа бассейнінде озон көп түзіледі. Оның әсерінен өсімдік жапырақтарының өткізгіштік қасиеті нашарлайды. Осының салдарынан өсімдік жапырағы ісініп, оның төменгі және жоғарғы жағында ақшыл сұр дақтар пайда болады.

Пестициттерді дұрыс қолданбауда өсімдіктерде алуан түрлі ауруларға шалдықтырады. Гербициттердің әсерінен өсімдік жапырақтары бұйраланып, қатпарланып бойы өспей қалады, кейде сабақтары сарғайып қурап кетеді. Инсектицидтермен фунгициттерді мөлшерден артық қолданғанда өсімдік жапырақтары күйіп, кейдже толық түсіп қалады.

Инфекциясыз аурулар өсімдіктердің түсімін азайтумен қатар оалардың жұқпалы ауруларға төзімділігін нашарлатады. Мысалы аязды қыста механикалық зақымдалған алама ағаштарында цитоспороз, рак аурулары өршейді.

Инфекциясыз аурумен күресудің негізгі жолы кеселді тудырып отырған абиотикалық факторды анықтап, оның теріс әсерін жою немесе азайту болып саналады.

Саңырауқұлақтар, өсімдік ауруларының қоздырғышы

Саңырауқұлақтардың жүз мыңнан астам түрі ғылымға белгілі .олардың ішінде өсімдік ауруларын қоздыратын түрлеріде бар.Өсімдік ауруларының 80 процентке жуығын саңырау құлақтар қоздырады.

Бидай, қар бидай сыяқты астық тұқымдастардың зыянды тат және қаракүйе ауруларын,картоптың- фитофтороз,жеміс пен көкөніс дақылдарының ақ ұнтақ, переноспороз және басқа да көптеген ауруларын тудыратындар-негізінен саңырау құлақтар.

Саңырауқұлақтардың систематикалық топтарға бөлінуін негізге ала отырып төменде олар қоздыратын ауруларға қысқаша тоқталамыз.

IX-X дәріс

Тұқым және отырғызу үшін пайдаланылатын материалдарарқылы қоздырғыштары таралатын аурулармен күресу

Дәріс жоспары:

1. Тұқым арқылы таралатын аурулар2. Тұқым материялдарын химиялық жолмен өңдеу

Көптеген ауыл шаруашылық дақылдарының аурулары тұқым арқылы таралады. Ауру қоздырғыштардың ұзақ мерзім бойы тыныштық қалпында сақталуға бейімделген хламидоспора, ооспора сияқты органдары тұқымның сыртына жабысып, оларды ластайды. Мәселен, қатты қаракүйе ауруларына қоздыратын саңырауқұлақтардың хламидоспоралары астықты орған кезде тозаңданып, дән үстіне қонады. Олар дәнмен бірге қоймада қыстап шығып, көктемде топыраққа сіңірілген тұқыммен қатар өніп, жас өскіндерді зақымдайды. Астық дақылдарынан тозаңда қаракүйелері де тыныштық қалпындағы мицелий күйінде дәннің ұрығында сақталады. Тұқым арқылы аурудың тез таралуын темекінің жалған ақ ұнтағынан да байқауға болады. Біздің жерімізде тұңғыш рет 1955 жылы байқалған бұл өсімдік ауруы тұқыммен тез таралып 1966 жылы бүкіл Молдавия мен Закарпатьені және Краснодар өлкесін жайлады.

Дәнді – дақылдардың альтернариоз, гельминтоспориоз, капустамен сәбіздің, қызылшаның, т.б. дақылдардың, бір жылдық және көп жылдық шөптердің фомоз, аскохитоз, антракиоз, альтернариоз, макроспориоз, басқа да саңырауқұлақтар қоздыратын аурулары тұқым арқылы таралады. Бактериоз бен вирус ауруларының көпшілігі де тұқым мен көшеттерде және басқа да вегетативті көбеюге арналған органдарда сақталады. Инфекциямен тұқымның тек сыртқы қабықшасы ғана зақымданып қоймай кейде ауру бүкіл өсімдік органдарын қуалай таралып тұқымның ішкі қабаттарына да енеді. Оны зақымдауда насекомдардың да әсері үлкен. Бір өсімдіктен екіншілеріне инфекция, жел жаңбыр арқылы таралады. Өсімдіктерді тұқымда сақталатын инфекциядан айықтыру үшін төмендегі іс – шараларды жүзеге асыру қажет:

1) тұқым мен вегетативті көбеюге арналған материалдарға фитопотолргиялық экспертиза жасап, олардың аурулармен зақымданғаның, анықтау;

2) егуге және отырғызуғаа арналған материалдарды зақымсыздандыру3) тұқымның қайта зақымданып жол бермеу. Тұқымның ауру

қоздырғыштармен зақымданғаның тұқымдық бақылау инспекциялары анықтайды.Дәнді дақылдар тұқымының қаракүйе түйірлерімен ластану мөлшері 0.002 % асатын болса, оны егіске пайдалануға болмайды.Сонымен қатар дәннің ,қаракүйемен споралану мөлшерін анықтауға болады.Бұл үшін жүз дән алып,оларды арнайы пробиркаларға салып үстіне он мл ден су құйылады да , бес минут центрафугада мұқият шайқалады.Центрифугалау кезінде дән үстіндегі спораладың бәрі пробирканың түбіне тұнатындықтан , онда, 0.5 см куб суспензия ғана қалдырылады да қалған су төгіледі. Пипеткамен бірнеше тамшы су әйнекке тамызылып , микроскоп арқылы ондағы хламидоспорпалар саны анықталады.Бұл әдіспен қаракүйе спораларымен қатар дән үстіндегі фузарнум, гельминтоспориум, макроспориум т.б саңырауқұлақтардың конидияларын да анықтауға болады.Ауру қоздырғыштар тұқымды зақымдап, оның ішкі қабаттарында мицелий ретінде сақталады да, сыртта байқалмайды.Олар факультативті паразит болған жағдайда дәннің сырты спиртпен немесе калий перманганатының ерітіндісінде стерильдендіріліп , Петри шыныларындағы дымқыл сорғыш қағазға 25-50 тұқым егіледі де , термостатта төрт бес күн бойы 20-25 градус температурада қалдырылады. Осы мерзімнен кейін Петри шыныларын ашып қарасақ , зақымданған тұқымдардың үстіне жұқа ақшыл, күлгін-қызғылт немесе қаракөк зең пайда болғанын.Бактерния ауруларына шалдыққан тұқымдардан ақшыл мөлдір немесе сарғыш шық тәріздес тамшылар бөлінеді.

Тұқым тозаңды қаракүйемен және т.б облигатты паразиттермен зақымданса , ылғалды ортада дәннің үстінде саңырауқұлақтың споралану органдары түзілмейді.Олардың зақымданғаның анықтау үшән гистологиялық әдіс қолданылады.Тұқым натрий сілтісінің ерітіндісінде қайнатылып ,оның жармағы эндоспермадан бөлініп алынады да ,анелин бояуларымен боялады. Жарнақ жапырақшаларын бір тамшы еретіндіде әйнектің үстіне жазып микроскоп арқылы қарасақ, боялмаған өсімдік тканьдерінің арасынан көкшіл қаракүйе мицелийлерін байқаймыз.

Тұқымның вирус және бактерия ауруларымен зақымданғанын білу үшін олар теплицада немесе жабық грунтте өсіріледі, ауруға шалдыққан өсімдіктер санв анықталады.

Тұқымның инфекциямен зақымданғанын анықтау үшін физикалық және химиялық әдістерді кеңіне пайдалануға болады. Тұқымдық материялдарға фитипатологиялық экспертиза жасауда люминесценция әдісі кең қолданылады.

Тұқым мен түйнек және басқа да отырғызылуға арналған материалдарды зақымсыздандыру.

Тұқымды инфекциядан зақымсыздандыру ауру қоздырғышының биологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Егер инфекция дәннің ішіне терең енбей, оның сыртқы қабаттарында сақталса, тұқымды контактылы әсер ететін улағыштарымен тозаңдау немесе олардың судағы ерітіндісімен ылғалдап дәрілеу арқылы залалсыздандырамыз. Бидайдың қатты қаракүйесінің инфекциясы дән үстінде сақталатындықтан онымен күресуде өндірісте кең көлемде қолданылып отырылған контактылы улағыштар тиімді. Арпа, сұлы, тары басқа да дақылдардың тас және жабық қаракүйелерінің инфекциясы көбінесе дән қауызының астында сақталады. Оларды жою үшін тұқымды граноза, меркурбензол сияқты сынап – органикалық улағыштармен ылғалдап немесе формалинмен сулап дәрілеу тиімді. Бұл пепараттардың әсер ететін заты этилмеркурхлорид пен формальдегид буланып, тұқым қауызының астына енеді де, ондағы хламидоспоралардың тіршілік қабілетін жояды.

Инфекциясы тұқымның ішінде сақталатын бидай мен арпаның тозаңды қаракүйелеріне және көпшілік бактериоздар мен вироздарға контактылы улағыштар тиімсіз. Тұқымды бұл аурулардан айықтыру үшін оларды жоғарғы температурада құрғақтай немесе ыстық сумен арнайы қондырғыларда баптайды.

Астықтың тозаңды қаракүйелерімен күресуде соңғы жылдарға дейін тұқымды ыстық сумен залалсыздандыру қолданылып келді. Оның бір және екі фазалы әдістері бегілі. Бір фазалы әдісті қолданғанда тұқым температурасы 53 – 55 градус ыстық суда 6-10 мин ұсталады. Екі фазалы әдісте ол алдымен температурасы 28-32 градус суда 4 сағат бойы, ал одан кейін 52-53 градус 7-8 мин ұсталады. Тұқымды белгілі бір уақытта ыстық суда ұстау, суға шыланған дәнді кептіру, басқада жұмыстарды жүргізудің технологиясы өте күрделі және бұл мақсатқа пайдаланылатын

қондырғылардың өнімділігі төмен. Сонымен қатар, ыстық суда бапталған тұқымның өнгітігі де төмендейді. Осы себептерден бұл әдіс өндіріске кең жол таба алмады.

1970 жылдардан бастап алдымен Америка Құрама Штаттарда, кейінірек біздің елімзде, басқада мемлекеттерде астық дақылдардың тозаңды қаракүйесіне тиімді жана фунгицидтер шығарыла бастады. Оларды жүйелі фунгициттер деп атайды. Бұл препараттардың бір ерекшелігі уланған тұқым арқылы фунгицит жас өскіндердің зат алмасу процесстеріне араласып, өсімдіктерді аурулардан айықтырады. Жүйелі фунгициттердің тағы бір ерекшелігі – олардың әсерінен таңдамалылығында, яғни саңырауқұлатардың белгілі бір систематикалық тобына өте зәрлі болып, басқаларына бейтараптығы. Атап айтқанда қазір өндіріс көлемінде шығарылып отырылған витавакс, беномил, фундозол, сияқты жүйелі фунгициттер көбінесе базидиялы саңырауқұлақтар мен аскомицеттерге ғана зәрлі әсер етеді.

Тұқымды улағыштармен баптаудың бірнеше тәсілдері бар.

Құрғақ тәсіл. Тұқым улы химикаттың ұнтағымен тозаңданады. Бұл әдістің кемшілігі препараттың ұнтағы дәнге толығымен жабыспай тұқымды тиеу, түсіру кезінде тозаңдалып шашыла береді. Құрғақ тәсілмен тұқымды егіс алдында, немесе одан 1-2 айдан 5-6 айға дейін ерте улауға болады.

Ылғалдап дәрілеу. Көпшілік улағыш препараттар суда ерімейді. Осы себептен алдымен препараттың суда суспензиясы дайындалып, онымен тұқым ылғалданып дәріленеді немесе құрғақ препаратпен тозаңдалған тұқымға су бүркіліп ылғалдандырылады. Бір тонна дәнді ылғалдауға 7 – 10 литрден 10 – 15 литрге дейін су жұмсалады. Бұл әдіспен тұқымды егуден бірнеше күннен, 2 – 3 айға дейін бұрын улауға болады.

Жартылай құрғақтай дәрілеу. Бұл әдіспен сұлы мен арпаның тұқымы формалиннің ерітіндісімен уланады. 1 тонна дәнге 0,5 процентті 15 – 30 литр ерітінді жұмсалады. Уланған тұқым полиэтилен пленкасымен немесе қанармен 3 – 4 сағат бойы жабылып, тұншықтырылады. Осы мерзімде Иммунизациялау үшін пайдаланылады. Бұл препараттармен бірнеше рет бапталған өсімдіктердің кеселге беріктігі 2-3 жылға дейін сақталады. Өсімдіктерді иммундаудың тағы бір жолы-оларды патогеннің әлсіз немесе шалажансар штаммдарымен вакцинациялау. Бұл әдіс фитопатологияда кең қолдау таппағанмен, оны бірен- саран патогендермен күресу үшін теплицада көкеніс дақылдарының ауруларына қарсы қоолдануға болаы. Профессор Ю. И. Власов қиярдың вирус ауруларымен

күресу үшін өсімдіктерді оның әлсіз штаммдарымен баптауды өндіріске ұсынады.

XI –XII дәрісИнфекциясы ауа арқылы таралатын өсімдік ауруларымен күресу

шаралары

Дәріс жоспары:

1. Фунгицидтер өсімдіктерді препараттың ұнтағымен тозаңдау2. Рұқсат етілген фунгициттердің перспективалары

Фунгицидтер өсімдіктерді препараттың ұнтағымен тозаңдау, суспензиясымен бүрку арқылы қолданылады.Бірақ әдістің кемшілігі препараттардың тозаңы қоршаған ортаны ластайды,жауын тамшылары мен тез шайылып,тиімділігін жояды.Осы себептен де фунгицидтер көбінесе бүрку арқылы қолданылады.Бұл мақсат үшін тракторға тіркелетін бүріккіштермен қатар ауыл шаруашылығы авиациясы да кең пайдаланылады.Фунгицидтерді тракторға тіркелетін бүріккіштермен шашқанда 1 гектарға 200-ден 600 литрге дейін су жұмсалынады ал бау-бақшада оның мөлшері 800-ден 1000-1500 литрге дейн жетеді.Егісті авияция арқылы баптағанда судың мөлшері 50 литрге дейін төмендетіледі.Өте аз көлемді бүрку кезіндеәр гектарға шашылатын фунгицид сұйығын 5литрге азайтуға болады.

Фунгицидтер көкөніс,бау-бақша дақылдарын қорғауда кеңінен қолданылыды.Оларды тиімді пайдалану үшін аурудың дамуын қадағалап,бүкіл вегетация кезінде немесеалдағы бір-екі онкүндіктегі ауа райында болатын өзгерістерді біліп отару керек.Аурудың алдын алып қолданған химиялық препараттар тиімді.Инфекция эпифитотия дәрежесіне дейін дамитын болса 10-15 күннен кейін күту мерзімі белгіленеді.Бұл үшін көпшілік фунгицидтерге 20-30 күн жеткілікті.Осы мерзімде фунгицидтер өсімдік тканьдерінде толық ыдырап зәрсіз затқа айналады.

Фунгицидтер өсімдіктерге шашылғаннан кейін бірден жаңбыр жауса,олар су тамшыларымен шайылып кетеді де ауруға қарсылығы кемиді.Жүйелі фунгицидтер 7-8 сағат ішінде өсімдік тканьдеріне еніп үлгереді,ал контактылы препараттар қолданылғанда бір тәулік жаңбыр жаумағаны пайдалы. Құрғақ препараттармен тозаңдануды таңертең немесе кешкі салқында жүргізген жөн.

Бенлат (фундазол) 50% с.ұ.-а з беномил.Алма мен алмұрттың таз қотыр,ақ ұнтағына(1га 1-2 кг)жүзімнің оидиумы мен жемістерінің сұр шіруіне (1,5 кг\га) қиярдың ақ ұнтақ,аскохитоз,қоңыр теңбілі мен антракнозына ( 0,6-0,8 кг|га) қарсы препараттың 0,1% суспензиясы бүркіледі.Препаратпен соңғы баптаудан кейінгі күту мерзімі қияр мен жүзім үшін -7-10 күн қалған дақылдарда 20күн.

Бордо сұйығы а.з. - мыс купоросы.Ерте көктемде алма мен алмұрт,ағаштары,қарақат,құлпынай,қараған плантациялары мыс купоросы.Ерте көктемде алма мен алмұрт ағаштары қарақат құлпынай қараған плантациялары 3-4% ерітіндімен бүркіледі.Бір гектарға 30-60кг препарат жұмсалады.Бұл баптау «көкшіл бүрку» деп аталады.Ол жеміс ағаштары мен бұталары жаңадан бүрленіп келе жатқанда жүргізіледі де көп уақытқа дейін оларды таз қотыр жапырақ теңбілдену т.б.аурулардан қорғайды,цитоспороз рак монилиоз ауру қоздырғыштарын жояды.

Бордо сұйығы а.з. - мыс купоросы.Вегетация кезінде алма мен алмұртты таз қотыр,ақ ұнтақ,жүзімді,мильдью,оидиум,антракноз,(10-15 кг/га) қарақат пен қарағанды антракноз септориоз, кг/га қияр,қарбыз бен қауынды антракноз,переноспороз,аскохитоз,бактериоз кг/га қызылшаны переноспороз,церкоспороз кг/га пиязды переноспорозбен шіру ауруынан қорғау үшін пайдаланады.

ДНОК,40% еритін ұнтақ а.з. - динитроортокрезол.Ерте көктемде алма мен алмұт бақтары және жүзім плантацияларында қыстан шыққан таз қотыр,рак цитоспороз,монилиоз,антракноз,мильдью дақты некроз ауруларының инфекциясын жою үшін қолданылады.1 гектарға 30-40кг препарат жұмсалады.

Капатан 50% с.ұ.Алма мен алмұрттың (7,5-10кг/га)таз қотыр басқа да теңбілденуіне қарақат,қарлыған,құлпынайдың антракноз,септориоз тат ақ теңбілденуіне (2,5-3,5 кг\га) жүзімнің мильдью антракнозына (5,0 – 7,5 кг)помидор мен картоптың фитофтороз,альтернариоз макроспориозына 3-4и кг/га қарсы препараттың 0,5% ерітіндісі бүркіледі.Күту мерзімі – 30 күн.

Коллоиды күкірт 80% с.ұ. а.з. күкірт.Алма мен алмұрт тың (8-16кг/га) жүзімнің (9-12 кг/га) қарақат пен қарлығаның (3-4 кг/га) қияр қауын қарбыздың (4-6 кг/га) қант қызылшасының сәндік үшін өсірілетін өсімдіктердің (3-4 кг/га) ақ ұнтақ ауруларына және жүзімнің оидиумынакгга қарсы қолданылады алма алмұрт жүзім қалған дақылдар суспензиямен бүркіледі.Күту мерзімі-30күн.

Күкірт ұнтақталған.Барлық дақылдардың ақ ұнтақ ауруына қарсы гектарына 15-30 кг есебінен қолданылады.Күту мерзімі 5 күн.

Каратан 25% с.ұ. а.з. – динокон.Алма мен алмұрттың (6-8 кг/га) қарлыған,қарақат,қарбыз,қауын қиярдың (3-4кг/га) раушан гүлі мен хризантеманың ақ ұнтақ ауруларына қарсы 0,1 процентті концентрацияда қолданылады.Жеміс көкөніс дақылдары бапталғанда.Күту мерзімі 20 күн.

Купрозан (хомецин) с.ұ. а.з. - мыстың хлор + цинк.Алма мен алмұрттың таз қотыр,филлиостикоз,монилиоз (6-8 кг/га) қарлыған,таңқурайдың,антракноз,септориоз және басқа теңбілдену (3-4 кг/га) жүзімнің,мильдью , қант қызылшасының переноспороз,церкоспороз және картоптың фитофтороз,макроспориоз ауруларына қарсы (2,8-3,2 кг/га) қолданыладыюКүту мерзімі 20 күню

Мыс купоросы а.з. мыс тотығы.Бордо сұйығын қара Мыстың хлор тотығы 90% с.ұ а.з. Қараөрік,шабдалы,шие,абрикостың

клястероспориоз жапырақтың теңбілденуі мен бұйралануы (4-8 кг/га) қант қызылшасының переноспороз,церкоспороз (3,2-4,0 кг/га) қиярдың антракноз бактериоз ауруларына (2,4 кг/га) қарсы ертінді ретінде қолданылады.Куту мерзімі 20 күн.

Нитрафен 60%паста.Ерте көктемде алма мен алмұрртың таз қотыр цитоспороз,рак,абрикос қараөрік пен шиенің клястероспориоз монилиоз жапырақтың бұйралануы ауруларының қоздырғыштарының қыстап шыққан инфекцияларына қарсы әр гектарға 40-60кг препарат шашылады.

Поликарбацин 75% с.ұ. а.з. метирам Бидайдың тат қант қызылшасының церкоспороз,переноспороз картоп пен помидордың фитофтора,макроспориоз алма мен алмұрттың таз қотыр,монилиоз жапырақтың теңбілденуі ауруларына қарсы қолданылады.Бір гектарға 5кг препарат жұмсалады.Бидай егісін бүріккенде,ал қалған дақылдарда суспензия жұмсалады.Күту мерзімі 20 күн.

Полихом 80% с.ұ а.з метирам+мыстың хлорлы тотығы.Алма мен алмұрттың таз қотыры (4-8 кг/га) қант қызылшасының переноспороз және церкоспороз (2,4 кг/га) картоп пен помидордың фитофтора және жапырқттеңбілдену (2,4 – 3,2 кг/га) жүзімнің мильдью және оидиум кгга ауруларына қарсы қолданылады.Күту мерзімі 20 күн.

Топсин-М с.ұ а.з – метил.Алма мен алмұрттың таз қотыр,ақ ұнтақ (1-2 кг/га) жүзімнің оидиум жемістің сұрланып шіруі (1-1,5 кг/га) қиярдың ақ ұнтақ (0,8 – 1,0 кг/га) ауруларына қарсы суспензия пайдаланылады.Күту мерзімі қиярда 7 күн,басқа дақылдарда - 20күн.

Формалин 40% ерітінді а.з – формальдегид.Қоймаларды теплицамен парниктерді,жұмыс құралдарын дезинфекциялауға ерітінді ретінде жұмсалады.

Фталан с.ұ а.з фомит.Алма мен алмұрттың,таз қотыр,ақ ұнтақ,жапырақтың теңбілденуі (7,5 - 10 кг/га) жүзімнің,мильдью,антракноз,оидиум (5,0 – 6,0 кг/га) қараөрік,шие,шабдалы,абрикостың клястероспориоз,коккомикоз,монилиоз жапырақтың бұйралануы (5,0-7,5 кг/га) қарақат пен қарлығаның антракноз,септориз,ақұнтақ картоптың фитофтора, альтернариоз, макроспориоз (3-3,5 кг/га) ауруларына қарсы қолданылады.

Цинеб 80% с.ұ.Бидайдың тат (5 кг/га) алма мен алмұрттың таз қотыр,жапырақтың теңбілденуі ,монилиоз (4-8 кг/га) абрикос,қараөрік,шие,шабдалдың,клястероспориоз ауруларына қарсы қолданылады.Күту мерзімі 20 күню

XIII-XIV дәрісШірімеген өсімдік қалдықтарында және топырақта инфекциясы

сақталатынаурулармен күресу шаралары.

Дәріс жоспары:

1. Фитопатогенді микроорганиздердің тіршілігі2. Ауыспалы дақылдардың маңызы3. Тыңайтқыщтардың маңызы

Көптеген фитопатогенді микроорганизмдердің тіршілігі өсімдік қалдықтарымен топырақпен тығыз байланысты.Вертицилиум,Фитиум,Ризоктония,Фузариум,Гельминтоспориумтуыстарының өкілдері астық дақылдары қызылша,мақта,картоп,жоңышқа т.б. өсімдіктердің тамырын жайлап оларды ауруға шалдықтырады.Бұларға тән қасиет бірнеше өсімдіктің түрлерін зақымдауға бейімделіп,ие өсімдік болмаған жағдайда топырақта ұзақ мерзімге дейін тыныштық қалпында сақтаулы.Топырақта ауру қоздыратын жартылай паразиттісаңырауқұлақтарменқатар өсімдік қалдықтарымен қоректеніп , оларды шірітіп, қарапайым қосылыстарға дейін ыдырытатын көптеген сапрофитті микроорганизмдер тіршілік етеді. Фитопатогендер өсімдік ризосферасында тіршілік ететін микроорганизмдермен күрделі қарым-қатынасқа түседі. Соңғы жылдары ғалымдар топырақтың фунгистазистік қасиеті болатынын анықтады. Ол топырақты мекендейтін сапрофитті микроорганизмдердің биологиялық

екпінді заттар бөліп шығарумен тікелей байланысты. Сапрофиттер мен антоганистер паразитті саңырауқұлақтардың ұрықтарын өндірмей кқһөп уақытқа дейін тыныштық қалпында сақтайды.

Фитопатогенді саңырауқұлақтардың ұрықтары ие немесе басқа өсімдіктердің тамырынан бөлініп шығатын қосылыстардың әсерінен ғана өнеді. Өсімдік ауруларымен күресуде ауыспалы дақылдар жүйесінің қолдану ауру қоздырғышының осындай ерекшеліктеріне негізделген.

Ауыспалы дақылдардың маңызы. Инфекциясы топырақта сақталатын өсімдіктердің ауруларымен күресуде ауыспалы дақылдың маңызы зор. Дақылды кеңістік және мерзім бойынша алмастыра отырып, біз топырақта тіршілік ететін пайдалы немесе зиянды микроорганизмдердің көбеюіне немесе азаюына қолайлы жағдай тудырамыз. Осының нәтежиесінде егістің фитосанитарлық жағдайы өзгереді. Бірнеше мысал келтірейік.

Қазақстанның оңтүстік шығысында жүргізілген зерттеулер астық дақылдарының тамыр шіру ауруын қоздыратын гелминтоспориум сативиум саңырауқұлағының конедияларының саны көп жылдық шөптен кейін 4 – 5 есе азаятынын көрсетті. Бұл ауруға өте бейім келетін арпа бір жерге бірнеше рет егілсе, кеселдің дамуы өршиді. Мәселен, күздік бидайдан кейін егілген арпада аурудың даму екпінділігі 16.1 % , ол сол жерге екінші жыл егілгенде 32.4% , үшінші жыл егілгенде 51.6% болып, кеселге шалдыққан өсімдіктер саны 90 – 100 % ке жетті.

Ауыспалы дақыл жүйесі дұрыс сақталмай дақыл бір танапта бірнеше жыл егілсе, топырақта ауру қоздырғыштарының инфекция қоры молайып, егістің фитосанитарлық жағдайы күрт төмендйді. Соңғы жылдары Жамбыл, Талдықорған облыстарының көптеген қызылша өсіретін шаруашылықтарында, егіншілік мәдениетінің төмендігінен ауыспалы дақылдар жүйесінің сақталмауынан тамыр жемістің фузариозды шіруі көбейіп кетті. Мысалы Талдықорған облысы бойынша тамыр емістің шіруіне шалдыққан қызылша егістің көлемі 1976 жылы 2844 га, 1977жылы 4683га болса, 1978 – 1980 жылдары ол - 11256 – 14691 гектарға дейін жетті. Зақымданған өсімдіктер саны 8.72 проценттен 30.7 - 37.5 процентке көтерілді. Қызылшаның тамыр жемістерін шіру ауруынан айықтыруда егісті уақытысында суару мен топырақты қопсыдудың да маңызы зор.

Соңғы жылдары кең таралып отырған астық дақылдарын септориоз, ринхоспориоз, гелминтоспориоз ауруларының қоздырғыштары да шірімеген өсімдік қалдықтарында сақталатын. Дақыл сол танапқа қайтадан егілсе

көктемде жас өскіндер ерте зақымданады. Бұл аурулар инфекциясының жақсы сақталуына жел эрозиясынан қорғау үшін топырақты аудара жыртпай астықтардың паясын аударып жер бетінде қалдырып, қырқуышпен қопсыту өте қолайлы.

Алматы облысында жүргізілетін зерттеулер күздік бидай бір танапқа қатарынан екі жыл егілсе, ол септориоз ауруына шалдығатынын көрсетті. Апрель айының үшінші он күндігінде ауруға шалдыққан өсімдіктер саны 90 -100 % ке жетіп, бидайдың төменгі 1-2 жапырақтары тұтасымен қурап, ауру 3 -4 жапырақтарды шарпи бастады. Пардан кейін егілген күздік бидай егісінде бір – саран ғана зақымданған өсімдіктер кездесті.

Бір танапқа бірнеше ретарпа егілсе егісте ринхоспориоз, гелминоспорио ауруларының өршуі күшейеді. 2 – 3 жапырақ фазасында өскіндер 20 – 30 процентке дейін ауруғ шалдықса, түтіктену кезінде зақымданған өсімдіктер саны 90 – 100 процентке жетеді. Күздік бидаймен көп жылдық шөптерден кейін егілген арпа егісінде тек бірен саран ғана ринхоспориозға шалдыққан өсімдіктер кездеседі.

Көкеніс, бақша, дақылдарының да көптеген ауруларының қоздырғыштары шірімеген өсімдік қалдықтарында сақталады. Памидордың септориозы мен бактериозы, капуста қауданының кілегейлі және түтікше бактериоздары мен фомозы, картоптың макроспориозы, альтернариозы, фитофторасы шірімеген жапырақ пен сабақтарда сақталады. Ауыспалы дақылдар – бұл аурулармен де күресудің негізгі қырауының бірі. Зақымданған өсімдік қалдықтарын жинап, танапты қайырмалы плугтармен аудара жырту, инфекция ошактарын тұтасымен жояды. Көп жылдық жеміс жидек өсімдіктерінен қарақаттың септориозы, алманың таз қотыры, сүйекті жемістерінің клястероспориоз, коккомикоз ауруларының қоздырғыштары да жерге түскен жапырақтарда сақталады . Олардың инфекция қорын азайту үшін көктемде зақымдарды жою мақсатында жүргізілетін бүрку мен қатар жерге түскен жапырақтарды жинап, өртеп жіберудің немесе көміп тастаудың фитосанитарлық мәне бар.

Тыңайтқыштардың маңызы.

өсімдіктердің ауруларға беріктігін нығайтып, оның даму екпінділігін бәсеңдетуде органикалық және минералдық тыңайтқытардың маңызы зор. Көң немесе басқада органикалық тыңайтқыштарда фитопотогенді микроорганизмдерге антогонездік болатынын неше түрлі бактериялар, актиномицеттер және саңырауқұлақтар кездеседі.

Алматы облысының қуаң дала аймағында жүргізген тәжірбиелер аңызды парға жыртар алдында әр гектарға 20 – 30 тонна көң төгілсе, күздік бидайдың тамыр шіру ауруына шалдығуы 2-3 еседей төмендейтінін ауру қоздыратын гелминтоспориум сативум саңырауқұлағының саныда азаятынын көрсетті. Органикалық тыңайтқыштар ретінде жасыл сидераттарды еңінен қолдануға болады. Ас бұршақ, Рапс, басқада топырақтың құнарлылығын арттыратын өсімдіктерді өсіріп, оларды көктей жыртып, орнына қант қызылшасын, мақта басқада техникалық дақылдар егілсе, тамыр шіру ауруының өршуі бәсеңдейді. өсімдік ауруларының дамуын бәсеңдетуге минералдық тыңайтқыштардың, әсіресе фосфор мен каллидің әсері ерекше бір жақты азот тыңайтқыштармен қоректендіру, өсімдіктердің тат, қаракүйе, тамыр шіру ауруларына бейімділігін, ал фосфор мен калли тыңайтқыштары кеселге беріктігін арттырады. Олар бірге олданылған жағдайда сабақ склеренхимасы қалыңдап, өсімдіктің аурға беріктігі артады.

Ауыл шаруашылығы дақылдарының ауруға беріктігін арттыруда микроэлементтерді қолдану да тиімді. Астық және көкеніс дақылдарының тұқымын себер алдында цинк, мыс, марганец тәрізді элементтердің ерітіндісімен баптау олардың қаракүйе, тат, гелминтоспориоз, тамыр шіру, бактериоз, ақ ұнтақ басқа да ауруларға беріктігін арттыратыны көп жылдық тәжірибелермен анықталып отыр.

Тұқымды күн көзінде қыздыру арқылы да өсімдіктерді көптеген кеселдерден айықтыруға болады. Соңғы жылдары бұл мақсат үшін ғылымның соңғы жетістіктері кеңінен қолданылуда. Тұқымды корон разряды мен лазер және ренген сәулелерімен баптау арқылы өсімдіктердің ауруға беріктігін нығайтуға болатыны анықталды.

Өсімдік ауруларымен күресудің микробиологиялық тәсілдері.

Әр түрлі топқа жататын микроорганизмдердің арасында бір бірімен антогенездік қарым – қатынас байқалады. Кейбір микроорганизмдер өсіп- даму кезінде басқаларына зәрлі заттар бөліп шығарады. Олардың осы қасиеті адаммен жануарлардың және өсімдіктердің ауруларына қарсы қолданатын антибиотиктерді шығаруда пайдалынылады.

Шет елдерде өсімдік ауруларымен күресуде антибиотиктер жиі қолданылады. Бұл жұмыс әсіресе Жапонияда, Америка Құрама штаттарда мен Англияда, Венгриямен чехославакияда жақсы жолға қойылған.

Жапонияда шығарылатын бластицидин, косугамицин, полиоксин, антибиотиктері өсімдік ауруларымен күресуде кеңінен пайдаланылады.

Бластицидин. Стрептомицес гризеа актиномицетінен алынады. Қазір осы антибиотиктен продуценті бластицидин «S» күріштің аса зиянды ауруы перикуляриозға қарсы қолданылады.

Біздің елімізде жүргізілген зерттеулер бұл препарат жүзін жемісінің сұрғыл шіруіне, қияр мен шабдалының ақ ұнтағына, картоптың таз қотырына өте тиімді екенін көрсетті.

XV - дәріс

Өсімдіктердің ауруларға берік сорттарын шығару

Дәріс жоспары:

1. Ауыл шаруашылық дақылдарының берік сорттарын шығару жолдары

2. Будандастыру кезінде гендік инженерияны қолдану

Ауыл шаруашылық дақылдарының ауруларға берік сорттарын шығару үшін жолмен жүргізіледі: 1) өсімдік түрінің популяциясынан ауруға берік формаларды сұрыптау; 2)өсімдіктің бір түрінің немесе туысының ішіндегі ауруға бері формаларды тиімді шаруашылық қасиеттері бар формалармен будандастыру; 3) химиялық және физикалық мутагендерді пайдалана отырып, ауруға берік сорттар шығару.

Жекелей сұрыптау. Өсімдіктің поауляциясының ішінде ауруға бейім формалармен қатар, оған берік немесе тозімділері болады. Ауруға берік формаларды сұрыптау үшін дақылдың бірнеше жүздеген үлгілерін егіп, оларға ауруды қолдан жұқтырамыз. Ауруға берік үлгілер сұрыпталынып, келесі жылы күшті инфекция фонында қайтадан егіледі. Осылай бірнеше жыл сұрыптай отырып, тиімді қасиуттері бойынша бөлініп алынған жеке түрден ауруға бері сорт шығаруға болады. Бұл әдіс ертеректе өсімдіктер селекциясы жаңадан қолға алынған кезде жақсы нәтиже бергенмен, қазір тәжірибеде кең қолданылмайды. Жекелей сұрыптау әдісін селекция

жұмысына жаңадан тартыла бастаған дақылдар үшін пайдалануға болады.

Будандастыру әдісі. Өсімдіктердің ауруға беріктігі хромосомда орналасқан гендер және олардың әсері арқылы анықталады. Егер біз дақылдың ауруға бейім формасын, оған берік формасымен будандастырсақ, алынған ұрпақтардың бұл қасиетке бейімделу ерекшеліктері біркелкі болмайды. Олар ауруға берік, аралық және өте бейім семьяларға айырылады. Біріншілерінің ішінен көптеген семьяларды алып, оларды басқа шаруашылық үшін тиімді қасиеттері бойынша сұрыптаймыз. Өсімдіктердің ауруға төзімділігі немесе беріктігі тұқым қуалайтын қасиет.

Ағылшын ғалымы У.Стенли мозайка ауыруына шалдыққан темекі шырынын химиялық жолмен тазалау арқылы вираустың таза препаратын алды. Оны қышқылдандырып тұнбаға түсетін кристалды белокқа айландырды. Осы кристалдың ертіндісі жапырағына жағылған сау темекі екі үш күннен кейін мозаика ауыруына шалдықты.

Электронды микроскоп арқылы вирустардың марфологиялық қасиеттері толық зерттелді. Өсімдік ауыруларын қоздыратын вирустар, жіпше немесе шар пішіндес. Таяқша вирустың ұзындығ 55 ммк 1250 ммк дейін жетсе, ал шар пішіндестерінің диаметрі 30ммк аспайды (1 миллимикрон миллиметрдуің миллионнан бір бөлігі).

Вирстардың химмиялық табиғатты әр түрлі. Темекі мозаикасының вирусы жалаң протеидтен тұрса, ал көпшілік вирустарының құрамында нукелеин қышқылдары мен (ДНҚ РНҚ) қатарар белоктар да болады.

Бактериялар мен актиномицеттер клеткалардың бөлінуі арқылы көбейсе, ал вирустар басқаша жолмен өседі.Өсімдік ,жануарлар мен адам организмінде вирус бөлшектері бірден белок пен нуклеин қышқылы бір клеткадан екіншісіне ауысып ,оданда жана вирустың бөлшектері пайда болады. Клеткадағы қоректік зат біткен кезде вирустардың көбеюі тоқталып олар тыныштық қалпына көшеді.

Вирустардың табиғаты туралы ғалымдар белгілі бір тұжырымға алі келген жоқ. Зерттеушілердің көбі вирустарды тірі организм деп есептемесе, ал кейбіреулері оны өлі табиғат өкіліне қосады.. Мұндай екі ұшты пікірлер вирустардың кейбір физикалық қасиеттеріне орай туып отыр. Себебі

клеткадан тыс вирустарда еш.андай тіршілік белгісі байқалмайды,көп уақыт тіршілік белгісі байқалмайды.

Қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына төзімділік қабілеті барлық вирустарда бір деңгейде бола бермейді. Кейбір вирустар +80-90 та 10 мин қыздырғанда тіршілік қабілетін жоятын болса,ал бағзы біреулерінің өлі дүниеге айналуына,+37-50температура жеткілікті.

Микроорганизмдердің денесінде вирустардың паразитті тіршілік етуге бейімделген түрлері де болады. Бактерияларда тіршілік ететін вирустарды –бактериофак, ал актиномицеттерде кездесетіндер актинофак деп аталады.

Фактардың өзіне тән құрылысы болады.Олардың сыртқы тұрқы шөміш пішіндес.Басы-көп қырлы, домалақтау немесе сопақша, кейде таяқша пішіндес, жұқа пластинка тәрізді 5-6 өсінділермен бітеді. Оның сыртқы белоктан құрылған қабықшалармен көмкерілген, ішінде 1-2 ДНҚ немесе РНҚ жіпшелері болады. Фагтың құйрығындағыпластинкалары спираль тәріздес белоктардан тұрады.

Фаг ұзын талшық пластинкалар арқылы микроорганизмнің клеткасына жабысады. Арнайы ферменттермен клетка қабығын ерітіп, оған өзінің ДНҚ немесе РНҚ жібереді. Фагтың нуклеин қышқылдары микроорганизм клеткасының зат алмасуын өз қажетіне орай өзгертеді. Осы жолмен микроорганизмнің бір клеткасында жүздеген немесе мыңдаған фагтар пайда болады. Зақымданған клетка қабықшасы еріп, фагтар босап шығады да, басқа сау клеткаларға жұғады.

Сонымен қатар микроорганизмдердің табиғатына бейімделген фагтар болады. Кейде бір бактерияларда олардың бірнеше түрлері кездесуі мүмкін. Топырақта тіршілік ететін көптеген микроорганизмдер де фагтармен зақымдалады. Антибиотиктермен басқа да препараттар шығару кезінде, олар микроорганизмнің культурасын зақымдап, кейде бағалы штаммаларды жойып жібереді. Осы себептерден жаңа штаммалардың фагқа беріктілігі тексеріледі.

Микоплазмалар эволюциялық сатыда бактерия мен вирустардың арасында тұрған организмдер. Олар дөңгелектеу, жұлдыз немесе жіпше пішінді. Вирустардан бір ерекшелігі бұл организмдерді қолдан жасалған орталарда өсіруге болады. Микоплазма бөлшектерінің молшері 20-2000мкм дейін жетеді.

Микоплазмалар өсімдіктердің флоема клеткаларын зақымдап, оларды сары ауруға шалдықтырады.

Вирустармен микоплазмалар адам мен жануарлардың да көптеген жұқпалы ауруларының қоздырғышы ретінде белгілі.

Ауру қоздырғыштарының түрлері мен расаларына беріктігіне өсімдіктердің әр түрлі гендері жауап береді.Ауруға беріктігі жағынан өсімдіктердің генотиптері әр түрлі болады.Бидай туысының ішінде тат қаракүйе ақ ұнтақ ауруларына өте бейім.Тритикум аэстивиум түрімен қатар оларға берік немесе иммунды Тритикум Тимофеева.

Будандастыру кезінде гендік инженерияны қолдана отырып өсімдіктің ауруға беріктігін анықтайтын хромосом бөлшектерін түсімділігі басқа дашаруашылыққа тиімді қасиеттері жинақталған сортқа ауыстыруға болады.Алынған будан материалдарды тиімді биологиялық және технологиялық қасиеттері және ауруға беріктігі бойынша сұрыптай отырып жаңа сорт шығаруға болады.

Ауруға берік сорттар шығару үшін бір бірінен генеткалық және географиялық жағынан алыс формаларды будандастыру қажет.Бұл жұмыстың біраз қиыншылықтары бар.Әр түрлі хромосомды формаларды будандастырғанда алынатын будан көпшілік жағдайда ұрпақ бермейді.Оны жою үшін будандарды колхицинмен баптап ұрықтануын қалнына келтіреді.Мұндай керексіз қасиеттерден сортты айыру үшін оны мәдени сортпен кері будандастыру қажет

Күздік бидайдың жұқпалы ауруларға берік соттарын шығару жөніндегі жұмыс селекционер Р.А.Оразалиевтің жетекшілік етумен Қазақ егіншілік институтында жақсы жолға қойылған Инфекция фонында бұл дақылдың дүниежүзілік коллекциясының тат ауруларына беріктігі сыналып олардың ішінен оның үш түріне иммунды немесе берік формалар анықталды.Гоеграфиялық және генетикалық жағынан алыс формаларды бір бірімен будандастыру арқылы тат қаракүйе ауруларына берік шаруашылық үшін тиімді қасиеттер жинақталған көптеген формалар алынды.Жақын жылдары осы формалардың қатысуымен түсімділігі жоғары ауруға берік жаңасорттар шығарылмақ.

Зертханалық және тәжірбиелік сабақтар

Зертханалық және тәжірбиелік сабақтарда төмендеуге ауылшаруашылық дақылдарының ауруларының түрлерімен танысу

және қоздырғыштың морфологиялық ерекшелігі бойынша микроскоп арқылы көріп арнай анықтағыштардың көмегімен анықтау, сурет салу

жазу жұмыстары жүргізіледі.

Дәнді дақылдардың қаракүйе аурулары

Түсініктеме

Дәндідақылдардыңқаракүйеауруларынкәдімгісаңырауқұлақтар (Eumycota) бөліміне, Базидиомицеттер (Basidiomycetes) класына, қаракүйе (Ustilaginales) қатарынажататынқоздырғыштартудырады. Олар бейімделген паразиттер болып табылады, әрбіртүрібелгілібірдақылдызалалдайды. Ұлпаларбұзылып, түрікүйіктәріздіболады. Қаратүстітелиоспоралар (бірдәнде 8-20 млн. дана) пайдаболып, зақымдалғанжерқарайыпкетеді.

Бидайдың тозаңдықаракүйесі.Қоздырғышы: Ustilago tritici (Pers) Rostr.                           

Бидай өсіретін аудандарда жаппай таралған. Тозаңды қаракүйенің қоздырғышы екі вегетациялық кезеңде дамиды. Бидай бірінші жылы гүлдеген кезде залалданады, ауру екіншіжылы бидайдың масақтану кезінде байқалады. Бидай гүлдеген кезде ауадағы телиоспора аналықтың аузына түседі,  телиоспор одан диплоидті жіпше өсіп аналықтың түйініне енеді. Зақымданған дәннің сырттай сау дәннен айырмашылығы болмайды. Саңырауқұлақ

жіпшумагы өскіннің ішінде масақтану кезеңіне дейін диффузиялық жолмен өсунүктесінің артынан бойлапдамиды. Жапырақ қынабынан масақ бүлінген күйінде шығады, тек өзегі ғана (гүлшоғырының сағағы) сақталып қалады. Кейде жекелеген сағақтар немесе масақтар сақталады. Ауру масақтың жұқа түссіз қабығы оңай жыртыладыда, спораларжеңілшашылады. Саңырауқұлақжіпшелерітұқымда 3 жылданасауақытсақталаалады. Өсімдіктердіңзақымдануынаауаныңжоғарыылғалдылығы (60%-данастам) немесегүлденукезіндетамшылы-сұйықылғалдыңболуы қолайлы. 

 Бидайдыңқаттықаракүйесі.

Қоздырғышы: Tilletia caries (DC.)Tul.

Жаппай таралған. Ауру өсімдіктің масағының қабыршақтары аналық түйіннің үлкейінуінің әсерінен ашылып кетеді. Түйіннің ішінде саңырауқұлақтың споралары дамып жетіліп, тұздалған балықтың иісі шығып тұрады. Аурудың әсерінен тұқымның өнгіштігі төмендейді,

өнім түсімі азаяды. Егінді орып бастырған кезде қаракүйе қапшықтары (ішіндетелиоспораларбартүйін) жарылып, телиоспораларсаудәндергетүседі. Залалдануқұрал-жабдықтар, ыдысжәнет.б. арқылыдажүзегеасады. Тұқымөніп-өскенкезде телиоспоралардаөседі. Олардыңжіпшелерідамыпбидайөскінініңішінеөтеді. Өскінніңішіндесаңырауқұлақдиффузиялықжолмендамиды. Аурудыңсыртқыбелгілерібидайдыңсүттенуікезіндебілінеді. Егінорукезіндеқаракүйеқапшықтарыжарыладыда, спораларшашылыпдәндердізалалдайды.Қыстателиоспоралартұқымбетіндесақталадыжәнеөнгіштігін 5 жылғадейінжоғалтпайды. Алегінорағыкезіндетопыраққатүскентелиоспораларөнгіштігінұзақсақтайалмайды. Өскіндердіңзалалдануынатопырақтыңылғалдылығының 60% -дайболуыжәне 5-100 Стемпература, тұқымды терең сіңіру қолайлы болып табылады.

Бидайдыңергежейлі (қортық)қаракүйесі.Қоздырғышы: Tilletia controversa Kuehn.Көбінесе күздік бидайды зақымдайды. Ауру Қазақстанның оңтүстігінде, Орта Азияда және Солтүстік Кавказдатараған. Залалданған өсімдіктер баяу өседі, әрі шамадан тыс көп сабақтанады. Масақ қысқа, тығыз болады, кейде жоғарғы жапырақтардың қынабында толық немесе жартылай қалыпқояды. Масақтыңбұтақтануыбайқалуымүмкін.

Масақтатүйіндерсаныкөбейеді, оларқаракүйеніңбасқатүрлерінеқарағандаасаүлкенемес. Аурудыңқоздырғыштары топырақпентұқымдасақталады. Топырақтаөміршеңдігінұзақуақыт (3 жылжәнеоданкөп) сақтайды. Аурудыңқоздырғышыөсімдіктіөскінніңпайдаболғанкезіненсабақтанубасталғанғадейінзалалдайды. Бидайтұқымытопыраққасаязегілгендеаурукөптаралады.

Саңырауқұлақтыңөсуінетопырақтыңылғалдылығының 46-60%-дайболуыменқоңыржайтемпературақолайлы.Бидайдыбіржердебірнешежылқайталапөсіруаурудыңкөптаралуынамүмкіндіктудырады.   Бидайдыңүнді (карналдык) қаракүйесі. Қоздырғышы: Tilletia indica Mitrа

(Neovossa indicia Mand.). АуруҮндістанда, Пәкістанда, Мексикада, Түркияда, Ауғанстандажәнебасқаелдердетаралған.

Біздіңреспубликамыздабұлауруғақарсыкарантинжарияланған.Дәнзақымданғандакөбінесебүлініп, майшабақиістіспораларжиынтығынаайналады. Көбінеседәнұрығынемесежырашығызалалданады. Масақтажекелегенмасақшаларзалалданады. Оныңбелгілеріпісіпжетілукезіндеанықкөрінеді. Аурудыңқоздырғыштары (телиоспоралар) топырақтажәнетұқымдасақталады. Саңырауқұлақтопырақтаөнгіштігінкөпжылдарбойысақтайды. Өсімдіктергүлдеукезіндезақымданады. Зақымдануға 15-220 Стемпературажәнегүлденукезіндегіауаның 70-80% ылғалдығықолайлы.   Арпаның Тозаңды қаракүйесі. Қоздырғышы: Ustilago nuda (Jens) Kellerm et Swingle.

Жаппайтаралған.

Ауруқоздырғышыныңбиологиясыжәнеаурубелгілерібидайдыңтозаңдықаракүйесінеұқсас.     Арпаныңқатты (тас) қаракүйесі. Қоздырғышы: Ustilago hordei (Pers) Lagerh.

Қылтанақтанбасқамасақтыңбарлықбөліктерізақымдалып,

жұқатүссізқабықпенжабылғанқаратүстіспораларжиынтығынаайналады. Спораларбірінебірітығыз, жабысыпорналасқан, сыртқыортаныңәсеріненжекекесектергеоңайбөлінеді. Спораларөздігіненшашылмайды. Дәнастықбастыружәнеөңдеукезіндезалалданады. Залалданғандәнтұқымретіндепайдаланылғанда, аурудыңәсеріненөскіндердіңөліпқалуынанегістіксирепкетеді. Өскіндертопырақтанзалалдануыдамүмкін. Аурудыңдамуына 5-100 Стемператураментопырақылғалдылығының 60-70% болуыөтеқолайлы. Арпаның (жалғантозаңды) қаракүйесі. Қоздырғышы: Ustilago nigra Tapke. (U. medians).Білінубелгілерібойыншаарпаныңтозаңдықаракүйесіненайырмашылығыболмайды. Өзекпенқылтанақтарданбасқамасақтыңбарлықбөліктерізалалданады. Аурутұқымөнебастағанкездежұғады. Биологиялықжағынанқоздырғышқаттықаракүйеменұқсас, дәнқабықшаларындажәнеолардыңастындасақталады. Өзініңөнгіштігін 3 жылғадейінжоғалтпайды. Зақымдалғанмасақжапыраққынабынаншықпайқалады.   Сұлыныңтозаңдықаракүйесі. Қоздырғышы: Ustilago avenae (Pers.) Rostr.  

Гүлшоғырыныңбұтақшаларынанбасқабарлықбөліктерінзақымдайды. Олардыоңайшашылатынспораларжиынтығынаайналдырады. Астықбастырукезіндедәнніңқабығыныңастынатүскентелиеспораларданжіпшелерөседі,

оларгеммағаыдырапсолкүйіндекөктемгедейінсақталады. Тұқымөнебастағанкезде, геммаларданжіпшелердамыпөскіндізақымдайды.       Сұлыныңқатты (жабық ) қаракүйесі.Қоздырғышы: Ustilago kolleri Wille.

Аурудыңбелгілерісұлыбасалабастағанкездекөрінеді. Гүлшоғырыспораларжиынтығынаайналады.

Тектелиоспоралардыжауыптұратынмасаққабыршақтарығаназақымданбайды. Сондықтандааурудыңбұлтүрінжабыққаракүйедептеатайды. Гүлшоғыры бұтақшаларықысқарғандықтан жинақыболады. Споралартығызжинақталғаноңайшашылмайды.Оларегінорағыкезіндетаралады. Дәнқабығыныңастындамицелийжәнедәнніңбетіндетелиоспораларқыстапшығады. Көктемдеөскіндердізақымдайды.  Қарабидайсабағыныңқаракүйесі. Қоздырғышы: Urocystis occylta (Wallr.) Rab.

Өсімдіктіңсабағызақымданады. Сабақтыңжоғарғыбөлігінде,

кейдежоғарғыжапырақтарындажәнеолардыңқынаптарындаоңайшашылатынспораларжиналғанұзыншажарықшаларпайдаболады. Масақтыңдамуытежеледі, түссізденеді, дәнніңболмауымүмкін. Сабақұлпаныңбіркелкіөспеуінен қисайып, байламдарпайдаболады. Аурузалалданғансабанментұқымнантарайды. Аурукөктемдеөскіндердебасталып, саңырауқұлақтыңмицелийідиффузиялықжолменөсімдіктіңбарлықжерүстіндегімүшелерінзақымдайды. Аурумәденидәндідақылдардыңішіндеқарабидайүшінөтеқауыпті.  

Тарыныңқаракүйесі. Қоздырғышы: Sphacelotheca рanici – miliaceai (Pers) Bub.

Ауругүлшоғырышығабастағандабілінеді.Ауруөсімдіктердегүлшоғырыныңорнынажұқақабықшаменқапталғангүлшоғырыныңқалдықтарынантұратынақшылкүлгінтүстінемесеқоңыркіртүстізатпайдаболады. Споралартұқымментопыраққаегінорағыкезіндежұғады.     Жүгерініңтоларсаққаракүйесі. Қоздырғышы: Ustilago zeae Ung.

Аурудыңқоздырғышыжүгерініңжасұлпаларынөсімдіктіңбойы 30-40 смболғаннанбастапұлғайғаншағынадейінзақымдайды. Аурусабақты, жапырақтарды, буынаралықтарын, масағын, жербетіндегітамырларынзалалдайды.

Зақымданғанмүшелердекөлеміменпішініәртүрлібайланымдартүзіледі. Спораларжетілгенкездекаптарыжарылыпшашылады. Олартұқымдажәнетопырақтасақталады. Ауырғанмүшеге байланыстытүсімшығыныәртүрлі.  Жүгерініңтозаңдықаракүйесі. Қоздырғышы: Sorosporium reilianum (Kuhn) Mc. Alpine f. sp. zeae.

Гүлшоғырызақымданады. Собықзақымданғанда,

сыртыақнемесеқызғылтқабықшаменқапталғанспораларжиынтығынаайналады.

Гүлшоғырындажекелегенгүлдерзақымданады. Ауруөсімдіктердіңөсужағдайынашарлап, көпбұтақтаныпкетедіжәнеөнімбермейді. Телиоспораларорақкезіндедәнге, өсімдікқалдықтарынажәнетопыраққажұғады. Өскіндердізақымдайды. Ауруқоздырғышыныңдамуытемператураментікелейбайланысты.Саңырауқұлақтыңөсуімендамуынақолайлытемпература - 28-300 Сшамасында.  Дәнді-дақылдардың қаракүйе аурулары мен күресу шаралары: төзімдісорттардыөсіру; тұқымдығылыминегізделгенмөлшердежәнемерзімдесебу;тұқымдыжылыауаменжелдету; құрамындақаракүйеқапшықтары (қаттықара  күйе) жоқ  1 және 2 класстытұқымдыпайдалану; 3 класстытұқымдыпайдаланғандақара   күйеқапшықтарыныңқоспасы 0,02%-данаспауыкерек; тұқымдыдәрілеу. Тұқымдыдәрілеудіфитосараптама нәтижесібойыншажүргізгендұрыс. Дәндідақылдардыңтұқымдарысуменылғалдандырылып дәріленеді (10 л/т). Тұқымдыдәрілеу«…Тізім»регламентіндекөрсетілген дәрілерменжүргізіледі. Тапсырма:1. Бидайдың, арпаның, сұлының, жүгерініңтозаңдықаракүйесініңбелгілеріменжәнеқарабидайдыңсабақтықаракүйесініңбелгілеріментанысу. 2. Бидай, арпа, сұлыдақылдарыныңқаттықаракүйесінің, жүгерініңтоларсаќқаракүйесініңбелгілеріментанысу.3. Гербарлыќжадығаттардықарау, аурулардыанықтау, анықтаубарысынжазыпотыружәнеөсімдіктіңзақымданғанмүшелерінсуреттеу. 4. Қаракүйе хламидоспораларынмикроскопарқылыәртүрлімөлшердеүлкейтіпқарау. 5. Ішкіжәнесыртқықаракүйеауруыныңерекшеліктерінзерделеу. 6. 1 кестенітолтыру.  1 кесте -Дәндідақылдардыңқаракүйеаурулары

№р/р

Қаракүйеніңтүрі, қоздырғыштыңжүйелікжағдайы

Зақымданатындақыл

Зақымданғанмүше, аурудыңсыртқыбелгілері

Кезең

Қоздырғыштыңсақталатынжері

Күресушаралары

зақымдануы

байқалуы

                   Бақылаусұрақтары:

1. Дәндідақылдарқаракүйеніңқайтүрлерімензақымданады? Қаракүйеауруларыныңқоздырғыштарыныңжүйелікжағдайыната. 2. Қаракүйесаңырауқұлақтарыныңжіпшумағықандай?3. Қаракүйесаңырауқұлағытудырғанаурудыңбелгісіқалайаталады? 4. Қаракүйеніңқайтүрлерініңқоздырғыштарыдәнніңбетіндесақталадыжәнеқыстапшығады? 5. Қаракүйеніңқайтүрлерініңқоздырғыштарытұқым ішіндедамиды, зақымданукезеңі?6. Қаракүйеніңқайтүрлерініңқоздырғыштарыөсімдікқалдықтарында, топырақтасақталадыжәнеөсімдіктіқайуақыттазақымдайды? 7. Тұқымдыдәрілейтінулыдәрілердіңқайтүрлерінқаракүйеауруларыныңалдыналуүшінпайдаланғанжөн? 8. Дәндідақылдардыңқаракүйеауруларыменкүресушаралары.

Дәріс 13Дәндідақылдардыңтатаурулары ТүсініктемеДәндідақылдардыңтатауруларыасазияндыаурулардыңбірі. Эпифитотиякезіндекөптегенаудандардықамтып, егінтүсімінекөпшығынкелтіреді. Спораларыалысқашықтықтарғажелменұшыпбарыпаурудыңкенеттенпайдаболуынасебепкер болады. Татсаңырауқұлақтарыөсімдіктердегіассимилияциялықпроцестердібұзып, фотосинтездіазайтады, тынысалуменбуланудыжиілетеді. Мысалысабақтатыменқаттызақымданғандашығын 50%-данжоғарыболуымүмкін.Қазақстанныңнегізгіастықөсіретінаймақтарындабидай, қарабидай, арпадасабақ (жолақты) таты, бидайменқарабидайдақоңыртат, сұлыныңтәждітаты, арпаныңқортықтатытаралған, албидайдың, қарабидайменарпаныңсарытатысиреккездеседі.ДәндідақылдардыңтатауруларыныңқоздырғыштарыболыпUredinales ќатарыныњБазидиомицеттер (Basidiomycetes)класынажататынPuccinia spp. саңырауқұлағысаналады. Аурумензақымданғанмүшелердетүрлішамаменпішіндегік‰лдіреуктер (пустулалар)  пайдаболады.  Дамукезеңіндеспоратүзудіңбестүріболады: 0 –спермогонииспермацияларымен, I –эцииэциоспораларымен, II –урединиоспоралартүзу, II –телиоспоралартүзу, IV –базидии базидиоспораларымен. Жазғыспоралардепаталатынурединиоспораларжелменүлкенқашықтықтарғатаралады. Саңырауқұлақтыңжекелегентүрлеріқысқажолмен (жартылайциклмен)дамиалады, яғниолардаспоратүзудіңбелгілібөлігіғанаболады.

Татсаңырауқұлақтарыныңдаму кезеңібірнешеөсімдікте (көпқожалы) немесебірөсімдікте( біриелі) өтуімүмкін. Дәндідақылдардыңсабақ (жолақ) таты. ЖолақтаттыңқоздырғышыPuccinia qraminis Pers.  

Оларбидайдыңбарлықтүрлерін - арпаны, қарабидайды, арпабастызалалдайды. Аралықиесіболыпбµріќараќат (барбарис), магонияөсімдіктерісаналады.

Күздікдақылдарменжабайыдақылдарауруқоздырғыштарының сақталатынорны (резерваторы) болыптабылады. Спораларауаағыныарқылыбасқааймақтарғатарайды. Дәндідақылдардыңсабақтарыауруғашалдыққанда, жапыраққынаптарыменмасаққабыршақтарысирекзақымданады. Өсімдіктіңдамукезеңініңекіншіжартысында, әсіресесоңынақарай, зақымданғанмүшелердеқатарорналасқан, әуелі татқаұқсасқоңырурединиялар,  кейінқарателиопустулаларпайдаболады. Саңырауқұлақтыңдамуына ауаныңжоғарыылғалдылығы (95 – 100%) жәнежылыауа-райықолайлы  Дәндідақылдардыңқоңыртаты. ҚоздырғыштарыPuccinia triticina Erikss. syn. Puccinia recondita f. sp. tritici  бидайды, алPuccinia dispersa Erikss. syn. Puccinia recondita f. sp. secalis. қарабидайдызалалдайды.

Бидайдыңқоңыртатыныңаралықиесімаралоты (василистник), қарабидайдікі–анхуза. Олараурудыңтаралуымендамуынаәсеретпейді. Аурудыңқоздырғыштарықысқажолмендамиалады. Масақтанукезінде, кейдеодандаерте,

жапырақтардақоңыртүсті, ретсізшашырапорналасқан, дөңгелекпішінді, ұсақ, оңайшашылатынурединиялардамиды. Дамукезеңініңсоңынақарайжапырақтардыңтөменгібетіндеқарателиопустулалартүзіледі. Бұлаурутамшылы-сұйықылғалменауа-райыжылы (18-230 С) болғандажылдамдамиды. Ауружаздықдәндідақылдардазақымданғанкүздікдақылдарменжақынорналасқанда, егістіктығызболғандажәнекешегілгендекөпбайқалады. Аурудыңқоздырғыштарыкүздікдақылдардамицелийтүріндесақталады. Саңырауқұлақтыңспораларышекараласаймақтарданкелуімүмкін. Арпаныңқортықтаты. АурудыңқоздырғышыPuccinia hordei G. H. Otth.саңырауқұлағы. Көбінесеарпанызалалдайды, аларпабастасиреккездеседі.

Белгілерібидайдыңқоңыртатыменұқсас. Аралыққожасы–птицемлечник.Саңырауқұлаққысқажолмендамиалады.  

Дәндідақылдардыңсарытаты

Қоздырғышы Puccinia striiformis Westend. Бидайменарпанызалалдайды.Аралықиесібелгісіз. Бұлсаңырауқұлаққоңыржайтемпературадажақсыдамиды. Аурукөбінесеурединиялардантұратынақшылқызғылт, сарынемеселимон-сарытүстіжолақтарменкесінділертүріндебілінеді.

Ауруқаттыдамығандажапыраққынабы, сабақпенмасақ (жоғарғыгүлқабыршағы, дән, масақөзегі) зақымданады. Қоздырғышкүздікдақылдардақыстайдыжәнеаурусодантаралады.

Тәждітат. ҚоздырғышыPuccinia coronifera Kleb саңырауқұлағы. Сұлыны, қарасұлыныжәнеарпабастызалалдайды.

 Аралыққожасы–итшомырт (крушинаслабительная). Қолайлыжағдайларда (жауын-шашын, шық, 18 – 210 Стемпература)

өсімдіктіңжапырағыменжапыраққынабындамасақтанукезеңіненбастапқызғылтсарыурединияларпайдаболады.Эпидермистіңастындажылтыр, қарателиоспоралардыңдөңгелек, ромбпішінді жиынтығы ішіндеурединоспораларыбарпустулалардыайналаорналасқан. Эпидермисжыртылғанкезде олароңайшашылады. Татауруларыменкүресушаралары.Татауруыменкүресудедәндідақылдардыңтөзімдіжәнеаурудықабылдамайтынсорттарынөсірудіңүлкенмәнібар. Қажеттімөлшердеминералдықтыңайтқыштарменқоректендіріп, қодраңныңөскіндерінжоюқажет. Аурудыңтаралуынанықтауүшін 10-15 өсімдіктен 15-20 үлгіалынады. Олардықарап, зақымданудәрежесінарнаулы шкалаларарқылыанықтайды. Фунгицидтердіастыңғыжапырақтардыңзақымданудәрежесі 5-10%, үстіңгілерінікі 1% болғанжағдайдақолданады. Ауруертебасталғандажәне қолайлыауа-райыжағдайындазалалдаукөрсеткіші 2 есетөмен. Эпифитотияқаупітуғанда, егістердіфунгицидпенөңдеуқажет. Қазіргіфунгицидтерассортименті(«...пестицидтертізімінеенген») ұзаққорғанышәсерібар,тиімділігіжоғарыулыдәрілердентұрады.Тапсырма:1. Астықтағықоңыр, сабақ, сары, тәждітатауруларыныңбелгілеріментанысу.

2. Гербарлықжадығаттардықарау, аурулардыанықтаужәнеөсімдіктіңзақымданғанмүшелерінсуреттеу. 3. Татқоздырғыштарының толықжәнеқысқажолмендамукезеңдерінзерделеужәнесуреттеу.4. Микроскоппен жұмысістеуүшінқажеттіжадығаттардыдайындаужәнебидайдыңсабақтатыменқоңыртатының, сұлыныңтәждітатыныңқоздырғыштарыныңурединиоспораларыментелиоспораларынқарапкөру.5. Дәндідақылдардыңтатауруларыменкүресугеарналғанфунгицидтердіңтүрлеріментанысу.6. 2 кестенітолтыру. 2  кесте -  Дәндідақылдардыңтатаурулары

№р/н

Қоздырғыш, зақымданғандақыл

Өсімдіктіңзақымданғанмүшесі, белгілері

Аралық қожа

Аурудыңбастапқы, екіншіпайдаболукөздері

Аурудыңдамуынамүмкіндіктуғызатынжағдайлар

Күресушаралары

                                       

    Бақылаусұрақтары:1. Татсаңырауқұлақтары қоректенуібойыншақайтопқажатады?2. Татсаңырауқұлақтарындамицелийдіңқандайтүрікездеседі?3. Татсаңырауқұлақтарыныңжүйелікорны.4. Татауруларыныңбілінубелгілері.5. Татсаңырауқұлақтарыныңтолықдамукезеңіната. Толықкезеңбойыншадамитынтатқоздырғышыныңтүрлеріната. 6.Қысқажолмендамудыңерекшелігіжәнеқоздырғыштарыныңтүрлеріната. 7. Аралықдақылдардататқоздырғыштарыныңқандайсатыларыдамиды?8. Дәндідақылдардыңтатауруларыменкүресушаралары.Дәріс 14Дәндідақылдардыңтамыршірігіжәнедақауруы Түсініктеме Біріншіжәнеекіншітамыржүйелерінде, жерастындағыбуынаралықтарда, эпикотилде, сабақтүбіндетамыршіріктеріпайдаболады. Өскіндердіңөлуіне, өспейқалуына, сабақтардыңөлуіне, ішібосмасақтардыңпайдаболуына,

дәнніңсемуінеәкепсоқтырады. Дәндідақылдаркәдімгіпитиоздық, ризоктониоздық, фузариоздықжәнеофиоболездіктамыршірігімензақымданады. Егіншіліктіңтопырақтықорғаужүйесіжағдайындакәдімгіжәнефузариоздықтамыршірігіасакөптараған.  Кәдімгішірік. Қоздырғыштары: Bipolaris sorokiniana (Sacc.) Shoemaker. (Deuteromycetesкласы, Hyphomуcetalesќатары). Ауружаппайтараған. Барлықдәндідақылдарзалалданады. Бұлауруғаарпаменбидайжиіұшырайды.

Тұқымарқылытарағанауруөскіндердізақымдап, өзгеріскеұшыратады,

олардақарақоңырдақтарменсызыќшаларпайдаболады, тіптіөлімгеәкепсоқтыруымүмкін. Топырақтантарағанаурудыңбелгілерікөктеу–түптенукезіндебілінеді, мұндайдасабақтүбіменалғашқыжапырақтыңқынабықоңыртүскебоялады. Ауруегістердіңсиреуіне, масақтыңағарыпкетуіне, дәнніңсемуінеәкепсоқтырады. Ауруқаттыдамығандаөсімдіктерқысқа бойлыболып, масағыдамымайқалады. Қоздырғыштұқымда, өсімдікқалдықтарында, арамшөптердесақталады. Ауруғаәлсізөсімдіктертезшалдығады. Фузариоздықтамыршірігі. Қоздырғыштары: Fusariumтектісаңырауқұлақтар (Deuteromycetesкласы, Hyphomуcetales ќатары). Жаппайтараған. Ауру ылғалдылығыжеткіліктіаудандардаасазиянды. Дәндідақылдарданбидайменқарабидайқатты, аларпа, сұлыжәнетарышамалызалалданады.

Аурузақымданғантұқымнан, өсімдікқалдықтарынантарайды. Залалданғантұқымдарөнбейқалады,

көктегенкездеолардыңөскінінемесетамыршасығанадамиды. Өскіндердіңколеоптилі, түптенубуыны, тамырлары, эпикотиліқоңырланады. Өсімдіктіңөліпқалуыдамүмкін. Өсімдіктердіңөсуімендамуындаарттақалушылықбайқалады. Ауруөсімдіктертамырларышірігендіктентопырақтаноңайжұлынады. Жоғарыылғалдылықтазақымданғанжердеақшыл-қызғылтөңезпайдаболады. 

Тамыршірігіменкүресушаралары: фитосанитарлықмағынасыбарсүріжерменбұршақ, рапсдақылдарың ауыспалыегіскеенгізу; агротехникалықтәсілдеріменөсімдіктердіңдамуына қолайлыжағдайжасауарқылыолардыңтамыршірігінетөзімділігінарттыру; тұқымдардыжылыауаменқыздыру; тыңайтқыштардықажеттімөлшердеғанақолдану; мүмкінболсатұқымдытереңекпеу; тұқымғафитосараптамажасау (зақымданғантұқымдардыңзияндылықшегі 15%); тұқымдардыдәрілеуіштермензалалсыздандыру;қаракүйегеқарсықолданылатындәрілертамыршірігінедеасатиімді. Ауруіштеболмасатұқымныңішіндетұқымғасырттанәсерететін(контактылы) дәрілерқолдануқажет («...пестицидтертізімібойынша).Септориоз.Қоздырғышы: Sеptoria nodorum Berk., S. tritici (Rob. Et Desm) (Deuteromycetesкласы,Sphaeropsidales ќатары). Қоздырғыштыңбіріншітүріменөсімдіктіңбарлықмүшелерізақымдалады, екіншіқоздырғышжапырақтарменқынаптардызалалдайды. Көктеукезеңіненбастапақшылнемесеқара-қоңыржиегібарсұртүстісопақшадақтарпайда

 болады, кейіндақтартұтасыпжапыраққурайды. Залалданғанұлпатүссізденіпкеуіпқалады. Ондақарадақтар–саңырауқұлақпикнидтерінкөругеболады. Ауруортаңғыжапырақтарға, оданәріжоғарғыжағына, кейінмасаққатарайды. Қоздырғышөсімдікқалдықтарында, тұқымдасақталады. Өсукезеңіндеауружелментарайды,

жаңбыртамшысынемесешықаурудыңдамуынақолайлыжағдайтудырады. Септориоздыңтаралуыназақымданғанөсімдікқалдықтарыныңболуы, азотпенқажетіншеқоректенбеуі, әлсізденгеннемесежиіорналасқанегістер, арамшөптерменластанумүмкіндіктуғызады. Септориозжауын-шашынкөпболғанжылдарықаттыдамиды. Жапырақтардыңсарыдағы.Қоздырғышы: Drechlera tritici-repentis (Died) (Deuteromycetesкласы, Hyphomуcetalesќатары).

Аурудыңсыртқыбелгілерісепториозбенұқсас. Дақтарбастапқыдаақшылқоңыржәнеқоңырболады. Кейінкөлеміұлғайып, ақшылжиегібарқисықшеңбертүрлідаққаайналады. Соњындаолартұтасыпкетеді. Аурудыңайрықшабелгісі–дақтардыңқарақоңырнемесеқаратүстіорталықбөлігі. 

Патогенөсімдікқалдықтарыменжабайыөсетіндаражарнақтылартұқымдастарындатынышжатқанмицелийтүріндеқыстайды, сондай-ақтұқымдардадасақталуымүмкін. Аурудыңдамуынжиіжәнеқаттыжауын-шашындаркүшейтеді.

Арпаныңторлыдағы.Қоздырғышы: Drechslera teres Ito syn. Helminthosporium teres Sacc (Deuteromycetesкласы, Hyphomуcetalesќатары).

Түптену–масақтанукезіндежапырақтардаақшыл-сарыжиегі, торғаұқсайтынсуретібарсопақшақоңырдақтарпайдаболады. Аурузақымданғанөсімдікқалдықтарынантарайды. Олардасаңырауқұлақмицелийтүріндесақталады. Бастапқыжәнекейінгізақымдануконидияларарқылыжүзегеасады. Ауруқоңыржайтемператураменжауын-шашынкөпболғандақаттыдамиды. Спораларжаңбырменжелдіңкөмегіментарайды.

Қайталамаегістікте, топырақбетіндеегінорағынанкейінқалдықтарқалғандааурудыңтаралуынажақсыжағдайтуады. Арпаныңжолақдағы. Қоздырғышы: Drechslera graminea (Rab) syn. Helminthosporium gramineum (Deuteromycetesкласы, Hyphomуcetales ќатары).

Диффузиялықжолмендамиды. Залалданғантұқымнансаңырауқұлақөсунүктесінеенедіде, өсімдіктіңбойынатарайды. Басындажапырақтарданегізгітарамдыбойлайақшыл-жасылжолақтарпайдаболады. Залалданғанұлпабіртіндепқараядыда, қуарыпқалады, жапырақнегізгітарамбойыменжыртылыпқалуымүмкін. Ауруөтезиянды. Өсімдіктерқаттызалалданғандабойыөспейқалады, масақтанбайдынемесемасағыдамымайқалады.

Ауруөсімдіктердіңтұқымынашаркөктейді, өскінніңтүсісолғынболады. Ауру зақымданғантұқымменөсімдікқалдықтарынантарайды. Аурукөктемсалқынәріұзақболғанда қаттыдамиды.   Қара-қоңыртат.Қоздырғышы: Bipolaris sorokiniana Sacc., syn. Helminthosporium sativum (Deuteromycetesкласы, Hyphomуcetales ќатары).

Ауружапырақты, сабақты, масаққабығын, өсімдіктіңжерастыоргандарынзалалдайды. Аурудөңгелекпішінді, ақшылтүстідақболыпбілінеді,

кейінтүсіқарақоңырланыпбіртіндептұтасыпкететіндақтарғаайналады. Ауаныңжоғарыылғалдылығындадақтарконидиялардантұратынқаразәйтүнтүстіөңезгеайналады. Аурутұқымнан, өсімдікқалдықтарынан, топырақтантаралады. Аурудыңдамуынаылғалдыауа-райыменқоңыржайтемпературақолайлы.  Дақауруларыменкүресушаралары:ауыспалыегістіпайдалану;бірдақылдықайталапекпеу;ауырмайтынтөзімдіалдыңғыдақылдытаңдау; себудіңтиімдімерзімдеріментұқымныңсебумөлшерінсақтау; аңыздыөсімдікқалдықтарынантазарту; төзімдісорттардыегу; тұқымдытазартыпжылыауаменжылытужәнедәрілеу. Ортаңғыжапырақтардыңзақымдануы  10% жоғары, жоғарғысы  1%  (зақымданудәрежесінанықтауЭ.Э.Гешеленіңшкаласыбойыншажүргізіледі) болғанжағдайдафунгицидтермен«Тізім…»бойыншадәрілеуқажет. Үлгіалутатауруыныкісияқты. 

Тапсырма:1. Тамыршірігініңбілінубелгілерінзерделеу, зақымдалғанмүшелердіңсыртқыбелгілерінсуреттеу.2. Дәндідақылдардыңдақауруларыныңтүрлерінанықтау, анықтаубарысынжазыпотыружәнеаурудыңбілінубелгілерінсуреттеу.3. Гельминтоспориозспораларыныңқоздырғышынмикроскопарқылықарау.4. Дәндідақылдардыңшірігімендақауруларыныңқоздырғыштарыныңбиологиялықерекшеліктеріментанысу. 5. Дәндідақылдардытамыршірігімендақауруынанқорғаутәсілдерінқарастыру.6. 3 кестенітолтыру.  3  кесте - Дәндідақылдардыңтамыршірігімендақаурулары

Ауру, қоздыр-ғышы

Зақымданатындақыл

Аурудыңбелгілері

Аурудыңтаралужолдары

Аурудыңдамуынақолайлыжағдайлар

Күресушаралары агротех-никалықжолмен 

химия-лықжолмен

                 Бақылаусұрақтары: 1.     Дәндідақылдардыңдақауруыныңнегізгітүрлеріната.2.     Жапырақтыңдақ ауруларықоздырғыштарыныңбиологиялықерекшеліктері.

3.     Тамыршірігініңдамуынамүмкіндіктуғызатынжағдайлар.4.     Дәндідақылдардыңауруларыменагротехникалықтәсілдерменкүресу.5.     Дәндідақылдардыңауруларынжоюшаралары.Дәріс 15

Дәндідақылдардыңвироз, бактериозжәне тағыбасқаауруларыТүсініктемеДәндідақылдарауруларыныңқоздырғыштарысаңырауқұлақтар, бактерияларменвирустар. Саңырауқұлақтар қаракүйе, тат, тамыршірігі, спорынья, фузариоз, ақұнтақ, зәйтүнзеңіауруларынтудырады. Бактерияларқара, базальдық, жолақбактериозбенмеланоз, алвирустар қуыршақтану, жолақмозаикаауруларынашалдырады . Дәндідақылдардыңақұнтағы.Қоздырғышы: Erysiphe graminis DC (Ascomycetesкласы, Erysiphales ќатары). Дәнді-дақылдартұқымдасынажататынбарлықөсімдіктердізалалдайды.

 Ауружапырақта, оныңқынабында, сабақта, масаққауыздарындадамиды.

Зақымданғанмүшелердеконидиитүзушілермен конидиялардантұратынақтүстіборпылдақөңезпайдаболады. Уақытөтекелеөңезтығызданып, қараяды. Өсімдікқалдықтарыменкүздікдақылдардыңөскіндеріндеклейстотецийменмицелийтүріндеқыстайды. Ауружелағыныменконидияларарқылытарайды. Аурудыңқаттыдамуыауаныңжоғарыылғалдылығы (68-80%), ауыспалыауарайы, құрғақшылықылықболыпөсімдіктердіңтургорлыққысымы түсіпкеткенжағдайлардабайқалады.Күресушаралары: күздікбидайдыжаздықбидайданалысқашықтықтаорналастыру, аурудыңдамуынтежейтінкалийжәнефосфортыңайтқыштарыненгізу, танаптардаертесүдігержырту, ауыспалыегістіктіқолдану арқылыауырудыңалдыналуғаболады. Өсімдіктердіңзақымданудәрежесі 15%-данасқандажәнеэпифитотийболжанғанда «Тізім...»бойыншадәрілеужұмыстарынжүргізеді.  Дәндідақылдардыңқастауышы. Қоздырғышы: Clavicens purpurea Tul. syn. C. micrecephala (Ascomycetesкласы, Clavicipitales ќатары). Жаппайтаралған. Арпамен қарабидайдакездеседі.

Масақтызақымдайды. Дәнніңорнынақарабидайдәніненүлкенірек қара-күлгін, қаратүстіќарамыќ (склероции)түзіледі. Спораларжелментарайды. Аскоспорларгүлдіңаналығынзақымдайды, олардакөпклеткалы саңырауқұлақжіпшелеріпайдаболады. Спораладыңдамукезіндетәтті, жабысқақсұйықтықбөлінеді. Оныменқоректенгенжәндіктерконидиялардытаратады.

Аурутопырақтанемесетұқымдасақталағанќарамыќтардантарайды. Жабайыөсетінжәне малазықтықдәндідақылдар (бидайық, көдешөп, еркекшөп, арпабасжәнебасқалар) аурудыңқоздырғыштарысақталатынрезерваторларболыпсаналады. Аурудыңдамуынажоғарыылғалдылық, гүлденудіңұзаққасозылуы, жаңбырлыәріжылыжазқолайлы.Күресушаралары:ерте, тереңсүдігержырту;ауыспалыегістіпайдалану (склероциялартопырақтаөнгіштігінекіжылсақтайды); дәндідәнтазартқышмашиналардаќарамыќтардантазарту;құрамында 0,5%-данастамќарамыќтарыбарастықұнтартуғажәнемалазығынақолдануғажарамсыз. Масақфузариозы.Қоздырғыштары–Fusarium тектісаңырауқұлақтар (Deuteromycetesкласы, Hyphomycetales ќатары). Ылғалдылықмолболғандажаппайтаралады.

Бидайдәні сүттеніппісебастағандабілініп, толықпіскенгедейінөседі. Аурудыңнағызжәнеөзгергентүрлеріболады.

Біріншіжағдайдазақымданғанжердеақнемесеақшыл-қызғылтмицелийтүзіліп, масақтардыңқабыршақтарытүссізденеді. Залалданғандәндертүсінөзгертеді. Ұрықтың, жырашықтың айналасында, дәнніңсыртындасаңырауқұлақмицелийідамыпөңезденеді. Екіншіжағдайдабірыңғайтүссізденунемесеқабыршақтардың қоңырлануы, сызықбелгілердің, жиектелгендақтардыңболуымүмкіннемесесыртқыбелгілердіңмүлдемболмауыдамүмкін.  Залалданғандәндіпайдалануадамжәнежануарларүшінқауіпті, бірқатараурулардытуғызады. Дәнсолып, өнімділігітөмендейді. Ауружелдің, жаңбырдың, жәндіктердіңкөмегіментарайды.Өсімдікқалдықтарында, тұқымда, топырақтасаңырауқұлақтыңжіпшумаѓымен конидияларықыстайды. Күресушаралары: ауыспалыегістіпайдалану; себумерзіміменсебумөлшерлерінсақтау; тұқымдытазалау; жылыауаменжылытужәне«Тізімге...»сәйкесфунгицидтермендәрілеу. 

Зәйтүнзеңі. Қоздырғыштары: Cladosporium herbarum L. (Deuteromycetesкласы,Hyphomycetalesќатары). Жаппайтаралған, дамуынасалқын,сыздыауа-райықолайлы. Бидайменарпанызалалдайды.

Ұзақ, сыздыауа-райыжағдайындапіскенмасақтарда, масаққабыршақтарымендәнде, оныңұрықбөлігіндеөңезденгенқарадақтарпайдаболады. Масаққабыршақтарындаашық, зәйтүн-қоңыртүстібарқытсияқтызат түзіледі. Ауружапырақтарменсабақтардадазәйтүн-қаратүсті, барқытсияқтыөңезтүріндебілінеді.

Қоздырғыш өсімдікқалдықтарында, дәндердесақталады. Күреушаралары: септориоздыжоятынфунгицидтерзәйтүнзеңінедеәсеретеді.     Қараұрық.Қоздырғыштары: Bipolaris sorokiniana (Sacc), Shoem (Drechslera teres, Helmintosporium sativum), Alternaria alternata (Fr.) Keisl, (A. tenius) (Deuteromycetesкласы, Hyphomycetalesќатары). Ауружаппайтаралған.

Гельминтоспориозтұқымдызақымдап, олардыңегіссапасынтөмендетеді. Саңырауқұлақ перикарпта, эндоспермдажәнеұрықтадамиды. Зақымданғандәнсолыпқалады. Bipolaris

sorokinianaдәнніңұрығыныңмаңайынқарайтыпжібереді. Мұндайдәнніңөсукүшітөменболады. Зақымданғандәннендамығанөсімдіктертамыршірігіменауырады. Alternaria alternata (Fr.) Keisl, (A. tenius)дәнқабығын, эндоспермдіжәнеалейрондықабаттызақымдайды. Ауруғажоғарыауаылғалдылығы (95-97%) мен22-26° Стемпература қолайлы.Күресушаралары: ауыспалыегістіпайдалану; тұқымдысебумерзіміменсебумөлшерінсақтау; тұқымдытазарту;оныауаменжылытужәне«Тізім....»бойынша фунгицидтердіпайдаланыпдәрілеуқажет. Дәндідақылдардыңқуыршақтануы. Қоздырғышы Siberian oats mosais virus вирусы. Бидайды, арпаны, тарыныжәнежүгерінізалалдайды.

Ауруөсімдіктердіңөсуітежеледі, жапырақтарымозайкаланып, тамырлары әлсірейді.

Түптенуденбұрынзақымданғандаөсімдікаласаболыпөседідекөпсабақтанады.

Гүлшоқтарыдамымайды, масақболмайды. Ауружабайыдәндідақылдардыңқыстайтынмүшелерінде, қарацикадканыңдернәсілініңденесіндесақталады. Аурудыңдамуынаауыспалыегістісақтамау, күздікдақылдардыжаздықдақылдарданалысегутәртібінбұзу,  цикадалардыңболуыықпалетеді.   Бидайдыңжолақмозаикасы. ҚоздырғышыWheat striate mosaic  вирусы. Жаппайтаралған. Бидайды, сұлыны, жүгеріні, тарыны қатты, аларпанышамалызалалдайды.

Жапырақта, оныңторларынапараллельорналасқанашық-жасылтүстісызықшалар, жолақдақтарпайдаболады. Өсімдіктіңбойыаласа, масағытолықтайнемесежартылайстерильді, алдәндерісолғынболады. Тұқымжәнетопырақарқылывирустарамайды.

Вирусбірөсімдіктенекіншісінемеханикалықзақымданукезіндежұғады, таратушыларыкенелерменбітелер. Қоздырғыштаратушыларда, арамшөптерде, қодыраңдасақталады.     

Бидайдыңқарабактериозы.ҚоздырғышыXanthomonas campestris бактериясы.

Ауруөсімдіктіңбарлықжерүстімүшелеріндебайқалады. Масаққабыршағындаұзынабойына, қара-қоңыр, қаражолақдақтарпайдаболады. Ауружапырақта, сабақтаалғашқыдасулы, ашық-жасылтүсті, кішірекдақтүріндебайқалады. Кейінқара-қоңыртүстіболады. Аурузақымданғантұқымдажәнеөсімдікқалдықтарындасақталады.  

Базальдықбактериоз.Қоздырғышы–Pseudomonas atrofaciensбактериясы. Негізіненбидайды, қарабидайды, аларпаменсұлынысирекзалалдайды.

Масақтыңқабыршақтарыбасжағынанбастапқоңырланады. Жапырақтарында сулы, кейінқоңыртүстіболатындақтарболады.

Аурудыңдамуынажауын-шашынныңкөпболуыменжылыауарайықолайлы. Ауруөсімдікқалдықтарымензақымданғантұқымдасақталады.   Арпаныңжолақбактериозы.

 Қоздырғышы – Xantomonas translucensбактериясы. Жаппайтаралған. Аурудыңбелгілерігельминтоспориозғаұқсас. Жапырақтаторлардыңбойындаорналасқанмайлы, ұзыншадақтарпайдаболады.

Кейінспоралардантұратынашық-қоңырнемесесарғыштүстіэкссудатқа(шырышќа) айналады. Аурутұқымда, өсімдікқалдықтарындасақталады.  Тарымеланозы. ҚоздырғыштарыBipolaris panici-milliacei Drech., Alternaria Necs. (Deuteromycetesкласы, Hyphomycetalesќатары) бактерияларыжәнеPseudomonas SyrinGaeбактериясы. АуруҚазақстандажаппайтараған. Тарыдәніндемөлшеріжәнебоялуыәртүрліқотырдақтарпайдаболады. Өнімсапасынашарлап, түсімазаяды. Егіссирейді. Дәндідақылдардыңвирустықжәнебактериалықауруларыменкүресушаралары:тұқымшаруашылығыныңережелерінорындау; тұқымдытазартужәнесұрыптау;семіпќалѓан, фузариозбенжәнебасқааурулармензақымданғандәндердентазалау; тұқымдытамыршірігіменқаракүйеауруларынақарсы дәрілеу; ауыспалыегістіқолдану; жақсыалғашқыдақылды (сүріжер, рапс, бұршақтұқымдастар) пайдалану; өсімдікқалдықтарынжою; ауруғатөзімдісорттардыпайдаланып, қажетболғанжағдайдамасақтанукезеңіндефунгицидтердіқолдану; өсукезеңіндевирустықаурулардытаратушыларменкүресжүргізуқажет.  Тапсырма:1. Дәндідақылдардыңақұнтақ,  қастауыш, фузариоз, зәйтүнзеңі, қараұрық, тарымеланозыауруларыныңерекшеліктеріментанысу. Олардыңқоздырғыштарыныңдамукезеңдерінзерделеу. 2. Дәндідақылдардыңвирусжәнебактериалармензақымдануерекшеліктерінзерделеу. 3. Микроскопиялықжадығаттардыдайындау. Ақұнтақ, масақфузариозы, зәйтүнзеңіжәнеқастауыштыңқоздырғыштарынқарастыру. 4. Өсімдіктердісаңырауқұлақ, вирусжәнебактерияларданқорғаутәсілдеріментанысу.5. 4-кестенітолтыру.

4 кесте -ДәндідақылдардыңауруларыАуру, қоздырғыш

Зақымданғандақылжәнебелгілері

Зақымданууақыты,дамутүрлері

Аурукөзі

Күресушаралары

                           

   Бақылаусұрақтары: 1. Дәндідақылдардыңмикоздарын, бактериоздарыменвироздарыната.2. Дәндідақылдардыңдақауруларыныңнегізгітүрлеріната. 3. Фузариоз, зәйтүнзеңі, масақфузариозыжәнеқараұрықтыңбиологиялықерекшеліктері.4. Қастауышқоздырғышыныңдамукезеңі, аурудыңбілінубелгілері.5. Дәндідақылдардыңфузариум ауруынасипаттамаберу. 6. Дәндідақылдардыңтұқымжәнетопырақарқылытаралатынауруларыната. 7. Дәндідақылдардыңауруларыменкүресудіңагротехникалықшаралары.8. Дәндідақылдардыңауруларынжоюшаралары.Бұршақдақылдардыңаурулары  ТүсініктемеБұршақдақылдарыаскохитозбен, антракнозбен, татауруымен, ақұнтақпен, фузариоздысолумен, бактериялықжәневирустықауруларменжәнегүлтоғышарларымензақымданады. Өскіндердіңзақымдануы, өсімдіктердіңсолуыжиібайқалады, дамымайқалғанбұршақтарсаныкөбейеді, өнімтүсіміазайып, сапасынашарлайды.  Аскохитоз.Қоздырғыштары–Ascochita (А. pisi Lib., A. pinodesJonesжәнебасқалары) тектессаңырауқұлақтарға, Deuteromycetes класына, Sphaeropsidalesќатарынажатады.

    Асбұршақтың, үрмебұршақтың, қытайбұршағының, жемдікбұршақтыңжәнебасқаларыныңбарлықжерүстімүшелерінзақымдайды.

Пикнидтерібарсары-қоңырқайжиектелгендақтартүріндебайқалады. Зақымдалғандәнсолғын, жеңілсалмақты, дақтарыменболады. Аурутұқымменжәнеөсімдікқалдықтарынантарайды. Ақұнтақ.Қоздырғышы–Erysiphe pisi Syd. (Ascomycetes класы, Erysiphalesќатары) саңырауқұлағы. Қоздырғыштыңбейімделгентүрлеріасбұршақты, үрмебұршақты, қытайбұршағын, аңқаны, жемдікбұршақты, эспарцетті, сиыржоңышқаны, жасымықпенноуќаттызалалдайды.

Ауруғаұшырағанөсімдіктіңжапырақтарыменсабақтарындамицелиден, конидиитүзгіштен,  конидиялардантұратын, алғашқыдаақтүстіөңезпайдаболады. Кейінөңезтығызданыпқараяды, қоздырғыштыңөсімдікқалдықтарындақыстапшығатынсатысыклейстотецилертүзіледі. Өсімдіктердіңөсукезеңіндеауру конидилерментарайды. Аурудыңтаралуынаөсукезеңінің екіншіжартысындаөсімдіктердегі тургорлыққысымныңтөмендеуі, жоғарытемпературажәнеорташаауаылғалдылығықолайлыжағдайтуғызады.      Татауруы.ҚоздырғыштарыUromyces (Basidiomycetesкласы, Uredinales

ќатары) тектісаңырауқұлақтар. Сиыржоңышқа, бұршақ, аңқа,

үрмебұршақтататауруықоздырғышыныңбарлықдамусатыларыөтеді. Қоздырғышбірқожалы, толықжолмендамиды. Өсімдікқалдықтарындателииқыстайды.Uromyces рisi Schrotқоздырғышыасбұршақпенноғатықтызақымдайды. Бұлдақылдардаурединилерментелиидамиды. Аралыққожасы–сүттіген.

     Жоңышқататы.Қоздырғышы - Uromyces striatus Schroter. (Basidiomycetesкласы, Uredinalesќатары)саңырауқұлағы.Жаздажоңышқажапырақтарыменсабақтарындаашық-қоңырурединийлерпайдаболады. Күздезақымданғанжерлердеқара-сұртүстітелиоспоралартүзіледі. Зақымданғанжапырақтардыңқурап, түсіпқалуынаншөптіңсапасытөмендейді. Саңырауқұлақтың эцидиалдыжәнеспермогониалдысатыларысүттігендедамиды. аралықиесіндемицелиялардада қыстайалады. Қоздырғыштыңтелиоспораларықыстайды, соныменбіргесүттігенніңтамырындасаңырауқұлақмицелиилерідеқыстапшығаалады.Фузариоз.ҚоздырғышыFusarium oxysporum Schl. (Deuteromycetesкласы, Hyphomycetalesќатары). Қытайбұршағын, асбұршақты, малазықтық бұршақты, сиыржоңышқаменбөрібұршақтызалалдайды.

Өсімдікдамудыңбарлықкезеңіндезақымданады.

Зақымданғанөсімдіктердіңтамырыментамырмойнықоңырланып, шіриді. Тамырқиындысындаөткізгішұлпалардыңқарайыпкеткендігібайқалады. Өсімдіктіңөсуібаяулайды. Жерденжеңілжұлынады. Аурудыңқоздырғыштарыөсімдікқалдықтарыментопырақтасақталады.    

   Тамыршірігі.ҚоздырғышыPythium debarianum Hesse. (Oomycetesкласы) саңырауқұлағы, Fusarium (Deuteromycetesкласы) тектісаңырауқұлақтаржәнебасқалары. Өсімдіктердамудыңбарлықкезеңдеріндезақымданады. Ауруөскіндертопырақбетінешықпастан, өліпқалады.

Зақымданғанөскіндердетамырларының, тұқымжарнағыжапырақтарының, сабақтарыныңшіруібайқалады. Дамудыңсоңғыкезеңдеріндеөсімдіктіңтамырыменсабақтарыныңтүбіқараяды. Қаттызақымдануегістердіңсиреуінеәкепсоқтырады. Аурудыңқоздырғыштарыөсімдікқалдықтарыментұқымдасақталады.           Аңқаныңфузариозды-вертициллездісолуы. ҚоздырғыштарыFusarium oxysporum Schlect, Verticilium albo-artum Reinke., Berth (Deuteromycetesкласы, Hyphomycetalesќатары) саңырауқұлақтары .Ауруөсімдіктіңтамыржүйесінзақымдайды. Жапырақтарсарғайып, өсімдіксолады. Тамыркесіндісіндеөткізгішұлпалардыңқарайғандығынбайқауғаболады. Фузариозбенксилематамырмойыныдеңгейіндезақымданады, алвертициллезбензақымданғандаашық-қоңыртүскебоялады. Қоздырғышұзақуақытбойыегінорағынанкейінгіқалдықтарментопырақтасақталады.  Антракноз.ҚоздырғышыColletotrichum (Deuteromycetesкласы, Melanconialesќатары) тектісаңырауқұлақтар. Барлықбұршақтұқымдасдақылдарзақымданады.

Ауруөсімдіктіөсіпдамукезеңіндезақымдайдыжәнежерүстіндегімүшелерініңбәріндебайқалады. Көктеукезіндетұқымжарнақтарындаортасындақызғылтжастықшаларғаұқсасспроратүзгіштерібарқызғылт-қоңырдақтарпайдаболады. Жапырақтардаорталықбөлігіақшылболыпкелетінқарадақтар,

албұршақтардадөңгелекжиектелгендақтарпайдаболады. Қоздырғыштұқымдызақымдап, оныңкөктеуінтөмендетеді. Аурудыңқоздырғыштарызақымданғанөсімдікқалдықтарыментұқымдасақталады.         Пероноспороз.Қоздырғыштары: Peronospora manchurica Syd,. P. pisi Syd.(Oomycetesкласы, Peronosporalesќатары)

Аурудыңшектеуліжәнедиффузиялықтүрлерібар. Шектеуліпероноспорозжапырақтыңжекелегенбөліктерінзақымдайды. Пероноспороздыңдиффузиялықжолмендамитынтүріжапырақты, сабақтыжәнебұршаққаптардызақымдайды. Олардасарғыш-қоңырдақтарпайдаболады. Жапырақтыңастыңғыбетіндекиізгеұқсағансаңырауқұлақөңезітүзіледі. Диффузиялықжолмендамығандааурудыңқоздырғыштарытұқымдыдазақымдайды. Аурузақымданғантұқымменөсімдікқалдықтарынантарайды. Ауруөсімдіктернашарөсіп, жапырақтарыөледіжәнеөнімтүсіміазаяды.     Сұршірік.ҚоздырғышыкеңбейімделгенBotritis cinerea Pers. (Deuteromycetesкласы, Hyphomycetalesќатары)саңырауқұлағы.

Көбінеөсімдіксабағыменбұршақтарынзақымдайды.

Өсімдіктіңаурумүшелеріндесұркигізсияқтыөңезібарқоңырдақтартүзіледі. Кейінқаратүстісаңырауқұлаққарамықтарыпайдаболады. Ауруөнімтүсіміментұқымсапасынтөмендетеді. Аурутопыраққатүскенбұршақдәндеріндесақталатынсаңырауқұлақмицелийіменқарамықтардантарайды.  Церкоспороз.ҚоздырғышыCercospora sojina (Deuteromycetesкласы, Hyphomycetalesќатары) саңырауқұлағы. Қытайбұршағыныңжапырақтарымендәндерізақымданады. Ауружапырақтажиегіқара, ашықсұртүстідақтарпайдаболады. Жапырақтыңастыңғыбетіндеқара-сұртүстіөңезтүзіледі. Тұқымдағыдақтаржиектелген, әрішашырапорналасады. Қоздырғыштұқымдажәнеөсімдікқалдықтарындасақталады.      Жоңышқаныңқоңырдағы.Қоздырғышы - Pseudopeziza medicagines (Ascomycetesкласы, Helotialesқатары) саңырауқұлағы.

Жапырақтарда, сабақтарда, бұршақтардаәртүрлі, кішігірім, қоңыр-сарыдақтарпайдаболады. Күзгеқарайзақымданғанмүшелеріндеапотецийлерпайдаболады. Оларжоңышқаменөсімдікқалдықтарындақыстапшығады.

Көктемдеапотецийлерденбөлініпшығатынаскоспораларжоңышқанызақымдайды. Аурутұқымменшөптіңөнімділігінтөмендетеді.  

 Беденіңқатерліісігі.ҚоздырғышыSclerotinia trifoliorum Eriks. (Ascomycetesкласы, Helotialesќатары) саңырауқұлағы.Аурубедені, жоңышқаны, эспарцеттізақымдайды. Аурукөктемдебілінеді. Жапырақтар ширатылады, сұрғылттүстенеді, алтамырмойынықоңырланыпбүлінеді. Зақымданғанөсімдіктерөліпқалады.

Зақымданғанжерлердеқарақарамықтарпайдаболады. Ауруөсімдіктертопырақтанжеңілжұлынады. Өсімдіктердіңөліпқалуыошақ-ошақболыпбайқалады. Ауруаскоспораларарқылытарайды. Қарамықтартопырақтаөміршеңдігін 5-6 жылсақтайды. Бұршақтұқымдасдақылдардыңмикоздарыменкүресушаралары:бұршақтұқымдасдақылдарды 2-3 жылғадейінбұрынғыорнынақайтаруға, көпжылдықбұршақтұқымдасдақылдарғажақынотырғызуғаболмайды; өсімдікқалдықтарынжою; тұқымалуүшін 2-3-шіжылғыкөпжылдық шөптерденалудұрыс; көпжылдықбұршақдақылдарыныңтұқымдарынмұқияттазалауқажет (оныфлотацияәдісіментазалайды, яғниастұзыныңқаныққанерітіндісініңбетінеөнбейтінтұқымдарқалқыпшығадыда, қалғантұқымдардыжуып, кептіріптұқымдыққапайдаланады);себералдындатұқымдәріленеді; өсукезеңіндежапырақ, сабақауруларыныңқаттыдамуыболжанғандаегістік«...Тізім»бойынша фунгицидтердіңбіріменөңделеді.    Жапырақтардыңбұрыштыдағы.Патогені - Pseudomonas glycinia Coerperбактериясы. Қытайбұршағыныңжербетіндегімүшелеріндамудыңбарлықкезеңіндезақымдайды. Өскіндердіңтұқымжарнағыменгипокотиліндемайлыашық-қоңыртүстідақтарпайдаболады. Дамудыңсоңғыкезеңіндежапырақтарменбұршақтардағыдақтаркішірекжәнеқызғылтқоңыртүсті, алшірігенжерлерітесіліпқалады. Аурусабақтардақоңырқызылтүсті, ұзыншажолақтартүріндебілінеді. Зақымданғандәндербүрісіпқалады, олардағыдақтарбасылған, ақшылқоңыртүсті. Аурутұқымменөсімдікқалдықтарынантарайды.  Бактериялықсолу.Қоздырғышы- Pseudomonas solanacearum бактериясы. Аурудыңбелгілері - өсімдіктіңсолуы, жапырақтардыңсарғаюыменсұрлануы. Өткізгішұлпаларбактерияларғатолады, алсабақтың қиындысындаөткізгішұлпалардыңқарайғандығыбайқалады. Аурузақымданғанөсімдікқалдықтарынантарайды. Бұршақтұқымдасдақылдардыңбактериоздарыменкүресушаралары:ауыспалыегістіпайдалану; тұқымдықжәне азықтық егістіктердібірбіріненалысотырғызу; минералдытыңайтқыштардықолдану; тұқымдыкептіріп, тазалап, іріктеп, «...Тізім»бойыншадәрілеу; өсукезеңіндеқажетболғанжағдайдафунгицидтердіпайдалану.

Асбұршақтыңкәдімгімозаикасы.Қоздырғышы - Bean common mosaic  вирусы.Ауруасбұршақта, жемдікбұршақта, бедедежәнебасқаларындабайқалады. Белгілері–

жапырақтардыңмозаикалануы, өзгеріскетүсуі, өсімдіктіңөсуімендамуыныңнашарлауы. Қоздырғышкөпжылдықбұршақдақылдарындасақталады. Бітелерарқылытарайды.      Үрмебұршақтыңкәдімгімозаикасы.Қоздырғышы - Bean yellow mosaic  вирусы. Үрмебұршақпенжемдікбұршақзақымданады. Жапырақтарымозаикаланып, кейінтарамдарышіріп, олардыңайналасындағыұлпаларсарғаяды.

Бұршақдақылдарыныңвироздарыменкүресушаралары:ауыспалыегістіпайдалану; тұқымдықегістіктерменмалазықтықегістіктердібірбіріненалысотырғызу (1 км); тұқымдыдәрілеужәнефунгицидтердіпайдалану«....Тізім»бойынша; ертеегу; минералдықтыңайтқыштарменқоректендіру; вирустардытаратушыжәндіктерменкүресу; өсімдікқалдықтарынжою; сүдігержырту.     Жоңышқаменбеденіңарамшырмауығы (арамсояу).Cuscuta тектігүлтоғышарлары.

Сабақтарыжіңішке, жіптәрізді. Арамшырмауықжарықсүйгіш,

көбінесеөсімдіктіңорталықжәнетөменгібөліктеріндетығызоратылыпдамиды. Аязғатөзімді. Сабақтарыментұқымдарықыстайды, алтұқымныңөнгіштігі 5 жылғадейінсақаталады.

Күресушаралары:арамшырмауықөскенжерлердіайналасындағыекіметржердіқамтыпгүлдегенгедейінорыптастайдыжәнетұқымдымұқияттазалайды.     Тапсырма:1. Асбұршақауруларыныңбілінубелгілерін, биологилықерекшеліктерінзерделеп, өсімдіктіңзалалданғанмүшелерініңсуретінсалукерек.2. Асбұршақтатыныңурединиоспораларыментелиоспораларының жадығаттарындайындап, оларды микроскопарқылықарау.3. Асбұршақтыңаскохитозқоздырғышыныңпикнидтеріменпикноспораларынмикроскоппенқарау.4. Қытайбұршағыменжоңышқаныңауруларыныңбілінубелгілеріменбиологиялықерекшеліктерінзерделеу. 5.     Біржылдықбұршақдақылдарынауруларданқорғаутәсілдерінқарастыру. 6.     6, 5 кестенітолтыру.  5  кесте - Бұршақдақылдарыныңаурулары

Ауру,қоздырғыш

Залалдана-тындақылдар, олардыңмүшелері

Зияндылығы

Аурукөздері

Күресушаралары

                           

7. Көпжылдықбұршақтұқымдасдақылдардыңзақымдануерекшеліктерінзерделеу. 8. Көпжылдықбұршақтұқымдасдақылдардыңауруларыменкүресутәсілдеріментанысу. 9. Көпжылдықбұршақтұқымдасдақылдардыауруларданқорғаушараларыныңжобасынжасау. 10. Жоңышқаныңарамшырмауығынзерделеп, суретінсалу.      Бақылаусұрақтары:1. Асбұршақтыңнегізгіаурулары, олардыңқоздырғыштарыныңжүйелікорны.

2. Қытайбұршағыныңнегізгіаурулары, олардыңқоздырғыштарыныңжүйелікорны. 3. Жоңышқаныңнегізгіаурулары, олардыңқоздырғыштарыныңжүйелікорны. 4. Малазықтықбұршақдақылдарыауруларыныңбілінубелгілеріжәнеауруқалайпайдаболады.5. Малазықтықбұршақдақылдарынауруларданқорғауүшінқандайшараларқолдануқажет? 6. Жоңышқаныңнегізгіаурулары, аурудыңбілінубелгілеріжәнепайдаболуы. 7. Көпжылдықбұршақтұқымдасдақылдардыауруларданқорғаушаралары.Қызылша (қант, асханалықжәнемалазықтық) аурулары ТүсініктемеҚызылшаауруларыныңқоздырғыштарыөсімдіктіңбарлықмүшелерін: жапырақтарды, сабақтарды, тұқымдыжәнетамыржемістердізақымдайды. Өсімдіктіңөсуінашарлап, өніммөлшеріменсапасытөмендейді. Қоздырғыштардыңкөбіөсімдікқалдықтарындасақталады. Зақлалданғантамыржемісқоймағатүскенде, аурудыңқоздырғыштарықысайларындададамибереді. Қыстасақтаукезіндеөнімшығынынболдырмауүшін, қоймалардымұқиятдайындауқажет. Қоймағасаужемістердіғанасалады, алсақтаукезеңіндеолардыңжай-күйінқадағалапотырады.  

Қызылшатамырыныңқатерліісігі.Қоздырғышы- Pseudomonas tumefaciens бактериясы.

Қызылшатамырыныңқатерліісігінтудыратынбактерияларқызылшаданбасқа, өсімдіктердің 60-қажуықтүрлерінзақладайды. Көбінесеқантқызылшасындакездеседі, бірақсоңғыуақыттасуармалыжерлердеөсірілетінасқызылшасынадатарайбастаған. Залалданғантамырдаісікпайдаболады. Олөсекелетамыржемістіңөзінендеүлкенболыпкетеді. Оныңүстіңгібетітегіснемесекедір - бұдырболады. Осыөсіндініңтамырменбайланысқанжеріжіңішке жәнежеңілсынады. Қатерліісіккөбінетамыржемістіңмойынындапайдаболады, алтамырдыңтөменгіжағындасиреккездеседі. Өсіпдамукезеңіндеісіктіңұлпаларышірімейдіжәнеолардыңішіндеқуыстарболмайды. Зақымданғанөсімдіктернашардамып, азөнімбереді. Сақтаукезіндеісігібаржемістершіріпкетеді.

Ісіктербактериялардыңәсеріненжасушалардыңкөпбөлінуіненпайдаболады. ІсікөсінділердітексергендеPseudomonas tumefaciensтабылмайды. Бактериялартопырақтасақталып, жиналадыжәнеөсімдіккетамырдағы жараларарқылыенеді.Олардыңдамуынақолайлыжағдайлар–топырақРНреакциясының 7-гетеңболуыжәнежоғары (25-30° С) температура.Күресушаралары: ауыспалыегістіпайдалану; аурудансауаналықөсімдіктердіотырғызу.  Қызылшацеркоспорозы- Cercospora beticola Sacc. (Deuteromycetesкласы,Hyphomycetalesреті).

Негізіненшеткіжапырақтарда, дақтартүріндебайқалады. Дақтардыңпішінісопақша, ұзындығы 2-4 мм, түсісұрғылтқоңыр, шеттеріқызыл-күлгінтүспенжиектелген. Еңалғашқыжапырақтардағыдақтаріріболады (диаметрі 0,5-1 см). Ылғалдыауа-

райыжағдайындадақтардасаңырауқұлақспоротүзгіштерінің сұрғылтөңезібайқалады. Конидиилержелменсуарқылытарап, аурукелесіжапырақтарғажұғады. Ауруқаттыдамығандадақтартұтасыпкетедіде, жапырақтүгелдейқурапқалады. Біріншікезекте еңірішеткіжапырақтар, алоданкейінкелесіқатардағызақымданғанжапырақтарөледі. Еңжасжапырақтарауруғатөзімді, сондықтанжасылболыпқалабереді.Зақымданғанөсімдікқалдықтарындажуанжіпшелердіңжиынтығы қыстайды. Көктемдеескіцеркоспороздықдақтардасаңырауқұлақтыңконидиялықспоратүзгіштерідамиды. Кейбіржағдайлардааурудыңқоздырғыштарытұқымдасақталыптаралуымүмкін. Аурудыңәсеріненассимиляциятөмендейді, қанттануазаяды, жапырақтаржаппайқурап, тамырдыңөсуітоқтайды.Күресушаралары: егінорағынанкейінтанаптанөсімдікқалдықтарынжинапалукерек, тереңжыртудыуақытылыжүргізіп, арамшөптердіжою, қызылшаныминералдықтыңайтқыштарменқоректендіру, топырақтаылғалжинаужәнеонысақтаубойыншашаралар (қартоқтату, қопсыту, арамшөптердіжою) жүргізуқажет. Тұқымды «...Тізім»бойыншадәрілеп, алөсукезеңіндеқажетболғанжағдайдафунгицидтердіпайдалану. Қызылшаныңтамыржегісі. Қоздырғыштардың, қолайсызжағдайлардыңәсеріненжәнетұқымсапасытөменболғанжағдайдапайдаболатынауру. Қоздырғыштары–2...3 жұпжапырақтарықалыптасқанғадейінәлсізөскіндердіңтамырын, тұқымжарнағыныңсағағынжәнетұқымжарнағыастыбуынынқарайтыпшірітеді. Негізгіқоздырғыштары: Aphanomyces cochlioides Drechsl. (Oomycetesкласы, Saprolegnialesќатары), Pythium debaryanum Hesse (Oomycetesкласы,

Peronosporalesќатары), Phoma betae Fr. (Deuteromycetesкласы, Sphaeropsidalesќатары), Rhizoctonia solani Kuhn. (Deuteromycetesкласы, Mycelia steriliaќатары), Fusarium (Deuteromycetesкласы, Hyphomycetalesќатары).

Аурудыңалғашқыбелгілерітұқымжарнағыастыбуынынданемесетамырындашынытәріздесдақ, қарасызықтарнемесежолақтартүріндебайқалады. Кейіноларжіңішкереді, қарайыпшіріпкетеді. Ауруғашалдыққанөскіндерөліпқалады, немесенашардамыпөнімдіазбереді (40%-кедейін).Аурудыңқоздырғыштарытопырақта, қызылшақалдықтарындажәнетұқымдасақталады. Қызылшаныңтамыржегісінетөзімдісорттарыжоқ. Қызылшаөскіндеріалғашқыдажақсыөсіпдамысатамыржегісіауруынаұшырамайды.Күресушаралары: ауыспалыегісті, жақсыалдыңғыдақылдыпайдалану; тұқымдыіріктепегу; көктеукезіндетопырақтықопсытыптұру; құрғақшылықжылдарытұқымдыеккенненкейінтопырақтытығыздаужәнетұқымды«Тізім» бойыншадәрілеуқажет. Ақұнтақ - Erysiphe communis f. betae (Ascomycetesкласы, Erysiphalesқатары).

Аурудыңалғашқыбелгілеріжаздыңортасынақарай,

құрғақшылықжәнеыстықкездебайқалады. Жапырақтардыңбетінде алғашқыдаазғантай, кейіннентұтасыпжапырақтытолықбасыпкететінақұнтақпайдаболады. Жапыраққурайды. Жазбойысаңырауқұлақконидийлеріментарайды. Аурудыңқоздырғыштарыөсімдікқалдықтарыментұқымдаклейстотецийлертүріндесақталады. Күресушаралары:өсімдікқалдықтарынжою; ауыспалыегістіпайдалану;минералдықтыңайтқыштардыенгізужәнеуақытыменсуару. Қажетболғанжағдайда«...Тізім»бойыншафугицидтерменөңдеу. Қызылшаныңпероноспорозы- Peronospora schachtii Fuck. (Oomycetesкласы, Peronosporalesќатары).

Пероноспорозбіріншіжылғыжәнетұқымдыққызылшанызалалдайды. Аурунегізіненөсімдіктердіңжасмүшелеріндебайқалады. Орталықжапырақтарақшылданып, шеттеріқайрылады, жуандайдыжәнесынғышкеледі. Жапырақтардыңастыңғыбетіндеылғалдылықжағдайындаконидийтүзгіштерденжәнеконидийлердентұратынсұрғылт-күлгінтүстіµњез түзіледі. Саңырауқұлақтанаптағыөсімдікқалдықтарындаооспоралар, сондай-ақтамыржемістіңжоғарғыбөлігінденемесетұқымдамицелийтүріндесақталады, кейіноданооспоралардамиды. Залалданғантамыржемістердікөшіріпотырғызғанда, өсіпкележатқанжапырақтарындажалғанақұнтақтыңбелгілерібайқалабастайды. Мұндайтамыржемістераурудыңбастапқыкөзіболыптабылады. Өсіпдамукезеңіндесаңырауқұлақконидийлерарқылытарайды. Аурудыңтұқымдажәнеөсімдікқалдықтарындасақталатынооспоралардантарауыдамүмкін. Күресушаралары: ауыспалыегістіпайдалану;біріншіжылғыментұқымдыққызылшатанаптарынбір - біріненалысорналастыру (1 км ); өсімдікқалдықтарынжою;топырақтытереңжырту; тұқымдыдәрілеужәнетазалау;зақымданбайтынсорттардытаңдау; ауруқаттыдамығандатұқымдықалқаптарды«...Тізім»бойыншафунгицидтерменөңдеуқажет. Қызылщафомозы- Phoma betae Fr. (Deuteromycetesкласы, Sphaeropsidalesќатары). Фомозбенқызылшаныңбарлықтүріжәнесаумалдықауырады.

                 Жапырақта түсісары-қоңыр, дөңгелекпішінді, ірі (диаметрі 0,2-1 см), шоғырланыпорналасқандақтарпайдаболады.

Дақтарданқаранүктегеұқсағансаңырауқұлақпикнидтерінкөругеболады. Сабақтыңзақымданғанжеріағарып, олардадапикнидтердамиды. Жаңбыркезінденемесешық болғандапикнидтерденкөпспораларбөлінеді. Phoma betaeқызылшатамыржегісініңдеқоздырғышыболыптабыладыжәнетамыржеміс

тердіқыстасақтағанда, әсіресеүйінділердесақтағанда қарақұрғақшіріктіңтууынаәкепсоқтырады. Залалданғантұқымдыққызылшалардыотырғызғандаоларөспейқаладынемесесолғын, зақымданғандәндербереді. Мұндайтұқымдардысепкендеауруөскіндершығады. Аурудыңқоздырғышытопырақта, өсімдікқалдықтарында, тамыржемістежәнетұқымдасақталады. Күресушаралары: тыңайтқыштаренгізу;механикалықзақымданудыболдырмау; қоймағасаларалдындаауружемістердентазарту; «...Тізім»бойыншадәрілерментұқымдыдәрілепжәнетұқымдықтардыфунгицидпен өңдеуқажет. Қызылшататы - Uromyces betae (Pers) Lev. (Basidiomycetesкласы, Uredinalesқатары).

Қызылшаныңбарлықтүрлерінзақымдайды. Ауруқоздырғышыбірқожалықтатсаңырауқұлағы. Өсімдіктербіріншіжәнеекіншіжылдарызақымданады.

Жаздыңбасындаөскіндердіңтұқымжарнағыжапырақтарындажәнетұқымдықтардыңжасжапырақтарындаұсақ,сарыұнтақтүріндегі саңырауқұлақтыңэцидиалдысатысыдамиды. Эциоспораларжелментарапқызылшаныңсаужапырақтарынзақымдайды. Жаздажапырақтардыңекібірдейжағында, жапырақсағағындадиаметрі 1 ммдейінжекенемесе біріккенашық-қоңыртүстіурединилерпайдаболады. Пісіпжетілгенурединиоспораларжазбойытарап қызылшанызақымдайды. Күздеескіжапырақтардакөбінесеурединиилердіңайналасындақара-қоңыртүстітелиопустулаларшығады. Аурутопырақтағыөсімдікқалдықтарындасақталатынтелиоспоралардантарайды, соныменқатараналыққызылшаментұқымдааурукөзіболыптабылады. Көктемдетелиоспораларөсіпқызылшанызақымдайды. Таттыңдамуынажылы, ылғалдыауа-райықолайлы. Күресушаралары: өсімдікқалдықтарынжою; «...Тізім»бойыншадәрілердіңбіріментұқымды, аналықтардыдәрілеп, қажетболғанжағдайдатұқымдықегістіктердіфунгицидтерменөңдеу.  

Шоқашірігі.Сақтаукезіндесаңырауқұлақжәнебактериялартудыратынауру. Қоздырғышынабайланыстыөсімдіктерініңбетіндетүрлі-түсті (ақ, сұр, қызғылтжәнебасқадатүрлі) зеңдамиды. Ауруқызылшаныдұрысөсірмеуден, тасымалдамауданжәнесақтамауданпайдаболады. Көпжағдайдазақымданғантамыржемістерсұр, қоңырнемесеқаратүскебоялады. Егераурусаңырауқұлақтандамысаондашірікқұрғақболады, албактерияларданболса ондатамыржемістеркілегейленіпжұмсарыпкетеді. Аурутамыржемістіңмеханикалықзақымдануынанбасталадыжәнеолардыңқанттылығыазаяды. Күресушаралары: тыңайтқыштарсалу; зиянкестерменжәнеауруларменкүресу; механикалықзақымданудыболдырмау, қоймағасалардыңалдындааурутамыржемістердентазартуқажет.  

Ризомания.

Қантқызылшасыныңәлемніңбарлықелдеріндетаралғанқауыптывирусауруы. Қоздырғышы плазмодиофоралық Polymyxa betae Keskin саңырауқұлағыарқылытарайтын, қызылшатарамыстарынсарғайтып, бүлдіретінвирус (Beet necrotic vein yellow virus, BNVYV). Аурудыңқоздырғышытопырақтажиналыпсақталады. Вируспензалалданғантамыржемістердекөптегенқосалқытамырларпайдаболады, сондықтанбұлауруды«тамыржемістердіңсақалдануы»депатайды. Залалданғантамыржеміскішкентайжәнеқаттыболады. Аурудыңдамуынажоғарытемпература (25°С), топырақтыңылғалдылығы, мөлшерденкөпсуару, жерастысуыныңжақынорналасуы, сондай-ақтопырақтыңбейтарапнемесесілтіліреакциясықолайлыболады.  Тапсырма:1. Қызылшаауруларыныңсыртқыбелгілері, сипаттамасыжәнекүресушаралары. 2. 6-кестенітолтыружәнеаурудыңбілінубелгілерініңсуретінсалукерек.

 6 кесте -Қызылшаауруларыныңсипаттамасы  

Қоздырғышжәнеоныңжүйелікорны

Зақымданғанмүшелер

Аурудыңбелгілері

Аурудыңтаралуы

Күресужолдары

                           

     Бақылаусұрақтары: 1.     Қызылшаауруларыныңбілінубелгілері.2.     Ауруқоздырғышыныңжүйелікорыны.3.     Ауруқоздырғыштарыныңдамукезеңдері.4.     Аурудыңқоздырғыштарыменалғашқыдажәнеекіншіретқалайзақымдалады.5.     Аурудыңтаралужолдарыжәнеқызылшаөсімдігінзақымдауы.6.     Күресушаралары.

 МақтадақылыныңауруларыМақтааурулары — мақтадақылындасаңырауқұлақтарменбактерияларқоздыратынөсімдікаурулары. Олардыңішіндереспубликадакеңтаралып, көпзиянкелтіретінітамыршірігі, вилт (солдырма), гоммоз, т.б. аурулар. Тамыршірігін“Rhіzoctonіa аderholdіі”, кейде“Fusarіum”, “Pythіum”саңырауқұлақтарыменбактерияларықоздырады. Қоздырғыштармақтаорылыпболғаннанкейінтопырақтақалғанөсімдікқалдықтарыарқылытарайды. Аурубелгілеріалғашжапырақ (4—5) өсіпжетілгенгедейінгі, жаңашыққанкөкөскіндеріндебайқалады; мақтаныңтамырыменодантарағантамыршаларысарғайып, қараяды. Өсімдіктезарадасолып, қурапкетеді. Бұлегісалқабыныңсиреуінеәкеледі. Вилт (ағылшынша“wіlt”—солу), мақтаныңFusarіum oxysporumсаңырауқұлағықоздыратынауруы. Қоздырғыштопырақтадамып, тамырыарқылыөсімдіккеөтедіде, оныңсуөткізгішжүйесін—ксилемасынзақымдайды; осыныңсалдарынандақылөзінеқажеттісудыалаалмайсолыпқалады. Гоммоз—мақтадансарынемесеқоңырқайтүстісозылмалы, жабысқақсұйықтықтыңағуы. Бұлаурудыңқоздырғышы—Xanthomonas malvacearumбактериясы. Бактериялармақтаныдәнжарнағыпайдаболғаннанбастап, вегетациялықкезеңіаяқталғанғадейінзақымдайды. Егерқоздырғышсабаққатүссе, дақылдыңсолуына, алқауашақтаболса, өнімніңтүсімділігікеміп, мақтаданалынатынталшықсапасыныңнашарлауынаәкеледі. Күресшаралары: ауыспалыегістіктіигеру, оныңайналымынажүгеріегу;

топыраққаәртүрлімикроэлементтергебайорганикалықтыңайтқыштаршашу; себералдындатұқымдардыбронокот, фентиурам, т.б. химиялықпрепараттарменбүркуқажет.

Күнбағысаурулары  ТүсініктемеКүнбағыстыңсаңырауқұлақтартуғызатынкөптегенауруларыбар. Олардыңәсеріненөсімдікәлсіреп, өзгеріскетүседі, өнімтүсімітөмендеп, өсімдіктіңөліпқалуыдамүмкін. Күнбағыстыңбарлықмүшелерізақымдалады. Аурулардыңішіндегіеңкөптарағандарышірікаурулары.          Күнбағыстыңақшірігі - Sclerotinia libertiana Fuck. (Ascomycetesкласы, Helotialesќатары). Ақшірікпенкөптегенмәденидақылдарменжабайыөсімдіктердамукезеңініңкез-келгенсатысындаауырады.

 Күнбағыстың өскіндерішығабастағандатұқымжарнағыастыменсабақтыңтөменгібөлігініңшіруіненжасөскіндердіңөлуібайқалады. Өсімдіктің 3-5 жұпжапырағыпайдаболғандасаңырауқұлақсабағынзақымдапішінеенеді, мицелийлертүзіледі. Себеттерқалыптасабастағанкезде, оныңсыртындасуланыптұратынқоңырдақпайдаболады. Кейінсаңырауқұлақдәнараларынатарап, олардыңішінеенеді. Залалданғандәндертүссізденеді, өзектеріқарайып, сасығанащыиісшығарады. Себеттержұмсарып, дәндеріжергешашылыпқалады. Өсімдіктердіңзақымданғанмүшелеріндебастапқыдаақөңезтүзіледі, кейінқолайсызжағдайтуғандақаратүстіқарамықтарпайдаболады. Қарамықтаркөптегенжылдарбойытопырақта, өсімдікқалдықтарындажәнетұқымдасақталады.Күресушаралары: Қарамықтардыкөмуүшінаударатереңжырту; ауыспалыегістіпайдалану; тұқымдықарамықтардантазарту (оларды 35-40° Сдейінысығансуғаараластыраотырыпсалуарқылыбөледі

);тұқымдықұрғақжайлардажиіжелдетіпсақтау; керекболғанжағдайларда«...Тізім»бойыншафунгицидтердіпайдалануқажет. Күнбағыстыңжалғанақұнтағы- Plasmophora helianthi Nov. (Oomycetesкласы, Peronosporalesқатары). Ауруөсімдіктернашарөседі, сабақтарыжіңішкереді, буынаралықтарықысқарады, жапырақтарыөзгеріскеұшырайды, оныңжоғарғыбетіндеақшылдақтар, алтөменгібетіндеақшылтүстіөрмектәріздіөңезпайдаболады. Кейдеауруменқалыптасыпкележатқансебеттерменөсімдіктіңжерастындағымүшелерізақымданады. Ауруөсімдікқалдықтарыментопырақтажәнетұқымдасақталатынооспоралардандамиды.

Күнбағыстыңзақымдануыкөбінесеөскіндершыққаннанкейінбайқалады. Залалданғанұлпалардатүзілетінооспоралартүріндеқыстайды. Ооспораларөсекелекүнбағыстытамырыарқылызалалдайтынзооспоралардытүзеді. Өсімдіктіңішінеенгенмицелийлердиффузиялықжолмендамыпөсімдіктіңбарлықмүшелерінзақымдайды. Конидилікспоратүзужапырақтардағанаемес, тамырлардадапайдаболады. Өсімдіктіңконидиилерментамырарқылыдазақымдануымүмкін. Күресушаралары: ауыспалыегістіпайдалану; егістердібір-біріненоқшаулау; өсімдікқалдықтарынжою; тұқымдыегуалдында«...Тізім»  бойыншадәрілеу; фитотазалаужүргізу; өнімдіуақытылыжинапалу. Егугебіріншікластыіріктелгентұқымдыпайдаланады. Күнбағыстыңсұршірігі - Botrytis cinerea Pers. (Deuteromycetes класы, Hyphomycetales қатары).  Күнбағыстыөскінжербетінешыққаннанбастап, дәндерітолықтайпіскенгедейінзалалдайды. Алғашқыдажапырақпенсабақтардыңтөменгіжағындасуланаберетіндақтар, алкейінұсақ, қаратүстіқарамықтарпайдаболады. Ауруөсімдіктершамалапсолады, кейдесабақтарысыныпқалады.

Себеттерментұқымныңзақымдануыасазиянды, олардаауруалғашқыдасұрөңезбенқапталғанқаратүстімайлыдақтартүріндебілінеді. Аурусалқынәріылғалдыжылдары, гидротермиялықкоэффициент 0,85-1 жәнеодандажоғары, шілдементамызайларындаортатәуліктіктемпература 14-21° Сболғандабайқалады. Ақжәнесұршірікпензақымданғанөсімдіктерденалынғантұқымныңсалмағыментехнологиялықсапасытөмендейді. Ауруөсімдікқалдықтарында, топырақтасақталадыжәнетұқымарқылытарайды.Күресушаралары: ауыспалыегістіпайдалану; егістердіоқшаулапотырғызу; тұқымдыегуалдында «...Тізім»бойыншадәрілеу; тұқымдыфитотазалауданөткізу; өнімдіуақытылыжинапалу; егуүшінбіріншікластыіріктелгентұқымдықолданып, орақтанкейінқалғанөсімдікқалдықтарынөртеуқажет. Күнбағыстаты. Қоздырғышы: Puccinia helianthi Schw. (Basidiomycetesкласы, Uredinalesқатары).

Кейдеурединиилерменөсімдікжаскезіндезақымдансада, аурунегізіненкүнбағысгүлдепболғаннанкейінбайқалады. Жапырақтыңүстіңгібетіндеспермогониилер,

аластынғыбетіндеэциилернемесеурединиилерпайдаболады. Піскенненкейінурединиоспораларшашылыпбасқаөсімдіктердізақымдайды. Өсіпдамукезеңініңсоңындасарғайғанжапырақтардасаңырауқұлақтыңқыстайтынсатысы–телиоспораларыбартелиопустулалардамиды. Ауру өсімдікқалдықтарындасақталады.Күресушаралары: ауыспалыегістіқолдану; минералдықтыңайтқыштарењгізу;егугетазартылғанбіріншікластықтұқымдыпайдалану; уақытылыжинау;орақтанкейінгіөсімдікқалдықтарынжою; керекболғанда«...Тізім»бойыншафунгицидтердіпайдалану. Күнбағыссұңғыласы- Orobanche cumana Wallr.

Өсіпдамудыңалғашқыкезіндезақымданғанкүнбағыснашарөседі. Кешірекзақымданғандааурудыңбелгілерініңбілінбеуімүмкін. Сұњѓыланыңгүлсалатынсабақтарындажелменжеңілтарайтын 1500-гедейінтұқымдарыбарқорапшалардамиды. Сұњѓыланыңтұқымдарыкүнбағыстыңнашартазартылғантұқымымендетарайды. Бұтақтанбайтынсұмқыланыңтұқымы  жанындасұмқылағашалдыққышөсімдіктердіңбөлінімдеріболғандағанаөнеді. Сұњѓыланыңөскінікүнбағыстыңшалдыққышсұрыптарыныңтамырынагаусторииарқылыжабысып, қожайын-өсімдіктенсуменминералдықзаттардыалады. Кейіносыжердегүлберетінсабақтардамитынбүршіктерібартүйнекқалыптасады. Күнбағыстыңтөзімдісорттарында сұњѓыланыңөскінідамиалмайөліпқалады.

Бұтақтысұңғыла - Orobanche ramosa. Сабағыныңсирекқабыршақтарыбар, жіңішке, төменгіжағыжуан, қаттыбұтақтанады. Гүлдеріұсақ, көкшіл-күлгін. Тұқымдарыдөңгелекпішінді. Көптегенөсімдіктүрлерінқырыққабатты, қышаны, асқабақты, сәбізді, күнбағыстыжәнебасқаларынзақымдайды.

Египетсұңғыласы- Orobanche aeqypthiaca Pers.

Сабағыбиік (35 смдейін), ашықтүсті, жерастындағыбөлігібұтақтанған. Гүлдеріірі, диаметрі 23-27 мм, түтікше-құйғытәрізді, көгілдірреңдіашық-күлгінтүсті. Тұқымдарыдөңгелекпішінді. Картопты, күнбағысты, қызанақты, қырыққабаттыжәнебасқаларынзақымдайды.

Күресушаралары: біріншікластыжақсыіріктелгентұқымды; төзімдісұрыптардыегу; оталғансұњѓыланытанаптаншығару; барлықагротехникалықшаралардыуақытындажәнесапалытүрдеорындауқажет.

Тапсырма:

1. Кестебойыншакүнбағысауруларынанықтау, аурубелгілерінсуреттеу.

2. Күнбағыссұңғыласынқарастыружәнесуреттеу.

3. Күнбағыстың шірікауруларыныңжадығаттарынмикроскоппенқарау.

4. 7, 8, 9 – кестелердітолтыру.

                                                                   

                                                  7 кесте -Сұңғылалардыңсипаттамасы 

Сұңғыланыңтүрі

Өсімдік-иесі

Аурудыңалғашқы пайдаболуы

Таралужолдары

                            

                                8  кесте -Күнбағыстыңтүрлішіріктерініңерекшеліктері 

ШірікауруларыЗақымданубелгілері Ауруқоздырғышыныңсипаттамасы

(мицелийлержәнеоныңөзгергендері)сабағында себетінде

                     

                                                     9 кесте - Күнбағысаурулары

Қоздырғыш, оныңжүйелікорны

Зақымданғанмүшелер, аурудыңбелгілері

Аурудыңпайдаболуы

Таралужолдары

Күресушара-лары

                           

 

   Бақылаусұрақтары:

1.     Күнбағысауруларыныңбілінубелгілері.

2.     Ауруқоздырғыштарыныңжүйелікорыны.

3.     Ауруқоздырғыштарыныңдамукезеңі.

4.     Өсімдіктердіңбіріншіжәнеекіншіретзақымдануы.

5.     Аурудыңтаралужолдарыжәнекүнбағысөсімдігінқалайзақымдайды.

6.     Күресушаралары.

7.     Сұңғыланыңкүнбағыстыңөсуімендамуынаәсері.

2.ТӘЖІРИБЕЛІКСАБАҚТАР:

ТАҚЫРЫБЫ: 2-8

Дәндідақылдардыңзиянкестеріжәнекешендіқорғаушаралардыңжүйесі.

Тапсырмалар: 1.Дәнніңсұркөбелегініңөсуцикліжәнезияндылығыментанысу. 2.Жапырақжемірлерітұқымдасытұрлерініңморфологиялық,өсіп-өніпкөбеюерекшеліктеріжәнезияндылығыментанысу. 3.Астыққоңыздарыныңморфологиялық,өсіп-өніпкөбеюерекшеліктеріжәнезияндылығыментанысу. 4.Дәнніңсұркөбелегі,қаттықанаттыларотрядыныңкеміргішзиянкестеріменкүресшараларынзерттептану. 5.6 кестеніжазыптолтыру. Астықдақылдарыныңкеміргішзиянкестері

системалықжүйедегіорны

Зақымданатындақылдазақымданумезгілі

Келтірілгензиянкестердіңзақымданукезеңі.ЭЗШ

ҚысқашабиологКүресушарал

1 2 3 4

Бақылаусұрақтары:1.Егінніңкөгінзақымдайтынастықдақылдарыныңзиянкестерінатап,өсімдіктердіңзақымданубелгілерініңсипаттамасын,олардыңкелтірнтінзиянынжәнекүресушараларынкөрсетіңіз. 2.Астықдақылдарыныңсабақішізиянкестерініңсистематикалықатауын, ерекшеөзгешеліктерінкөрсетіңіз.3.Астықдақылдарыныңсабақішізиянкестерінеқарсықандайшараларқолданылады.4.Астықдақылдарыныңшаншыпсорғышзиянкестерініңөкілдеріқайтұқымдасқажінеқандайотрядқажататынынатапшығыңыз. 5.Шаншыпсорғышзиянкестерініңзақымдаубелгілерінеанықтамаберіңіз. 6.Астықегіушісініңөзгешелігі,күресушаралары.7.Астықдақылдарыныңсорғышкешенгежататынзиянкестерінеқарсықолданылатынкұресушаралары.8.Астыққоңыздардыжәнебарылдаққоңыздысипаттаңыз.Оларменкүресушараларынвңжүйесінкелтіріңіз.9.Дәнніңсұркөбелегініңтіршілікциклінсипаттапкүресушараларынкөрсетіңіз.9.Астықдақылдарыныңкезеңдерінебайланыстызақымдайтынфитофагтардыңтүрлері.ТАҚЫРЫБЫ: 9-16

Дәнжәнебұршақтұқымдасдақылдарыныңзиянкестеріжәнеқорғаушараларыныңжүйесі.

1. Бұршақбітенің, бұршақжәнеүрмебұршаққоңызының, түйнектібізтұмсықтың, акциякөбелегініңдамуцикліменжәнеөсімдіктіңзалалданғаннышандарымензерттептанысу. 2.Біржылдықбұршақдақылдарынзиянкестерденқорғаудыңшараларынқарастырыңыз. 3. 7 кестеніжазыптолтырыңыз.

Бұршақтұқымдасдақылдарыныңзиянкестері

жүйеліорны

Зақымдайтындақылдарзиянкелтіретінкезеңі

Зияндығы ҚысқашабиологиясыКүресушаралары

Бақылаусұрақтары:1.Бұршақтұқымдасдақылдардызақымдайтынфитофагтардыңтүрінжәнеотрядыментұқымдасынсипаттаңыз. 2. Бұршақбітеніңдамуыменкөбеюініңерекшелігіқандай? 3.Бұршақ тұқымдас дақылдардың қаттықанаттыларотрядынажататынфитофагтардыңдамуциклінжәнезақымдауыныңөзгешелігінсипаттаңыз. 4. Бұршақ жеміс жемірі мен бұршақ немесе акция көбелегінің биологиясының ерекшелігін және оның зияндылығын көрсетіңіз. 5. Бұршақдақылдарынзиянкестерденқорғаудыңшараларынтізіпсипаттаңыз.

ТАҚЫРЫБЫ: 16-24

Техникалықжәнемайлызиянкестеріжәнеауруларданқорғаушараларыныңжүйесі

1. Күнбағысқанкөбелегініңморфологиялықжәнебиологиялықерекшеліктерінтаныпбіліңіздер2. Күнбағысмұртықоңыздыңморфологиялықжәнебиологиялықерекшеліктерінтаныпбіліңіздер.3. Күнбағысфитофагпензақымданубелгілерінзерттептанысыңыздар.4. 10 кестеніжазыптолтырыңызжәнезақымданукезеңінің, зақымкелтіретінтүрдіңсуретінсалыңыз.

ТАҚЫРЫБЫ: 24-30

Көкенісжәнебақшадақылдарыныңзиянкестеріжәнеқорғаушаралары

1.Сәбізшыбыныныңтіршілікоралымымензияндылығынзерделеу.2.Пияздыңқосқанаттыларотрядынажататынзиянкестердіңморфологиялықжәнебиологиялықөзгешіліктеріменөсімдіктердізақымдаубелгілерінзерттептанысу. 3.ӨЗДІКЖҰМЫСТАРДЫҢ ТАҚЫРЫБЫ:

№ СОӨЖ

СӨЖАудитория Аудиториядантыс

1 Бунақденелілерқұрылысыментанысу.

Көпқоректікеміргішзианкестер

Химиялықкүресшаралары

2 Дәндідақылдардыңкеміргішзиянкестері

Топырақтамекендейтінзианкестер

Агротехникалықкүресшаралар

3 Қантқызылшасыныңзиянкестері

Көкенісжәнебақшадақылдарыныңзианкестері

Биологиялықкүресшаралары

4 Көкені Турақанаттыларотрядынажататынкөпқоректіжәндіктер

Физикалықкүресшаралары

5 Көкенісжәнебақшадақылдарыныңзиянкестеріжәнеқорғаушаралары

Көпқоректікзиянкестершегірткелержәненегізгітүрлері. Биологиясы, экологиясыжәнеҚазақстандатаралуыжәнекүресшаралары

Зианкестерменкүресудінхимиялықшаралары

6 Қоймадағыастықжәнебасқаауылшаруашылықөнімдерініңзиянкестеріжәнеолардықорғаушаралары.

Дәндідақылдардыңзиянкестеріжәнекешендіқорғаушаралардыңжүйесі.

Карантингежатқызылғанзианкестер

7 Ауылшаруашылығыназианкелтіретінкарантиндікзианкестер

Дәнжәнебұршақтұқымдасдақылдарыныңзиянкестеріжәнеқорғаушараларыныңжүйесі.

Шегірткелердітексеру, жәнеболжамжасауәдістемесі

8 Ауылшаруашылықзианкестерініңсистематикасы

Техникалықжәнемайлызиянкестеріжәнеауруларданқорғаушараларыныңжүйесі.

Қоймазианкестері