Edbn ligjerat

UNIVERSITETI I PRISHTINËS

FAKULTETI EKONOMIK

PRISHTINË

DEP. Menaxhmet dhe Informatikë

Dr.sc. Armand Krasniqi – Prof. ass.

Një pjesë e leksioneve plotësuese për vitin akademik 2011 – 2011 semestri pranveror

(Këto të dhena duhet t’I trajtoni vetëm si informata plotësuese dhe nga ju kërkohet që lidhur

me literature që duhet të përdorët gjithësesi t’i përmbaheni programit të lendës)

Prishtinë , Mars 2012

2

HYRJA

1. Lënda e drejta biznesore ndërkombëtare është disipline mësimore -

E drejta biznesore ndërkombëtare është emërtimi për një lëndë të veçantë e cila, në përputhje me

programin mësimor, ligjërohet në Fakultetin Ekonomik të UP – së me qëllim të mësimit dhe edukimit të

ekonomistëve të cilët studiojnë në këtë institucion. Lënda E drejta biznesore ndërkombëtare studion

aspektet dhe pikëpamjet juridike ndërkombëtare lidhur me tregtinë, rregullimit të marrëdhënieve juridike

ndërkombëtare, institucioneve të rëndësishme ndërkombëtare, marrëdhënieve biznesore ndërkombëtare,

aktet e rëndësishme juridike ndërkombëtare, etj, të gjitha këto analizuar nga aspekti i akteve juridike të cilat

kanë rëndësi të veçantë rregullative ndërkombëtare.

2. E drejta biznesore ndërkombëtare si disiplinë shkencore -

Lënda E drejta biznesore ndërkombëtare gjithnjë e më shumë është duke u ndarë ne vete si

disiplinë e veçantë shkencore. Kjo lëmi është e kombinuar nga lëmi të caktuara juridike dhe zbatohet nga

norma juridike të shumë degëve të së drejtës: drejtës materiale biznesore (tregtare), drejtës ndërkombëtare

publike, drejtës ndërkombëtare private, etj,. Kjo pozitë e lëndës, natyrisht i ka edhe dobësitë e veta

pikërisht nga pikëpamja e ndarjeve të normave të saja juridike në të drejtën ndërkombëtare apo në të

drejtën e brendshme - të ndonjë vendi të caktuar, mendimtarët e ndarjes së e drejta biznesore

ndërkombëtare konsiderojnë se autonomia e një ndarje të këtillë është pikërisht nevojë e jetës praktike

biznesore ndërkombëtare.. Kështu, zbatimi për qëllim të realizimit të punëve të cilat i lidh shteti në cilësi të

tregtarit (punët ex iure gestionis), me ndërmarrje dhe korporata multinacionale në një anë dhe

marrëdhëniet e caktuara juridike - tregtare në mes të ndërmarrjeve dhe korporatave multinacionale në

anën tjetër, në një formë paraqesin bazën e hulumtimit ndërkombëtar të kësaj lënde. Më tutje,

konsiderojmë se është e nevojshme që shqyrtimi i gjithanshëm i karakterit të nocioneve të së drejtës

ndërkombëtare publike me të cilat rregullohet tregtia ndërkombëtare (regjimi i përgjithshëm i shtetit, në

cilësi të tregtarit, lidhur me lidhjen e kontratave ndërkombëtare , dhe rregulloret në bazë te të cilave shteti i

përcakton mënyrën e pjesëmarrjes së subjekteve ekonomike në tregtinë ndërkombëtare) dhe ajo duhet të

jetë lëndë shqyrtimi nga lëndë e drejta biznesore ndërkombëtare.

3

3. Kuptimi i lëndës

Kuptimi i lëndës e drejta biznesore ndërkombëtare konkretisht përfshinë ne vete marrëdhëniet

biznesore që zhvillohen dhe rregullohen juridikisht në planin ndërkombëtare. E drejta biznesore

ndërkombëtare studiojnë aspektet e së drejtës së zhvillimit të biznesit ndërkombëtar dhe atë në pikëpamje

të qarkullimit të lirë të njerëzve, mallrave, shërbimeve dhe kapitalit që bazën e vet e fitojnë në kuadër të

akteve – konventave ndërkombëtare në ekonomi dhe turizëm. Edhe më sipër kemi potencuar se e drejta

biznesore ndërkombëtare nuk është lëmi e pavarur në kuadër të një sistemit të caktuar juridik. Por, çdo

veprimtari individuale ekonomike apo çdo veprimtari tregtare me mallra të caktuara automatikisht përmban

në vete edhe një numër të madh marrëdhëniesh juridike të cilat kanë efekte të ndryshme të cilat janë në

interakcion të vazhdueshëm. Konsiderojmë se në të drejtën tonë thuhet se e drejta biznesore

ndërkombëtare së bashku me të drejtën biznesore janë lëmë dinamikë të rregulluara me akte juridike

konkrete ndërkombëtare që shërbejnë për përmbushjen e nevojave praktike të tregtisë dhe sferës së

shërbimeve ndërkombëtare. Nevojat bashkëkohore të ekonomisë në kushtet bashkëkohore kërkojnë

ndryshime të shpejta dhe cilësore në rregullimin e këtyre çështjeve.

E drejta biznesore ndërkombëtare në pikëpamje juridik i rregullojnë këto aspekte: shitjen

ndërkombëtare të mallrave, transportin e mallrave, sigurimin e mallrave nga humbja dhe shkatërrimi,

financimin dhe pagesën e mallrave, zgjedhjen e kontesteve eventuale që lindin nga këto marrëdhënie, etj,.

Karakteristikë e të drejtës biznesore ndërkombëtare është standardizimi respektivisht unifikimi i normave

dhe rregullave juridike në planin ndërkombëtar. Pasi që ekzistojnë shumë marrëdhënie juridike të cilat në

këtë raste kombinohet në punë të caktuara ekonomike automatikisht ekziston nevoja e harmonizimit

ndërkombëtar dhe unifikues të së drejtës. Ekskluzivisht funksionalizimi dhe unifikimi i të drejtës materiale

mund t’i përmbush nevojat e pritura në planin e ambientit të së drejtës gjë që në kuadër të këtij aktiviteti e

drejta biznesore ndërkombëtare ka rol të rëndësishëm.

4. Lënda

Lëndë e e drejta biznesore ndërkombëtare mund të shqyrtohet si në kuptim të ngushtë ashtu dhe

në atë të gjerë. Në kuptim e ngushtë, lënda e drejta biznesore ndërkombëtare trajton të gjitha ato

marrëdhënie juridike të cilat i referohet rregullave të së drejtës ndërkombëtare private. Në këtë kuptim e

drejta biznesore ndërkombëtare nuk është lëmi e pavarur nga e drejta ndërkombëtare private por vetëm një

pjesë e zhvilluar e së drejtës së përditshmërisë, e themeluar nga nocionet dhe kuptimet të cilat janë të

ndërlidhura me tregtinë ndërkombëtare të mallrave dhe shërbimeve e që në instancë të fundit janë të

rregulluara me normat juridike të së drejtës ndërkombëtare private. Në kuptimin e gjerë, e drejta biznesore

ndërkombëtare i studiojnë tërësinë e marrëdhënieve juridike që janë të rregulluara me të drejtën

ndërkombëtare publike. Në këtë kuptim lëndën e drejta biznesore ndërkombëtare e përbëjnë normat

juridike që:

4

Rregullojnë kuptimin e tregtisë së lirë në mes të shteteve duke e liberalizuar tregtinë. Formalisht

është e bazuar në norma nacionale (regjimin e investimeve të huaja, regjimin e tregtisë me jashtë,

doganave, etj,) dhe kontrata ndërkombëtare (kontrata bilaterale për trajtimin e investimeve të

jashtme, investime të jashtme, marrëveshjeve të përgjithshme për dogana dhe tregtinë, etj), dhe

Rregullimin e organizatave ndërkombëtare dhe atë: organizatave ndërkombëtare të karakterit

ndërkombëtar të cilat i formojnë shtetet (Fondi Monetar Ndërkombëtar) dhe organizatave jo

qeveritare ndërkombëtare – asociacioneve të përfaqësuesve të profesioneve. Konsiderojmë se

doktrina jonë shkencore lidhur me lëndën konventat në ekonomi dhe turizëm e përdorë që t’i

operacionalizojë veprimet dhe aktivitete për pjesëmarrje në proceset ekonomike – tregtare të

Kosovës me vendet tjera në regjin dhe me gjerë.

5

DISA INFORMACIONE THEMELORE SE CKA ËSHTË BIZNESI NDËRKOMBËTAR DHE KUADRI

NORMATIV I RREGULLIMIT TË TIJ

Biznesi ndërkombëtar ose sic shpesah përdoret edhe termi tregtia e jashtme, si këmbim i mallrave, shërbimeve,

kapitalit dhe të drejtave intelektuale personale ndërmjet rezidenteve në vende të ndryshme, mund të definohet në

shumë aspekte. Varësisht e nga përfshirja e këmbimit dallohet tregtia e jashtme në kuptim më të gjere dhe më të

ngushtë. Tregtia e jashtme në kuptimin më të ngushtë, përfshin qarkullimin e mallrave ndërmjet rezidenteve prej

shteteve të ndryshme, gjersa tregtia e jashtme në kuptim ma të gjere , përveç qarkullimit të mallrave përfshin dhe

qarkullimin e shërbimeve me kapital, me force punuese, bartje të informatave etj. Në baze kësaj, varësisht prej mjetit

të këmbimit në tregtinë e jashtme dallohen : këmbimi ndërkombëtar i mallit, këmbimi ndërkombëtar i shërbimeve,

lëvizjet ndërkombëtare të kapitalit (dobive) dhe lëvizja ndërkombëtare e forcës punuese.

Këmbimi ndërkombëtar i mallit- paraqitet si një nga llojet më të vjetra të këmbimit në tegetin e jashtme. Sipas disa

autoreve, tregtia e jashtme me mallra është më e vjetër se sa tregtia e brendshme e mallrave. Fiset në bashkësinë

primitive , më pare ndërmjet veti i kanë këmbyer prodhimet e natyrës dhe tepricat prej prodhimit të tyre, dhe me

pastaj ka filluar këmbimi ndërmjet anëtareve të fisit. Me paraqitjen e kapitalizmit janë krijuar kushte për zhvillimin e

tregtisë bashkëkohore, dhe në kornizën e tyre edhe tregtia bashkëkohore e jashtme. Vlera e këmbimit të mallit

shënon rritje permanente edhe pse në dekadat e fundit të shek. XX arrin deri në zvogëlimin relativ në pjesëmarrjen e

saj në tregtinë botërore.

Këmbimi i shërbimit ndërkombëtar – përfshin këmbimin e shërbimeve transportuese, shpedicionit, sigurimit,

shëndetësisë, arsimimit, bankare, turistike dhe lloje të tjera ndërmjet rezidenteve të vendeve të ndryshme. Në kushte

bashkëkohore është vërejtur rritje e shpejte në tregtinë e shërbimeve botërore, për çka dhe pjesëmarrje e tyre në

tregtinë botërore në mënyre rapide rritet.

Lëvizja ndërkombëtare e kapitalit - analizohet si lëvizje ndërkombëtare e kapitalit në të holla (para) dhe transferi

ndërkombëtar i teknologjisë. Lëvizja ndërkombëtare e kapitalit në para përfshinë marrjen e kredive nga jashtë dhe

dhënien e kredive personave të jashtëm; investimet e pronës vendore jashtë dhe investimet e jashtme të pronës në

vend,etje. Me transfer ndërkombëtare të teknologjisë nënkuptojmë mbartjen e diturive dhe aftësive të lidhura me

veprime të caktuara prodhuese prej një vendi në tjetrin.

Lëvizja ndërkombëtare e forcës punuese- përfshinë punësimin rezidenteve prej një vendi në tjetrin. Varësisht nga

kahja e lëvizjes se mjetit të tregtisë në tregtinë e jashtme, dallohen tri transaksione kryesore : importi,eksporti dhe

transporti.

Import i- paraqet transaksionin ku subjekti vendas blen mallra, ose furnizohet me shërbime, kapital dhe të drejta prej

pronës intelektuale, përderisa partneri i jashtëm paraqitet si shitës ose ofrues i të njëjtave.

Eksporti - paraqet transaksion ku subjekti vendas ( në rolin e shitësit) subjektit të jashtëm (blerësit), i shet ose i ofron

shërbime, kapital dhe të drejta nga prona intelektuale.

Transiti - përgjithësisht paraqitet si transaksion neutral në tregtinë e jashtme. D.m.th. Nuk bëhet fjale për këmbim

direkt ndërmjet subjekti të brendshëm dhe të jashtëm. Transporti (mbartja) është transaksion me të cilën një mall, në

rrugën e vet prej të shitësi në njërën deri të blerësi në vendin e dytë kalon nëpër territorin e vendit të vet.

6

Zhvillimi i prodhimit botëror , në kushte të mundësive të kufizuara për mbrojtjen e gjithanshme në të gjitha kushtet e

nevojshme të ekonomisë individuale nacionale ( si në anenë e ofertës, ashtu edhe në anën e kërkesës, në thelb

ndikon në zhvillimin më të shpejtë të tregtisë së jashtme.

Tregtia e jashtme paraqet veprimtari komplekse e cila karakterizohet me specifika signifikative në raport me

tregtinë e brendshme. Specifikimi i tregtisë së brendshme në raport me atë të jashtmen nuk buron vetëm në dallimet

e madhësisë së tregut dhe në preferencat e hargjuesëve, por edhe nga dallimet në sistemet ekonomiko- shoqëror

ndërmjet vendeve të ndryshme. Në atë kornize theksohen dallimet e politikes nacionale të vendeve partnere në

sferën e sistemit të tregtisë se jashtme, sistemi valutor, sistemi i marrëdhënieve kreditore me vendet e jashtme,

sistemi fiskal etj. Njëkohësisht; këmbimi në përgjithësi, kryhet në bazë jo ekuivalente ku ndodh ndarja jo

proporcionale e tepricës se vlerës ndërmjet subjekteve në këmbim, gjegjësisht derdhjen e të ardhurave (njëri

fiton,tjetri humb ose njëri fiton më shumë se tjetri nga rezultatet e mundit të bëre, të tanishëm dhe të kaluar). Ndarja

jo e drejtë në tepricën e vlerës ka efekte të ndryshme ndaj ekonomisë nacionale gjatë këmbimit të mallrave dhe

shërbimeve në tregtinë e brendshme dhe atë të jashtme.

Ndarja e tepricës së vlerës ndërmjet subjekteve të tregtisë së brendshme kryhet në kornizën e ekonomisë nacionale.

Jo suksesi i veprimtarisë së një subjekti vendore paraqet veprimtari të suksesshme të subjekt tjetër vendore.,d.m.th.

teprica e vlerës mbetet në kornizën e ekonomisë nacionale. Demet e shkaktuara nga realizimi jo i suksesshëm i

punëve të tregtisë se jashtme, ndikojnë jo vetëm në subjektin ekonomik të vendit por edhe jo sukses i ekonomisë

nacionale. Jo suksesi i tregtisë jashtme, përveç se sjelle zvogëlimin e të hyrave të subjektit të vendit, por shkakton

dhe derdhje të përhershme jashtë vendit të një pjese të tepricës të vlerës i realizuar në ekonominë nacionale.

Pasojat në ketë situate sjellin prishjen e marrëdhënieve të pozitave në bilancin tregtar por dhe dobësimin e fuqisë

ekonomike të vendit, por edhe negativisht ndikon mbi pamjen e shtetit në bote.

Subjektet të cilët merren me tregtinë e jashtme e paraqesin ekonominë nacionale në nivel ndërkombëtar dhe

botëror, pra nga këtu del obligimi i ekonomik dhe moral i tyre, për të ruajtur autoritetin e vendit të tyre. Nga specifikat

e tregtisë se jashtëm , shikohet edhe kampaktiteti prej kryerjes efikase të saj. Subjektet të cilat merren me tregtinë e

jashtme, me qellim qe të kryejnë pune efikase dhe rentabile duhet të mbërrin konkurrim ndërkombëtar, për paraqitje

(debutim) në treg. Ata duhet mire ti njohin dispozitat për rregullimin e tregtisë se jashtme dhe atë si ato nacionale

ashtu dhe ata qe zbatohen në vendet e partnereve afarist. Ky lloj kompaktiviteti kushtëzohet për të arritur shkalle të

lartë të pajisjes teknike dhe ekipimit kadrovike nga ana e subjekteve në tregtinë e jashtme. Realizimi i dobive

potenciale nga tregtia e jashtme në çdo ekonomi nacionale, si dhe mos lejimi i pjesës se tepricës se vlerës,

gjithmonë të derdhet në vendet e jashtme , paraqet sfide për qeverinë e shtetit, me çka arsyetohet involvimi i saj në

rregullimin e rrjedhave në ketë sfere. Shteti nëpërmjet sjelljes se masave dhe instrumenteve të politikes mbrojtëse

është i tenton të ndikoj në përmirësimin e pozitës se subjekteve vendore dhe në tregtinë e jashtme por edhe në

tregun e vendit, si dhe në tregjet ndërkombëtare.

DOBITË NGA TREGETIA E JASHTME

Shpërndarja jo proporcionale e resurseve natyrore dhe disponimi jo i njëjte me të gjitha resurset e domosdoshme në

vendet e ndryshme, nuk mundësojnë organizimin e prodhimit vendor për plotësimin e nevojave të kërkesës vendore.

Nga ky aspekt meqenëse resurset nacionale prodhuese janë të kufizuara ndikojnë jo vetëm në pamundësinë të

organizojnë prodhimtari vendore por edhe në pamundësinë për përdorim racional të tyre. Parakushte themelore për

7

përdorim racional të resurseve prodhuese vendore paraqet importi të inputeve prodhuese të cilat janë mungojnë në

ekonominë nacionale.

Ekzistenca dhe zhvillimi i një numri të madhe të degëve ekonomike të ekonomive nacionale është i kushtëzuar nga

plasmani i prodhimeve të tyre në tregjet e jashtme. Subjektet ekonomike duke i përcjelle principet ekonomike të

ekonomizimit tentojnë të arrin shpenzime me të ultë për njësi produkti. Çmimi me i ulet i prodhimit për njësi produkti

realizohet nëpërmjet përdorimit racional të shpenzimeve variabile, por edhe me zvogëlimin e shpenzimeve fikse për

njësi produkti, që arrihet vetëm ndërmjet shkalles se angazhimit gjegjësisht me realizimin e vëllimit me të madhe të

prodhimtarisë. Por , tregjet e vendit në përgjithësi janë të kufizuar ta absorbojnë vëllimin e zmadhuar të

prodhimtarisë, dhe vetëm me plasman në tregjet e jashtme shikohet fitimi i vëllimit me të madhe prodhues. Kjo

posaçërisht vlen për vendet e vogla, të cilat ballafaqohen faktorë prodhues të kufizuar dhe fuqi absorbuese të

kufizuar në tregun e vendit janë të detyruara një pjese të madhe prej bruto produktit vendore ta këmbejnë me vendet

e jashtme dhe në të njëjtën kohe tregtinë e jashtme ta llogaris si dege kryesore e zhvillimit ekonomik të tyre.

Pasuritë natyrore gjatë kohe llogariteshin si force lëvizëse të zhvillimit ekonomik të një vendi. Por sot duke mos e

nënçmuar rolin e tyre në kushte të internacionalizimit të prodhimtarisë rendësi me të madhe për zhvillimin fiton

dijenia, për parimin tekniko-teknologjik , informatat etj. Parakushtet bashkëkohore të zhvillimit detyrojnë investime të

mëdha për arsim, për hulumtime shkencore ,për marketing etj, qe mund të jenë racionale vetëm për prodhimtari

masovike dhe orientuar për eksport. Duke pasur parasysh se vetëm vendet e zhvilluara mund të ndajnë mjete për

investim në shkence dhe hulumtime zhvillimore, subjektet e tyre në tregjet ndërkombëtare në përgjithësi paraqiten si

eksportues të shpikjeve tekniko-teknologjike, ndërsa subjektet ekonomike prej vendeve në zhvillim paraqiten si

importues të tyre. Tregtia e jashtme në vendet e vogla në zhvillim përmes furnizimit me komponentë të ndryshëm të

imputeve prodhuese për prodhimtarinë vendore të cilat nuk janë të kapshme në vend (lënda e pare, teknika dhe

teknologjia etj ) jo vetëm qe u mundësojnë të organizojnë prodhimtari vendore , por edhe në mënyre indirekte

ndikojnë në realizimin e përparimit qe është i arritur në prodhimtari në vendet e zhvilluara. Kjo mundësohet sidomos

me importimin e lendeve të para kualitative , dhe gjysmë produkteve , me importin e pajisjeve bashkëkohore me çka

zmadhohet shkalla e automatizimit dhe mekanizimit të procesit të prodhimit, si dhe përmes importit të të arriturave

tekniko-teknologjike me qellim të modernizohet procesi i prodhimit (licenca, patenta, know-how etj.).Modernizimi i

proceseve të prodhimit paraqet mundësi reale për përmirësimin e konkurrencës të subjekteve vendore qe paraqet

parakusht kryesore për plasmanin e produkteve të gatshme në tregjet ndërkombëtare. Ndikimi në baze shikohet

ndërmjet krijimit të kushteve për prodhimtari masovike nga njëra anë por edhe ndërmjet mundësisë për prodhimtari

standarde të produkteve të gatshme me kualitet të lartë nga ana tjetër. Vëllimi i zmadhuar i prodhimtarisë vendase

d.m.th. Shfrytëzim me të madh të resurseve prodhuese të vendit sidomos me angazhimin me të madhe të

kapaciteteve prodhuese dhe punësim me të madhe, gjegjësisht formohen kushte për efektimin e përparësive që

produktojnë vëllimin ekonomik. Çmimi i prodhimit i ulët për njësi produkti nga ana e vet e bene produktin me

konkurrent në tregjet e huaja që pozitivisht ndikon në plasmanin e suksesshëm, por edhe me realizimin e neto

produktit me të madhe. Në atë mënyre arrin deri të zmadhimi reali neto fitimit të subjekteve ekonomike si dhe fitimin

nacional të vendit. Përdorimi racional ekonomik gjegjësisht investimi i neto fitimit të realizuar për qëllime prodhimi në

mënyre plotësuese dhe multiplikative pozitivisht ndikon rritjen ekonomike dhe në zhvillimin e ekonomisë nacionale.

Me gjithë që zënshëm është promovuar dobia prej tregtisë së jashtme, e njëjta mund të provokoj efekte të pa

dëshirueshme në rritjen ekonomike dhe zhvillimin e ekonomisë nacionale.

Subjektet vendase me paraqitjen në tregjet ndërkombëtare , ballafaqohen me konkurrence të fortë e cila bazohet në

çmime të ultë dhe norma të larta për kualitet etj. Seleksionimi ekonomik i subjekteve në tregjet ndërkombëtare është i

8

pa mëshirshëm, gjegjësisht me të fuqishmit i largojnë subjektet me pak konkurrues. Në kushte kur subjektet vendore

janë konkurrues inferior në raport me të huajit ( pa marre parasysh tregun e vendit ose tregjet e huaja ) vjen deri të

korrigjimi i dobive nga tregtia e jashtme gjegjësisht paraqiten efekte negative në zhvillimin e ekonomisë nacionale.

D.m.th. të larguar nga lufta konkurruese subjektet vendore nuk kanë mundësi ti shesin produktet e tyre ose do ti

shesin me kushte relative të këqija të këmbimit, që në mënyre retroaktive ndikon në zvogëlimin e prodhimtarisë

vendase. Gjendja e këtillë do të rezultojë me zvogëlimin e aktivitetit ekonomik të vendit, zvogëlimin e punësimit si

dhe ngecjen ose zvogëlimin e zhvillimit ekonomik.

ZAKONET DHE RREGULLAT TREGTARE NDËRKOMBËTARE.

Zakonet tregtare ndërkombëtare janë "rregulla të pashkruara" që përdoren në mardhënie afariste ndërmjet

partnerëve në tregtinë e jashtme dhe në mardhënie ekonomike ndërkombëtare, në përgjithësi. Zakonet tregtare,

sikur rregulla për rregullimin e mardhënieve të pjesëmarrësve në tregtinë e jashtme, nuk janë të miratuara nga ana e

pushtetit shtetëror ligjdhënës, institucione juridike ose disa të tjera, por rrjedhin nga praktika shumëvjeçare e punës

të tregjeve ndërkombëtare, me sjellje stihike të qëndrueshme të njerëzve. Por, me kalimin e kohës, ajo si dhe është

modifikuar nëpërmjet formimit të kuptimeve te caktuara për sjellje korrekte ose jo korekte të njerëzve në raste të

njëjta shoqërore. pastaj sjellja korrekte ka kaluar në shprehi dhe është pranuar moralisht, në realitet i zakonshëm,

sjellje normale, sjellje që llogariten të obligueshme. Ashtu është krijuar vetëdija shoqërore se çdo sjellje ndryshe

është në kundërshtim me moralin e qeverisë në shoqëri. Në atë mënyrë, kah praktika shumëvjeçare janë ndërtuar

zakonet afariste të mira, të cilat në bazën e vet e kanë moralin tregtar dhe afariste të pjesëmarrësve në tregti dhe në

punime afariste, në përgjithësi. Përveç tjerash, në zakonet tregtare marrin pjesë: nderi, lojaliteti me konkurrencën,

dhënia e të dhënave të vërteta për vete dhe për pjesëmarrësit tjerë në këmbimet tregtare, respektimi i fjalës së

dhënë, mos tradhtimi i fshehtësive afariste të rëndësishme për interesat e partnerit, realizimi i detyrave të marra nga

kontrata etj. Norma e rëndomtë nderi është në normat morale në përgjithësi, kurse në kuadër të zakoneve të mira

afariste nga ajo kuptohet se sjellja me të cilën secili nga partnerët afarist juridik jep të dhënat e sakta për vete dhe

për firmën e vet;

për llojin, sasinë,cilësitë dhe kualiteti i mallit që është lëndë për shitblerje; i respekton afatet e marrëveshjes për dorëzim-porositje të mallit dhe të pagesës; nuk e bëjnë në dyshim partnerin e vet; në tërësi e respekton fjalën e dhënë dhe konsekuent përmbahet ndaj premtimeve që i ka dhënë etj.

Me zakonet tregtare rreptësishtë dënohet praktika jo lojale e konkurrencës në tregun ndërkombëtar, si dhe

lëndimi i autoritetit të ndërmarrjes dhe vendi në fitimin me tregtinë e jashtme. Nga konkurrenca jo lojale në tregun

ndërkombëtar nënkuptohen në veçanti këta aktivitete të subjektit e tregtisë së jashtme të caktuara; reklama jo lojale

kur nxjerrën publikisht; jo të vërteta për mallin ose shërbimet që punon ndërmarrja e vet ose për ndonjë ndërmarrje

tjetër, kurse për qëllim të gjejë interes për vete; shenja të rrejshme për prejardhjen e mallit; nxjerrja e informacioneve

të rrejshme për ndërmarrjen e vet ose ndonjë ndërmarrje tjetër; keqpërdorimi i shenjave mbrojtëse tregtare për

ndërmarrjen e vet apo të huajën; lëndimi apo shfrytëzimi i fshehtësive afariste dhe të ngjashme. Si lëndim i autoritetit

në punën e jashtme tregtare nënkuptohet secila sjellje në kundërshtim me zakonet e mira afariste, e cila nxitë ose

mund të nxisë lëndime më të rënda të obligimeve të marrëveshjes. Në rast të mosrespektimit të normave të

lartpërmendura dhe zakoneve tjera, përdoren sanksionime të ndryshme; përqeshje publike, bojkoti, shpallje publike e

9

emrit dhe të firmës të atij që sillet në kundërshtim me normat morale afariste, shpallje e ashtuquajtur "lista të zeza";

dënimi nga ana e gjyqeve të nderit të komoreve dhe asociacioneve të tjera afariste etj

RREGULLAT TREGTARE NDËRKOMBËTARE.

Nga kjo nënkuptohen ato zakone dhe rregulla tregtare ndërkombëtare, të cilat, në mënyrë përkatëse, janë

formuluar dhe oficijalizuar nga ana e organeve dhe institucioneve të autorizuara, bursat, komoret tregtare dhe të

zhvillimit ekonomik, organizatave profesionale, bile edhe nga komora tregtare ndërkombëtare. Me rregullat tregtare

në mënyrë unitare rregullohen numri i madh problemesh praktike në sferën e tregtisë së jashtme ose jepen

shpjegime të termeve tregtare, për veprat, të parimeve në zgjedhjen thelbësore të marrëdhënieve dhe kontesteve

(kundërshtimeve) të rëndësishme, jepen udhëzime të njëanshme për shpjegimin e termeve profesionale gjatë punës

me valuta, deviza ose gjatë përdorimit të instrumenteve për pagesë jo të gatshme në pagesën e fitimit ndërkombëtar,

gjatë përdorimit të masave dhe sistemeve matëse etj. Me një fjalë, funksioni i rregullave ndërkombëtare është që ta

barazon dhe të bëhet e njëllojtë praktika në marrëdhëniet afariste ndërkombëtare. Varësisht nga ajo kush e kodifikon

dhe çfarë është ndikimi i tyre dallojmë tregtare të përgjithshme dhe të veçanta. Rregullat e përgjithshme tregtare i

pranojnë dhe i shpallin asociacionet më të gjëra të subjekteve të zhvillimi ekonomik, tregtarë ose oda tjera. Rregullta

e përgjithshme ndërkombëtare i miraton dhe i shpall oda tregtare ndërkombëtare në Paris. Si më të rëndësishme

vlen t'i cekim këta përmbledhje të rregullave të përgjithshme ndërkombëtare:

Rregulla dhe zakone të njëllojta për punë me akreditiv dokumentues të miratuara në vitin 1933, kurse të rishqyrtuara

në vitin 1963 dhe 1984. Me këta rregulla tërësisht rregullohet materia për pagesën me akreditim; llojet dhe notifikimet

akreditiv, obligime dhe përgjegjësi të bankave dhe fletëdhënësve; dokumentet për prezentim (dokumente

transportuese, dokumente sigurimi, faktura tregtare etj); afati deri kur vlen akreditimi, bartjen e akreditimeve dhe të

ngjashme.

Rregulla të njëllojta për inkaso kanë hy në fuqi në vitin 1958. Te këta rregulla janë përpunuar gjitha momentet e

rregullës për pagesë;

obligimet dhe përgjegjësit e bankave dhe fletëdhënësve; prezantimi i dokumenteve; pagesa dhe informimi ndërmjet bankave dhe fletëdhënësve si dhe çështja e kamatës, harxhimet dhe

plotësimet të punëve inkaso.

Rregullat ndërkombëtare për komentimin e termeve tregtare INCOTERMS (për këta rregulla do të flasim më

gjerësisht në tekstin e mëtutjeshëm).

Rregullore për pajtim dhe arbitrim. Në atë Rregullore tërësisht është përpunuar rregulla e pajtimit dhe arbitrimi

ndërmjet subjekteve ku janë paraqitur probleme të caktuara gjatë këmbimit ndërkombëtar. Rregullën e pajtimit e

udhëheqë komisioni administrativ për pajtim kurse rregullën e arbitrimit gjyqi arbitrues, të dy organet janë në odën

tregtare ndërkombëtare në Pariz.

Përveç të përgjithshmeve, ekzistojnë edhe rregulla të veçanta tregtare. Ato janë shumica e rregullave të caktuara me

shkresë subjekteve veçmas specifike tregtare (bursa, aukcine). Në ato janë caktuar rregulla të punës në tregje

10

konkrete ndërkombëtare, sipas të cilave patjetër të sillen subjektet e interesuara ekonomike-zhvillimore pjesëmarrës

në ato tregje.

Rregullat bursore i përshkruajnë llojet e ndryshme të bursave ndërkombëtare si tregu i jashtëm tregtar specifikë ku

janë të përmbajtur kushtet themelore për përfshirjen e atyre tregjeve. Çdo subjekt që donë të bëj shitblerje në ndonjë

bursë, duhet saktë dhe detalisht t'i njeh gjithë "rregullat e lojës" të atij tregu. Përveç rregullimit të veprimit në

shitblerje; mënyra e lidhjes së punëve; normat dhe standardet në pikëpamje të cilësive kuantitative dhe kualitative të

mallit, në rregullat bursore rregullohen edhe çështjet e mënyrës të zgjedhjes të kontesteve eventuale etj. Me disa

rregulla është përshkruar edhe forma e kontratave shitblerëse (p.sh. shitblerja sipas "përfundimit standard"). Pranimi

dhe respektimi striktik i dispozitave të rregullave të veçanta nga ana e pjesëmarrësve në ato tregje paraqet kusht për

pjesëmarrje në transaksione shitblerëse. Mosrespektimi i rregullave tregtare do të thotë mos mundësi për tregti në

treg të caktuar. Pasojat të mosrespektimit te rregullave janë të ngjashme me ato të zakoneve tregtare. Mirëpo,

rëndësia e tyre si burim specifik i drejtësisë është më i madh, sepse me ato në mënyrë më konkrete rregullohen dhe

realizohen marrëdhënie konkrete në punën e jashtme tregtare. Zakonet dhe rregullat tregtare ndërkombëtare, si dhe

dispozitat e drejtësisë autonome dhe ndërkombëtare në sferën e tregtisë së jashtme, janë bazë për rregullimin e

gjithë sjelljeve në forma të ndryshme në transaksionet ndërkombëtare, si dhe për degëzimet e ë drejtave dhe

obligimeve të partnerëve afarist në këmbimin ndërkombëtarë.

RREGULLAT INCOTERMS

Janë klauzola transportuese të shprehura me shkurtesa (simbole) me fjali të caktuara (më shpesh anglisht)

me të cilët në kontratën e shitblerjes rregullohen çështjet themelore të ndërlidhura me caktimin e çastit, vendi dhe

mënyra e dorëzim-porositjes, si dhe çasti për kalim të rreziqeve dhe harxhimeve në lidhje me mallin prej shitësit deri

te blerësi. Në ato janë të përshkruara të drejtat dhe obligimet minimale të shitësit dhe blerësit. Varësisht nga nevojat

dhe dëshirat e tyre, palët e marruar vesh mundet të dakordohen edhe për obligime më të mëdha , në atë mënyrë që

përveç të përcaktimit të klauzës sipas INCOTERMS si bazë e përgjithshme e kontratës, mund të merren vesh edhe

për plotësime dhe ndryshime përkatëse. Klauzat transportuese INCOTERMS përbëhen prej dy pjesëve. Pjesa e parë

është shkurtesë e përbërë nga tri shkronja, që kanë dalë nga shprehja atë dispozitave për klauzën transportuese

përkatëse. Për shembull shkurtesa DAF...vjen nga fjalët angleze DELIVERED AT FRONTIER që do të thotë " e

porositur deri në kufi" ose "franko kufiri". Në pjesën e dytë nga klauza transportuese shënohet vendi, në realitet

dispozita e pjesës së parë. Për shembull DAF kufiri Maqedonase-Grekë ose e porositur deri te kufiri Maqedonase-

Grekë. Unifikimi ndërkombëtarë i dispozitave të klauzave transportuese mundëson mënyrë të kuptueshme, të lehtë

dhe të veçantë që të rregullohen të drejtat dhe obligimet reciproke të subjekteve, pa rregullimin e përshkrimit të tyre

në kontratën e shitblerjes. Para nënshkrimit të kontratës për shitblerje e mjaftueshme është që partnerët ta caktojnë

klauzën transportuese që dëshirojnë të zbatohet, pa marrëveshje të veçantë për elementet e saj, sepse çdo

pjesëmarrës në praktikën e tregtisë së jashtme, përpara dhe saktë përpiktë i njeh të drejtat dhe obligimet e veta që

rrjedhin nga klauza e caktuar transportuese. Në atë mënyrë, palët të marruar vesh, rëndësishëm e shkurtojnë kohën

dhe formalitetet gjatë nënshkrimit të kontratës shitblerëse.

Në INCOTERMS nga viti 1936 kanë qenë të përpunuara 11 klauza, të cilat në praktikën e atëhershme kanë qenë

shpesh në përdorim, kuptohet të rindërtuara me kuptimet e reja. Me zhvillimin ekonomik dhe përparimin e praktikës

të tregtisë së jashtme është paraqitur nevoja për shpjegime të reja të klauzave transportuese. Në maj të vitit 1953,

Oda tregtare ndërkombëtare, në kongresin e saj në Vienë, ka dhënë shpjegime të reja për 9 klauza transportuese.

Por edhe këta shpjegime janë reviduar në INCOTERMS në vitin 1990dhe 2000, te të cilat, në mënyrë të veçantë janë

11

përpunuar dispozitat e 13 klauzave, të grumbulluara në katër grupe. Dispozitat në INCOTERMS janë përgjithësisht

të pranuara në praktikën e tregtisë së jashtme evropianë. Njëkohësisht dispozitat e tyre aplikohen edhe në

Republikën e Maqedonisë. Por, në tregtinë botërore ende nuk është arritur deri te unifikimi i përgjithshëm i termeve

tregtare. Për shembull në SHBA aplikohen të ashtuquajturat "definicionet Amerikane për tregti të jashtme " (Revised

American Foreign Trade Definitions - RAFTD), të miratuara në vitin 1941. Dispozitat e definicioneve Amerikane për

tregti të jashtme, dallohen nga dispozitat e klauzave të INCOTERMS-it, edhe pse disa prej tyre mund të kenë të

njëjtin emër. Për qëllim që të pengohen prezentivisht mos marrëveshjet dhe problemet eventuale para realizimit të

kontratave për shitblerje në tregtinë e jashtme, patjetër duhet që ende gjatë nënshkrimit të tyre të kujdeset cilat

klauza transportuese janë të pranuara dhe po aplikohen në vendin e partnerit. Sipas dispozitave të INCOTERMS, të

gjitha trembëdhjetë klauza transportuese janë të grumbulluara në katër grupe, edhe atë në E, F, C dhe D.

Klauzat E

Në këtë grup marrin pjesë klauza të cilat sipas mallit i jepet në dispozicion blerësit në hapësirë të shitësit (

salla fabrike, depo dhe hapësirave tjera).

EXË-EX Works ... ( Fabrika Franko...) (të gjitha llojet transportuese)

Sipas klauzave Fabrika Franko ..., e vetmja përgjegjësi e shitësit është ta vendos mallin në dispozicion të

blerësit në ndërmarrjen e vet dhe njëkohësisht ta informon blerësin. Shitësi nuk ka përgjegjësi për ngarkim të mallit

në automjetin të dërguar nga blerësi, përveç nëse janë marr vesh ndryshe. Blerësi i bartë të gjitha shpenzimet dhe

rreziqet në lidhje me transportimin e mallit prej fabrikës deri te destinacioni i duhur, si dhe shpenzimet për

eksportimet doganore. Nëse blerësi, direkt apo indirekt, nuk mund t'i kryej formalitetet eksportuese, atëherë

shërbehet dispozita FCA. Te kjo klauzë obligimet e shitësit janë minimale.

Kjo klauzë mund ti ketë edhe mënyrat e veta:

EXW e ngarkuar me... Nëse blerësi mënyrën e formulon precizë, atëherë shpenzimet për ngarkim dhe renditje i bartë

shitësi;

EXW e doganuar për eksport dhe e ngarkuar në... që do të thotë se shpenzimet doganore për eksport dhe

shpenzimet edhe rreziqet për ngarkim i bartë shitësi;

EXW e doganuar për eksport... që do të thotë se shpenzimet për doganim eksporti i bartë shitësi; etj.

Klauzat F

Dispozita themelore, në realitet specifikimi i grupeve të klauzave F është se shitësi e ka për borxh mallin ta

dorëzoj deri te mjeti transportues që e ka caktuar shitësi. Këta klauza për frankim bëjnë pjesë në rangun " kontrata

për përcjellje". Shpenzimet për transport dhe sigurimet, si dhe të gjitha rreziqet, kalojnë prej shitësit te blerësi në

çastin e dorëzimit të mallit transportuesit ose shpedituesi i autorizuar. Në rast të mbushjes të kamionit, vagonit apo

kontejnerit, shitësi e ngarkon, kurse blerësi e shkarkon mallin, kurse secili i bartë shpenzimet dhe rreziqet e veta.

Doganimi i eksportit e bartë shitësi. Blerësi i bartë shpenzimet e sigurimit të lejes për eksportim ose leje tjetër, bën të

gjitha formalitetet e tjera doganore importuese dhe me nevojë, të gjitha formalitetet për tranzitim të mallit në vende

tjera, në realitet i bartë të gjithë shpenzimet për atë esencë.

FAS - Free Alongside Ship... (Franko deri te skaji i anijes...) (transportet përtejdetase)

12

Obligimet e shitësit janë të kryera kur malli është vendosur afër anijes te limani ose pak më larg. Nga ai çast të gjitha

shpenzimet dhe rreziqet kalojnë mbi blerësin. Blerësi përveç doganës importuese, ka dallim nga FOB, bën edhe

doganim importues. Blerësi siguron anijen si dhe i paguan shpenzimet të transportit dhe sigurimit.

FOB-Free On Board…(Franko anije…) (transport përtejdetarë)

Shitësi e ngarkon mallin në anije e siguruar nga ana e blerësit. Shpenzimet e transportit përtejdetarë dhe

sigurimet i bartë blerësi. Çasti kalimit të shpenzimeve dhe rreziqeve është moment i kalimit të mallit mbi gardhin e

anijes. Shitësi e bën doganimin e eksportit, kurse blerësi atë të importit, do të thotë bëjnë pagesën e shpenzimeve

përkatëse. Kjo klauzë ka mënyrat e veta. Më të shpeshta janë:

FOB e ngarkuar (e ndërlikuar). Shitësi i bartë gjitha shpenzimet për ngarkim (dhe renditje) të mallit në anije te

limani për ngarkim. Kjo klauzë më së tepërmi zbatohet në vendet lindore para blerjes. Kujdes të veçantë duhet të

vihet re te ngarkesat që nuk mund të ndahen te të cilat mund të paraqitet problem në përfshirje të hapësirës më të

madhe, do të thotë shpenzimet rëndësisht të rriten.

FOB amerikane. Në SHBA ekzistojnë 6 interpretime të ndryshme të FOB sipas “klauzave Amerikane për tregti të

jashtme “ nga viti 1941. Nga dallimet në lartësi të shpenzimeve për transport dhe sigurim varësisht mënyra e

zgjedhur dhe qartë të ceket a bëhet fjalë për FOB amerikanë apo për FOB sipas INCOTERMS dhe për variante

është fjala.

i. Masat për mbrojtjen e konkurrencës jo lojale në plan ndërkombëtar prej konvencionit të Hagës në vitin

1911.

ii. më hollësisht në www.icc.org

iii. Shërbimi në fjalë angleze është përshkak se Anglia(Britania e Madhe), gjatë kohë ka qenë më e zhvilluar

me industri, tregti dhe fuqi përtejdetare në botë, prandaj klauzat transportuese më së tepërmi janë formuluar

në gjuhën angleze.

iv. RAFTD janë miratuar nga ana e Komitetit koordinativ, ku kanë qenë anëtarë përfaqësuesit e Odës tregtare

të SHBA-ve, Këshilli nacional të importuesve amerikan dhe Këshilli nacional për tregti të jashtme.

v. Bëhet fjalë për limane të cekëta ose për rrethana të veçanta ku anija nuk mundet të vijë afër limanit. Në atë

rast, blerësi merr qira objekte më të vogla lundruese, më së tepërmi të ashtuquajtur “maoni” që të mund ta

bartë mallin deri te anija.

Klauzola C

Në këtë grup numërohen klauozola me rregulla sipas së cilave shitësi është i obliguar të bëjë marrëveshje për

udhëtimin ose pronësi dhe sigurim për mallin, por pa marrjen e rrezikut nga harxhimet shtesë, që mund të paraqiten

në raste të ndryshme, në momentin kur malli është i ngarkuar dhe i porositur. Klauzolat C në thelb janë të njëjta sikur

klauzolat F, ndërsa edhe ato janë “ marrëveshje për dërgesa” të mallit, për shkak se shitësi i plotëson rregullat sipas

marrëveshjes në vendin ku bëhet ngarkesa.

CFR= Cost and Freight (Çmimi dhe pagesa e transportit)

Shitësi është i obliguar të sigurojë anije dhe ti paguaj harxhimet e transportit deri në përfaqësinë e caktuar. Të gjitha

harxhimet dhe rreziqet kalojnë nga shitëse tek blerësi, pasi që malli kalon rrethojën e anijes ( gjithashtu edhe tek

FOB). Ndërsa, shitësi është i obliguar të paguajë transportin dhe harxhimet për ngarkim dhe shkarkim, që është i

http://www.icc.org/

13

nevojshëm për përgatitjen e mallit deri tek përfaqësia e caktuar, por rreziqet nga humbja, gjegjësisht dëmtimi i mallit,

dhe çdo rritje e harxhimeve nga rrethanat e ndryshme që mund të pësojnë pas momentit të dërgimit të mallimit,

kalojnë nga përgjegjësia e shitësit tek blerësi, pasi që malli të kalojnë rrethojën e anijes në përfaqësinë e caktuar.

Shitësi i mbulon harxhimet për doganimin e eksportit.

CIF - Çmimi, Sigurimi, dhe transporti

(transporti detar)

Obligimet në të dyja anët janë të njëjta sikur tek CFR, për dallim se në këtë klauzolë shitësi i paguan edhe harxhimet

për sigurim nga rreziqet e transportit. Përmbajtja me e vogël e sigurimit (vlera më e vogël e sigurimit nga havaria e

veçantë është 10% vlerës së mallit). Por, kalimi i rreziqeve nga shitësi tek blerësi bëhen në momentin e kalimit të

mallit nga rrethoja e anijes ( njësojë sikur tek FOB dhe CFR). Shitësi mbulon harxhimet për doganimin e eksportit.

Kjo bëhet përshkak se shitësi e zgjedhë kompaninë e sigurimeve nëpërmjet të cilës bën sigurimin e mallit nga

rreziqet e transportit, ndërsa të gjitha harxhimet e tjera dhe rreziqet shkojnë në llogari të blerësit, në praktikë mund të

paraqiten mosmarrëveshje të caktuara rreth asaj se a është zgjedhur kompani e sigurimeve që është me renome

dhe solide. (per ate arsyje eshte edhe qellimi i kësaj klauzule sipas se ciles sigurimi i posaqem i ndonje havarie te

veqant duhet te jete 10% me i madh se vlera e mallit ).

Edhe kjo klauzolë ka variantet e saja. Ato janë CIF e shkarkuar dhe CIF+ sigurimi, rreziqe ushtarake.

CIF e shkarktuar. Të gjitha harxhimet e shkarkimit në përfaqësinë e caktuar shkojnë në llogari të shitësit, përveç

harxhimeve të sigurimit nga rreziqet gjatë shkarkimit të mallit. Kjo klauzolë është e rrezikshme për shitësin, për shkak

se mund të dalin harxhime shtesë varësisht nga kapaciteti teknik i përfaqësisë.

CIF+ sigurimi, rreziqet ushtarake. Përveç sigurimit të zakonshëm ( nga havaria e veçantë 110 për qind nga vlera e

mallit ), shitësi mban llogari edhe për harxhimet për sigurim nga lufta, grevat, trazirat, dhe paqëndrueshmërinë

qytetare dhe ngjarje të tjera. Mirë është që shitësi ti përfshijë këto harxhime në çmimin e shitjes së mallit, në të gjitha

raste kur nuk përjashtohet mundësia për zhvillimin e këtyre llojeve të rreziqeve, gjegjësisht në rastet kur bëhet fjalë

për dërgimin e mallit në vendet apo rajonet e ashtuquajtura më rreziqe të larta.

CPT - Carriage Paid To... (transporti i paguar gjer tek...) (te gjitha llojet e transportit)

Shitësi sigurinë transporti dhe i paguan harxhimet e transportit deri në destinacionin e caktuar. Harxhimet e sigurimit,

gjithashtu edhe të gjitha mundësitë e tjera të rritjes eventuale të harxhimeve të transportit gjatë periudhës së

transportit kalojnë nga shitësi tek blerësi në momentin e dorëzimit të mallit tek transportues i parë, çka do të thotë se

në këtë rast harxhimet nuk shkojnë në llogari të shitësit. Të gjitha obligimet e tjera për ngarkim, shkarkim dhe

doganim të mallit janë të njëjta sikur në klauzolën FCA.

CIP - Carriage and Insurance Paid To... (transporti dhe sigurimi te paguar gjet tek...) (te gjitha llojet e transportit)

Gjithçka është njëjtë sikur tek CPT, përveç se shitësi ka obligime për të paguar sigurimin e rreziqeve të transportit,

gjegjësisht shitësi bën marrëveshje dhe paguan premitë për sigurimin e ngarkesës nga rreziqet, ose në rastet kur

mallim dëmtohet gjatë kohës së bartjes. Blerësi dhe shitësi merren vesh për nivelin e sigurimit. Shitësi siguron

transport, i paguan harxhimet e transportit dhe sigurimit, dhe harxhimet e doganimit të eksportuar.

14

Klauzola D

Karakteristikë bazë e klauzolës së këtij grupi është rregulla që shitësi të mbaj llogari për të gjitha harxhimet dhe

rreziqet që janë të lidhura me dërgesën e mallit në vendet e caktuara. Rregullat e klauzolës nga grupi D përcaktojnë

“marrëveshje për dërgesat” e mallit. Klauzolat në këtë grup ndahet në dy kategori të veçanta varësisht nga ajo se në

çilën llogari bën pjesë doganimi i eksportit. Në kategorinë e parë bëjnë pjesë klauzolat sipas së cilave shitësi është i

obliguar të kërkojë mallë të doganuar – të eksportuar. Këto janë klauzolat DEQ dhe DDP. Në kategorinë e dytë

bëjnë pjesë klauzolat sipas së cilave shitësi nuk është i obliguar të bëj doganimin e mallit të eksportuar. Këto janë

klauzolat DAF, DES dhe DDU.

DAF - Delivered At Frontier... (Dërgesa deri në kufi) (transporti toksor)

Kalimi i harxhimeve dhe rreziqeve nga shitësi tek blerësi realizohet në momentin e arritjes së mallit në vendkalimin

kufitar. Shitësi i paguan harxhimet e transportit dhe sigurimit deri në kufi ( pikën e caktuar të kufirit dhe të doganës ).

Shprehja “kufi”, duhet në mënyrë precize të definohet, për shkak se mund të jetë çfarëdo vendkalimi kufitar, duke

përfshirë edhe kufirin e vendin nga bëhet importi. Pjesëmarrësit në shitëblerje mund të merren vesh për harxhimet e

sigurimit gjatë kohës së transportit ti paguajë vetëm njëra palë. Formalitetet e importit shkojnë në llogari të shitësit,

ndërsa doganimi i eksportit dhe pagesave të tjera shkojnë në llogari të blerësit.

DES - Delivered Ex Ship... ( E porositur nga anija)

Shitësi siguron anije dhe i paguan harxhimet e transportit dhe sigurimit. Ai e ka plotësuar detyrimin e tij për dërgesën

kur mallin e eksportuar dhe të pa doganuar e vë në dispozicion të blerësit, në anijen në përfaqësinë e caktua, në

ditën e caktuar ose afatin e caktuar (në mënyr që mundëson zbarkimin e saj prej anijes me mjete te përshtatshme

për llojin e mallit. Njëkohësisht, ai është momenti i kalimit te hargjimeve dhe rreziqeve prej shitesit tek blersi).

DEQ - Delivered Ex Quay (Duty Paid) ... (E porositur franko deri në breg – e doganuar)

Sipas të vendimit bazë, shitësi është i obliguar të sigurojë anije ose hapësirë të anijes, të bëjë gati mallin deri tek

përfaqësia e caktuar, të bëj shkarkimin në cepin e caktuar dhe të bëjë doganimin. Kjo do të thotë se formalitetet e

doganimit, doganimin e eksportit dhe pagesat e tjera bien në llogari të shitësit. Kalimi i harxhimeve dhe rreziqeve

bëhet në momentin e vendosjes së mallit në dispozicion të blerësit në cepin e përfaqësisë së caktuar. Kjo klauzolë ka

variantet e saja, për të cilat palltë veç e veç mund të arrin marrëveshje:

DEQ pagesa eksporti në llogari të blerësit. Dogana dhe pagesat e tjera të eksportit janë në llogari në blerësit dhe jo

të shitësit. Ky opsion është më i përshtatshëm për blerësin nga sektori publik, për shkak se nuk janë të obliguar të

paguajnë doganë.

DEQ pa tatim të fitimit dhe pagesa të tjera të eksportit. Në këtë variant, shitësi paguan doganën e eksportit, por është

i liruar nga obligimi për të paguar tatimin e fitimit dhe pagesat e tjera të eksportit. Ato janë në llogari të blerësit.

DDU - Delivered Duty Unpaid ... (E porositur, por e pa doganuar )

Të gjitha harxhimet dhe rreziqet janë në llogari të shitësit deri në vendin e caktuar të dërgimit të mallit tek blerësi, me

Ç`rast doganimi dhe të gjitha harxhimet e tjera të eksportit janë në llogari në blerësit. Kjo klauzolë është më e

15

preferueshme dhe më e përshtatshme çdoherë kur doganimi i eksportit nuk paraqet problem, si për shembull në

kuadër të Bashkimit Evropian. Edhe kjo klauzolë ka variantet e saja.

DDU tatimi i paguar i fitimit. Edhe sipas kësaj variante shitësi nuk paguan doganën e eksportit, por vetëm e bën

pagesën e tatimit të fitimit gjatë eksportit të mallit.

DDP Delivered Duty Paid ... ( E dërguar dhe e doganuar )

Shitësi mban llogari për të gjitha harxhimet dhe rreziqet, si dhe për harxhimet e doganimit të eksportit në vendin e

blerësit, përveç kësaj edhe për doganimin dhe harxhimet e tjera. Momenti i kalimit të harxhimeve dhe rreziqeve

bëhet në momentin kur malli është i eksportua doganohet dhe vihet në dispozicion të blerësit. Kjo klauzolë paraqet

obligim maksimal për shitësin.

Variante të kësaj klauzole mund të jenë:

DDP pa shkarkim. Sipas kësaj variante, harxhimet e shkarkimit nga kamioni, vagoni apo aeroplani shkojnë në llogari

të blerësit. Shitësi duhet të jetë i kujdesshëm nëse e dinë se blerësi me harxhimet minimale mund të bëj shkarkimin.

DDP pa tatim të fitimit. Sipas kësaj variante, tatimi i fitimit është në llogari të blerësit, dhe jo në llogari të shitësit.

Kuptohet se doganimi dhe pagesat e tjera të eksportit janë në llogari të shitësit.

Incoterms sipas grupeve

16

Grupet

Shenja

Emertimi

Lloji i transportit

Momenti I dergese

MN: me nisjen e mallit

MA: me arritjen e mallit

Е

Nisja

EXW...

Еxh Njorks

Fabrika Franko

Te gjitha llojet

MN

F

Transporti

kryesor nuk

eshte paguar

FCA...

FAS...

FOB...

Free-carrier

Transportues franko

Free Alongside Ship

Franko deri te porti i

anijes

Free On Board

Anija Franko

Te gjitha llojet

Detar

Detar

MN

MN

MN

17

C

Transporti

kryesor I

paguar

CFR...

CIF...

CPT...

CIP...

Cost and Freight

Cmimi me bartje

Cost, Insurance, Freight

Cmimi, sigurimi, bartja

Carriage Paid To

Bartja e paguar deri

Carriage Insurance Paid

Вarja dhe sigurimi te

paguara deri…

Detar

Detar

Te gjitha llojet

Te gjitha llojet

MN

MN

MN

MN

18

D

Arritja

DAF...

DES...

DEQ...

DDU

DDP...

Delivered At Frontier

E derguar deri ne kufi

Delivered Ex Ship

E derguar anije Franko

Delivered ex Luax

E dërguar franko kej

Delivered Duts Unpaid

E dërguar e padogonuar

Delivered Duts Paid

E dërguar dhe e

doganuar

Tokesor

Detare

Detare

Të gjitha llojet

Të gjitha llojet

-

MA

MA

MA

MN

19

Klauzola me variante

INCOTERMS

Variantet

Pasojat

Vlerësimi

FOB

FOB

e ngarkuar

(e renditur)

Shitësi I bart të gjitha

shpenzimet e ngarkimit dhe

renditjen e mallit në anije

në portin e ngarkimit

Shum shfrytëzohet në vendet

lindore gjat blerjes.

CIF ...

CIF

E shkarkuar

Të gjitha shpenzimet e

shkarkimit në portin e

caktuar në kurriz të

shitësist, përveq

shpenzimeve të sigurimit

E rrezikshme për shitësin.

Shpenzime shtes të

mundëshme varësisht nga

përgaditja teknike e portit.

CIF ...

CIF +

sigurimin,rrezi

qet e luftës

Përveq sigurimit, shitësi I

bart edhe shpenzimet e

sigurimit nga lufta,grevat

etj.

Mirë është që shitësi ti

përfshijë shpenzimet e tilla

eventuale në çmim.

DEQ ...

DEQ + tatimet

importuese në

shpin të

blersit

Dogana dhe tatimet tjera

importuese në kurriz të

blerësit, e jo në kurriz të

shitësit.

Opciopn I dëshirueshëm për

blerësit e sektorit publik

(zakonisht nuk paguajnë

dogana).

DEQ...

DEQ pa tatim

në qarkullim

dhe tatime

importuese

Tatimi në qarkullim dhe të

gjitha tatimet tjera në kurriz

të blerësit.

Kujdes!shitësi I paguan

tatimet importuese dhe

shpenzimet e doganave

importuese, në qoftëse më

parë nuk është e definuar

ndryshe.

EXW

EXW e

ngarkuar në..

Shpenzimit e ngarkimit dhe

renditjes janë në kurriz te

shitësit.

Blerësi, këtë variantë duhet

ta formulojë në mënyrë

precize.

20

DDP

DDP pa

shkarkim

Sipas kësaj variante

shpenzimet e shkarkimit nga

kamioni, vagoni apo

airoplani, janë në kurriz të

blerësit.

Shitësi duhet të ketë kujdes

nëse e dinë që blerësi me

shpenzime minimale mund ta

kryejë shkarkimin.

FOB

FOB

amerikane

Në SHBA, sipas “klauzualave

të tregtisë së jashtme

amerikane” të vitit 1941,

ekzistojnë 6 interpretime të

FOB.

Klauzulë e rrezikshme.duhet

të përcaktohet saktësisht se a

bëhet fjalë për FOB amerikan

apo FOBsipas INCOTERMS.

21

Kapitulli I

KUPTIMI I MARRËDHËNIEVE KONTRAKTORE NDËRKOMBËTRE DHE DISA

PARIME PËR ZGJEDHJEN E KONTESTEVE ME ELEMEMT

NDËRKOMBËTAR

1. MARRËDHËNIET KONTRAKTORE NDËRKOMBËTARE

Zhvillimi i tregut ndërkombëtar në përmasa botërore ka ndikuar që qarkullimi i njerëzve, mallrave

dhe kapitalit të jetë shumë dinamik dhe dominant në marrëdhëniet shoqërore. Format themelore në bazë

te të cilave krijohen marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare janë bazuar në tregti por në dekadat e fundit

është vërejtur edhe dominimi dhe masivizimi i turizmit ndërkombëtar. Këto marrëdhënie në lëmin e turizmit

ndërkombëtar kanë pasur ndikim edhe në të drejtën e vendit e cila ka detyrimin e rregullimit të

marrëdhënieve kontraktore dhe pozitën e palëve kontraktore të cilat me veprimtarinë e vet ose në

marrëdhëniet e caktuara i krijojnë jashtë shtetit, e të cilat krijojnë dhe prodhojë efekte juridike për vendin.

Prezenca e çfarëdo elementi të jashtëm – ndërkombëtar në përmbajtjen e kontratës krijojnë efekte të

rëndësishme juridike në marrëdhëniet e caktuara kontraktore. Që nga themelimi i shtetit është e njohur se

sistemi juridik nacional në një vend, bazuar në sovranitetin e shtetit, rregullon tërësisht të gjitha

marrëdhëniet brenda territorit të shtetit. Kontrata e lidhur me elemente ndërkombëtare ka ndikuar në

paraqitjen e tendencave të shteteve që secila pavarësisht nga tjetra, në bazë të ligjit nacional, të zgjedhë

kontestin eventual kontraktor. Duke e pasur parasysh se marrëdhënia e caktuar kontraktore është

marrëdhënie e cila në përmbajtje është unike, për hir të sigurisë më të madhe juridike, automatikisht ka

imponuar nevojën e rregullimit të saj në bazë të një ligji. Në praktik, parashtrohen pyetjet se në bazë të cilit

ligj, ose në bazë të cilave elemente, është e mundur që të lejohet zbatimi i ligjit tjetër pasi për zgjedhjen e

konfliktit konkret ligji i vendit e rregullon me dispozita me të cilat efektivisht e zgjidh çështjen. Zhvillimi i

tregut dhe qarkullimi i madh i njerëzve, mallrave, kapitalit dhe shërbimeve, edhe në lëmin e turizmit, kanë

imponuar nevojën që sistemi i të drejtës nacionale respektivisht dispozitat e caktuara ligjore të krijojnë

favore dhe të orientojnë që në raste të zgjedhjes së kontratës më elemente ndërkombëtare, të aplikohen

parime e të drejtës ndërkombëtare private të cilat përmbajnë kritere për zgjedhjen e konflikteve në mes të

drejtave nacionale. Pikërisht për këtë arsye, parimet e kësaj dege të shkencës juridike këto konteste dhe

interesin e shtetit për zgjedhjen e tyre i quan kolizion ose konflikt i normave. Normat e këtilla e kanë

karakterin ndërmjetësues sepse ato nuk i rregullojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë marrëdhëniet e caktuara

juridike por ato paraqesin kritere për zbatimin e të drejtës kompetente të vendit të caktuar e cila

drejtpërdrejtë është e autorizuar në pikëpamje legale të rregullojë ose të zgjidh marrëdhënien juridike me

element ndërkombëtar.

22

Marrëdhëniet kontraktore ndërkombëtare ose marrëdhëniet kontraktore me element të huaj sipas një pjese

të teoricienëve definohen si “ marrëdhëniet kontraktore të cilat i përmbajnë disa elemente në bazë të te

cilave konsiderohet se për këto marrëdhënie janë të interesuara së paku dy shtete në bazë të sovranitetit të

vet, elemente në bazë të te cilave ka ardhur deri të lindja e konfliktit në mes të drejtave nacionale”.

Për rregullimin e marrëdhënieve kontraktore ndërkombëtare mund të aplikohen tri lloje të parimeve juridike:

i. Parimet e të drejtës ndërkombëtare private;

ii. Parimet e të drejtës civile ose të drejtës tregtare dhe detyrimore;

iii. Parimet uniforme të te drejtës publike.

2. SISTEMI NACIONAL JURIDIK DHE MARRËDHËNIET KONTRAKTORE NDËRKOMBËTRE

Sistemet juridike të kodifikuara nacionale lajmërohen kryesisht në fillim të shekullit XIX, pothuajse

njëkohësisht me lindjen e shteteve nacionale. Këtij procesi i ka parapri partikularizmi i praktikës juridike në

mesjetë, sidomos në fushën e të drejtës tregtare. Po ashtu, edhe më lartë kemi e cekur se gjatë kësaj

periudhe është krijuar dhe afirmuar e drejta tregtare (LEX MERCATORIA, JUS MERCANTORUM), e cila

në mënyrë unike i ka rregulluar marrëdhëniet ndërkombëtare tregtare të asaj kohe.

Krijimi i sistemeve juridike unike, të kodifikuara në aspektin nacional, ka reflektuar efekte pozitive për shkak

të tejkalimit të përçarjeve dhe unifikimit dhe zgjerimit të hapësirave të rregulluara juridikisht brenda një

shteti. Njëkohësish, efektet negative automatikisht janë reflektuar në drejtim të anulimit te të drejtës

tregtare e cila në aspektin uniform i ka rregulluar marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare duke e shtuar

pasigurinë për shkak të ndryshimeve të cilat ekzistonin në mes të sistemeve juridike nacionale.

Sot në botë ekzistojnë përafërsish mbi dyqind shtete të pavarura dhe po aq sisteme juridike nacionale.

Ndryshime në mes të tyre janë të mëdha të krijuara nga ndikimi i shkaqeve dhe faktorëve të ndryshëm.

Mirëpo, ajo se çka sot ne na intereson, është fakti se mënyra e rregullimit të marrëdhënieve kontraktore në

shumicën e këtyre sistemeve juridike nuk iu përshtatet nevojave bashkëkohore që kanë të bëjnë me

qarkullimin e mallrave, njerëzve dhe kapitalit. Pasi që nuk është e mundur, dhe ndoshta edhe e nevojshme,

të jepen zgjedhje konkrete për secilin sistem juridik , që kanë të bëjnë më marrëdhënie kontraktore, e

konsiderojmë më vlerë grupimin e sistemeve juridike sipas rëndësisë dhe funksionit që kanë në rregullimin

e këtyre raporteve. Këtë ndarje do të bëjmë sipas juristit të njohur gjerman Ernest Pable i cili konsideron

sistemet më me ndikim në rregullimin e marrëdhënieve kontarktore janë:

a) Sistemi juridik i Evropës qendrore në të cilin bënë pjesë edhe Gjermania, Zvicra dhe Austria.

b) Sistemi juridik Roman të cilin ë përbëjnë Franca, Italia dhe Spanja.

c) Sistemi juridik Anglo-Amerikan i cili i përfshinë vendet e Komonveltit.

d) Sistemi juridik Skandinav i cili i përfshinë vendet sikurse Norvegjia, Suedia dhe Danimarka.

23

2.1. METODAT E TEJKALIMIT TË VËSHTËRSIVE NË MES TË SISTEMEVE JURIDIKE NACIONALE

Metoda e parë që mundëson tejkalimin e vështirësive të krijuara nga sistemet juridike nacionale është e

drejta ndërkombëtare private me parimet e veta për zgjedhjen e konfliktit të ligjeve. Edhe pse emërtimi “E

drejta ndërkombëtare private” krijon përshtypjen se fjala është për internacionalizimin e përgjithshme të

këtyre parimeve, konsiderohet e saktë se burimet e këtyre parimeve juridike të kësaj dege shkencore më

shumë janë karakterin nacional. Kjo e drejtë është “ndërkombëtare” në atë masë sa ajo zbatohet në

kuadër të marrëdhënieve me element të huaj. Rregullat universale për zgjedhjen e konflikteve të

sistemeve juridike nacionale nuk ekzistojnë, por secili sistem ka parimet e veta të cilat ndryshojnë nga njëri

tjetri. Nga ajo që potencuam më lartë, palët kontraktuese të kontrata me elemente të jashtme nuk janë të

sigurta në raste eventuale të kontesteve, cila e drejtë do të aplikohet për kontratën konktere dhe çfarë të

drejtash dhe detyrimesh nga ajo mund të efektojnë.

Praktika juridike bashkëkohore ka treguar tendencën gjithnjë në rritje në drejtim të aplikimit të metodave më

efikase dhe të përgjithshme të cilat janë: krijimi i rregullave juridike uniforme në rrugë të ndërkombatërizimit

dhe unifikimit.

3. FUNKSIONIMI I TË DREJTËS KONTRAKTORE

Rruga deri në krijimin e marrëdhënieve shoqërore të cilat kanë ndikuar në kodifikimin e së drejtë e

deri në krijimin e saj kanë kaluar nëpër një rrugë mjaft e gjatë. Ky proces, lidhur më marrëdhëniet me

element të huaj, ka qenë dhe ende është edhe më i vështirë dhe i ndërlikuar. Procedurat për zyrtarizmin e

kodifikimit dhe unifikimit janë mjaft të koklavitura dhe të ngadalshme sa që proceset ekonomike nuk kanë

mundur të presin. Për këtë arsye, pothuajse spontanisht, nëpërmjet të praktikës në sferën e tregtisë

ndërkombëtare, nëpërmjet dokeve, rregullave të përgjithshme të afarizmit, kontratave tipe dhe formulare,

gradualisht është krijuar një e drejtë profesionale të cilën nuk e ka krijuar shteti por organizatat e ndryshme

tregtare. Nisur nga praktikat tregtare ndërkombëtare në teorinë e të drejtës është emërtuar si e drejtë

tregtare autonome ndërkombëtare. Unifikimi përmes kontratave ndërkombëtare, kronologjikisht ka ndikuar

në procesin e unifikimit spontan. Mund të konstatohet se kodifikimi i të drejtës dhe rregullave materiale në

lëmin e të drejtës kontraktore ndërkombëtare ka pasur dy pikëpamje kryesore të zhvillimit:

spontan, përmes praktikës tregtare ndërkombëtare dhe

zyrtar, përmes aksioneve të organizuara të forumeve ndërkombëtare.

3.1. FUNKSIONIMI NË BAZË TË PRAKTIKËS TREGTARE NDËRKOMBËTARE

24

Parimi i autonomisë së shprehjes së vullnetit të palëve është afirmuar gjerësisht në të gjitha

sistemet juridike në lëmin e marrëdhënieve deterymore. Pra, të gjithë ligjdhënësit nisen nga supozimi se

vet palët në mënyrën më të mirë dhe të përshtatshme do të i rregullojnë marrëdhëniet e tyre pasurore, të

bazuar në interesin e përbashkët dhe rrethanat konkrete për secilën punë juridike. Parimi i vullnetit të

palëve ka luajtur rolin kryesor në formimin e rregullave uniforme juridike të tregtisë ndërkombëtare. Duke i

shfrytëzuar mundësitë të cilat i ka reflektuar parimi i autonomisë së vullnetit, tregtarët ndërkombëtar kanë

thelluar pozitivisht marrëdhëniet e tyre pothuajse deri në fund dhe plotësisht duke i rregulluar ato me

kontratë. Këto marrëdhënie janë sforcuar më tutje duke i paraparë dhe inkuadruar të gjitha elementet, në

mënyrë detale, në kontratë me të cilën i rregullojnë çështjet e ndryshme që kanë të bëjnë edhe më

kontestet eventuale, ligjin e aplikueshme nacional etj. Përsëritja e vazhdueshme e klauzolave më

përmbajtje të njëjtë në këto kontrata arrin që të shndërrohen në rregulla dokesore të tregtisë

ndërkombëtare, të cilat në praktikë e derogojnë sistemin e vjetruar juridik nacional.

Në procesin e unifikimit të të drejtës ndërkombëtare tregtare përmes praktikës rol të rëndësishëm

kanë luajtur organizatat e mëdha dhe të fuqishme profesionale dhe shoqata të cilat kanë qenë në pozitë të

influencojnë tipizimin e rregullave në një lëmi të caktuar të te drejtës ndërkombëtare tregtare. Me kontratat

e tyre tipe dhe formulare paraprakisht kanë qenë të rregulluara edhe elementet më të imta, konform

klauzolës për “kryerjen e veprimtarive më lehtësi dhe më siguri”. Palët të cilat dëshirojnë që të lidhin

kontratë me anëtarët e këtyre organizatave nuk kanë mundësi të tjera vetëm që t’i pranojnë në tërësi ose të

refuzojnë në tërësi kushtet e kontratës, dhe se pikërisht nga kjo emërtohen kontrata sipas aderimit

(pranimit) apo kontratë athezione.

Si formë e unifikuar e tipizimit të kontratave janë edhe kushtet e përgjithshme ose kushtet e

afarizmit të cilat i sjellin organizatat profesionale të sipërpërmendura në lidhje me rregullimin e

marrëdhënieve kontraktore në një lëmi shkencore të caktuar.

Me kushtet e përgjithshme dhe kontratat formulare janë krijuar parimet ndërkombëtare tregtare të

cilat përjashtojnë zbatimin e të drejtave nacionale dhe sjellin në praktikë teknika të reja për lidhjen e

kontratave. Ato themelohen në atë që palët pa shumë mund dhe me pak kohë të shpenzuar të lidhin

kontrata me të cilat i rregullojnë në detale marrëdhëniet e tyre. E drejta e cila është krijuar si produkt i

këtyre marrëdhënieve, në teorinë juridike, quhet e drejta formulare. Duke ju falënderuar këtyre, në lëmi të

ndryshme shkencore të tregtisë ndërkombëtare është krijuar një rregullim i ri juridik i cili përjashton

përdorimin e sistemit juridik nacional. Në mënyrë që plotësisht të përjashtohet mundësia e intervenimit të

gjykatave në raste të caktuara kontestuese, tregtarët ndërkombëtar kanë paraparë kompetencën e

mekanizmave të veçantë respektivisht arbitrazheve ose gjykatave të zgjedhura. Shikuar në aspektin e

përgjithshëm, tregtarët ndërkombëtar në kontratat e tyre ju mënjanohen aplikueshmerisë të të drejtave

nacionale, gjykatave duke arritur kështu që të krijojnë një sistem të veçantë të sanksioneve që do të

shqiptoheshin kundër atyre palëve të cilat refuzojnë që të zbatojnë vendimet e arbitrazhit për të cilin janë

përcaktuar në kontratë paraprakisht.

25

Vërejtjet themelore të cilat në mënyrë të arsyeshme ti bëhen të drejtës formulare bazohen në faktet se ato

vazhdimisht i rregullojnë në mënyra të ndryshme marrëdhëniet, se ato vazhdimisht është kontradiktore dhe

jo e plotë, që nuk ofron tregtarit ndërkombëtar siguri juridike për çka edhe është krijuar, që tekstet e

kontratave janë të stërzgjeruara dhe të komplikuara, që nuk ka parime themelore të bazuara në logjiken e

një sistemi juridik pozitiv i cili do të mundësonte plotësimin e zbrazëtirave dhe zgjedhjen e kundërshtimeve,

që nuk rregullon në mënyrë unike çështjet të cilat në të drejtën nacionale futen në lëmin e dispozitave

imperative dhe në fund që është shndërruar në një instrument presioni në dorë të partnerëve më të fortë

ekonomikisht. Pavarësisht nga elementet pozitive dhe negative që ka e drejta formulare në praktikë ajo

është duke u zhvilluar, edhe pse ndoshta në mënyrë anarkike, duke i rregulluar në detale çështjet, në bazë

të klauzolave dhe autonomisë së vullnetit të palëve të cilat lidhin kontrata.

3.2. BARAZIMI I TË DREJTËS NDËRKOMBËTRE KONTRAKTORE NË BAZË TË ORGANIZIMIT TË

AKCIONEVE NGA FORUMET NDËRKOMBËTRE

Unifikimi i të drejtës kontraktore ndërkombëtare nëpërmjet forumeve kompetente ndërkombëtare ka vajtur

në dy drejtime të nisur nga dy konventa. E para ka shkuar në drejtim të asaj që si bazë të merret ekzistimi i

praktikës afariste, ndrësa e dyta ka kërkuar nga ligjdhënësit unifikimin e sistemeve juridike si në planin e

brendshëm po ashtu dhe në atë ndërkombëtar nëpërmjet të kodifikimeve ndërkombëtare. Rregullat të cilat

janë propozuar të nxjerrën duheshin të kishin karakterin e përgjithshme dhe abstrakt. Sipas këtij

koncepcioni, kodifikimi ndërkombëtar duhet të themelohet në ligje, jurispondencë dhe në doktrinën

shkencore nacionale. Ajo ishte dashur të ofrojë burime juridike të përgjithshme dhe autoritative në mënyrë

që të kontribuohet në interpretim të njëjtë të kontratave dhe krijimin e praktikës unike në organet e

judikaturave nacionale.

3.2.1. Unifikimi nëpërmes normalizimit të praktikës tregtare ekzistuese

Në kuadër të këtij koncepcioni është e posaçërisht e rëndësishme aktiviteti i Komisionit Evropian

Ekonomik, Kombeve të Bashkuara dhe Odes Ndërkombëtare Tregtare.

Komisioni Evropian Ekonomik ka miratuar një seri kontratash tipe dhe rregullave të përgjithshme të njohura

si “Kontrata të Gjenevës”. Më këtë është tentuar të krijohen modele të unifikuara të kontratave tipe dhe

kushte të përgjithshme më qëllim të zvogëlimit të paqartësive për palët dhe evitimit të dominimit eventual të

ndonjërit prej tyre. Këto kontrata themelohen në metodën e zbatimit të tyre vullnetar, dhe janë të plota në

atë masë sa që të përjashtojnë zbatimin e çfarëdo të drejte nacionale.

Sukseset më të rëndësishme, në planin e unifikimit të kryera nga ana e Odes për Tregti Ndërkombëtare, na

dyshim, janë aprovimi i Incotermc-it, grumbull rregullash për interpretimin e terminologjisë kryesore të cilën

26

e përdorin në kontrata të jashtme tregtare, rregullave unike dhe dokeve për dokumentimin e akreditivave,

të pranuara nga ana e bankave gati në të gjitha vendet e botës.

Bazë për interpretimin e rregullave kanë qenë doket e tregtisë ndërkombëtare. Incotermc – e janë dalluar

për një pjesëmarrje mjaft të gjerë në zbatimin e dokeve ndërkombëtare, në mënyrë që sipas teorisë së të

drejtës konsiderohen të detyrueshme në zbatim edhe në rast se palët nuk janë deklaruar për to.

Të rëndësishme janë edhe aktivitetet e organizatave të ndryshme shkencore dhe instituteve më qëllim që

tregtisë ndërkombëtare t’i vihet në dispozicion aso rregullash të cilat ekonomistet do të i shfrytëzonin gjatë

afarizmit të tyre. Duhet të ceket edhe aktiviteti i Shoqërisë për të drejtën ndërkombëtare, Shoqërisë për të

drejtën shkencore ndërkombëtare, Institutit për të drejtën ndërkombëtare etj.

3.2.2. Unifikimi nëpërmes konventave ndërkombëtare

Aktet e unifikuara më përpara, karakterizohen me zbatimin e tyre vullnetar. Kjo nënkupton se këto akte janë

zbatuar vetëm në ato kontrata në të cilat palët janë thirrur në to ose ato nuk janë përjashtuar.

Detyrueshmerinë e zbatimit të rregullave të unifikuara mund të sigurojnë vetëm aktet të cilat i kanë miratuar

organet kompetente shtetërore përmes konventave ndërkombëtare. Koncepti për unifikimin zyrtar fillon nga

ligji, jurispodencë dhe doktrinë shkencore dhe rezultate e para janë arritur në fund të shek. XIX dhe në fillim

të shek. XX. Të arriturat më të rëndësishme në këtë lëmin janë arritur lidhur me pasurinë industriale,

komunikacion, të drejtës kambialore dhe çekore. Tendencave për të qëndruar dhe vazhduar më tutje në

këtë drejtim i kanë kontribuar edhe organizatat (shtetërore) ndërkombëtare.

Lidhja e Kombeve, gjatë kohës sa ka funksionuar, ka kryer unifikimin e rregullave në lëmin e shenjave më

vlerë dhe të arbitrazhës tregtare ndërkombëtare.

Organizata e Kombeve të bashkuara ka vënë në dukje gjithashtu rëndësinë e aktiviteteve për unifikimin e

të drejtës tregtare dhe këtë si në planin botëror po ashtu edhe në planin regjional. Më rëndësi të veçantë në

kuadrin e veprimtarisë së OKB-së lidhur me unifikimin e së drejtës, hap të rëndësishëm ka paraqitur

themelimi i komisionit të veçantë në OKB-së për të drejtën tregtare ndërkombëtare (UNCITRAL) në vitin

1966. Përafërsisht, për tri dekada puna e UNCITRAL ka dhënë rezultate të rëndësishme, duke sjellë këto

Konventa dhe rregullore:

Konventa e OKB mbi pa parashikueshmerinë para shitjes ndërkombëtare;

Konventa e OKB mbi kontratat për shtijën ndërkombëtare;

Konventa e OKB mbi trasimin kambialit personal ndërkombëtar;

Konventa për çeqet ndërkombëtare;

Rregullorja për arbitrazhin UNCITRAL;

Konventa për transportin e mallrave; dhe

Rregullat uniforme mbi klauzolat për shumën e kontraktuar për shkak të mos përmbushjes.

27

Metoda dytë, lidhur me natyrën uniforme te të drejtës kontraktore, karakterizohet me efekte të rregullimit

të marrëdhënieve të caktuara. Me miratimin e ligjeve të ngjashme rregullohen marrëdhëniet e caktuara

nëse ato e kanë karakterin ndërkombëtar, ndërsa ligji nacional, nëse edhe më tutje qëndron në fuqi

rregullon vetëm marrëdhëniet e karakterit të brendshëm. Kjo nënkupton se me miratimin e konventës në

praktikë ekzistojnë dy lloje dispozitash:

rregullat e ngjashme ligjore të miratuara në konventë, e cila zbatohet në marrëdhënie kontraktore

me palët të të cilët njëra i përket shtetit të huaj me të cilin është nënshkruar konventa;

rregullat ligjore nacionale të cilat edhe më tutje zbatohen në marrëdhënie kontraktore të cilat kanë

element të huaj.

Ligjet uniforme si burime të së drejtës tani për tani janë mjaft të rrallë, sepse janë rezultat i një pune të

gjatë, të vështirë dhe të koklavitur. Shembull ilustrativ është ligji uniform mbi shitjen ndërkombëtare për

sjelljen e saj iniciativa është ndërmarrë qysh në vitin 1929. Që atëherë janë ofruar katër projekt-ligje, janë

mbajtur dy konferenca ndërkombëtare dhe janë bashkangjitur një seri vërejtjesh dhe sugjerimesh të

qeverive nacionale. Ligji ka hyrë në fuqi në vitin 1972 dhe vetëm në 10 shtete. Është tërësisht e qartë se

procedurat e tilla të gjata dhe të komplikuara nuk i konvenojnë nevojave dinamike të tregtisë

ndërkombëtare.

28

4. BURIMET E TË DREJTËS BIZNESORE NDËRKOMBËTARE

1 . Kuptimi

Burimet formale të së drejtës biznesore ndërkombëtare janë;

I. Kontratat ndërkombëtare (traktatet, konventat, protokollet, etj,) dhe doket (zakonet);

II. E drejta e brendshme private dhe publike e vendit të caktuar; dhe

III. Rregullat (parimet) e formuluara në bazë të dëshirës (vullnetit) autonom të cilat e përbëjnë të

drejtën ndërkombëtare ekonomike autonome.

Gjithmonë është shtruar pyetja se a ekziston edhe e drejta transnacionale e pavarur e tregtarëve (lex

mercatoria) si burim formal i së drejtës ndërkombëtare biznesore. Çështja ka të bën me atë se a do ta

pranoj gjykata e rregullt veprimin e vendimit të arbitrazhit të marr në bazë të lex mercatoria. Deri vonë në

disa legjislacione gjykatat e rregullta e kanë pranuar veprimin e vendimit të tillë kështu që në ato sistemi lex

mercatoria është burim formal i së drejtës ndërkombëtare ekonomike. Në shumicën e legjislacioneve kjo

nuk ndodhë. Atje rregullat e lex mercatorit aplikohen si tradita biznsore ose si pjesë e së drejtës

ndërkombëtare ekonomike e autonome. Burimet formale të konventave ndërkombëtare ekonomike duhet

dalluar nga kuptimi i së drejtës së njëllojshme të unifikuar e cila shfaqet në secilën nga këto burime.

A. Kontrata ndërkombëtare dhe doket (zakoni) ndërkombëtare.

1. Kuptimi

Kontratat ndërkombëtare të lidhura në mes shteteve sipas rregullave të së drejtës ndërkombëtare publike

janë burime të së drejtës biznesore ndërkombëtare. Kontratat ndërkombëtare ekskluzivisht janë ato

kontrata të cilat janë lidhë në formë të shkruar në mes shtetesh dhe për të cilat është kompetente e drejta

ndërkombëtare. Kontratat ndërkombëtare dy paleshe dhe shumë paleshe rregullojnë fusha të ndryshme të

së drejtës biznesore ndërkombëtare, p.sh. liberalizimin e tregtisë në mes shteteve (marrëveshjet gjeneralë

mbi doganat dhe tregtinë, kontratat e ndryshme dypalëshe mbi tretmanin e investimeve të huaja, kontrata

mbi fondin monetar ndërkombëtar), marrëdhëniet juridike - materiale të shitjes ndërkombëtare të mallit

(Konventa e KB mbi shitjen ndërkombëtare të mallit në literaturën juridike e njohur si kontrata e Vjenës);

ose raporti në mes gjykatave të rregullta dhe kontratës së arbitrazhit (Konventa e Nju Jorkut mbi njohjen

dhe zbatimin e vendimeve të arbitrazhit të jashtëm nga viti 1958).

Pas lidhjes së kontratës ndërkombëtare shteti nuk mund të thirret (mbështetet) në sovranitetin e

vet ose në rregullat e së drejtës së brendshme (interne) e me këtë ta revokojë (tërheqë) pëlqimin e vetë për

kontratën e lidhur. Rregulla e më sipërme është parim i përgjithshëm juridik dhe konkretizim i parimit

,,pacta sunt servanda”, sipas nenit 46 të Konventës së Vjenës mbi të drejtën kontraktuese pas lidhjes së

kontratës ndërkombëtare, shteti nuk mund të thirret në ato se pëlqimi për lidhjen e kontratës

ndërkombëtare është dhënë në kundërshtim me rregullat e së drejtës interne e cila i rregullon autorizimet

29

për lidhjen e kontratave me përjashtim nëse është fjala për shkelje të qenësishme të rregullave të së

drejtës interne. Shkelje konsiderohet evidente nëse objektivisht do të ishte e dukshme për cilin do shtet i cili

do të vepronte konform me praktikën e rregullt për atë çështje.

Parimet themelore të konventave ndërkombëtare publike i aplikojnë arbitrazhet tregtare ndërkombëtare të

cilat i zgjedhin kontestet e së drejtës private.

Përveç kontratave ndërkombëtare doket ndërkombëtare janë, po ashtu, burime të së drejtës

ndërkombëtare ekonomike. Kështu, ,,e drejta e shtetit që ta bën eksproprimin, në të vërtet është doke

ndërkombëtare. Po ashtu, Konventa e cituar e Vjenës mbi të drejtën kontraktuese e vitit 1969 paraqet

kodifikim të së drejtës ndërkombëtare dokeve publike dhe parimet e saj (pacta sunt servanada, ndërgjegje

dhe ndershmëri, rendi ndërkombëtar publik etj.) aplikohen në kontrata ndërkombëtare tregtare në të cilat

shteti është njëra ndër palët kontraktuese.

2. STANDARDET NDËRKOMBËTRAE

a) Kuptimi

Në tregtinë ndërkombëtare aplikohen standarde të sjelljes në mes shteteve, përveç standardit të trajtimit

(tretmanit) minimal vetëm kur janë të parapara në kontrata ndërkombëtare që i kanë lidhë shtetet. Me

rastin e shqyrtimit se a është proceduar në harmoni me standardin duhet aplikuar parimi themelor i së

drejtës ndërkombëtare kontraktuese pacta sant seranada (dispozitat e kontratës janë të obligueshme për

palët dhe duhet të plotësohen me besim të mirë) dhe rregullat e interpretimit të kontratave ndërkombëtare.

Përveç në rastet kur nuk është paraparë ndryshe me kontratë ndërkombëtare. Në standarde të sjelljes në

mes shteteve kontraktuese do të aplikohen rregullat e interpretimit të kontratave. Ne atë rast duhet pasur

kujdes për praktikën e më vonshme të plotësimit të kontratës ngase vetë praktika paraqet pëlqimin e

palëve kontraktuese për implementimin e tyre. Ky rregull paraqet aplikimin e parimit të ndalimit të qëndrimit

kundërthënës në aplikimin e dispozitave të kontratës. (venire contra factim proprium)

Standardi minimal

Standardi minimal është norma minimale (më e vogël) sipas të cilës duhet të sillen të gjitha shtetet në

mënyrë që të mund të marrin pjesë në marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare. Për dallim nga standardet

tjerë të sjelljes i cili e obligon shtetin nuk është e paraparë në kontratë ndërkombëtare. Standardi minimal

(tretmani) paraqet standardin ndërkombëtar civilizues që obligon çdo shtet si burim i së drejtës

ndërkombëtare. Këto janë parime të përgjithshme të pranuara nga kombet e civilizuara me neni 38.1 c të

Statusit të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë. Të drejtat që rrjedhin nga ky standard janë të drejta të

shprehura në Deklaratën Universale mbi të Drejtat e Njeriut e të cilat janë me ndikim në tregtinë

30

ndërkombëtare. Praktika bashkëkohore kontraktuese gjithnjë e më shumë e thekson nevojën e

harmonizimit të transmetimit të shteteve vetanake dhe te të huajve. Edhe pse në shtetin vetanak (të vendit)

nuk aplikohet tretmani minimal, standardi minimal duhet të aplikohet në të gjitha rastet te të huajt.

Standardi i trajtimit të drejtë është i lidhur me standardin minimal. Sipas tij shtetet i aplikojnë ligjet e veta

ndaj të gjithë njerëzve në mënyrë të drejtë, të kuptueshme dhe të barabartë. Ka mendime që shteti duhet të

aplikoj tretmanin e drejtë jo vetëm në individ por edhe në shtete tjera (vendet në zhvillim) të cilat kanë të

drejtë të kërkojnë trajtim të drejtë nga shtetet e ndryshme. Pa principin e drejtësisë nuk ekziston barazia në

mes shteteve, ngase bashkësinë hoteliere e përbëjnë vendet me nivele të ndryshme zhvillimi. Rendin e ri

ekonomik ndërkombëtar do të duhej ta zhvillojnë KB dhe Organizatat Ndërkombëtare. Shtetet duhet të

veprojnë në harmoni me parimin e drejtshmërisë. Që do të thotë se zhvillimi duhet të shërben balancë e

drejtë mes interesave kundërshtare, në veçanti të interesave të shteteve të zhvilluara dhe atyre në zhvillim.

Parimi është element integral i rregullave plotësuese të interpretimit të cilat i zbatojnë gjykatat

ndërkombëtare dhe mund të aplikohet në mënyrë që të plotësohet e drejta.

Kuptimi i transmetimit minimal në raportet në mes shteteve është verifikuar në praktikën e arbitrazhit

ndërkombëtar. Në një rast tribunali i arbitrazhit ka vërtetuar se në mungesë të cilitdo qoftë standardë të

sjelljes në mes shteteve të aplikohet standardi i sjelljes minimale si burim i së drejtës.

Standardi i kombit më të favorizuar

Kuptimi

Standardi i favorit më të madhe është dispozitë në kontratën ndërkombëtare sipas së cilës një shtet

obligohet ndaj shtetit tjetër që t’i jap tretmanin e kombit më të favorizuar në sferën e marrëdhënieve të

ndërsjellat që janë paraparë me atë kontratë. Tretmani i kombit më të favorizuar ka të bën me prerogativa

(konsecione) ose privilegje të cilat shteti i ka dhënë për njerëz, mall ose shërbime që kanë origjinë nga një

vend i tretë. Kontraktimi i kombit më të priveligjuar, prerogativat e njëjta dhe privilegjet që iu janë dhënë

vendeve të treta do të vlejnë për palën tjetër kontraktuese. Sipas kësaj klauzole, shteti shfrytëzues merr të

drejtën sipas tretmanit të kombit më të favorizuar vetëm nëse shteti dhënës u ofron shteteve të treta

tretman i cili është në lëndën (sfera e marrëdhënieve). Dhe anasjelltas dhe përkundër asaj që ekziston

klauzura e kombit më të favorizuar ajo nuk i jep asfare prerogativash dhe privilegjesh shtetit shfrytëzues

nëse këto prerogativa dhe privilegje nuk i janë dhënë shtetit të tretë konkretisht.

Klauzola e kombit më të favorizuar mundëson që dispozitat ekzistuese të ndryshohen në mënyrë kontituele

(përshtatja, fleksibiliteti). Çdo sjellje (prerogativë ose privilegj) ndaj shtetit të tetë, e obligon shtetin

kontraktues i cili ia ka dhënë statusin e të favorizuarit më të madh vendit të caktuar. Kur është fjala për

distancën (ose qarkun) e klauzolës së favorit më të madh në rend të parë mendohet në fushën e

doganave. Klauzola e kombit më të favorizuar që nuk do të thotë se tretmani i shtetit tjetër kontraktues e

favorit më të madh është më i miri gjegjësisht më favorizues se tretmani i vendit (shtetit) të tretë.

31

Llojet

Në doktrinën juridike bëhet ndarja e klauzolave të kombit më të favorizuar; sipas asaj se a i japin shtetet

njëra tjetrës statusin e kombit më të favorizuar në të një anshme dhe reciprokisht sipas asaj se a është

lidhur klauzola e kombit më të favorizuar me kushte apo jo të kushtëzuara dhe pakushtëzuara andaj edhe a

është me kohëzgjatje të kufizuar (e përkohshme) ose e përhershme në aspektin kohor

Klauzola reciproke e kombit më të favorizuar ka domethënie që shteti i jep shtetit tjetër statusin e kombit

më të favorizuar pasi të ketë marrë nga shteti tjetër statusin e kombit më të favorizuar.

Efektet e klauzolës së kombit më të favorizuar mund të janë objekt kushtesh ose kompensimesh. Nëse nuk

ka të tillë (kushte) atëherë shteti shfrytëzues merr të drejtën e tretmanit të kombit më të favorizuar pa

obligim që të bën çfarëdo kompensimi shtetit dhënës.

Klauzola e kombit më të favorizuar sipas rregullit është e paraparë në kontratën e caktuar ndërkombëtare

dhe sipas vetive të saj është reciproke (qe të dy palët kontraktuese i japin njëra tjetrës cilësinë e kombit më

të favorizuar) dhe e parevokueshme (pala kontraktues e të cilës i është dhënë statusi i kombit më të

favorizuar automatikisht është e autorizuar për të njëjtat preferenca të cilat i janë dhënë shtetit të tretë)

klauzolat e kombit më të favorizuar janë të formuluara në kontratat dy paleshe të cilat i kanë lidhë shtetet.

Kontrata shumë paleshe e cila paraqet klauzolën e kombit më të favorizuar është marrëveshje e

përgjithshme mbi doganat dhe tregtinë (GATT 1947)

Përjashtimet

Klauzola e kombit më të favorizuar nuk aplikohet në; unionet doganore, zonat e tregtisë së lirë dhe sipas

dispozitave të marrëveshjes së përgjithshme mbi doganën dhe tregtinë (GATT) në vendet në zhvillim, kur

ekziston mundësia që shtetet kontraktuese e përjashtojnë aplikimin e rregullave të GATT – i ( e në këtë

edhe klauzola e favorizimit më të madh) në mënyrë që të mbrohen interesa të caktuara të shtetit të cilin

nuk e lidhin matej obligimet e dhënies së statusit të kombit më të favorizuar. Në këtë rast fjala është për

rregullat e GATT – it dhe dispozitën e kontratës ndërkombëtare kështu që me përjashtim nuk shkelet

rregulli gjenial i kontratës ndërkombëtare e drejt kjo sipas së cilës shteti nuk mund të thirret në të drejtën e

vet interne në mënyrë që ta arsyetojnë mos përmbushjen e kontratës ndërkombëtare.

Tretmani i njëjtë (barabartë)

Rregulla e trajtimit të njëjtë (barabartë) në marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare kanë përmbajtje të

dyfishtë. Në një anë, kanë të bëjnë me tretmanin e ndërsjellët të dy shteteve palët kontraktuese duhet t’i

sigurojnë njëra tjetrës tretman të njëjtë. Nga ana tjetër, ka të bën me tretmanin nacional të cilin në vendin

32

nikoqir e gëzon i huaji i cili merret me veprimtari ekonomike. Standardi i tretmanit nacional kërkon që

personi i cili e ka kombësinë e palës tjetër kontraktuese të trajtohet në mënyrë të njëjtë si edhe personi që

është i nacionalitetit të vendit. Por tretmani nacional, sipas përmbajtësit së vetë nuk mund të lëshohet nën

nivelin e tretmanit minimal sepse në atë rast të huajt do të gëzonin pozitë më të favorshme se subjektet

vendase.

Tretmani preferencial

Tretmani preferencial do të thotë që shteti tjetër kontraktues ( dhe subjekteve të tij) t’i japësh lehtësire më

të mëdha se sa ato që iu janë dhënë shteteve të treta (dhe subjekteve të tyre). Standardi i tretmanit

preferencial është e kundërta e tretmanit të kombit me të favorizuar. Tretmani preferencial në marrëdhëniet

e ndërsjella ekonomike krijohet në mes shteteve të cilat janë të lidhura shumë fortë ekonomikisht ose

politikisht. Marrëveshja formale (e përgjithshme) mbi doganat dhe tregtinë lejon mundësinë e dhënies së

tretmanit preferencial të kontratat tregtare me vendet në zhvillim brenda unioneve të doganave dhe brenda

zonave të tregtisë së lirë. Nga sistemi preferencial të afarizmit i cili krijohet në kuadër të një shteti siç janë

zonat e lira dhe zonat doganore të cilat ekzistojnë brenda një shteti.

33

B. BURIMET E TË DREJTËS SË BRENDSHME

1. Ligji.

Burimet e Konventave ndërkombëtare në ekonomi dhe turizëm janë norma të së drejtës biznesore, të së

drejtës biznesore ndërkombëtare dhe të së drejtës publike që janë formuluar nga ana e ligjdhënësit,

gjegjësisht janë ligje dhe akte të tjera nënligjore. Me norma të së drejtës private rregullohen veprimet

juridike me të cilat behët qarkullimi i mallit dhe shërbimeve, ndërsa me norma të karakterit juridik – publik

rregullohet regjimi i investimeve të huaja dhe rregullat me të cilat zhvillohet e tregtia.

2. Doket biznesore

a. Kuptimi

Doket biznesore janë burimi i dytë plotësues i së drejtës menjëherë pas normave ligjore. Në pikëpamje të

bazës juridike për pranimin e veprimeve të dokeve, ekzistojnë dy botëkuptime: subjektive dhe objektive.

Botëkuptimi subjektiv është i orientuar me qëllimin e palëve kontraktuese. Qëllimi i tyre është që ta

inkorporojë doken e caktuar si rregull e sjelljes e cila i obligon. Pasoja e teorisë subjektive është që doket të

aplikohen para normës dhe dispozitës së ligjit vetëm nëse këtë e parashohin palët. Sipas teorisë objektive

mbi doket normative, norma i detyron palët kontraktuese edhe po që se nuk janë të vetëdijshëm për

ekzistencën e saj.

Për të dy teoritë (botëkuptimet) është e nevojshme që doket biznesore të jenë të shpërndara gjerësisht.

Nga sa u tha rrjedh se, për doket ndërkombëtare biznesore nuk është e thënë se duhet të ekzistojë vetëdija

mbi detyrimin e rregullës mbi atë se gjykata do ta zbatojë, gje që është në kundërshtim me doket

biznesore, sepse doket juridike janë rregulla të sjelljes që janë përgjithësisht të pranuara në veprimtari

biznesore. Si të këtilla nuk janë të parapara me norma juridike, pavarësisht se a është formuluar kjo rregull

ne dokumentin e caktuar apo jo. Me ligje uniforme të Hagës mbi Shitblerjen Ndërkombëtare, është dhënë

definicioni i dokeve biznesore. Aty thuhet se doket biznesore janë cilado sjellje e subjekteve biznesore të

cilat janë të përhapura gjerësisht në punët e llojit të njëjtë, si edhe puna për të cilën është fjala dhe

sëkëndejmi është normale që pala tjetër duhet të konsiderojë se ka pasur kujdes mbi doket dhe

interpretimin e tyre në kontratë ose konventa.

34

b. Llojet

Sjellja (veprimi) e caktuar ne rastin konkret mund të detyrojë palët kontraktuese dhe kështu behët burim i

së drejtës edhe nëse aplikimi i saj nuk është kontraktuar në mes të palëve. Dallohet tri raste në të cilat

veprimi i tillë detyron dhe ka prioritet (përparësi) në implementimin në raport me normat dispozitave të së

drejtës kompetente.

o Rasti i parë është rregulla e krijuar në marrëdhëniet e ndërsjella (reciproke) të palëve kontraktuese.

Nëse ajo rregull e sjelljes, të cilën palët kontraktuese e kanë përcaktuar (doket në mes të dy

palëve) atëherë kjo rregull paraqet praktikë të krijuar (marrëdhënie të përkohshme biznesore) dhe

si e tillë i detyron palët kontraktuese. Pasojë e kësaj është se do të aplikohet para normës

dispozitave të ligjit përkatës. Doket në marrëdhënie reciproke të palëve kontraktuese kështu behën

doke biznesore si burime formale të së drejtës.

o Rasti i dytë është aplikimi i kontraktuar i dokeve biznesore që do të thotë se palët kontraktuese

janë thirr në kontratë për aplikimin e dokeve të caktuara të cilat me këtë behën pjesë përbërëse e

kontratës së tyre. Thirrja ne doke paraqet kontraktim të aplikimit të akteve të caktuara të shkruara

në të cilat janë fokusuar rregullat e sjelljes. Për shembull, aplikimin e kontraktuar të dokeve

biznesore e paraqet thirrja në kontratë në rregullat të cilat i ka formuluar Oda Ndërkombëtare

Ekonomike me seli në Paris (Incoterms rregullat mbi kalimin e rrezikut dhe shpenzimeve. Rregullat

uniforme dhe doket për akreditivat dokumentare. Rregullat uniforme për garancinë të pavarura

bankare).

o Rasti i tretë është aplikimi plotësues i dokeve biznesore. Rregulla e caktuar paraqet doke

biznesore e cila në përgjithësi është e njohur dhe e pranueshme nga subjektet ekonomike në

tregtinë ndërkombëtare (në këtë rast fjala është për doket normative). Doket e këtilla biznesore i

detyrojnë palët në kontratë edhe që nuk e kanë paraparë aplikimin e saj. Baza juridike e aplikimit të

saj qëndron në Konventën e Kombeve të Bashkuara mbi Kontratat në Shitjen e Ndërkombëtare të

Mallit (neni 9). Ato rregulla aplikohen në lidhjen e të gjitha kontratave në tregtinë ndërkombëtare

për të cilën kompetente është vendi që e ka ratifikuar Konventën e përmendur.

Argumentimi i dokeve biznesore është çështjeje faktike. Ekzistenca e dokeve biznesore mund të vërtetohet

në dy mënyra:

i. Ekzistenca e praktikës së caktuar, dhe

ii. Ekzistencës së përmbledhjes (bultenit),

të shpallur të rregullave e të cilat i kanë hartuar organizatat për unifikimin e së drejtës ndërkombëtare

ekonomike (që paraqesin publikime të Odës Ekonomike Ndërkombëtare me seli në Paris). Konflikt në mes

të dokeve biznesore ndërkombëtare është i evituar sipas definicionit, sepse në të njëjtën kohë nuk mund të

35

ekzistojnë dy rregulla kundërthënëse gjegjësisht të pranuara të cilat i plotësojnë kushtet që të konsiderohen

doke ndërkombëtare biznesore.

c. Konventat ndërkombëtare në ekonomi – autonomia

1. Kuptimi

Praktika biznesore ndërkombëtare, societes mercatotum, i ka formuluar rregullat unike të cilat janë të

aplikueshme në lëmin e konventave në ekonomi. Këto janë kushtet e përgjithshme të biznesit, format e

standardizuara të kontratave dhe klauzolave tjera kontraktuese, praktika e arbitrazheve dhe rregullat e

sjelljes. Emërtimi e drejta biznesore ndërkombëtare – autonomia, shfrytëzohet ngase ajo krijohet me

aplikimin e parimeve të autonomisë së vullnetit të palëve në suazë të sistemeve të caktuara nacionale.

Fjala është për punët të cilat për nga natyra janë të llojllojshme. Se a do të vije deri të vetë rregullimi apo jo,

kjo varet nga vlerësimi i subjekteve biznesore se a u është e nevojshme rregulla, andaj shfrytëzohet

emërtimi konventat ndërkombëtare në ekonomi dhe turizëm – autonomia. Njëkohësisht kështu aplikohet e

drejta. Në doktrinë (teori) tërhiqet vërejtja në atë se, për dallim nga unifikimet zyrtare të cilat behën nga

organe shtetërore, këtu interesat janë me homogjene dhe qëllimisht më konkrete. Sëkendejmi thuhet, një

subjekt inicion, shkruan dhe shfrytëzon rregullat.

Mungesat e mundshme ne aplikimin Konventave ndërkombëtare në ekonomi janë:

1) Rregullat nuk janë transparente (rregullat iu destinohen anëtarëve të bashkësisë, nuk njihen në

mënyrë të mjaftueshme ne përmbajtje dhe rëndësia e rregullave);

2) Nuk ka organe për unifikimin e uniformuar të rregullave (kjo mungesë plotësohet – zgjidhet me

interpretimin unik të vet tekstit të rregullave).

Në burime të Konventave Ndërkombëtare në ekonomi numërohen:

Kushte e përgjithshme të biznesit dhe terminet standarde,

praktika e arbitrazhit,

rregullat e sjelljes,

udhëzuesit e ndryshëm juridik.

2. Kushtet e përgjithshme të biznesit

Kuptimi

36

Kushtet e përgjithshme të biznesit (terminët standarde dhe dispozitat e kontratave) janë dispozita

kontraktuese që janë formuluar në mënyrë që të shfrytëzohen në marrëdhënie të shumë numërtua

kontraktuese të cilat do të lidhen me vonë. Tregtia ndërkombëtare që zhvillohet me lidhjen e shumë

punëve, kërkon aplikimin e terminëve standarde kontraktore që janë bërë kushte të përgjithshme të

biznesit. Këto kushte janë rezultat i revolucionit industrial të Shek. XIX dhe krijohen njëkohësisht me

standardizimin në qarkullimin e mallit dhe të shërbimeve. Kontribuojnë në racionalizim dhe zhvillim të

punëve masive në mënyrë që e lehtësojnë vlerësimin e shpenzimeve të biznesit dhe e thjeshtësojnë

procedurën e lidhjes së kontratave. Me rastin e formulimit të tyre, njëra nga palët kontraktuese ka insistuar

që sa më shumë të rëndojë palën tjetër, sëkëndejmi vije deri të një – anshmëria e kushteve të përgjithshme

dhe dominimi i tyre në anë e një pale kontraktuese. Përgjigja në një – anshmërinë e kushteve të

përgjithshme është në rregullat e llojllojshme të së drejtës së detyrimeve në biznes të cilat i bëjnë shtetet

në mënyrë që të kontrollohet përmbajtja e tyre.

Mënyra e aplikimit të kushteve të përgjithshme. – Në mënyrë që kushtet e përgjithshme të biznesit të

aplikohen gjegjësisht të inkorporohen në kontratë, është e nevojshme që pala kontraktuese të pranojë

aplikimin e tyre. Për këtë është e mjaftueshme që kushtet standarde të jenë të shtypura (daktilografuara –

ose që është shtypur thirrja në aplikimin e kushteve të përgjithshme të biznesit) në ofertë që i janë dërguar

palës tjetër e të cilët nuk janë përcjellë me kundërshtim të palës të cilës i janë dërguar në kuptim të aplikimit

të kushteve.

Interpretimi. – Përveç rregulloreve të përgjithshme të interpretimit, rregull e veçantë për interpretim të

termineve standarde është që ato të interpretohen në harmoni me rregullin “in dublo contra stipulatorm” që

do të thotë interpretimin në favor të palës e cila iu është qasur atyre.

Kontrolli i përmbajtjes.- Për të gjitha legjislacionet kontrollohet përmbajtja e kushteve të përgjithshme të

cilat janë në kundërshtim me besimin e mirë. Në legjislacionet nacionale janë të përcaktuara standardet

juridike të cilat i epin të drejtë gjyqtarit që të mos aplikojë kushtet e përgjithshme. Kontrolli i përmbajtjes

është preventiv, administrativ e, më në fund, gjyqësor dhe është objektiv i studimit të konventave

ndërkombëtare në ekonomi dhe turizëm.

3. Praktika e arbitrazheve tregtare ndërkombëtar

Arbitrazhet tregtare ndërkombëtare zgjedhin konteste nga marrëdhëniet biznesore ndërkombëtare. Është e

përhapur praktika e shpalljes së vendimeve të arbitrazheve ndërkombëtare të cilat në procedurë të caktuar

i nxjerrin arbitrazhet e njohura të përhershme. Shpallja e vendimeve të arbitrazhit për opinionin, përkundër

parimit që procedura e arbitrazhit është sekrete, është në interes të arbitrazhit. Praktika garanton

homogjenitetin dhe koherencën e vendimeve të arbitrazhit të cilat i nxjerrin institucionet e ndryshme.

Publikimi i vendimeve të arbitrazhit ndërkombëtar është një kontribut i rëndësishëm për stabilizimin dhe

konsolidimin e së drejtës. Thirrja reciproke në vendime të tjera të arbitrazhit është gjithnjë më e shpeshtë.

37

Në mënyrë kritike analizohen, pranohen dhe modifikohen ose i refuzojnë kategoritë juridike, institucionet

ose botëkuptimet në kontekst të arbitrazheve ndërkombëtare tregtare.

4. Burimet tjera të së drejtës autonome

a) Rregullat e sjelljes.- Rregullat e sjelljes të cilat i kanë formuluar organizatat

ndërkombëtare paraqesin njërin nga burimet të Konventave ndërkombëtare në ekonomi

dhe turizëm (p.sh. UNCTAD dhe OECD, rregullat mbi biznesin e ndërmarrjeve

multinacionale). Rregullat u janë dedikuar rregullimit të sjelljes së kompanive të ndryshme

ose grupeve të kompanive të ndryshme në fusha të caktuara te tregtisë ose janë formuluar

në atë mënyrë që të jenë të natyrës së përgjithshme.

b) Ciceronët juridikë.- Ciceronët (udhërrëfyesit) juridikë i kanë formuluar organizatat

ndërkombëtare zyrtare si modele që i shfrytëzojnë subjektet biznesore me qëllim që t’u

gjenden pran – ndihmë në sajimin e versioneve punuese të kontratave. Pjesëmarrësit në

tregtinë ndërkombëtare i shfrytëzojnë rregullisht dhe ata në këtë mënyrë behën instrument

me të cilët behët vet – rregullimi andaj i përvetësojnë (pranojnë) edhe organizatat oficiele

(zyrtare) për unifikimin e rregullave . P.sh. të tilla janë ciceroni UNCITRAL për lidhjen e

kontratave për mbikëqyrjen e punëve investuese, pastaj ciceroni UNCITRAL për lidhjen e

punëve kompensuese, etj,.

c) Modelet e kontratave .- Në kuadër të tregtisë ndërkombëtare modelet e kontratave të cilat

j kanë formuluar asociacionet ekonomike paraqesin njërin nga burimet e Konventave

ndërkombëtare në ekonomi dhe turizëm.. P.sh. modele të tilla janë ato që i ka përpiluar

FIDK organizata e inxhinieringut konselting. Oda ekonomike ndërkombëtare me seli në

Paris e cila e ka përpiluar modelin e kontratës mbi shitblerjen e mallit, Komisioni Ekonomik

i Kombeve të Bashkuara – modelin e kontratës mbi “shitjen e lidhur”, ORGALIME

asociacioni – modelin e kontratës mbi dorëzimin e pajisjeve, etj,. Modelet e kontratave i

aplikojnë pjesëmarrësit në punë tregtare ndërkombëtare.

d) Të kuptuarit e doktrinës juridike.- Doktrina juridike i ka formuluar gjykimet (kuptimet) e

veta juridike në bazë të rregullave të praktikës, por edhe nga nevojat dhe interesat e

tregtisë ndërkombëtare dhe pjesëmarrësve të saj. Gjykimet, botëkuptimet e doktrinës

juridike mund të jenë të lidhura me sistem më të fortë rregullash. Shembull për këtë mund

të jenë parimet e UNDROIT – it për kontrata ne tregtinë ndërkombëtare.

38

5. E drejta transnacionale e tregtarëve (lex mercatoria)

1. Kuptimi

Lex mercatoria është termin i cili shfrytëzohet në tri domethënie: si sistem juridik i pavarur – autonom i cili

aplikohet ne veprimin e caktuar juridik në tregtinë ndërkombëtare, si doke biznesore në tregtinë

ndërkombëtare dhe si e dejtë e përgjithshme autonome ndërkombëtare ekonomike.

Sipas të drejtës ndërkombëtare private, përzgjedhja e palëve kontraktuese që të aplikohet lex mercatoria,

e drejta transnacionale e tregtarëve mund të vështrohet si:

1) Përzgjedhje e së drejtës e cila i zëvendëson normat imperative të së drejtës së rregullt të

brendshme. Në këtë rast rregullat e lex mercatoria aplikohen si sistem i pavarur juridik. (kjo është i

ashtuquajturi veprim juridik koliziv).

2) Kontraktimi i aplikimit të lex mercatoria në kontratë si grup e posaçme e së drejtës së caktuar

nacionale e cila do të ishte kompetente sipas rregullave mbi konfliktin e ligjeve. Në këtë rast,

kontraktimi lex mercatoria ka veprim identik me kontraktimin e aplikimit të kushteve të përgjithshme

të biznesit (i ashtuquajturi veprim juridik – material). Rrjedhojë është se atëherë lex mercatoria nuk

është sistem i rëndësishëm juridik.

Se a ekziston sistemi i pavarur juridik, varet nga ajo se gjykatat vendore dhe ligjdhënësi do të pranojë ose

jo lex mercatoria – n si burim të veçantë të së drejtës. Ne disa legjislacione (franceze, holandeze, etj,)

është pranuar se arbitrazhet ndërkombëtare mund të marrin vendime në bazë të rregullave juridike. Kjo do

të thotë se palët, në harmoni me parimet e autonomisë së vullnetit, mund të zgjedhin rregullat juridike (lex

mercatoria) si të plotfuqishme (por edhe kompetente) si dhe që tribunali i arbitrazhit mund të marr vendime

në bazë të rregullave juridike. Vështirësitë rreth aplikimit të konceptit lex mercatoria krijohen në përcaktimin

e përmbajtjes së këtyre rregullave juridike.

UNIDROIT (Instituti për unifikimin e së drejtës private) i ka formuluar Parimet (rregullat) për

kontrata në tregtinë kombëtare si dhe tekstin i cili paraqet ofertë për palët kontraktuese, gjyqit dhe arbiterat

si dhe ligjdhënësve të sistemit të formuluar të rregullave “lex mercatoria”. Bazë e aplikimit të tyre është të

bindurit dhe fuqia e argumenteve. Parimet e UNIDROIT - it, e plotësojnë kërkesën e praktikës biznesore

ndërkombëtare që marrëdhëniet kontraktuese të izolohen nga legjislacionet e caktuara nacionale. Përveç

kësaj, parimet janë zgjedhje nëse palët kontraktuese nuk mund të arrijnë marrëveshje se cilën të drejtë ta

39

aplikojnë si kompetente, pasi që udhëzojnë (orientojnë) ne aplikimin e parimeve të përgjithshme juridike të

së drejtës kontraktuese. Parimet aplikohen ne kontratën ndërkombëtare në tregti. Kjo është në përputhje

me botëkuptimin se parimet e përgjithshme të së drejtës kontraktuese përbëjnë një element të kodifikimit të

së drejtës ndërkombëtare ekonomike.

Qëndrimi ndaj unifikimit.- E drejta e unifikuar ose e drejta uniforme ndërkombëtare e tregtisë ka

vend të posaçëm në suaza të shqyrtimeve të së drejtës transnacionale. Ekzistojnë dy botëkuptime mbi

kuptimin e së drejtës së unifikuar. Sipas njërit, e drejta e unifikuar është ajo që është rezultat i aktiviteteve

të organit i cili është i autorizuar për unifikim (p.sh. aktiviteti i UNIDROIT – it),. Sipas botëkuptimit tjetër me

të gjerë, të drejtën e uniformuar e përbëjnë rezultatet tjera spontane të unifikimit.

Unifikimi mund të jetë i kontrolluar dhe spontan. Shembuj të unifikimit të kontrolluar janë:

1) Konventat ndërkombëtare të Kombeve të Bashkuara mbi shitblerjen ndërkombëtare të mallrave –

Konventa e Vijenes, konventat ndërkombëtare me të cilat rregullohet transporti i mallit;

2) Modelet e ligjeve që paraqesin ciceronë (udhëzues) për ligjdhënës nacionalë dhe mundësojnë

barazimin e rregullave të së drejtës ekonomike ndërkombëtare (shembull UNCITRAL, UNIDROIT);

3) Botëkuptimet juridike të formuluara nga ana e doktrinës (teorisë), praktikës biznesore dhe te

arbitrazhit si dhe të organizatave ndërkombëtare (p.sh. OECD).

Shembuj të unifikimit spontan janë burimet e të drejtës ekonomike autonome (kushte e përgjithshme të

bzinesit, terminet standarde kontraktuese, rregullat e prodhimit dhe standardet, parimet e përgjithshme dhe

praktika e arbitrazhit.

Unifikimi i rregullave të së drejtës ndërkombëtare biznesore sipas modelit monist dhe modeli dualist;

Sipas modelit monist unifikimi ka të bëjë me “situatën ndërkombëtare” – qëndrimi juridik – civil me element

të jashtëm (p.sh. shitblerja ndërkombëtare), dhe kështu rregulli i formuluar si i unifikuar, nuk aplikohet në

raport identik juridik – qytetar pa element të jashtëm (p.sh. shitblerja e brendshme). Modeli dualistë më së

shumti është shfrytëzuar për shkaqe juridike – politike: disa shtete i aprovojnë rregullat e unifikuara të

tregtisë ndërkombëtare sepse me këtë nuk preket në të drejtën e tyre të brendshme, me ç’ gjë mundësojnë

ekzistimin e dy modeleve të pavarura të cilat rregullojnë marrëdhëniet e caktuara juridike – civile.

Sipas modelit monist, unifikimi i rregullave behët në mënyrë të njësuar të “situatës ndërkombëtare” dhe

“situatës së brendshme”. Modeli monist do të thotë se raporti i caktuar juridik – civil rregullohet në mënyrë

të njëjtë si raport identik me element të jashtëm, kështu që çështja e ndarjes së kufijve të tyre as që

diskutohet. Mangësia e modelit monist qëndron në atë se aplikimi i tij do të thotë se rregullat e të drejtës së

brendshme duhet të zëvendësohen me rregulla uniforme ne të cilën gjë disa shtete, kuptohet, nuk mund të

japin pëlqimin. Shembull të aplikimit të modelit monist paraqesin Konventat mbi Kambialin dhe Çekun me

të cilat është themeluar sistemi i Gjenevës i të drejtës së Kambialit dhe Çekut të vendeve kontinentale.

40

Kapitulli II

SUBJEKTET E TË DREJTËS NDËRKOMBËTARE BIZNESORE

I. SHTETI

a. Shteti si subjekt që e krijon të drejtën ndërkombëtare biznesore

Shteti është subjekt i cili krijon rregulla në sferën e të drejtës ndërkombëtare biznesore. Në këto raste shteti

paraqitet si bartës i pushtetit publik dhe kryen aktivitete të cilat janë objekt i së drejtës ndërkombëtare

biznesore.

Konfrom me parimin e ndarjes së pushtetit shteti, nëpërmjet organeve të veta ligjdhënëse, krijon të drejtën

interne (të brendshme)e që është e plotfuqishme për punën e caktuar të së drejtës ndërkombëtare

biznesore, ndërsa nëpërmes pushtetit gjyqësor në territorin e caktuar, i kryen kompetencat gjyqësore. Në

të drejtën e brendshme nacionale, shteti i rregullon parimet që aplikohen në të drejtën ndërkombëtare

ekonomike. Në harmoni me rregullat e së drejtës ndërkombëtare publike shteti lidh kontrata ndërkombëtare

të cilat janë relevante për zhvillimin e tregtisë ndërkombëtare.

Përveç lidhjes së kontratave ndërkombëtare, shteti mund të sillet në mënyrë të caktuar në tregtinë

ndërkombëtare në atë mënyrë që gjithmonë mund të jenë të plotësuara kushtet qe më atë sjellje formon

doke ndërkombëtare. Doket ndërkombëtare të krijuara kështu janë p.sh. e drejta e shtetit që të bëjë

eksproprimin.

b. Shteti si tregtarë

Shteti merr pjesë në tregtinë ndërkombëtare në atë mënyrë që lidh punë të caktuara juridike që për objekt

kanë qarkullimin e mallit, kryerjen e shërbimeve e që për nga përmbajtja e vet janë objekt i së drejtës

ndërkombëtare. Punët e këtilla janë mund të jenë të natyrave të ndryshme: cedimi i të drejtave për

shfrytëzimin e pasurive natyrore (shitja koncesionit për eksploatimin e minierave), blerja e prodhimeve

(produkteve) dhe shërbimeve të ndryshme që janë të nevojshme për shtetin për ushtrimin e pushtetit publik

41

(lidhë kontrata për ndërtimin e zyrave për administratë ose shfrytëzuesit e të cilave janë nëpunësit e saj),

ushtrimi i të drejtës të anëtarëve të shoqërisë të parapara me të drejtën e kompanive në ndërmarrje me

pronë shtetërore.

Në të gjitha rastet e këtilla, shteti nuk paraqitet si bartës i të drejtës publike (ex iure amperi), por si bartës i

autorizimeve juridike – private, ngase fjala është për punë të së drejtës private (ex iure gestionis). Për punë

në të cilat paraqitet si bartëse e pushtetit publik, shteti gëzon imunitet. Çështja se a paraqitet shteti si

pjesëmarrës në tregtinë ndërkombëtare reduktohet në përcaktimin e kushteve se a mund të jetë palë në

procedurë gjyqësore civile e cila mund të ushtrohet me rastin e atij kontesti.

c. Imuniteti i shtetit

Imuniteti i shtetit nga ushtrimi i procedurës është çështje veçanërisht e rëndësishme për të drejtën

ndërkombëtare biznesore po ashtu edhe për konventat ndërkombëtare të cilat e rregullojnë ekonominë dhe

turizmin. Kjo paraqet një nga çështjet e cila mjaft shpesh shtrohet në konteste gjyqësore dhe të arbitrazhit

për shkak të pjesëmarrjes së madhe dhe aktive të shtetit në tregtinë ndërkombëtare sepse shtetet mund të

jenë drejtpërdrejtë ose tërthorazi pronarë të avio – kompanive, bankave, anijeve, etj,. Në fillim ka

mbretëruar teoria e imunitetit absolut sipas të cilës shteti ka gëzuar imunitet nga ushtrimi i procedurës

gjyqësore para gjykatës së shtetit tjetër. Kjo praktikë është tejkaluar në favor të imunitetit restriktiv. Sipas

teorisë së imunitetit restriktiv, shteti gëzon imunitet nga ushtrimi i procedurës civile gjyqësore para gjykatës

së shtetit tjetër vetëm për veprimet nëpërmjet të cilave shprehet sovraniteti i shtetit ose ushtrohet pushteti

publik (iure amperi). Shteti nuk gëzon imunitet kundruall aktiviteteve që kanë karakter juridik – privat,

gjegjësisht punëve të natyrës komerciale (iure gestionis). Është rregull që shteti të gëzojë imunitet në raport

me kompetencën e gjyqit të shtetit tjetër. Imuniteti nga ushtrimi i procedurës gjyqësore ka të bëjë me

shtetin dhe në veçanti me pasurinë (pronën) e tij. Kur fillon procedura para gjyqit të shtetit tjetër, gjykata

vendase do të shpallet jokompetente.

Procedura e filluar kundër shtetit tjetër konsiderohet procedura ne të cilën shteti tjetër është emëruar si i

paditur – akuzuar ose kur procedura prodhon ndonjë veprim në pronë, të drejtë, interes ose veprimtari të

shtetit tjetër. Shteti tjetër mund të heq dorë nga imuniteti në procedurën e filluar para gjyqit të rregullt të

shtetit të huaj në mënyrë eksplicite (shprehimisht) ose heshtazi. Heqja dorë shprehimisht mund të ketë

formën e:

Kontratës ndërkombëtare;

deklarimit para gjyqit; ose

korrespondencës me shkrim në procedurë të posaçme.

Heqja dorë heshtazi konsiderohet të filluarit e procedurës nga ana e shtetit ose marrja pjesë në proces ose

ndërmarrja e çfarëdo aktiviteti që kanë të bëjnë me “meritumin” e kontestit, përveç nëse shteti deklaron se

pikërisht ndërmarrja e veprimeve të këtilla konsiderohet si bazë për vënie në dukje të imunitetit. Kështu

42

p.sh. nuk konsiderohet heqje dorë nga imuniteti, nëse shteti kërkon nga gjyqi padinë në mënyrë që të njihet

me përmbushjen e saj ngase kundër saj ka filluar procedura për të cilën gjë nuk iu është dërguar asgjë me

shkrim sipas rregulloreve që e obligojnë.

Në të kaluarën koncepti i imunitetit gjyqësor është aplikuar pa përjashtim (imuniteti absolut). Tash është i

pranuar rregulli nga të gjithë se në disa raste të caktuara duhet të ekzistojnë përjashtime nga rregullat e

imunitetit absolut, (imuniteti restriktiv). Në të drejtën anglo – saksone dhe kontinentale, në mënyra të

ndryshme janë caktuar përjashtimet nga imuniteti gjyqësor. Në të drejtën kontinentale është çështja e

praktikës gjyqësore të vlerësojë në bazë të çështjes konkrete juridike që e ka lidhur shteti ose se a gëzon

shteti imunitet apo jo. Kjo qasje mund të shkaktojë pasiguri për shkak të vlerësimeve të ndryshme nga

gjyqet. Me qëllim të konkretizimit dhe parashikimit, disa shtete evropiane e kanë nxjerrë konventën e

veçantë e cila përcakton se për cilat veprime (punë) shteti nuk gëzon imunitet. (Konventa evropiane mbi

imunitetin e shtetit e vitit 1972). Disa shtet nuk janë palë të kësaj konvente ndërkombëtare, ngase

konsiderojnë që nuk ekzistojnë burime të veçanta lidhur me imunitetin e shteteve të tjera andaj mbështetja

në të drejtën ndërkombëtare publike dhe në dispozita të Ligjit mbi procedurën kontestimore, mund të

kërkohet vetëm në teori dhe në praktikën e varfër.

Në vendet anglo – saksone, në të cilat vendimet e gjyqeve më të larta kanë karakter detyrues, është

formuluar ligji i veçantë i cili numëron përjashtimet nga rregullat e imunitetit gjyqësor të shtetit tjetër.

Që të dy sistemet juridike, kontinental dhe anglo – sakson, janë të një mendimi se shteti nuk gëzon imunitet

nga ushtrimi i procedurës gjyqësore për këto lloje veprimesh (punësh);

I. E para, për punët e natyrës komerciale të cilat shteti i ka lidhur me personin e jashtëm juridik i ose

fizik e për të cilat është kompetent gjykata e rregullt e shtetit tjetër sipas rregullave të së drejtës

ndërkombëtare private mbi kompetencat e gjykatës për konteste me elementë të jashtëm.

Janë evidente qëndrimet ndryshme mbi kriteret për përcaktimin e se a është një punë konkrete e

natyrës komerciale apo jo. Sipas një botëkuptimi, kjo është natyra e kontestit ose e veprimit juridik

të lidhur. Veprimi juridik është komercial nëse, përveç shtetit, mund të lidhin edhe subjektet e të

drejtës private. Nëse punën mund të lidhë vetëm shteti, atëherë kjo nuk është punë komerciale.

Kriter i dytë është qëllimi i punës juridike. Nëse qëllimi i punës është plotësimi i interesit publik,

atëherë shteti gëzon imunitet dhe anasjelltas, nëse kjo nuk qëndron, shteti nuk gëzon imunitet. Me

shfrytëzimin e natyrës së punës si kriter, zgjerohet qarku i punëve me të cilat gëzohet imuniteti e

më kriterin e qëllimit të punës ngushtohet qarku i punëve për të cilat shteti nuk gëzon imunitet.

Sipas qasjes së tretë, e cila përpiqet t’i merr parasysh që të dy pikëpamjet e mësipërme, niset nga

natyra e punës, por që në raste të caktuara duhet marrë në konsideratë edhe qëllimin e punës.

Sipas kësaj, prioritet duhet të ketë natyra e kontratës ose e punës, por, nëse sipas praktikës së

krijuar e cila vazhdon në shtetin i cili e ka lidhur punën, kriteri relativ për vlerësimin e karakterit

tregtar është qëllimi i tij, atëherë ai kriter do të aplikohet. Andaj, sipas kësaj qasjeje, vlerësimi se a

ka puna karakter komercial, përcaktohet sipas praktikës së krijuar e cila vazhdon në shtet i cili e ka

lidhur punën juridike konkrete e jo sipas praktikës së gjyqit të shtetit i cili e ka iniciuar procedurën.

43

II. E dyta, nëse është palë ndërmarrja në pronësi të shtetit ose subjektit juridik (agjencion ose

instrumentalitet i shtetit, siç thotë e drejta anglosaksone) që ka aftësinë e vet palës (që të padisë

ose të jetë e paditur) e të cilën e ka themeluar shteti. Në atë rast shteti nuk gëzon imunitet.

III. E treta, për konteste mbi pronësinë mbi pjesën në ndërmarrje ose subjekt tjetër juridik, në të cilët

shteti është pronar i pjesës. Nga ky përjashtim është e mundur marrëveshja e kundërt e palëve.

IV. E katërta, për konteste komerciale të krijuara me shfrytëzimin e anijeve të cilat janë pronë e shtetit.

V. E pesta, nëse shteti ka lidhur kontratë arbitrazhi, shteti nuk gëzon imunitet në konteste mbi

vlefshmërinë dhe interpretimin e kontratës mbi arbitrazhin, procedurën e arbitrazhit, anulimin e

vendimit, përveç nëse është paraparë diçka tjetër me kontratë të arbitrazhit.

1. Aplikimi i teorisë mbi imunitetin restriktiv në praktikë

Është e natyrshme që shtetet nuk dëshirojnë të paditën. Në jetën praktike ndodhin konflikte rreth asaj se si

të dallohet komercial nga ai jo komercial. Gjyqi mund të vërejë se në raste të caktuara është e vështirë të

diferencohet qëllimi i punës (shkaku për të cilin shteti tjetër lidh një punë komerciale) nga natyra e punës

(forma e jashtme e punës që e lidhë shteti).

Në doktrinë (teori) theksohet se koncepti i imunitetit restriktiv (vlerësimi i aktit ex iure gestionis) kërkon

shqyrtim që është i bazuar në supozimin politik në sferën e aktiviteteve të shtetit.

Në vetë praktikën gjyqësore, të shqyrtimi i akteve të shtetit të cilat, sipas natyrës së vet, paraqesin punë

komerciale, mund të jenë të ndryshme.

2. Heqja dorë nga imuniteti në procedurën e arbitrazhit

Nëse është shteti palë e kontratës mbi arbitrazhin, nuk mund të thirret në të drejtën e vetë të brendshme

në mënyrë që ta konteston aftësinë që të jetë palë në procedurën e arbitrazhit ose kontestit të arbitrazhit.

Rregulla është vërtetuar në praktikën e arbitrazheve ndërkombëtare tregtare. Në të vërtetë, nëse merret se

ekziston përgjegjësia e shtetit për dëmin e shkaktuar (përgjegjësia kontraktuese ose jashtë kontraktuese)

ekzistenca e përgjegjësisë mund të konsiderohet si zëvendësim për pëlqimin eksplicit të shtetit që kontestin

e caktuar ta zgjedh nëpërmjet arbitrazhit tregtar. Nuk mund të konsiderohet se shteti sovran ka hequr dorë

nga imuniteti në rastin kur nuk e ka shprehur pëlqimin në mënyrë të padyshimtë që të arbitron. Nuk

ekziston heqje dorë nga imuniteti për kontratën e arbitrazhit.

44

3. Imuniteti nga ekzekutimi i vendimit të gjyqit

Nëse nuk ekziston imuniteti i shtetit nga ushtrimi i procedurës gjyqësore civile, kjo nuk do ë thotë që

vendimi i gjyqësor i kontestit nuk mund ekzekutohet kundër shtetit në pronën e tij. Është e mundur që

imuniteti gjyqësor të mos ekzistojë dhe që vendimi gjyqësor i marrur në procedurë të mos mund të

ekzekutohet.

Sipas të drejtës ndërkombëtare, gjyqi nuk është i autorizuar të zaptojë (konfiskojë) pronën e huaj ose ta

ekzekutojë vendimin e gjyqit në pronën e shtetit tjetër e cila shfrytëzohet për shërbime publike (p.sh.

zaptimin (konfiskimin) e ambasadës së shtetit tjetër). Prona që shërben për qëllime publike ka imunitet nga

ekzekutimi. Ekzekutimi në pronën e shtetit tjetër është i mundur nëse ajo nuk kryen funksione të

shërbimeve publike, gjegjësisht, pronën e cila mund të shfrytëzohet për qëllime komerciale. Konventa

Evropiane mbi arbitrazhet ndërkombëtare e vitit 1961 nuk parasheh imunitetet nga ekzekutimi i vendimit

gjyqësor.

Disa shtete respektojnë parimin sipas të cilit në pronën e shtetit tjetër nuk mund të caktohet ekzekutimi me

përjashtim kur vet shteti tjetër jep pëlqimin që të caktohet ekzekutimi me kusht që ky pëlqim të jetë eksplicit

(shprehimisht i dhënë).

45

II. ORGANIZTAT NDËRKOMBËTRARE

A. Organizatat ndërkombëtare financiare

1. Kuptimi dhe historiani

Ideja e formimit të organizatave ndërkombëtare financiare të karakterit universal, anëtarë të te cilave do të

ishin shtete, e të cilat do t’i zgjedhin çështjet e stabilitetit monetar, është iniciuar në vitet e tridhjeta të

Shekullit XX, me daljen në skenë të krizës së njohur botërore financiare. Mirëpo, përpjekjet e para nuk

kanë pasur sukses. Megjithëse nuk u themeluan organizatat e këtilla ndërkombëtare, ishte themeluar

banka e posaçme, anëtarë të së cilës u bënë bankat qendrore të disa shteteve.

Bankat ndërkombëtare për pagesa (BIS = Bank for International Settlement). Organizatat ndërkombëtare

financiare anëtarë të së cilëve janë shtetet, Fondi Monetar Ndërkombëtar, Banka Ndërkombëtare për

rindërtim dhe zhvillim ose Banka Botërore janë themeluar më vonë, në vitin 1944 nën ndikimin e rrethanave

tani më te reja. Qëllimet themelore të formimit të këtyre institucioneve ndërkombëtare financiare kanë qenë:

1. afirmimi i stabilitetit financiar;

2. rindërtimi i vendeve të rrënuara në Luftën e Dytë Botërore;

3. Zgjerimi i sistemit tregtar me tregti të hapur – lirë dhe me qasje në treg për të gjitha vendet.

Shkenca e të drejtës biznesore ndërkombëtare, tradicionalisht e studion Fondin monetar ndërkombëtar

(FMN) dhe Banka botërore (BB) si institucione ndërkombëtare financiare të karakterit universal. FMN dhe

BB kryejnë funksione të ndryshme por komplementare në marrëdhënie ndërkombëtare financiare.

Autorët e akteve themelore të FMN dhe BB kanë qenë të inspiruar me teorinë funksionale të organizatave

ndërkombëtare. Sipas asaj teorie, organizatat e specializuara ndërkombëtare themelohen më qëllim të

ushtrimit të funksioneve të veta të veçanta në kuadër të juridiksioneve të veta. Teoria funksionale e ka

potencuar karakterin jopolitik të këtyre organizatave të cilat janë të parapërcaktuara që të realizojnë

qëllimet e veta në mënyrë objektive dhe profesionale. Rregullat sipas të së cilave janë formuar këto

organizata, janë orvatje që të pamundësojnë çfarëdo forme të ndikimit politik ne vendimmarrje. Për këtë

qëllim, kontrata mbi formimin e FMN dhe BB e ka sanksionuar në mënyrë eksplicite se anëtarët e organeve

46

të këtyre institucioneve, të drejtat e tyre të votimit t’i sendërtojnë në suaza me qëllimet e parapara me

kontratën e themelimit.

2. Fondi monetar ndërkombëtar (FMN)

FMN është organizatë ndërkombëtare financiare e karakterit universal me seli në Uashington. Kjo

organizatë promovon bashkëpunimin monetar ndërkombëtar, përkrah ekspansionin e tregtisë

ndërkombëtare, promovon stabilitetin e kursit dhe eviton çrregullimet për shkak të jo stabilitetit të

marrëdhënieve në mes të valutave. Kontrata mbi themelimin e FMN (1944) është përpjekur që të themelojë

një sistem shumëpalësh të pagesave ndërkombëtare për mall dhe shërbime që u ndihmojnë shteteve

anëtare të harmonizojnë problemet e krijuara në bilancin e pagesave në mënyrë që t’i evitojnë masat

destruktive të cilat do ta dëmtonin prosperitetin kombëtar dhe atë ndërkombëtar.

Në kushtet e reja, pas vitit 1973 FMN shërben si institucion që u jep kredia afatshkurta shteteve të

caktuara, me të cilat financohet pagesa e depozitave që krijohen me aplikimin dhe këmbimin fiks të

valutave. Ky institucion paraqitet edhe si kreditor afatgjatë i vendeve në zhvillim dhe si këshilltar ekonomik i

shumë vendeve. Po ashtu,mbledh dhe përpunon shënime ekonomike për vendet e veta anëtare.

Veprimtaria e FMN, me palë të tjera, qëndron në lidhjen e kontratave me të cilat këmbehen valutat, ushtrimi

i monitorimit të (mbikëqyrjes), konsultimeve, funksionin financiar (sigurimi i burimeve financiare) etj,.

Burimet e mjeteve financiare të FMN – së janë depozitimet (derdhjet) – kuotat (kuotat quhen depozitimet e

shteteve anëtare).

Me rregulla të FMN, është paraparë që qëllimi i dhënies së mjeteve të jetë dhënia e kredive të përkohshme

shteteve anëtarë të cilat FMN – së, ia paraqesin vështirësitë e veta rreth pagesës së importit dhe borxheve

të jashtme. Mirëpo, FMN kushtëzon që ato shtete të pranojnë që të bëjnë reforma të caktuara të

brendshme në mënyrë që ta korrigjojnë debalansin (jo proporcionalitetin) që është thelbi (esenca) i

problemit nga i cili krijohen vështirësitë me pagesa.

Marrëdhënia juridike në mes të FMN – së dhe shtetit anëtar, sipas natyrës juridike nuk është mënyra punës

si kredi klasike. Fjala është për aranzhmanin financiar i cili shprehet në këmbimin e një mase parash me

një tjetër. Kur lidhet kontrata e aranzhmanit në mes të FMN – së, në një anë dhe anëtarëve të tij (shtetit të

caktuar) në anën tjetër, anëtari me valutë të vet ne të vërtetë e blen valutën e fortë nga FMN – ja e pastaj

me te, e blen valutën vet. Në këtë mënyrë shtetit anëtarë valuta e fortë i shërben si balans me të cilën e

paguan mallin ose shërbimet e blera.

47

3. Gruopacioni Banka Botërore

Grupacioni Banka Botërore (World Bank Group) ose Banka Botërore, në të vërtetë është kombinimi i pesë

institucioneve të veçanta:

IBRD (Banka ndërkombëtare për rindërtim dhe zhvillim);

IDA (Asociacioni ndërkombëtar për zhvillim – International Finance Corporation);

FIC (Korporata ndërkombëtare financiare – International Finance Corporation);

MIGA (Agjencioni ndërkombëtar për sigurimin e investimeve – Multilaterals Investment Guarantee

Agency);

CISID (Qendra ndërkombëtare për zgjedhjen e kontesteve financiare – International center for

settiment of investment Disputes);

Me qëllim studimi, shkenca juridike të gjitha këto institucione i ndan në dy grupe.

Grupin e parë e përbëjnë:

I. Banka ndërkombëtare për rindërtim dhe zhvillim (BRRD) dhe Asociacioni ndërkombëtar për

zhvillim (IDA). Është paraparë që këto të dy institucionet tu japin kredi ndërmarrjeve në pronësi

shtetërore ose ndërmarrjeve private të cilat kanë gananca shtetërore për projekte dhe programe

që kanë të bëjnë më zhvillimin e mëtejmë të tyre.

Grupin e dytë e përbëjnë:

II. institucionet tjera (FIC, MIGA dhe CISID) që kanë për qëllim që çdonjëra në mënyrë të vet të nxisin

investime në zhvillimin e sektorit privat. Çdo njëra nga këto subjekte ka ne vete subjektivitet të

veçantë dhe të gjitha së bashku e përbejnë Grupacionin e Bankës Botërore ose shkurtë – Banka

Botërore (BB).

a). Banka Ndërkombëtare për rindërtim dhe zhvillim (IBRD) është institucioni më i

vjetër i Bankës Botërore. Është themeluar në vitin 1944. Deri me sot ia ka ndryshuar funksionet. Pas Luftës

së Dytë Botërore ka pasur për qëllim rindërtimin e shteteve të rrënuara nga lufta. Më vonë është orientuar

në rikonstruimin e vendeve në zhvillim (në koloni të dikurshme). Në fillim e ka ndihmuar zhvillimin e sektorit

privat por më vonë më shumë është orientuar në dhënien e kredive sektorëve shtetëror meqë shtetet janë

në gjendje të udhëheqin investimet e mëdha më mirë dhe në mënyrë me efektive se sa subjekte të tjera.

Në organet e IBRD – së e drejta e vetos së anëtarëve është e lidhur ne raport me lartësinë (shumën) e

deponimeve.

Në mes të Bankës Botërore IBRD dhe Fondit Monetar ndërkombëtar FMN ekzistojnë ngjashmëri por edhe

dallime. Ngjashmëritë janë: anëtarë të te dy organizatave janë shtetet; të dyja janë institucione me karakter

multilateral; qëllim i tyre është zgjedhja e problemeve ekonomike; ne te dyja vendimmarrja është e bazuar

në votim i cili varet nga vëllimi i pjesëmarrjes (kuotës) në bankë. Dallimet kanë të bëjnë me qëllimin e

48

themelimit dhe me mjetet të cilat realizohen qëllimet e këtyre dy institucioneve. IBRD është bankë

investuese – ndërmjetësuese në mes të institucionit i cili blen fletobligacione dhe vendeve në zhvillim të

cilat i huazojnë mjetet nga IBRD – ja. Fondi monetar ndërkombëtar (FMN) menaxhon me mjete financiare

(valuta) të grupuara nga të cilat anëtarëve të vet u jep shuma të caktuara, por që në ren të parë funksionin

si institucion i cili mbikëqyrë sistemin monetar ndërkombëtar. IBRD – ja, si bankë investuese ka funksionin

financiar multilateral duke u dhënë kredi vendeve për të cilat, sipas mendimit të tij, i plotësojnë kushtet e

caktuara. Mjetet për aktivitetin e vet FMN – ja i siguron nga kuotat e anëtarëve të vet.

Me fillimin e mileniumit të ri (të tretë) të gjitha llojet e institucioneve financiare dhe veprimtaritë financiare,

gjinden në një fazë të transformimeve të mëdha si rrjedhojë e globalizimeve në ekonomi dhe zhvillimit të

përshpejtuar tregtar elektronik..

Rregullat e funksionimit të FMN dhe BB janë përcaktuar para se të formohej Organizata e Kombeve të

Bashkuara dhe lidhjes së Marrëveshjes së përgjithshme mbi Doganat dhe Tregtinë (GATT). Ato rregulla i

kanë shërbyer që të pamundësojnë çdo formë të ndikimit politik të mundshme në to, andaj këto organizata

marrin vendime që janë në përputhje me qëllime teknokrate që janë formuluar me aktin e themelor si

qëllime bazë sipas të cilave duhet që ta ushtrojnë funksionin e vet sipas parimeve të pa anshmërisë dhe

profesionalitetit. Njëri ndër parimet themelore të BB është “Menagjimi i mirë” i nevojave që i jepen në

dispozicion.

b. Korporata ndërkombëtare financiare (IFC) është formuar në vitin 1956. Qëllimi i IFC –

së është që të siguroj ngritjen e vendeve të zhvilluara me financim të sektorit privat dhe të jap ndihmë e

këshilla shteteve dhe ndërmarrjeve në bashkëpunim me investitorët privat. IFC jap huana dhe ¬¬¬-

financon ndërmarrje të ndryshme dhe kështu fiton pjesë të këtyre ndërmarrjeve. Këtë e arrin duke dhënë

kredia afatgjata sipas kushteve të tregut dhe përfitim të pjesës (aksioneve) në ndërmarrjet private. Me

rastin e formimit të IFC – së si pjesë e BB është menduar që pjesëmarrja e IFC – së në projekte konkrete

të veprojë si nxitës e investitorëve të tjerë që të hyjnë në atë projekt.

c) Agjencioni multilateral për sigurinë e investimeve (MIGA) është formuar në vitin

1988 dhe si i tillë është institucioni i fundit i themeluar e që bënë pjesë në Grupacionin Banka Botërore. Ky

agjencion mbështet investimet direkte në vendet me zhvillim. Këtë e bënë në atë mënyrë që siguron

garanci kundër rrezikut (ndikimit) politik (jo komercial) i cili do t’i shkaktonte dëm investitorit. Investitorët, kur

sigurojnë mbrojtjen e MIGA – t, janë me të gatshëm për të investuar në vende të cilat, sipas mendimit të vet

investuesit, nuk janë mjaft të sigurta për të investuar në projekte.

d). Qendra ndërkombëtare për zgjedhje të kontesteve investuese (ICSID) është

themeluar në vitin 1966 me kontratë ndërkombëtare që të sigurojë një forum për zgjedhjen e kontesteve

në mes investitorëve të huaj dhe të vendit nikoqir – pritës nëpërmjet ndërmjetësimeve ose arbitrazheve.

Selia e Qendrës është në lokalet e Bankës Ndërkombëtare për Ndërtim dhe Zhvillim. Kryetari i kësaj

banke, sipas pozitës, është edhe Kryetar i Këshillit administrativ të Qendrës por pa të drejtë vote.

Objektivat e Qendrës janë mundësimi i shtimit të vëllimit të investimeve të huaja duke themeluar nj

arbitrazh të posaçme për zgjedhjen e kontesteve të krijuara me investime të jashtme. Qendra zgjedh

49

konteste në mes të investitorëve të huaj dhe shteteve në të cilat bëhen investime, me kusht që shteti

nacionalitetin e të cilit e ka investitori i huaj dhe shteti në të cilin janë bërë investime, të jenë kontraktuese

të Konventës së ICSID – së. Shtetet nuk janë të obliguara që t’i shfrytëzojnë shërbimet e ICSID – së për

procedurë të pajtimit dhe arbitrazhit, por kur i pranojnë ato, nuk mund të dalin nga procedura duke u thirr

në imunitet gjyqësor nga ushtrimi i procedurës gjyqësore.

e). Agjencioni ndërkombëtar për zhvillim (IDA) është formuar në të njëjtën kohë me

IBRD – në dhe është mbështetëse e bankës së IBRD – së. Aktivitetin e vet e orienton kah vendet e varfra.

Sipas akteve të themelimit, IDA jep huana pa kamatë dhe bën shërbime të tjera në vendet e pazhvilluara.

Mjetet ky institucion i merr nga vendet e zhvilluara.

4. BANKA NDËRKOMBËTARE PËR NIVELIME

a). Kuptimi – Banka ndërkombëtare për nivelime (barazime) BIS (Bank for International Settlement)

është organizatë ndërkombëtare për avancimin e bashkëpunimit të bankave qendrore të shteteve dhe

iniciativave ndërkombëtare financiare e themeluar në formë banke ne seli në Bazel. Anëtarët e kësaj banke

janë bankat qendrore të shteteve të ndryshme. Për këtë thuhet se BIS – i është “klubi” i bankave qendrore.

Këto banka i kanë 86% të kapitalit të BIS – it. Pjesën tjetër e posedojnë aksionarët privat të cilët nuk kanë

të drejtë të asistojnë e as të votojnë në kuvendet e BIS – it.

BIS është themeluar në Konferencën e Hagës në vitin 1930 me qëllim të kryerjes (ekzekutimit) më

të lehtë të reperacionave (dëmshpërblimeve) gjermane pas Luftës së Parë Botërore. Qëllimet të tjera kanë

qenë paraqitja e bankës si bankë qendrore e anëtarëve të vet dhe promovimi i bashkëpunimit të bankës

qendrore të shteteve. Misioni themelor i BIS – it ka përfunduar pas Luftës së Dytë Botërore. Në

konferencën e Bretton Woods – it në vitin 1944, kur edhe është themeluar FMN dhe BB, është shqyrtuar

likuidimi i BIS – it. Mirëpo, në vend të ndërprerjes së veprimtarisë si i këtillë, ka fituar funksione të reja.

b). Funksionet e BIS – it janë:

1) Bashkëpunimi ndërkombëtar monetar dhe financiar. Bankat qendrore janë anëtar të BIS – it dhe

takohen çdo muaj për të shqyrtuar çështje më rëndësi për politikën bankare dhe ekonomike;

2) Ofron shërbime të llojllojshme për bankat qendrore në menaxhimin e rezervave të tyre të jashtme

dhe paraqitje në cilësinë e përfaqësuesit për lehtësime në aplikimin e kontratave ndërkombëtare;

3) Themelon trupa (komitete, organe) të veçanta të cilat kanë formuluar standarde të procedurave

bankare në fusha (lëmë) të ndryshme. Më i rëndësishmi është Komiteti për Monitorim (Mbikëqyrje)

i formuar në vitin 1974 i njohur si Komiteti i Bazelit. Ai formulon standarde të pranueshme të

veprimtarisë ndërkombëtare bankare. Në tërë botën bankat i aplikojnë standardet e sjelljes dhe

udhëzuesit të cilët i ka hartuar Komiteti.

50

B. ORGANIZATAT NDËRKOMBËTARE TË FORMURA ME QËLLIM TË UNIFIKIMIT TË

RREGULLATIVËS

Organizatat të caktuara ndërkombëtare janë themeluar me qëllim të unifikimit të rregullave të së drejtës

ndërkombëtare biznesore në mënyrë që kështu të realizohet tregti më e mirë ndërkombëtare këto

organizata janë:

UNICITRAL,

UNIDROIT dhe

Konferenca Ndërkombëtare e Hagës mbi të drejtat ndërkombëtare biznesore.

1. UNICITRAL

a). Kuptimi. – Është Komisioni i Kombeve të Bashkuara për të drejtën ndërkombëtare tregtare (United

Nation Commission International Trade Law) që është themeluar me vendim të Asamblesë së

Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara në vitin 1966. Kjo organizatë ka status të organit të Kombeve të

Bashkuara (KB). Selia e UNICITRAL – it është në Vjenë të Austrisë.

Me rastin e themelimit të këtij organi, është filluar nga fakti se dallimet në mes të legjislacioneve nacionale

paraqesin pengesë për zhvillimin (mbarëvajtjen) e tregtisë ndërkombëtare. Për këtë arsye, UNICITRAL – i

ka këto objektiva:

a) Harmonizimin progresiv (barazimin) e rregullave;

b) Formulimin e ri të së drejtës ndërkombëtare të tregtisë; dhe

c) Koordinimin e rregullativave të institucioneve të tjera të cilat merren me formulimin e së drejtës

unifikuese në masën e asaj që është e mundëshme.

b). Lënda e rregullimit. – UNICITRAL – i ka formuluar rregulla uniforme në formë të konventave

ndërkombëtare dhe modeleve të ligjeve me të cilat janë rregulluar fusha të ndryshme të qarkullimit të

mallrave dhe të shërbimeve.

Së pari, është rregulluar materia e shitblerjes së mallrave dhe punët tjera me të cilat këmbehen mallrat. Në

këtë lëmë janë nxjerrë:

51

1) Konventa mbi parashikimin e së drejtës me shitjen ndërkombëtare të mallrave (NewYork 1974 e

cila ka hyrë në fuqi me 01.08.1988). Kjo Konventë përmban rregullat uniforme të cilat i rregullojnë

afatet e p[parashikimeve për realizimin e së drejtës nga kontratat e shitblerjes ndërkombëtare.

2) Konventa mbi kontratat për shitjen ndërkombëtare të mallrave (Vjenë 1980, e cila ka hyrë në fuqi

me 01.01.1988); dhe

3) Ciceroni (Udhëzuesi) juridik mbi punët e kompensuese ndërkombëtare i nxjerrë në vitin 1992.

Qëllimi i tij është që tu ndihmojë palëve të cilat janë duke negociuar për lidhjen e punëve –

veprimeve kompensuese. Në udhëzues identifikohen çështjet themelore dhe formulohen zgjedhjet

e mundshme juridike.

E dyta, materia e transportit ndërkombëtar të mallrave UNICITRAL e ka hartuar Konventën mbi transportin

e mallit nëpër qarkullimin detar të njohura si rregullat e Hamburgut. Përveç kësaj, është nxjerrë edhe

Konventa mbi përgjegjësitë e operatorëve të terminaleve transportuese në tregtinë ndërkombëtare që

është nxjerrë me 19.04.1991, por që akoma nuk ka hyrë në fuqi (më mungesë të pesë instrumenteve për

ratifikim).

E treta, materia e arbitrazheve ndërkombëtare tregtare dhe procedurës së zgjedhjes të kontesteve siç janë:

1) Rregullat e Arbitrazhes të UNICITRAL – it të aprovuara me 1976 të cilat përmbajnë zgjedhje që

mund t’i pranojnë palët në kontest;

2) Rregullat e UNICITRAL – it mbi pajtimin e vitit 1980 kur palët dëshirojnë që kontestin ta zgjedhin

miqësisht, nëpërmjet pajtimit, duke i aplikuar këto rregula;

3) Modeli i Ligjit të UNICITRAL – it mbi arbitrazhin ndërkombëtar të tregtisë të vitit 1987. Ky model ka

për synim ndihmën e shteteve që t’i përsosin në mënyrë bashkëkohore rregullat e veta nacionale

mbi procedurën e arbitrazhit;

4) Shënimet – skicat UNICITRAL – it mbi organizimin e procedurës së arbitrazhit (e nxjerrë në vitin

1996) të cilat mund t’i shfrytëzojnë arbitërat e ku përfshihet lisat e çështjeve mbi të cilat arbitrat

dëshirojnë të marrin vendim me rastin e procedurës së arbitrazhit. Burimi themelor i së drejtës

ndërkombëtare të arbitrazheve tregtare është Konventa mbi pranimin dhe ekzekutimin e

vendimeve të jashtme – juaja të arbitrazhit, e njohur si Konventa e Nju Jorkut e vitit 1958. Ajo është

formuluar nën patronazhin e Kombeve të Bashkuara para formimit të vet UNICITRAL – it por që

është pjesë e programit sipas të cilit punon vet UNICITRAL – i.

E katërta, materia e lidhjes së kontratave UNICITRAL – i e ka hartuar në vitin 1994. Modelin e ligjit mbi

furnizim me mall , vërtetimet dhe shërbimet.

E pesta, materia e punëve ndërkombëtare të ndërtimit. Ky organ e ka formuluar Udhëzuesin juridik të

kontratave ndërkombëtare mbi kryerjen e punëve investuese (1988).

52

E gjashta, formulimi i materies së pagesave ndërkombëtare:

I. UNICITRAL – i ka bërë Konventën mbi kambialin e trasuar ndërkombëtar dhe vetanak (1988),

duke u orvatur që t’i tejkalojnë dallimet të cilat ekzistojnë në mes të drejtës kontinentale (të

Gjenevës) dhe asaj anglo – saksone të çekut dhe të kambialit. (Kjo konventë nuk ka hyrë në

fuqi ngase për këtë kërkohen dhjetë depozita mbi ratifikimin).

II. UNICITRAL – i e ka bartur udhëzimin juridik mbi transferin elektronik të mjeteve (viti 1987). Ky

organ e ka sajuar Modelin e Ligjit mbi transferin e ndërkombëtar të mjeteve (1992) e që ka të

bën me transaksionin që fillon me instruksione për bankën që shfrytëzuesit t’i len në

dispozicion të hollat e caktuara, i rregullon obligimet e dërguesit ose bankës pranuese, kohën

e pagesës së bankës pranuese dhe përgjegjësinë e bankës ndaj dërguesit ose urdhërdhënësit

në rastet kur vonohet transferi i të hollave ose kur vije deri të gabimet të tjera eventuale.

III. Konventa e UNICITRAL – it mbi ganecit e pavarura dhe akreditivin stand bay (New York 1995)

që të lehtësohet përdorja e garancive të pavarura dhe stand bay akreditivave. Konventa i ven

bazat e parimeve themelore, karakteristikave të kufijve të pavarur dhe stand bay akreditivave.

IV. Tregtia elektronike UNICITRAL e ka nxjerrë modelin e Ligjit mbi tregtinë elektronike në vitin

1996 në mënyrë që të lehtësohet përdorja e mjeteve moderne të komunikimit. (EDI Posta

elektronike me përdorimin e internetit ose pa te).

V. Materia e falimentimit. UNICITRAL – i e ka themeluar sistemin e grumbullimit dhe të shpalljes

së vendimeve gjyqësore dhe të arbitrazhit të marra me aplikim të konventave dhe modeleve të

ligjeve të cilat i ka sajuar ky organ. Kjo veprimtari ka për qëllim sigurimin e interpretimit dhe të

aplikimit unik të rregulloreve.

2. KONVENTA E HAGËS MBI TË DREJTËN NDËRKOMBËTARE PRIVATE

a). Kuptimi. – Takimi i parë i Konferencës së Hagës mbi të drejtën ndërkombëtare private

(Konferenca e Hagës) është mbajtur në vitin 1893. Mirëpo, prej 15.07.1955, kur është aprovuar statuti,

sesionet janë mbajtur në mënyrë të rregullt. Konferenca e Hagës kështu është bërë organizatë e

përhershme ndërkombëtare qëllimi i së cilës është unifikimi progresiv i së drejtës ndërkombëtare private.

Konferenca e Hagës e shfrytëzon metodën e negocimit dhe formulimit të konventave mbi fusha të

ndryshme të së drejtës ndërkombëtare private. Veprimtarinë hulumtuese – kërkimore e ushtron

Sekretariati, ndërsa versionet preliminare të dokumenteve i përpilon Komisioni i veçantë i ekspertëve.

b). Objekti i rregullimit. – Në mesin e konventave të cilat janë formuluar në kuadër të veprimtarisë

së Konferencës së Hagës e të cilat janë ratifikuar nga shumica e vendeve duhet përmendur: Konventën

mbi procedurën civile, dërgimi i shkresave dhe pranimi – marrja e provave jashtë vendit; Konventën mbi

53

përcaktimin e të drejtës kompetente për shitblerjen ndërkombëtare, pranimin dhe ekzekutimin e vendimeve

gjyqësore të jashtme, bashkëpunimin administrativ dhe gjyqësor në mes të pushteteve (autoriteteve) të

shteteve të ndryshme. Konventat e Hagës kombinojnë shumë aspekte të së drejtës ndërkombëtare private.

Përveç kësaj, Konferenca e Hagës mbi të drejtën ndërkombëtare private e zhvillon dhe e avancon

shkencën e së drejtës.

3. UNIDROIT (Unidruat)

a). Kuptimi. – Instituti ndërkombëtar për unifikimin e së drejtës private (UNIDROIT) është

organizatë e pavarur ndërkombëtare me seli në Rromë. Si qëllim të vetin e ka hulumtimin e mënyrave të

harmonizimit dhe koordinimit të së drejtës private të shteteve ose grupeve të shteteve në mënyrë që ato t’i

pranojnë gradualisht rregullat uniforme të së drejtës private. Është formuar në vitin 1926 si organ ndihmës i

Ligës së Kombeve. Pas shpërndarjes serish është themeluar në vitin 1940 në bazë të një kontrate

multinacionale, gjegjësisht statutit. Anëtarë janë shtetet të cilat e pranojnë këtë statut. UNIDROIT e ka

Sekretariatin si organ ekzekutiv dhe Këshillin drejtues i cili kujdeset për realizimin e qëllimeve të

përcaktuara. Gjatë ekzistencës së vet i ka përgatitur mbi shtatëdhjetë studime nga lëmi i të drejtës

ndërkombëtare private. Shumica e këtyre studimeve kanë rezultuar si tekste konventash. Tekstet e

konventave do të duhej t’i aprovonin shtetet anëtare në konferenca diplomatike të organizuara nën

përkujdesjen e UNIDROIT – it.

b). Objektivi i rregullimit. – UNIDROIT i ka nxjerrë këto konventa:

Konventa ligjin uniform mbi lidhjen e kontratave për shitblerjen ndërkombëtare dhe Konventën mbi

ligjin uniform për shitjen ndërkombëtare të mallit (Hagë, 1964);

Konventën mbi agjenturën – agjencinë tregtare në shitjen ndërkombëtare të mallit (Gjenevë, 1983);

Konventën mbi lizingun ndërkombëtare dhe Konventën mbi faktoringun ndërkombëtar (Otavë,

1988);

Konventën mbi objektet kulturore të vjedhura ose të ekspozuara ilegalisht (Romë, 1995);

Përveç sa u tha në sipër, UNIDROIT i ka shpallur Parimet për kontratat lidhur me tregtinë ndërkombëtare

(1994). Udhëzimet për kontratën master franshizingut ndërkombëtar (1988). Aktivitetet e UNIDROIT – it

kanë qenë bazë për tekstet të cilat i kanë nxjerrë dhe organizatat tjera ndërkombëtare.

C. ORGANIZTAT NDËRKOMBËTARE ME KARAKTER TË KUFIZUARE TERRITORIAL

54

Organizatat ndërkombëtare me karakter të kufizuar territorial të cilat i studion e drejta biznesore dallojnë

sipas kritereve të ndryshme: Ekzistojnë organizata ndërkombëtare anëtare te të cilave janë shtetet që i

përkasin regjionit unik ekonomik (si p.sh. Unioni Evropian, vendet e ASEAN – it) ose organizatat

ndërkombëtare anëtare te të cilave janë shtete që kanë sistem të ngjashëm ekonomik (OECED). Ekzistojnë

edhe institucione të specializuar të Kombeve të Bashkuara që kanë qëllime të caktuara ekonomike

1) Unioni Evropian

ÇFARË ËSHTËUNIONI (BASHKIMI) EVROPIAN?

Bashkimi Evropian është një familje e madhe e vendeve demoktratike evropiane, të angazhuara të punojnë së

bashku për paqe dhe prosperitet. Nuk është një Shtet që kërkon të zërë vendin e shteteve ekzistuese, por është më tepër se çdo organizatë tjetër ndërkombëtare. Në fakt, Bashkimi Evropian është i vetëm. Shtetet anëtare të tij kanë ngritur institucione të përbashkëta, ku kanë deleguar një pjesë të sovranitetit të vet, me qëllim që vendimet mbi çështje me interes të përbashkët të merren në nivel evropian dhe në mënyrë demokratike.

Historia

Historia e Bashkimit Evropian i ka rrënjët në Luftën e Dytë Botërore. Ideja e integrimit lindi nga dëshira për të parandaluar përsëritjen e vrasjeve dhe të shkatërrimeve të luftës. Për herë të parë një ide e tillë u propozua nga Ministri i Punëve të Jashtme të Francës, Robert Schuman gjatë një fjalimi më 9 maj 1950. Kjo datë, “ditëlindja” e atij që tani është Bashikimi Evropian, festohet çdo vit si Dita e Evropës. Në vitet e para, bashkëpunimi midis vendeve të Bashkimit Evropian konsistonte në fushën e tregtisë dhe të ekonomisë, por tani Bashkimi Evropian mbulon mjaft aspekte të tjera që lidhen direkt me jetën tonë të përditshme. Evropa është një kontinent me shumë tradita dhe ku fliten gjuhë të ndryshme, por edhe me shumë vlera të përbashkëta. Bashkimi Evropian i mbron këto vlera. Ai ushqen bashkëpunimin midis popujve të Evropës, nxit idenë e bashkimit të tyre ndërsa ruan origjinalitetin e secilit, dhe kujdeset që vendimet të merren sa më pranë qytetarëve evropianë.

Guri i themelit për krijimin e Bashkimit Evropian u vendos nga Ministri i Jashtëm Francez, Robert Schuman, në deklaratën e tij të 9 majit të vitit1950, në të cilën ai parashtroi idenë e përpunuar më parë me Jean Monnet për bashkimin e industrive evropiane të qymyrit dhe çelikut. Sipas tij, kjo do të përbënte një nismë historike për ndërtimin e një “Evrope të organizuar dhe vitale”, pa të cilën paqja në botë do të ishte e pamundur. Plani Schuman u bë realitet me nënshkrimin në Paris të Traktatit Themelues të Komunitetit Evropian të Qymyrit dhe Çelikut më 18 prill të vitit1951. Në nënshkrimin e traktatit merrnin pjesë Gjermania, Franca, Belgjika, Italia, Holanda dhe Luksemburgu. Një tjetër zhvillim i rëndësishëm erdhi disa vjet më vonë me Traktatet e Romës, të 25 marsit të vitit1957, të cilat krijuan Komunitetin Ekonomik Evropiandhe Komunitetin Evropian të Energjisë Atomike (EUROATOM). Këto komunitete filluan nga puna me hyrjen në fuqi të traktateve më 1 janar të vitit1958. Krijimi i Bashkimit Evropian me Traktatin e Mastrihtit shënoi një hap te mëtejshëm në rrugën e bashkimit politik të Evropës. Megjithëse ky traktat u nënshkrua më7 shkurt të vitit 1992, një numër pengesash gjatë procesit të ratifikimit (miratimi nga qytetarët eD animarkës vetëm pas një referendumi të dytë ; procesi gjyqësor në Gjermani për deklarimin antikushtetues të miratimit) bënë që Traktati të mos hynte në fuqi deri më 1 nëntor të vitit1993. Traktati i Mastrihtit i referohet vetvetes si “një fazë e re në procesin e krijimit te bashkimit akoma më të ngushtë ndërmjet popujve të Evropës”. Krahas një numri ndryshimesh për Traktatet e Komunitetit Evropian dhe Euroatomit, ai përmban edhe instrumentin për krijimin e Bashkimit Evropian - procesi për krijimin e së cilit ende konsiderohej si i papërfunduar. Traktati përbën hapin e parë në rrugën drejt krijimit të një sistemi kushtetues Evropian, në të cilin do të përfshihen edhe vetë komunitetet.

55

Bashkimi Evropian mori një zhvillim të mëtejshëm me Traktatin e Amsterdamit i cili u nënshkrua me 1 tetor të vitit1997 dhe hyri në fuqi më 1 maj të vitit1999 pas ratifikimit nga të gjitha shtetet anëtare. Traktati i Amsterdamit ka modifikuar përmbajtjen e Traktatit të Mastrihtit në pesë fusha kryesore :

liria, siguria dhe drejtësia, qytetaria e Bashkimit, politika e jashtme, institucionet e BE-së

Gjate samitit të Nicës më 7-11 dhjetor 2000, kryetarët e shteteve dhe të qeverive si dhe ministrat e jashtëm të shteteve anëtare, pas një maratone të gjatë bisedimesh, ranë dakord për miratimin e një kushtetute për Bashkimin Evropian. Traktati i Nicës përmban dispozita mbi ndarjen e pushteteve dhe procedurat vendimmarrëse të BE-së. Traktati u miratua në mënyrë përfundimtare nga qeveritë e shteteve anëtare më26 shkurt të vitit 2001, datë kur u nënshkrua nga ministrat e jashtëm. Pas kësaj, hyri në fuqi më 1 shkurt 2003, pas ratifikimit nga parlamentet e të gjitha shteteve anëtare

Struktura

Shtylla e parë

Komunitetet Evropiane

Shtylla e parë përbëhet nga tri Komunitetet Evropiane (Komuniteti Evropian, Komuniteti Evropian i Qymyrit dhe Çelikut dhe Euroatomi). Në momentin e themelimit të BE-së, Komuniteti Ekonomik Evropian mori emrin Komuniteti Evropian. Një ndryshim i tillë synon të shprehë kalimin nga një komunitet tërësisht ekonomik në një bashkim politik. Përfshirja e të trija komuniteteve në një shtyllë të vetme nuk nënkupton ndonjë unifikim të tyre. Shtylla e parë përfaqëson juridiksionin komunitar në formën e tij më të lartë. Brenda kuadrit të Komunitetit Evropian, institucionet komunitare mund të hartojnë normat komunitare në fushat përkatëse të veprimtarisë së tyre, të cilat zbatohen direkt mbi shtetet anëtare dhe kanë epërsi ndaj së drejtës së brendshme. Në zemër të KE-së qëndron tregu i përbashkët me katër liritë e tij themelore (liria e lëvizjes së personave, mallrave, shërbimeve dhe kapitalit) si dhe rregullat mbi konkurrencën.

Shtylla e dytë

Politika e Jashtme dhe e Sigurisë së Përbashkët

Përpara hyrjes në fuqi të Traktatit të Bashkimit Evropian, bashkëpunimi politik ndërmjet shteteve rregullohej nga marrëveshjet e vitit 1970 “mbi Bashkëpunimin Politik Evropian” si dhe nga Akti i Përbashkët Evropian. Këto marrëveshje parashikonin konsultime të rregullta ndërmjet ministrave të jashtëm dhe kontakte të vazhdueshme ndërmjet departamenteve qeveritare. Megjithatë, të gjitha vendimet merreshin me unanimitet. Përsa u përket çështjeve të sigurisë, bashkëpunimi kufizohej vetëm në aspektet politike dhe financiarë. Megjithatë, krizat ndërkombëtare të viteve ‘90 (Lufta e Gjirit, lufta civile në ish-Jugosllavi) treguan se instrumente të tilla të politikës së jashtme nuk ishin në gjendje t’i siguronin Bashkimit Evropian ndikimin e merituar në arenën ndërkombëtare.dasdasdfsdf

Me Traktatin e Bashkimit Evropian, Kryetarët Shteteve dhe Qeverive ranë dakord të zhvillonin një politikë të jashtme dhe sigurie të përbashkët. Pjesa më e madhe e vendimeve, në kuadër të kësaj politike, merren ende nëpërmjet

http://sq.wikipedia.org/wiki/1970

http://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Lufta_e_Gjirit&action=edit&redlink=1

56

bashkëpunimit të shteteve. Megjithatë, janë parashikuar një sërë mjetesh të reja si, për shembull, pozicionet e përbashkëta, masat dhe veprimet e përbashkëta si dhe vendimet kuadër.

Shtylla e trete

Bashkëpunimi në fushat e Drejtësisë dhe të Punëve të Brendshme

Bashkëpunimi ndërmjet autoriteteve gjyqësore dhe policore të shteteve anëtare synon t’u ofrojë qytetarëve evropiane liri, siguri dhe drejtësi, duke parandaluar dhe luftuar bashkërisht krimin, racizmin dhe ksenofobinë. Bashkëpunimi gjyqësor ka të bëjë gjithashtu me lehtësimin dhe përshpejtimin e bashkëpunimit në fushën e zbatimit të vendimeve penale, lehtësimin e ekstradimit ndërmjet shteteve anëtare, vendosjen e normave penale uniforme në luftën ndaj krimit të organizuar, terrorizmit dhe trafikut të drogës. Njëlloj si në fushën e politikës e jashtme dhe sigurisë së përbashkët, bashkëpunimi në fushën e drejtësisë dhe të punëve të brendshme zhvillohet jashtë kuadrit vendimmarrës të Komunitetit Evropian.

Këshilli Evropian

Këshilli Evropian lindi nga Samitet e Kryetarëve të Shteteve dhe të Qeverive të vendeve anëtare. Në Samitin e Parisit të mbajtur në dhjetor 1974, u vendos që këto takime të mbaheshin tri herë në vit dhe të merrnin emrin Këshill Evropian. Në vitin 1987, Akti i Përbashkët Evropian e bëri Këshillin Evropian pjesë të strukturës institucionale të Komunitetit. Tashmë ai është pjesë e Bashkimit Evropian. Kryetarët e Shteteve dhe të Qeverive si dhe Presidenti i Komisionit takohen rregullisht të paktën dy herë në vit. Ata shoqërohen nga Ministri i Jashtëm si dhe një Anëtar i Komisionit.

Funksioni themelor i Këshillit Evropian është përcaktimi i drejtimeve kryesore politike për integrimin Evropian. Ai e realizon një gjë të tillë duke marrë vendimet kryesore politike si dhe duke instruktuar Këshillin ose Përfaqësuesit Shteteve Anëtare. Në këtë mënyrë, Këshilli Evropian ka drejtuar punën për bashkimin ekonomik dhe monetar, zgjedhjen e drejtpërdrejte të parlamentit si dhe një numër aplikimesh për aderim

Këshilli i Ministrave

Këshilli i Ministrave duhet dalluar nga Këshilli Evropian, edhe pse këto dy institucione janë të lidhura ngusht në mes

veti. Në fakt , Këshilli Evropian nuk konsiderohet instittucion i BE-së. Këshilli Evropian përbëhet nga kryetarët e

shteteve dhe të qeverive, të cilat takohen dy herë në vit. Tubimet e Këshilit Evropian quhen Samite. Roli i Këshillit

Evropian është iI përqendruar kryesisht në përcaktimin e kahes politike të UE-së Ky institucion ekziston nga vitit

1974, kur u miratua propozimi i Zhiskar D>Estenit, që udhëheqësit e shteteve të takohen në formë dhe në mynyrë të

rregullt për të diskutuar çështjet e bashkësisë që kanë të bëjnë me politiken e jashtme. Kurse Këshilli i Ministrave ,

ekziston që nga themelimi i BE-së

Parlamenti Evropian

Origjina e Parlamentit Evropian fillon në vitet 50-te me traktatet themeluese. Parlamenti Evropian përbëhet nga 730 deputete, të cilët zgjidhen me votim të drejtpërdrejte nga qytetarët e shteteve anëtare. Kjo do të thotë se Parlamenti Evropian gëzon legjitimitet demokratik dhe se është i vetmi organ përfaqësues i qytetarëve të Bashkimit. Zgjedhjet parlamentare mbahen një herë në pesë vjet dhe të drejtën e votës e gëzon çdo qytetar evropian që është regjistruar si votues. Përsa i përket zgjedhjes në mënyrë të drejtpërdrejte, anëtarët e Parlamentit, sipas traktateve themeluese “janë përfaqësues të popujve të shteteve që bëjnë pjesë në Komunitete”.



57

Megjithatë, për një kohë të gjatë ata kanë qenë delegate të shteteve anëtare dhe zgjidheshin sipas procedurave të veçanta nga secili shtet. Një mënyrë e tillë zgjedhjeje nuk siguronte përfaqësim të mjaftueshëm të grupeve opozitare të parlamenteve të shteteve anëtare, duke çuar kështu në një “deficit demokratik”. Në vitin 1976, Këshilli nxori një vendim lidhur me zgjedhjen e përfaqësuesve në Parlament me votim të përgjithshëm dhe direkt. Zgjedhjet e para të përgjithshme dhe të drejtpërdrejta janë mbajtur në vitin 1979. Që prej asaj kohe, Parlamenti ka shprehur vullnetin politik të 374 milionë qytetarëve të Bashkimit dhe ka përfaqësuar interesin e tyre në marrëdhënie me institucionet e tjera të BE-së. Parlamenti Evropian i zhvillon punimet e tij në Francë, Belgjikë dhe Luksemburgu. Sesionet plenare mujore, në të cilat merr pjesë çdo eurodeputet, zhvillohen në Strasburg, qytet i cili konsiderohet edhe selia e Parlamentit Evropian. Takimet e komiteteve parlamentare dhe çdo takim plenar shtesë zhvillohet në Bruksel, ndërsa Luksemburgu është qendra e administratës se Parlamentit (Sekretariati i Përgjithshëm).

Parlamenti ushtron tri funksione themelore :

1. Ai ushtron pushtetin legjislativ në bashkëpunim me Këshillin. Fakti që është një organ i zgjedhur në mënyrë të drejtpërdrejte bën që Parlamenti të jetë garanti kryesor i legjitimitetit të së drejtës evropiane.

2. Këshilli i BE-së dhe Komisioni Evropian janë të detyruara të kërkojnë mendimin e Parlamentit, përpara se të adoptojnë një akt legjislativ, sa herë që Traktatet e parashikojnë shprehimisht një gjë të tillë. Konsultime të tilla mund të jenë edhe opsionale.

3. Parlamenti ushtron kontroll demokratik mbi të gjitha institucionet e BEsë, veçanërisht mbi Komisionin. Ai gëzon te drejtën për të pranuar ose refuzuar emërimin e Komisionarëve ; mund të paraqesë mocion mosbesimi ndaj Komisionit në tërësi dhe Komisioni është i detyruar t’u përgjigjet pyetjeve të Parlamentit.

Ai ushtron, në bashkëpunim me Këshillin, pushtetin mbi buxhetin e BE-së, duke ndikuar kështu mbi shpenzimet e Bashkimit. Parlamenti gëzon të drejtën të miratojë ose të rrëzojë buxhetin në tërësi.

Veprimtaria e Parlamentit ndahet në dy faza kryesore :

Përgatitja e sesioneve plenare. Kjo bëhet nga anëtaret e Parlamentit në komisionet parlamentare të cilat janë të specializuara në fusha të veçanta të aktivitetit të Bashkimit. Çështjet për debat diskutohen edhe nga grupet politike.

Sesionet plenare. Gjate këtyre sesioneve Parlamenti shqyrton propozimet legjislative si dhe voton dhe propozon amendamente përpara se të votojë tekstin në përgjithësi.

Në veprimtarinë e Parlamentit Evropian bëjnë pjesë edhe “komunikimet” me Këshillin dhe Komisionin si dhe seancat e pyetjeve lidhur me gjendjen e Bashkimit dhe situatën në botë.

Këshilli i Bashkimit Evropian

Këshilli është organi kryesor vendimmarrës i Bashkimit. Sikurse Parlamenti Evropian edhe Këshilli është krijuar nga dispozitat e traktateve gjatë viteve ‘50. Ai përfaqëson shtetet anëtare dhe në takimet e tij merr pjesë një ministër nga secila prej qeverive të shteteve anëtare të BE-se, me varësi të natyrës së çështjeve që do të diskutohen në atë takim. Marrëdhëniet e Bashkimit Evropian me pjesën tjetër të botës mbahen nga “Këshilli i Çështjeve të Përgjithshme dhe Marrëdhënieve me Jashtë”. Por një konfigurim i tillë i Këshillit ka përgjegjësi të gjera edhe për çështje të politikës së përgjithshme, prandaj takimet e tij mund të ndiqen nga secili prej ministrave të qeverive të shteteve anëtare, sipas zgjedhjes së vete qeverive.

Gjithsej ekzistojnë nënte konfigurime të ndryshme të Këshillit :

Çështjet e Përgjithshme dhe Marrëdhëniet me Jashtë



http://sq.wikipedia.org/wiki/Bruksel

58

Çështjet Ekonomike dhe Financiare (ECOFIN) Drejtësia dhe Punët e Brendshme Punësimi, Politikat Sociale, Shëndeti dhe Çështjet e Konsumatorit Konkurrenca (Tregu i Brendshëm, Industria dhe Kërkimet) Transporti, Telekomunikacionet dhe Energjia Bujqësia dhe Peshkimi Mjedisi Edukimi, Rinia dhe Kultura

Gjithsesi, Këshilli mbetet një institucion i vetëm.

Secili prej ministrave në Këshill gëzon plotfuqishmeri. Kjo do të thotë se deklarimet dhe veprimet e tij janë plotësisht të afta për të angazhuar qeverinë që ai përfaqëson. Me fjale të tjera, nënshkrimi i ministrit është nënshkrim i qeverise që ai përfaqëson. Gjithashtu, çdo ministër i Këshillit është përgjegjës ndaj parlamentit të vendit të tij si dhe ndaj qytetareve që ky parlament përfaqëson, duke siguruar kështu legjitimitetin e vendimeve të Këshillit.

Këshilli ushtron gjashtë funksione themelore :

1. Miraton normat komunitare. Në disa fusha të caktuara, këtë pushtet ai e ushtron në bashkëpunim me Parlamentin Evropian.

2. Koordinon politikat e përgjithshme ekonomike të shteteve anëtare. 3. Lidh marrëveshje ndërkombëtare, në emër të Bashkimit Evropian, me shtete ose organizata

ndërkombëtare. 4. Aprovon buxhetin e Bashkimit, së bashku me Parlamentin Evropian. 5. Zhvillon Politikën e Jashtme dhe të Sigurisë së Përbashkët të Bashkimit, në bazë të direktivave të Këshillit

Evropian. 6. Koordinon bashkëpunimin midis gjykatave dhe forcave policore të shteteve anëtare në çështjet penale.

Shumica e përgjegjësive të Këshillit kanë të bëjnë me fusha të veprimit komunitar, në të cilat shtetet anëtare kanë hequr dorë nga sovraniteti i tyre duke ua deleguar pushtetin vendimmarrës organeve të BE-se. Kjo fushë veprimi përben “shtyllën e parë” të Bashkimit Evropian. Megjithatë, dy funksionet e fundit kanë të bëjnë me fusha në të cilat shtetet anëtare nuk kanë hequr dorë nga sovraniteti i tyre, por thjesht kanë pranuar të punojnë së bashku. Kjo quhet “bashkëpunim ndërqeveritar” dhe përfshin “shtyllën” e dytë dhe të tretë të Bashkimit.

Veprimtaria e Këshillit te BE-se është e organizuar si më poshtë :

COREPER. E gjithë puna e Këshillit përgatitet dhe koordinohet nga Komiteti i Përfaqësuesve të Përhershëm (COREPER), i cili përbehet nga përfaqësuesit e përhershëm në Bruksel te të gjitha shteteve anëtare si dhe nga ndihmësit e tyre. Vete puna e COREPER-it përgatitet nga 250 komitete dhe grupe pune, të cilat përbehen nga delegate të shteteve anëtare.

Presidenca e Këshillit. Secili prej shteteve anëtare kryeson takimet e tij për një periudhe gjashtë mujore, duke promovuar vendimet politike dhe legjislative të Bashkimit si dhe duke realizuar kompromisin ndermjet shteteve anëtare.

Sekretariati i Përgjithshëm. Ky është një organ ndihmës i Presidencës dhe ka për detyrë të sigurojë funksionimin normal të punimeve të Këshillit në të gjitha nivelet.

59

Komisioni Evropian

Komisioni është një organ i pavarur politikisht i cili përfaqëson dhe mbron interesat e Bashkimit Evropian në tërësi. Ai përbën mekanizmin drejtues të BEse. Komisioni Evropian përbëhet nga 27 anëtare të cilët emërohen një herë në pesë vjet, pa kaluar gjashtë muaj nga data e zgjedhjeve për Parlamentin Evropian.

Procedura e emërimit është e tillë :

Qeveritë e shteteve anëtare bien dakord mbi emrin e personit që do të drejtojë Komisionin për pesë vjetët e ardhshëm.

Presidenti i Komisionit zgjedh, në bashkëpunim me qeveritë e shteteve anëtare, anëtaret e tjerë të Komisionit.

Parlamenti Evropian aprovon përbërjen e Komisionit të ri, në tërësi. Në rast se aprovohet, Komisioni fillon nga puna janarin e ardhshëm.

Selia e Komisionit Evropian është ne Bruksel, por ai ka një numër zyrash në Luksemburgu, përfaqësi në të gjitha shtetet anëtare të BE-se si dhe delegacione në disa prej kryeqyteteve të botës.

Komisioni Evropian ushtron katër funksione themelore :

1. Propozon aktet normative në Parlament dhe në Këshill ; 2. Administron dhe zbaton politikat e BE-se si dhe buxhetin ; 3. Është “gardiani” i Traktateve (së bashku me Gjykatën e Drejtësisë); 4. Përfaqëson Bashkimin Evropian ne arenën ndërkombëtare.

Vete Komisioni vendos fushën e veprimtarisë të secilit komisioner si dhe shpërndarjen e përgjegjësive në rast se është e nevojshme. Stafi i Komisionit është i organizuar në departamente, të njohura ndryshe edhe si “Drejtori të Përgjithshme”. Secila prej këtyre drejtorive është përgjegjëse për një fushë të veçante të aktivitetit të BE-se dhe kryesohet prej një Drejtori të Përgjithshëm, i cili është përgjegjës përpara njërit prej komisionarëve.

Gjykata Evropiane e Drejtësisë

Gjykata e Drejtësisë është krijuar në vitin 1952 me Traktatin e Komunitetit Evropian të Qymyrit dhe Çelikut. Detyre e saj është të sigurojë që e drejta e BE-se të interpretohet dhe të zbatohet në mënyre uniforme në të gjitha shtetet anëtare. Gjithashtu, Gjykata ka pushtetin e zgjidhjes së mosmarrëveshjeve gjyqësore ndermjet shteteve anëtare, institucioneve të Bashkimit, personave fizike dhe juridike.

Gjykata është e përberë nga një gjyqtar prej secilit shtet anëtar, duke siguruar, në këtë mënyre, përfaqësimin e sistemeve ligjore të të gjithë shteteve anëtare të BE-se. Gjykata ndihmohet nga tetë “avokate të përgjithshëm”, të cilët kanë për detyrë të japin mendimin e tyre për çështjet që shtrohen për zgjidhje përpara gjykatës. Mendimet e tyre jepen publikisht dhe duhet të jenë të paanshme. Gjyqtaret dhe avokatet e përgjithshëm emërohen me marrëveshje të përbashkët të të gjithë shteteve anëtare, për një mandat gjashte-vjeçar, i cili mund të ripërtërihet me një ose dy periudha të mëtejshme tre-vjeçare.

Çështjet kryesore që shtrohen për zgjidhje përpara Gjykatës :

1. kërkesa për gjykim paraprak ; 2. procedimi për shkelje të detyrimeve që rrjedhin nga traktatet ;


60

3. procedimi për anullim të një vendimi ; 4. procedimi për mosveprim.

Për ta ndihmuar Gjykatën e Drejtësisë për të zgjidhur numrin e madh të çështjeve që shtrohen përpara saj, si dhe për t’u siguruar një mbrojtje më të mirë ligjore qytetareve të Bashkimit, në vitin 1989 u krijua “Gjykata e Shkalles së Pare”. Kjo gjykate është përgjegjëse për zgjidhjen e një numri të caktuar çështjesh, në mënyre të veçante të atyre që paraqitën nga individët dhe çështjet që kanë të bëjnë më raste të konkurrencës së pandershme midis ndërmarrjeve.

Gjykata Evropiane e Drejtësisë dhe Gjykata e Shkallës së Parë kanë nga një President, të zgjedhur ndermjet gjyqtareve për një mandat tre-vjeçar.

Politika ekonomike

Bashkimi tregtar

Që në origjinën e tij, BE ka përcaktuar një treg të vetëm ekonomik përgjatë territorit te të gjithë anëtareve të saj. Aktualisht është në përdorim një kurs i vetëm këmbimi në 16 anëtaret e eurozonës. E konsideruar si një ekonomi në vetme, BE gjeneron një GDP nominalë prej 18,39 trilion dollarësh amerikan që arrin gjeri në 22 % të output-it total ekonomik të botës në terma të purchasing power parity, gjë që e bën atë ekonominë më të madhe në botë për nga GDP nominalë dhe e dyta si bllok ekonomik tregtar. Është gjithashtu eksportuesi më i madh i mallrave (të mirave), importuesi i dytë më i madh dhe partneri tragtar më i madh i disa vendeve si India dhe Kina.

Shtetet anëtare të BE kanë dizenjo pasaporte të standardizuara me fjalët “Bashkimi Evropian” në gjuhët anëtare (nacionalë). Dy nga objektivat kryesore të Komunitetit Ekonomik Evropian ishte zhvillimi i një tregu të përbashkët që u quajt më pas tregu i vetëm dhe bashkimi i doganave midis shteteve anëtare. Tregu i vetëm përfshin qarkullimin falas të të mirave, kapitalit, njerëzve, shërbimeve brenda BE dhe bashkimin e doganave që përfshinte aplikimin e një tarifë të vetme të jashtme për të gjitha të mirat që hynë në treg. Kur të mirat janë pranuar në treg, ato nuk mund të bëhen më subjekt i taksave doganore, diskriminuese apo kuotave të importit kur qarkullojnë brenda shteteve të BE. Shtetet jo anëtare të BE-se si Islanda, Norvegjia, Zvicra marrin pjesë në tregun e vetëm por jo në bashkimin doganor. Kjo gjysme tregti është e mbuluar nga legjislacioni i BE. Lëvizja e lirë e kapitalit është menduar që të lejojë investimet si psh : blerja e pronave. Deri në bashkimin monetar kjo pjesë ka qenë shumë e avashte, me pas pati zhvillim të shpejte. Lëvizja e lirë e kapitalit deri tani është unikë sepse lejohet në mënyre të barabarte edhe shtete jo anëtare. Lëvizja e lirë e personave nënkupton që qytetaret mund të levizn lirisht ndërmjet shteteve anëtare për të jetuar, punuar, studiuar apo për të dalë në pension. Kjo kërkoi uljen e formaliteteve administrative dhe njohjen e kualifikimeve profesionale të shteteve të tjera. Një nder objektivat kryesore të BE që ishte “kursi I vetëm këmbimi” u bë e ditur që në 1969 dhe u realizua jo më vonë se në 1 janar 1999. Propozimi i 11 vendeve nga 15 anëtare ishte përdorimi i euros. Në 2002 u bënë 12 anëtar dheqe atëherë është rritur gjithje e më shumë duke u bërë sot me 16 vende anëtare (më i fundit anëtar është Sllovakia me 1 janar 2009). Të gjitha vendet e tjera të BE, perveç Danimarkës dhe Britanisë së Madhe, i është lejuar të bashkohen tek “euro” kur të kenë plotësuar kushtet ekonomik. Vetëm pak vende kanë lejë për të hyrë. Suedia do bashkohet ekonomikisht, të bëhet pjesë e euros por jo të jetë anëtare, pa i plotësuar kushtet e anëtarësimit. Qëllimi i krijimit të euros është : lehtësimi i lëvizjes së qytetareve dhe i mallrave, duke eliminuar problemet e shkëmbimit, nëpërmjet beries transparent të çmimin duke krijuar një treg financiar të vetëm, me çmime të qëndrueshme dhe interesa të ulta më kurs këmbimi internacional të mbrojtur nga dyndjet e mëdha tregtare në eurozonë. Ajo është gjithashtu e nënkuptuar si simbol i integrimit dhe stimulues për më shumë. Eurozona dhe politikat monetare për ato vende që i kanë adaptuar ato me konsensusin w BE, janë nën kontroll të Bankës Qendrore Evropiane.

Marrëveshja e Romës parashihte marrjen e vendimeve në mënyrë unanime. Me rritjen dhe me zgjerimin politik dhe ekonomik, vendimet filluan të merren me shumicë votash. Pas vitit 1980, dukej që kjo bashkësi kishte arritur nivelin


http://sq.wikipedia.org/wiki/India

http://sq.wikipedia.org/wiki/Kina

http://sq.wikipedia.org/wiki/Pasaporta

http://sq.wikipedia.org/wiki/Islanda

http://sq.wikipedia.org/wiki/Norvegjia

http://sq.wikipedia.org/wiki/Zvicra


http://sq.wikipedia.org/wiki/1_janar



http://sq.wikipedia.org/wiki/Sllovakia

http://sq.wikipedia.org/wiki/1_janar


http://sq.wikipedia.org/wiki/Suedia

http://sq.wikipedia.org/wiki/Banka_Qendrore_Evropiane

61

në të cilin stagnonte. Pas shumë diskutimesh që u zhvilluan në Këshillin e Evropës dhe pas paraqitjes së disa raportimeve nga komitetet speciale, u arrit pajtimi që të kalohet në fazën e Tregut Unik Evropian. Ky akt juridik, që u quajt “Single European Act”, në shkurt të vitit 1986, u nënshkrua nga të gjitha shtetet anëtare, kurse hyri në fuqi më 1 korrik 1987. (Jones, 1994, f. 44). Akti ishte i rëndësisë së madhe ekonomike dhe politike. Ky ishte një amandament që iu bë Marrëveshjes së Romës, e që kishte për qëllim tregtinë e lirë brenda bashkësisë. Sipas kësaj marrëveshjeje të re, deri në fund të vitit 1992, duhej zhdukur të gjitha barrierat që pengonin tregtinë dhe lëvizjen e lirë të mallrave dhe të qytetarëve të këtyre shteteve anëtare. Marrja e vendimeve me shumicë votash nënkuptonte se të gjitha shtetet nuk do të kenë numër të njëjtë të përfaqësuesve për votim. Marrëveshja ishte që Gjermania, Britania e Madhe, Franca dhe Italia të kenë 10 vota, Spanja - 8, kurse nga 5 vota kishin Belgjika, Greqia, Holanda dhe Portugalia. Shtetet, që u bashkuan më vonë, siç ishte Suedia dhe Austria, u vendos të kenë nga 4 vota, nga 3 vota për Irlandën, Danimarkën dhe Finlandën, kurse 2 vota për Luksemburgun. Gjithsej ishin 87 votues, kurse për vendim me shumicë absolute votash duhej votuar 62 përfaqësues nga të gjitha shtetet, siç ishte paraparë. Ky sistem qe

disenjuar në mënyrë që shtetet e mëdha të mos kenë mundësi që t‟ua imponojnë shteteve të vogla pikëpamjet e

tyre. (Hill, 1998, f. 8). Rëndësia tjetër e këtij akti ishte se tri bashkësitë evropiane tashti mund të bashkoheshin në një union të vetëm. Këshilli Evropian tashti kishte dalë si organ suprem i këtij organizimi të ri. Tri ndryshimet e rëndësishme që solli ky akt ishin mënyra e votimit në Këshillin e Ministrave, marrëdhënia legjislative në mes të Këshillit të Ministrave dhe Parlamentit Evropian, i cili sapo ishte formuar. Si pikë e tretë ishte paraparë edhe një gjykatë, vendi i së cilës do të rregullohej veçanërisht. (Swann, 1992, f. 16). Para marrjes së vendimit për të kaluar në këtë fazë, Komisioni Evropian, nën udhëheqjen e lordit Kokfild, qe autorizuar të përgatiste një raport për të sqaruar problemet e deriatëhershme të tregut dhe për të bërë propozimet për të ardhmen. Komisioni autorizoi ekonomistin Paolo Çeçini që të hartojë një raport në lidhje me implikimet e Librit të Bardhë të vitit 1985, që titullohej “Kompletimi i Tregut të Brendshëm”. Nga Raporti Çeçini shihej se tregu i deriatëhershëm i brendshëm UNIONI EVROPIAN - Nuri Bahtijai funksiononte me harxhime të larta administrative, pasi që ishin të angazhuara burokraci të numërta e të ndryshme nacionale. Në përgjithësi, dilte se shpenzimet që bëheshin ishin të panevojshme dhe se ato duhej mënjanuar për shkak të uljes së harxhimeve dhe të rritjes së konkurrencës. Për të përmirësuar këtë të metë, Raporti i Çeçinit parashihte që ndërrimet të bëheshin nëpërmes 282 propozimeve. (Noble, 1996, f. 87). Raporti identifikoi tri lloje të pengesave të tregtisë së lirë. Pengesat ishin të natyrës fizike, teknike dhe fiskale. Në pengesat teknike bënte pjesë kontrolli kufitar dhe formaliteti i tepruar burokratik, që kërkonte një mori dokumentesh të ndryshme, që ndikonte në rritjen e shpenzimeve. Italia “akuzohej” si një vend që paraqiste komplikime të tilla. Barrierat teknike kishin të bënin me standardet nacionale dhe me rregulloret e prodhimit. Në këtë fushë, p.sh., binin pengesat e transportit në relacion me sistemet bankare. Problemet fiskale kishin të bënin me ratat e ndryshme të taksave të shtuara të vlerës. Raporti sugjorente për vënien e bazave nga të cilat do të përfitonte industria në konkurrencë të shëndoshë e të rregulluar. Si u parapa ky aktivitet, në periudhën afatshkurtër, ndikoi në zvogëlimin e vendeve të punës, por më vonë numri i vendeve të punës filloi të rritej. Pas disa vitesh, pamja e ekonomisë ishte pozitive, por nuk pati mundësi të kthehej në nivelin e viteve të gjashtëdhjeta dhe të shtatëdhjeta, kur qe shënuar një lulëzim i madh i ekonomisë evropiane. Sidoqoftë, efekti i heqjes së barrierave doganore, krijimi i kushteve të volitshme për shërbime publike, liberalizimi i shërbimeve publike dhe efekti i distribuimit të mallrave ndikoi në mënyrë të favorshme në ngritjen dhe në përparimin e makroekonomisë. (Cecchini, 1988, f. 97). Ndryshimet që u bënë në tregun e punës, po ashtu, filluan të japin efektet e para pozitive, të cilat po në këtë mënyrë u reflektuan edhe në makroekonomi. Shtetasit e kësaj bashkësie, tashti ishin në gjendje të punësoheshin dhe të themelonin firma të afarizmit dhe kompani të natyrave të tjera, kudo brenda territorit të të gjitha shteteve anëtare. Megjithatë, disa probleme të kësaj natyre mbetën të pazgjidhura dhe deri më 1992. Tregu i punës nuk ishte tërësisht i lirë dhe i hapur, pasi që paraqiteshin tendencat proteksioniste. Disa nga shtetet anëtare, sikur që ishte Franca, krijonin pengesa kundër mobilizimit të punëtorëve, me qëllim që të ruhej tregu i tyre i brendshëm i punës. (Owen & Dynes, 1993, f. 118). Për të pasur parasysh këto vështirësi, të cilat kërkonin zgjidhje të favorshme për tregun unik, në strukturat e bashkësisë u formuan shumë agjenci dhe organizata të tjera të ndryshme, që kanë për qëllim lehtësimin e funksionimit në një hapësirë më të madhe ekonomike. Këto organizata ndihmojnë në ofrimin e informatave, të cilat zakonisht nuk merren lehtë, në adaptimin e vështirësive që paraqiten gjatë harmonizimit të ndryshimeve. Në përgjithësi, personave dhe kompanive, në këtë mënyrë u lehtësohet puna dhe u rritet numri i mundësive të depërtimit në treg nga ku paraqitet përfitimi ekonomik i rregulluar me rregullat e ndryshme. (Andersen, 1993, f. 19).

62

2) Bashkësia e shteteve të pavarura

Me ndërprerjen e ekzistencës së Bashkimit Sovjetik, në bashkësinë ndërkombëtare paraqitet Bashkësia e

Shteteve të Pavarura (BSHP). Aktet e themelimit konsiderohen tri dokumente që për nga forma dhe fuqia

janë të ndryshme: Marrëveshja në mes të Bellorususë, Rusisë dhe Ukrainës mbi BSHP; Protokolli i shefave

të shteteve i nënshkruar në Alma Ata dhe Deklarata e Alma Atës e datës 21.12.1991. Këto akte e kanë

proklamuar qëllimin mbi formimin dhe zhvillimin e aktiviteteve të përbashkëta të palëve nënshkruese për

zhvillimin e hapësirës ekonomike, për politikën e përbashkët doganore dhe të migrimit, për zhvillimin unik të

sistemit të transportit e lidhjeve, etj,.

BPSH konsiderohet organizatë ndërkombëtare e tipit regjional. Anëtarët e saj janë akorduar që të

realizojnë reforma radikale ekonomike dhe t’i transformojnë marrëdhëniet pronësore dhe liritë

ndërkombëtare, t’i evitojnë mundësitë e aktiviteteve që do të dëmtonin njëri tjetrin, t’i ndërtojnë

marrëdhëniet ekonomike në bazë të njësisë ekzistuese rublës, me mundësi të futjes edhe të valutave

vetanake, krijimin e hapësirës së përbashkët ekonomike, koordinimin e veprimtarisë së tregtisë së jashtme,

lirinë e transitit të mallit, njerëzve etj,.

Vendet anëtare të BPSH kanë lidhur kontratë mbi themelimin e Unionit Ekonomik (1993).

BPSH i ka organet e veta siç janë Këshilli i shefave të shteteve, Këshilli i ministrave të jashtëm, etj,.

Kontestet në mes të shteteve anëtare zgjidhen me marrëveshje ndërsa vendimet merren me konsensus.

3. NAFTA (North American Free Trade Agreement) Zona e Amerikës veriore për tregti të lirë.

NAFTA është kontratë shumëpalëshe mbi liberalizimin e tregtisë së përbashkët e lidhur në mes të SHBA,

Kanadës dhe Meksikës.

Kontrata ka shumë dispozita të cilat mund të radhitën në katër grupe: 1. rregullat mbi eliminimin e

doganave që paguhen për mall me origjinë nga vendet kontraktuese: 2. rregullat mbi konstatimin e origjinës

së mallrave; 3. zvogëlimi i barrierave në tregti e shërbime dhe 4. rregullat mbi mënyrat e posaçme të

zgjedhjes së kontesteve nga kontratat.

4. EBRD – Banka Evropiane për Ndërtim dhe Zhvillim

EBRD e kanë formuar në vitin 1991 shtetet e zhvilluara. Anëtarët janë vendet që, sipas mendimit të

bankës, promovojnë demokracinë, pluralizmin dhe ekonominë e tregut. Ajo i shërben transicionit të

vendeve të Evropës qendrore, Evropës lindore dhe Bashkësisë së shteteve të pavarura. Parasëgjithash

është e dedikuar për investime në aktivitete të sektorit privat dhe zhvillimit të infrastrukturës të nevojshme

63

për përkrahje të sektorit privat. Sipas tekstit të akteve të themelimit, Banka ka për qëllim mundësimin e

financimeve shtesë të jashtme në investime private dhe publike.

5. ASEAN – Asociacioni i shteteve të Azisë juglindore

ASECAN – i është integrim regjional i Republikës Popullore të Kinës dhe Japonisë. Zona e lirë e ASEAN –

it është formuar me kontratë në vitin 1992 por fillimisht ka qenë kontrata mbi tregtinë preferenciale (1977).

ASEAN – i inicion ndërmarrje të përbashkëta ku pjesëmarrja e të huajve mund të jetë maksimalisht 49%.

Organet e ASEAN – it janë Samiti i Shefave të vendeve anëtare dhe këshillit ministror me sektor të

posaçme. Ndërkaq ky organizim nuk ka zhvilluar tregti të përbashkët.

Si kundërpeshë e Kinës dhe ASGAN – it para pak kohësh është formuar AREK-u (Asia Pacific

Economic Corporation) nga 18 vende të pacifikut aziatik duke i përfshirë këtu edhe ShBA – të. Kjo

organizatë e ka themeluar planin që anëtarëve të vetë t’i sigurojë tregti të lirë deri me 2010 ndërsa vendeve

në zhvillim deri me 2020.

6. ANCON ose Cartagona Agreement.

Këtë organizatë e përbëjnë Bolivia, Çile, Kolumbia dhe Ekuadori. Njihet edhe si grupa e Andeve.

Ekziston si kundërpeshë e fuqisë Ekonomike të Argjentinës, Brazilit dhe Meksikës. Në lëmin e tregtisë e ka

përcaktuar liberalizimin e tregtisë së Jashtme të përbashkët dhe programin e sektorit të zhvillimit industrial.

Me ndryshime të mëvonshme flaket baza e tregtisë multilaterale në favor të tregtisë bilaterale. Me vendim

të vitit 1991 plasojnë investime të huaja është kufizuar në 40% të kapitalit themelor ndërmarrja e cila e ka

nacionalitetin e ANCON-it.

64

D. ORGANIZATAT NDËRKOMBËTARE ANËTARE TË TE CILAVE JANË SHTETET ME

SISTEM TË NGJASHËM EKONOMIK

OCED (Organization for Economic Corporation and Development) – Organizata për

bashkëpunim ekonomik dhe zhvillim është një organizatë ndërkombëtare anëtarë të së cilës janë

vendete e Evropës Perëndimore dhe Botë Perëndimore të cilat i kanë pranuar politikat dhe

obligimet e caktuara në mes vete. Kjo është organizatë me karakter të kufizuar ngase e përbëjnë

shtetet me sistem të njëjtë ekonomik. Këshilli i OCED-së vendosë se a do të fiton ndonjë vend që

ti bashkëngjitet OCED-së. Rregullisht një herë në vit e shqyrton situatën ekonomike në shtetet

anëtare dhe jap rekomandime.

OECD ka sajuar një numër të madh rregullash të veprimit në fusha të ndryshme. Në këto rregulla

janë përfshirë fusha të llojllojshme të jetës ekonomike me qëllim të arritjes së efikasitetit dhe

përparimit ekonomik të anëtarëve të vetë. Rregullat e këtilla e formulojnë tregtinë ndërkombëtare.

OECD zhvillon bashkëpunim dhe konsultime në lëmine e energjisë nëpërmes komitetit përkatës. E

ka edhe agjencionin për energji nukleare si trup të veçantë të organizatës. Janë themeluar edhe

qendra bashkëpunimi me joanëtarët të cilat realizojnë programe të caktuara, si p.sh për lëmin e

investimeve, testimin, ekologjinë etj.

OECD sot e parqet vetën si organizatë e cila jep përgjigje në atë se si globalizimi ndryshon

ekonominë botërore. Sipas OECD-së globalizimi duhet të kapë perspektiva të reja për rritjen

ekonomike ose të ndërprerje rezistencën e shprehur në protekcionzëm.

Komonvelti - është asociacion i veçantë të cilinë e përbëjnë 54 vende të zhvilluara dhe vende

në zhvillim shtete sovrane nga kontinente të ndryshme. Komonvelti nuk e ka funksionin të cilin e ka

pasur atëherë kur këtë organizatë e ka pat themeluar Britania e Madhe si fuqi koloniale nga shtetet

nën ndikimin e saj. Veprimtaria e asociacionit të komonveltit është e natyrave të ndryshme;

promovimin e demokracisë, menaxhimi i mirë, reformat ekonomike, ofrimi i ndikimeve teknike,

masat në lëmin e shëndetit, menaxhimi i borxheve, këshillime se si të negociohet për aranzhmane

më të mira tregtare etj.

COMESA (Common Market for Eastern and Sour then Africa) – Fjala është për tregun e

përbashkët të Afrikës lindore dhe juglindore si organizatë tregtare regjionale. Sekretariati gjeneral (

i përgjithshëm) i COMESA – it jep informacione mbi programin e zi shteteve të cilat e kanë lidhë

kontratën e Llomës (1996) me UE-në dhe ndihmon shtetet e këtyre vendeve që ta realizojnë

zhvillimin e vetë nëpërmes rregullave të konventës së Llomes. Konventa parasheh instrumente të

shumë numërta nëpërmes të të cilave vendet anëtare të COMESA-së dhe Unionit Evropianë mund

të bashkëpunojnë në forma të ndryshme nga lëmit e tregtisë, kulturës, zhvillimit të përgjithshëm etj.

65

E. AGJENCIONET E SPECIALIZUARA DHE TRUPAT PRANË ORGANIZATËS SË

KOMBËVE TË BASHKUARA

1) Komisioni Evropian për Evropë (ECE). Është formuar nga Këshilli ekonomik social i

Kombeve të Bashkuara. Ky është njëri nga pesë Komisionet e KB qëllimi i të cilit është zhvillimi i

Evropës. Komisionet regjionale ekonomike paraqesin organe ndihmëse të KB të sajuara në bazë

regjionale. ECE është formuar për dialog për kuptim më të mirë të politikës së përbashkët. Qëllimi

themelor ka qenë harmonizimi i politikës dhe praktikës së anëtarëve të vetë në atë mënyrë që të

lehtësojnë kombinimin e investimeve, integrimin e rrjetit të transportit etj. Më shumë se dyzet vite

ECE ka qenë instrument i dialogut ekonomik në mes sistemeve të ndryshme ekonomike dhe

formulimit të standardeve si p.sh udhëzimin mbi transportin e mallrave të rrezikshme TIR, lëmin e

tregtisë ekonomike, konventën mbi ndotjen etj. ECE vepron në kushtet e ekzistencës së Unionit

Evropian dhe në arritje të organizatave me karakter regjional dhe shërben për unifikimin e

veprimtarive dhe lehtësimin në mes shteteve anëtare. Komisionet tjera regjionale janë ato të

Amerikës latine dhe karaiveve për Afrikën, për Azinë Perëndimore.

2) Konferenca e KB mbi tregtinë dhe zhvillimin (UNCTAD). Si organizatë e specializuar

e KB ka për qëllim që vendet ne zhvillim të rrisin (shtojnë) tregtinë, investimet e njëkohësisht të

ndihmon që të ballafaqohen me provokimet e globalizimit në mënyrë që në baza të njëjta të

integrohen në ekonominë botërore. Ka 188 anëtarë por ka edhe vende me status vëzhguesish.

Sekretariati gjendet në Gjenevë. Qëllimet e veta i realizon nëpërmes konsultimeve dhe analizave

politike, bisedimeve ndërkombëtare, bashkëpunimit teknik me sektorin afarist.

3) Grupa 77 (G –77) ka lindur me nënshkrimin e deklaratës së shtatëdhjetë e shtatë vendeve në

fund të sesionit të parë të UNCTAD-it në vitin 1964 numri i anëtarëve është shtuar në 133 por

emërtimi ka mbetur i nyejt që nga fillimi. G-77 është koalicioni më i madh i vendeve të botës së

tretë në KB. Afirmon kooperimin ekonomik dhe teknik në mes anëtarëve, interesat kolektive të

anëtarëve etj.

4) Organizata e KB për zhvillim industrial UNIDO. Ka për objektiv ndihmën në zhvillimin

industrial dhe modernizimin industrial.

66

3.2. Organizata botërore e tregtisë (WTO)

OBT është organizatë ndërkombëtare e specializuar e cila merret me përkrahjen, avancimin dhe

koordinimin e punëve dhe trendëve zhvillimore biznesore në botë.

Qëllimi kryesor i OBT-së është sigurimi i mbarëvajtjes zhvillimore të tregtisë globale dhe biznesit botëror: të

lirë, korrekt- atik, të ligjshëm e marrëveshtor midis mbi 140 anëtarëve të saj.

OBT- synon më tutje, që të krijoj relacione dhe ambiente të “paqes ekonomike”, stabilitetit të tregut dhe

prosperitet të përgjithshëm ekonomik global.

Bazat dhe rregullat fondamentale juridike të OBT- së aplikohen në sistemet e së drejtës të shteteve

anëtare, për tu bërë pjesë e pandashme e atyre sistemeve nacionale. Se këndejmi edhe subjektet e

caktuara nacionale të së drejtës biznesore, që ushtrojnë veprimtari të caktuara biznesore me element të

jashtëm, janë të detyruara, që ti zbatojnë rregullat e OBT-së. Se OBT vërtet është organizatë e fuqishme e

rëndësishme dhe e pazëvendësueshme aktualisht, dëshmon me së miri fakti notor, se ajo mbulon gati 97%

të biznesit botëror .

OBT ka lindur nga Marrëveshja e përgjithshme mbi tarifat dhe tregtinë (GATT) I cili ishte themeluar në vitin

1947. Pas kalimit të gadi dyzet vitesh (40), nga përpjekjet e para për themelimin e organizatës

ndërkombëtare tregtare, arrihet marrëveshja për themelimin e OBT-së; pikërisht gjatë rundit të

marrëveshjeve të shumëanëshme të Urugvait, në suaza të GATT-it; Përpjekjet negociatore filluan në Punta

del Este në vitin 1986, u kurorëzuan në Marakesh në vitin 1994, ndërsa hynë në fuqi në vitin 1995.

Përndryshe Raundi Uruguajas i GATT-it, përmban mbi 28 marrëveshje të një dhe dy anshme, të cilat në te

njëjtën kohë janë edhe pjesë përbërëse e marrëveshjes mbi themelimin e OBT-së; që kishte gjithsej 16

nene. Kështu OBT- zëvendësoi GATT-in si një organizëm më global relevant tregtar-biznesor në vitin

1995. OBT- perndryshe, është menduar dhe ideuar si një mekanizëm, instrument dhe subjekt

nderkombëtar specifik, për ndervënien e harmonisë, proporcionit dhe balansit, në mes të nevojave për

rritjen e standardit, punësimit, të hyrave, kërkesës efektive, ekspansionit të prodhimit dhe të afarizmit me

mall dhe me shërbime, në njërën anë dhe shfrytëzimit vëllimor të resurseve botërore, në përputhje me

qëllimet e zhvillimit të durueshëm- qëndrueshëm; natyrisht duke I kushtuar vëmendje të veçantë ruajtjes së

ambientit të njeriut, nga ana tjetër.

3.2.1. Parimet kryesore të OBT-së – janë:

Tregtia të bëhet pa kurrfarë diskriminimi dhe e bazuar në respektimin e klauzolës së kombit më të

favorizuar – privilegjuar;

67

Transparenca – që nënkupton domosdonë e informimit të anëtarëve, përkitazi me politikat

tregtare, dispozitat juridike; përgjithësisht tërë punën dhe veprimtarinë e OBT-së dhe organeve të

saj;

Tregtia e lire – që do të thotë ndërmarrjen e masave, hapave dhe veprimeve të përqendruara e të

vazhdueshme, për eliminimin ose të paktën zvogëlimin e pengesave, si mjet dhe modalitet optimal

për avancimin e zhvillimit korrekt, etik dhe dinamik të tregtisë. Këto aktivitete lypset të bëhen

përmes negociatave përkatëse;

Prediktabiliteti (parashikueshmeria) dhe qasja gjithnjë e më e madhe, liberale, depërtuese dhe

hulumtuese e tregjeve- që do të thotë, pamundësimi i venies arbitrore të pengesave tregtare-

biznesore, si dhe pamundësimin e përpjekjeve jo lojale dhe jo korrekte të mbylljes së tregjeve. Pra

kapja sa më e shpejtë dhe e drejtë e tregjeve si dhe liberalizimi i biznesit, do të ishte e mirë, e

dobishme dhe imperative madje.

Shtytjen (nxitjen) e zhvillimit dhe reformave ekonomike.

Afirmimi dhe promovimi i konkurrencës lojale- që do të thotë eliminimi i eksporteve të paligjshme

subvencioneve dhe dampingjeve. OBT- si një organizatë relevante e tregtisë ndërkombëtare-

globale, paraqet një sistem të instituar dhe përpunuar mirë të rregullave, të parapara dhe

destinuar për promovimin e konkurrencës së hapur, të lirë.

Lehtësimi i procedurave dhe veprimeve lidhur me tregtinë dhe taksat. OBT paraqet një kornizë

dhe bazë institucionale por exellance të një sistemi të ndërtuar shumëanëshmërisht tregtar-

biznesor.

3.2.2. Funksionet e OBT-së

3.2.2.1.Organet kryesore të OBT-së

Sipas marrëveshjes për themelimin e OBT-së, funksionet themelore të saj janë:

Aplikimi, administrimi, veprimi dhe avancimi I synimeve, objektivave dhe qëllimeve të marrëveshjeve të

shumta e të shumëanëshme tregtare- biznesore;

Përfaqshmi i formimit për negociata të anëtarëve të organizatës pra të OBT-së, lidhur me marrëdhëniet e

tyre biznesore;

Administrimi i procedurave dhe ecurive përkitazi me zgjidhjen sa më efikase dhe korrekte të kontesteve, në

bazë të ujdisë mbi procedurat dhe rregullat;

Administrimi i mekanizmave të hulumtimit dhe analizës së politikave biznesore- tregtare;

68

Bashkëpunimi me fondin monetar ndërkombëtar dhe me Bankën për rikonstruktim dhe zhvillim, në arritjen

e koherencës sa më të madhe në krijimin e politikës ekonomike globale. Përndryshe fushat në të cilat OBT-

ja përqendrohet më me prioritet, për të dhënë kontributin, ndihmësen dhe përkrahjen e saj, janë:

Grupizimi dhe organizimi sa më i mirë dhe i avancuar ekonomik;

Tregtia- biznesi dhe investimet;

Tregtia dhe mbrojtja e ambientit;

Transparenca dhe informimi relevant i qeverive, rrjedhimisht tregtia pa dogana dhe pengesa;

Tregtia – biznesi dhe të drejtat e punës;

Biznesi elektronik.

Vendimet e OBT-së në parim merren me konsensus, ndonëse edhe vota e shumicës ndonjëherë, sipas

rastit dhe nevojës, mund të vehet në funksion, respektivisht në aplikim.

Organet e kryesore të përhershme të OBT-së

OBT – ka pesë organe kryesore të përhershme:

Konferencën ministrore;

Këshillin e përgjithshëm;

Tri këshilla të përhershëm;

Tre Komitete të përhershme; dhe

Administratën.

Konferenca ministrore – përbëhet nga përfaqësuesit e shteteve anëtarëve. Takohet një

herë në dy vjet. Vendosja në te bëhet me konsensus, vetëm përjashtimisht me votim. Çdo

anëtarë, ka një votë, por nëse voton BE, numri i votave të saj është i barabartë me numrin e

vendeve anëtare të Konferencës, të cilat janë edhe anëtare të OBT-së.

Këshilli i përgjithshëm – është organizëm relevant i OBT-së i cili i ushtron punët dhe

funksionet e konferencës ministrore në mes të dy sesioneve të saj. Përbëhet nga

përfaqësuesit e të gjithë anëtarëve. Takohet sipas nevojës. Përheq punëve dhe funksioneve të

konferencës ministrore ky këshill i ushtron edhe punët nga kompetenca e organeve për

zgjidhjen e kontesteve dhe organeve për hulumtimin e politikave tregtare. Këshilli për tregti me

mallra, për tregti me shërbime dhe këshilli për aspekte tregtare të të drejtave në pronësinë

intelektuale, janë këshilla të përhershme të këshillit të përgjithshëm. Këto këshilla themelohen

sipas nevojës dhe bashkëpunojnë edhe me trupa të tjera të karakterit ad hok.

69

OBT ka edhe tri komitete të përhershme të saj, këto komitete janë:

i. Komiteti për tregti dhe zhvillim;

ii. Komiteti për restrikcione pagimore- bilansore; dhe

iii. Komiteti për çështje buxhetore, administrative dhe financiare.

Këto komitete i themelon konferenca ministrore e OBT-së dhe anëtarësimi në to, është i hapur dhe i lirë për

të gjitha shtetet anëtare. Konferenca ministrore e OBT-së, përndryshe ka të drejtë dhe mundësi, që sipas

nevojës, të themelojë edhe komitete të tjera. OBT ka edhe organizmin e saj administrativ- Sekretariatin dhe

Drejtorinë e përgjithshme i cili udhëheq me Sekretariatin e OBT-së. OBT është person juridik relevant, dhe

ndihmon avancimin e tregtisë globale në Botë.

70

F. ORGANIZATAT NDËRKOMBËTARE TË KARAKTERIT JOQEVERITAR

Organizatat ndërkombëtare me karakter joqeveritar kanë vend të rëndësishëm për shkencën e të

drejtës ndërkombëtare. Përkundër FMN, Bankës Botërore etj këto nuk i themelojnë shtetet por tregtarët e

shteteve të ndryshme (asocies moratorium). Janë të rregulluara me të drejtën nacionale të vendeve në të

cilat i kanë selitë por kanë karakter ndërkombëtarë ngase anëtarët janë nga vende të ndryshme. Ndahen

në organizata universe ngase i përfshijnë të gjitha aktivitetet ekonomike (Oda ekonomike ndërkombëtare

në Paris) dhe të veçanta sipas veprimtarive të posaçme (aerotransporti, transporti i mallit, konsalting

inxhinierët etj.).

1) Oda Ekonomike ndërkombëtare (International chamber of commerce) me seli në Paris është

themeluar në vitin 1919. aktualisht ka anëtarë nga më shumë se 130 vende. Kombet e bashkuara

ia kanë dhënë kësaj ode statusin konsultativ të nivelit më të lartë pranë KB ashtu si edhe

agjencioneve të reja të specializuara. Anëtarë janë komitetet nacionale të vendeve anëtare.

Meqë ka numër të madh anëtarësh OEN ka autorizime të formulojë rregulla të afarizmit. Aplikimi i

tyre është i vullnetshëm dhe në shumë raste edhe aplikohen. Këto janë kodifikime private në formë

të rregullave autonome. Shembujt më të rrënjësishëm të rregullave të këtilla janë rregullat

Incoterms (International Commercial Terms) dhe rregullat uniforme e doket për akreditivat

dokumentare. Ka edhe rregulla të arbitrazhit që i aplikon edhe gjyqi i arbitrazhit për shkak të

kualitetit të tyre të lartë. OEN i ka sajuar edhe modelet e njohura të kontratave mbi shitjen

ndërkombëtare të mallrave, mbi agjenturën, mbi distribuimin etj. Përveç tjerash OEN është vendi

ku shqyrtohen çështje të ndryshme të tregtisë dhe investimeve.

Asociacionet e veprimtarive të veçanta

IATA.- asociacioni ndërkombëtarë për aerotransport është organizatë e kompanive ajrore e cila

formulon rregullat për aerotransport. IATA i ka komitetet e veta. Një komitet i veçantë i shqyrton të

gjitha çështjet juridike që kanë të bëjnë me transportin ajror ndërkombëtarë. Aktivitetin e vetë e

ushtron në grupe të veçanta siç është p.sh grupi mbi kushtet transportit, grupi mbi çështjet juridike

të transportit kargo etj.

FIDIC - është organizatë ndërkombëtare e inxhinierëve konsalting e formuar për të mbrojtur

interesat e profesioneve të inxhinierëve konsalting. FIDIC në veçanti është i rrënjësishëm sepse i

ka themeluar modelet e kontratave për ndërtime siç janë, pushtetet e kontratave për kryerjen e

punëve të vitit 1987, kushtet e kontratave për kryerjen e punëve (libri i verdhë) i vitit 1987, kushtet

71

e kontratave mbi ndërtimet sipas sistemit ,,çelësi në dorë” (libri i portokalltë) etj. Në vitin 1999

FIDIC e ka hartuar setin e ri të kontratave me versione të ndryshuara të atyre paraprake.

IMO – (International Maritime organization) është organizatë për komunikacion ndërkombëtarë

detarë dhe për promocion të sigurisë së transportit në det. I ka formuluar masat që duhet ndërmarr

me qëllim të evitimit të mundësisë së shkaktimit të dëmtimit gjatë lundrimit. IMO e ka hartuar

legjislacionin komplet në lëmin e transportit detar duke i përpiluar dhjetëra konventa dhe protokolle

me norma të cilat rregullojnë lëmit e sigurisë së transportit, të ndotjes, përgjegjësive, kompensimin

e dëmit etj.

WIPO (Organizata Botërore për mbrojtjen e pronës intelektuale = World intellectual Property

Organization) mbron të drejtat e krijuesve në tërë botën- të drejtën e autorit. Duke siguruar

stabilitetin e tregut për tregti me prodhime intelektuale, WIPO e avancon tregtinë e këtillë

ndërkombëtare. Kujdeset për më se njëzetenjë kontrata multilaterale të cilat e rregullojnë aspektin

juridik dhe administrativ të pronës intelektuale. Kryesisht i ushtron këto veprimtari;

I unifikon rregullat e legjislacioneve nacionale mbi pronën intelektuale;

Ofron shërbime për mbrojtje ndërkombëtare të pronës intelektuale;

Këmben informacione dhe ofron ndihmë në këtë lëmi për vendet në zhvillim;

Lehtëson zgjedhjen e kontesteve rreth kësaj pune nëpërmes qendrës së vetë të

veçantë të arbitrazhit;

Angazhohet në drejtim të zhvillimit të teknologjisë informative e cila mundëson

mbajtjen dhe shfrytëzimin e të dhënave mbi pronën intelektuale.

72

I. KORPORATAT TRANSNACIONALE / SHUMËKOMBËSHET

1. Nocioni dhe përkufizimi i korporatave transnacionale

Përkundër pranisë relativisht të gjatë të togfjalëshit fillimisht si korporata multinacionale ose

shumëkombëshe e me vonë si korporata transnacionale, në transaksionet biznesore, midis subjekteve të

nduarduarta biznesore, në botë, ende ka dilema, dallime dhe mungesë konsensusi, përkitazi me

legjitimitetin e tyre ekzistencial. Kundërshtarët e tyre si argument fondamental e përmendin dhe e përdorin

faktin e përkatësisë nacionale të këtyre formacioneve biznesore tejet relevante dhe me ndikim. Përcaktimi i

selisë qendrore, reale dhe autentike i këtyre korporatave, merret si një veshtersi tjetër serioze, parësisht

nga shkaku i shtrirjes së tyre të gjerë, nëpër vende të shumta të globit tokësor. Pra faktin tejet relevant dhe

notor per më shumë se një shekull, se korporatat transnacionale ekzistojnë, veprojnë me sukses,

zgjerohen dhe gjithnjë e më tepër zhvillohen, askush tashmë nuk mund ta mohoj.

Mirëpo, përkundër prevalences dominante dhe të pakontestueshme të këtij fakti relevant dhe notor,

vështirësitë e përcaktimit të nocionit “transnacional” dhe definimit të korporatave të tilla, ende nuk janë

tejkaluar. Nocioni transnacional nënkupton shtrirjen e këtyre korporatave mbi dhe jashtë kufijve të shteteve

nacionale të prejardhjes së tyre. Ndërkaq, përkufizimi i plotë i tyre akoma përcillet me dallime josimbolike të

pikëpamjeve të ndryshme të anëtarëve të ndryshëm. Dallimet vijnë kryesisht për shkak të nderduarsisë se

kritereve nga të cilat anëtarët relevantë, nisen kur i definojnë korporatat transnacionale.

Në kuptimin më të gjerë, korporatat transnacionale janë tërësi konglomerative të fuqishme

ekonomike, që përbëhet nga disa pjesë të domiciluara anë e kënd botës.

Sipas një pikëpamje tjetër tregtare, të cilat disponojnë me mjete, kushte, mundësi dhe rrethana e

resurse për sendërtimin e profitit në përmasa botërore- në tregun botëror. Ajo që bie në sy nga përkufizimet

e mësipërme, është gjithsesi mungesa (vijes) qartësisë dalluese në mes të shoqërive tregtare dhe

korporatave transnacionale, ngase edhe shoqëritë tregtare të llojeve të ndryshme zhvillojnë aktivitetet e

tyre biznesore në shumë vende të botës.

Sipas një përkufizimi tjetër, më rekapitulues, multidimensional dhe më gjithëpërfshirës, korporata

transnacionale përfshinë në vete grupacionin e ndërmarrjeve, rrjedhimisht të shoqërive, të cilat veprojnë në

një formë të caktuar në më shumë vende, me ç’rast, pjesët e bashkuara e kanë mbajtur mëvetësinë dhe

subjektivitetin juridik.

2. Historiku i zhvillimit të korporatave transnacionale

Besohet se në lashtësinë e shtresore, dikund rreth 2500 vjet, para epokës së re, tregtarët

summer, kishin njerëzit e tyre, jo vetëm për shitje të mallrave në vendet e tjera, por edhe për detashim,

depozitim dhe pranim të mallrave të tyre. Kjo ecuri është vazhduar edhe nga tregtarët romak e grek, për të

73

arritur shekujt XV, XVI e sidomos XVII, kur shumë firma evropiane nga Anglia, Franca, Danimarka dhe

Gjermania, kishin dërguar përfaqësuesit e tyre tregtar në Amerikë dhe Indi për të zhvilluar aktivitete

biznesore.

Ekzistojnë mendime dhe qëndrime të ndryshme lidhur me korporatat e para transnacionale të

kohës së re. Disa thonë se korporata “Singer” për prodhimin e makinave qepëse ishte e para; të tjerët

mendojnë për standard O, cl; ndërsa të tjerët për Royal Duch- shell. Sidoqoftë, me e rëndësishme se sa

renditja sipas primatit të paraqitjes së tyre, sigurisht që është vet dukuria dhe rëndësia e paraqitjes dhe

veprimtarisë së tyre vazhdimisht të shtuara e të zhvilluara në botë .

Është interesant këtu të përmendet ecuria zhvillimore e korporatës Standard Oil e cila nën veprimin e

fuqishëm të ligjeve anti monopoliste dhe anti trustore të SHBA-ve, por edhe me vendimin e Gjykatës

supreme amerikane të v. 1911., aktiva e saj, do të ndahet në 36 filiale, të cilat e fituan madje edhe entitetin

juridik. Ky veprim i gjykatës ishte një përpjekje për ta shkatërruar monopolin e kësaj corporate. Por pa

sukses Rockfeller-I I parë dhe sidomos i dyti do ta perballojnë këte sfidë; madje do të zgjerohen e

zhvillohen edhe më shumë, duke pasur në dispozicion zhvillimor 200 filiale të mëdha në shumë vende të

botës dhe duke kontrolluar mbi 15% të prodhimit, përpunimit dhe qarkullimit të naftës dhe duke poseduar

me 20% të flotës tankeriste për transportin e derivateve të naftës.

Tepër specifike dhe interesante është rasti i korporatës amerikane ITT e cila për shkak të

veprimtarisë së saj po ashtu specifike e karakteristike në shumë vende të botës, është bërë shembull me

eklatant I një korporate deformuese dhe ka ndikuar keq në famën negative edhe të korporatave të tjera

relevante e të njohura të shekullit XIX e XX. ITT-ja është themeluar në vitet e 60-ta dhe vetëm deri në vitin

1969, në 93 vende ka zhvilluar 331 korporata, gjegjësisht kompani të bashkangjitura ose të integruara në

93 vende të botës dhe rreth 708 filiale me reparte prodhuese në 27 vende e me kompani në 70 vende të

ndryshme. Këto kompani dhe filialet e tyre kanë afruar një asortiman të gjerë prodhimesh ose shërbimesh

nga elektronika, telekomunikimet, farmaceutika, kozmetika, ushqimet, sigurimet etj.

Mjetet moderne të informimit të cilat ITT-ja i prodhonte u bënë instrumente adapte për keqpërdorime të

ndryshme, aktivitete mallverzuese, ndërhyrje politike, intriga, shantazhe, shpiunime dhe operacione të tjera

të ngjajshme. Kjo korporatë, kishte furnizuar me armë Hitlerin dhe nacistët në njërën anë, por edhe aleatët

në anën tjetër. Për më tepër, njëri nga perfaqsuesit e kësaj kompanie e zhvilloi njërin nga shërbimet

informative me efikase private e cila ishte në lidhje të ngushtë me CIA-në. Perveq ITT-së, IBM-it;

Westinghause; Texaco, kishte edhe shumë e shumë korporata të tjera amerikane dhe evropiane të

hershme, relevante, të mëdha, me zhvillim dhe efekte zhvillimore, të cilat me punën dhe veprimtarinë e tyre

e shënuan fondin e shek. XIX dhe shek XX. Këto kompani kryesisht amerikane, do të zhvillohen e

zgjerohen me kohë edhe në Evropë e më gjerë për tu bërë mbi 200 sosh të mëdha e të njohura, sidomos

pas luftës së dytë botërore e deri me sot. Janë të njohura nga kjo kohë edhe korporata gjermane të

Volksvagenit, Thyssen-it, Fiati Italian, Nippan Steal Yawata, Fudi japonezë etj.

74

3. Disa nga specifikat kryesore e të përbashkëta të korporatave transnacionale:

o Korporatat e para TU themelohen në SHBA në shekullin XIX, pastaj në Angli dhe Evropë;

o Shumë korporata karakterizohen me zhvillime të hovshme, shpeshherë me shumë se sat ë hyrat

nacionale të disa shteteve të zhvilluara e shumë të zhvilluara;

o Shtohet ndikimi reciprok i KTN dhe bashkësive regjionale ekonomike, sidomos organizatave

regjionale ndërkombëtare;

o Paraqitja e hovshme dhe avancimi dinamik i KTN-ve, do të shkaktojë dukurinë e dominimin e të

ashtuquajturit “kapitalizëm anacional”;

o Fenomeni i KTN-se do të shkaktojë edhe disa tronditje politike dhe eskalacionin e formave dhe

modaliteteve të caktuara të sjelljeve “pirateske”;

o Fuqizimi i KTN-ve do të përcillet me një ecuri intenzive zhvillimore të legjislacioneve antitrustore,

rrjedhimisht me harmonizimin dhe unifikimin gjithnjë e më të madh të legjislacioneve nacionale të

ndërlidhura me regjimin e doganave, politikave fiskale etj;

Në ndërkohë, në zhvillim e sipër, do të shtohen nevojat dhe aktivitetet e sinkronizuara për rregullim-

(normim) ndërkombëtar të sjelljeve dhe veprimeve të KTN-ve. Kjo do të ndodhë nder të tjera edhe me

formimin e organizatave të veçanta të OKB-së siç janë: UNTCTC (UN centre on Transnational

Corporations) dhe te Komisionit të veçantë për korporatat transnacionale (Commision on transnational

Corporations) ; si dhe puna në kodeksin e sjelljes së KTN-ve Brenda kornizave te Keshillit ekonomik e

social dhe të komisionit të KTN- ve.

Në këtë kontekst, vlen të përmendet në mënyrë të veçantë aktiviteti ndërkombëtar 30 vjeçar në suaza të

GATT-it, përmes 28 marrëveshjeve multilaterale të raundit të Urugvajit, të miratuara në mbledhjen

ministrore të prillit të v. 1994 në Marakesh e të cilat hyjnë në fuqi me 1. 1. 1995., etj.

4. Veçoritë kryesore të KTN-se janë:

Në parim janë grupacione të organizatave të cilat përbëhen nga një numër i madh i pjesëve;

Këto grupacione më së shpeshti paraqiten te organizuara në forma të caktuara organizative (si truste,

holdingje, kartele dhe /ose koncerne);

Këto grupacione e sigurojnë dhe legalizojnë aktivitetin e tyre afarist- biznesor në shumë vende;

Secila pjesë e grupacionit e mbanë (e ruan) entitetin e saj juridik;

Cilësinë e personit juridik, pjesët e grupacionit i fitojnë në bazë të regjistrimit, në bazë të dispozitave ligjore

të vendit në të cilin e kanë selinë; dhe

Tërësia e ka selinë e saj në qendrën- ku edhe merren të gjitha vendimet relevante dhe nga e cila qendër

“buron” vartësia ekonomike dhe juridike e ndërmarrjeve, shoqërive dhe filialeve.

75

5. Llojet e korporatave transnacionale

Korporatat transnacionale ndahen në lloje të ndryshme, pikërisht duke u bazuar në kritere dhe

veçori të ndryshme.

Kriteri i parë- mund të jetë ndarja e tyre bazuar në llojin e veprimtarisë të KTN-së. Këto veprimtari

apo fusha mund të jenë nga më të ndryshmet si: bujqësia, industria, shërbimet, xehetaria etj.

Kriteri i dytë i KTN-ve, ka të bëj me formën organizative dhe funksionale të tyre,pra të korporatave

transnacionale.

Këto forma janë:

KTN-et në formë të trusteve

a. Trustet janë shoqata (bashkime) të veçanta, te fuqishme të kapitalit, në të cilat aksionarët,

me marrëveshje i bartin në trustis-in, ang. trustees (një si titullar kryesor i trustit) të drejtën

e tyre të votës me letrat e tyre me vlerë,në zëvendësim për certifikatat e pjesëmarrjes në

letrat e reja të përbashkëta me vlerë, të cilat gjinden në duart e trustees. Në fakt, trustet

krijohen me bartjen e të drejtës së udhëheqjes me organizatën rrjedhimisht shoqërinë,

ndërmarrjen, e jo me bartjen e së drejtës së pronësisë në letrat me vlerë.

Formë më shpesh e pranishme sot e trusteve aktualisht është Holdingu. Kjo formë e

trusteve është shfaqur si shmangie pasojave të ligjeve antitrustore. Kjo është në të vërtetë

shoqëri aksionare, në të cilën në vend me marrëveshje, bashkimi bëhet apo realizohet me

aksione.

Trustet më tutje, janë bashkime të veçanta e të fuqishme me veçori të caktuara në

përputhje me të drejtën dhe ekonominë e vendeve në të cilat themelohen. Trustet e tilla në

të vërtetë janë asociacione komplekse të kapitalit, të krijuara me marrëveshje të

aksionarëve të shoqërive të të ndryshme që i bartin në trustees të drejtat e tyre të votës,

me letrat e tyre me vlerë në këmbim të certifikatës së pjesëmarrjes në letra të reja me

vlerë, që gjinden të trustees. Si një modalitet i trusteve, që i shmanget pasojave të ligjeve

antitrustore jo rrallë paraqitet holdingu. Këto holdingje, në fakt janë shoqëri aksionare, të

cilat I substituojnë efektet e shoqërive të anëtarësuara me efektet pa të drejtë vote ose të

votës së pjesërishme. Në vend të marrëveshjes, bashkimi te këto forma trustore,

realizohet me aksione.

b. KTN-et si koncerne- janë shoqëri të mvetsishme juridiko-civile, të cilat përbëhen nga disa

shoqëri me administratë të përbashkët. Kryesisht krijohen me shkapërderdhjen – shtrirjen

(degëzimin) e një shoqërie amë në më shumë shoqëri të anëtarësuar. Degëzimi bëhet në

dy mënyra:

76

shoqëria amë krijon një ose më shumë shoqëri (filiale) të reja, që i përgjigjen

kësaj. Pra kështu zhvillohet procesi i filializimit të shoqërisë.

Një shoqëri ekzistuese i nënshtrohet një tjetre më të madhe- amzës (adoptimi i

shoqërisë. Koncernet drejtojnë kapitalin dhe vendosin për shoqëritë e

anëtarësuara. Te koncernet shpesh ekziston përqendrimi i mundësive të mëdha

ekonomike në duar të individëve ose grupeve të vogla. Kështu ka ndodhur osh.

Me Standard Oil Company, e cila kishte mbi 500 sipërmarrje në 52 vende, me

kapital prej 20 miliardë dollarë.

c) KTN-ët si kartele

Kartelet janë organizata (shoqata) biznesore, të cilat krijohen me kontratë me qëllim të ndikimit

monopolistik në prodhimin dhe plasmanin e mallrave. Kontrata në mes të firmave apo kompanive të

caktuara, anëtare të grupacionit të caktuar, për të dominuar në treg, përmes monopolizimit; përkatësisht

rritjes së çmimeve të produkteve të ndërmarrjeve apo kompanive anëtare të karteleve.

Funksionet apo qëllimet kryesore të karteleve janë:

o Përjashtimi (eliminimi) i konkurrencës së lirë,

o Barazimi (njëjtësimi) i kushteve të shitjes, prodhimit dhe furnizimit, dhe

o Racionalizimi i prodhimit.

Pikërisht për shkak të qëllimeve a funksioneve të mësipërme kartelet edhe mbyllen ose ndalohen. Prandaj

ato modifikojnë organizimin e tyre për të shpëtuar nga ndalesat eventuale.

77

TEMA TE VECANTA

BURSA SI INSTITUCION (angl. Exchange, gjerm. Borse, Dr. Bourse)

1. Kuptimi, përkufizimi dhe ecuria zhvillimore e bursës

Bursa është institucion I tregut financiar, në të cilën, ndërmjetësuesit e autorizuar të bursës, në përputhje me rregullat

paraprakisht të njohura tregtojnë me materiale të standardizuara të tregut; ndërsa çmimet formohen në varshmëri

nga oferta dhe kërkesa. Bursa në tekstin e mëtejmë (B), është ambient zyrtar, në të cilin bëhet shitblerja e llojeve të

caktuara të mallrave, veçoritë dhe karakteristikat e të cilave janë të mirënjohura dhe sasitë e të cilave mallra, janë

objekt këmbimi. Mallrat që këmbehen në bursë, nuk gjinden në ambientin zyrtar të këmbimit. Për organizimin e

bursës dhe për zhvillimin e aktiviteteve dhe punëve bursore ekzistojnë dispozita të veçanta dhe uzansa.

Bursa pra” është vend i institucionalizuar i këmbimit, në të cilin, pjesëmarrësit e caktuar kryejnë transaksione me letra

me vlerë, me qëllim që të realizojnë fitim”. Përkufizimi I mësipërm jep dorë për diferencimin e bursës, si themelatë

dhe vend I institucionalizuar I këmbimit nga tregu I LV., Tregjet e letrave me vlerë nuk janë gjithherë të

institucionalizuara dhe ngërthejnë në vete shtrirje dhe domethënie kuptimore – nacionale, dukshëm më të gjerë se sa

bursa, rrjedhimisht mund të mbulojnë më shumë bursa, në disa shtete të botës. Jo rrallë ndodhë që në suazat

organizative, funksionale, hapësinore dhe institucionale të një burse të ekzistojnë dhe zhvillohen më shumë

segmente të tregjeve diferente. Shembull konkret dhe ilustrativ është Bursa e Nju Jorkut (NYSE – Neë Yorle Stock

Exchange) e cila I ka të listuara edhe tregjet e obligacioneve (Bond Markets edhe tregjet e aksioneve (Equity

Markets) edhe tregjet e tjera. Mirëpo as kjo bursë,që është bursa e fuqishme në botë, nuk e mbulon asnjë treg në

tërësi.

Prejardhja e emrit (nocionit) bursë nuk dihet me saktësi te plote. Disa mendojnë se prejardhja e bursës (pra

emërtimit te saj) vjen nga “Bourse de Paris” (shqip.Burs de Pari), vendtregtorës nacionale të aksioneve në Francë.

Te tjerët konsiderojnë se bursa e ka marr këtë emër, me përzierjen e mbiemrit të një tregtari belg z. Van de Burse

nga shekulli XVI-të, me fjalën latine Bursa. Në lokale të veçanta fillimisht nëpër qytetet e Flandrisë e të Burgundisë,

më vonë edhe në qytete të tjera gjithandej Evropës, tregtarët janë takuar në ambiente të caktuara për të këmbyer,

tregtuar, barazuar llogaritë etj. Kështu që me kohë, mjaftë shpejtë, bursat do të zhvillojnë aktivitetet e tyre dhe të

afirmohen si vendkëmbime serioze edhe me peshë e rëndësi ndërlokale e ndërshtetërore. Një bursë e tillë e para e

karakterit ndërshtetëror, në vitin e largët 1531 do të themelohet në Antverpen, për tu pasuruar më pas edhe me

shumë të tjera në vende të ndryshme të Evropës dhe botës. Bursat me qenësinë e tyre institucionale dhe

funksionale, objektivisht I shërbejnë unifikimit kohor, hapësinor, tashmë edhe virtual të aktiviteteve, veprimeve dhe

punëve këmbimore tregtare – biznesore, me të cilat ato (bursat), në përputhje me ligjet e vendit, uzansat dhe

marrëveshjet e instituara e të akorduara ndërkombëtare, merren.

Në bursa përcaktohen qartë rregullat dhe uzusët e tregtimit, pjesëmarrësit në transaksionet e tyre si dhe

objekti I tregtimit – Biznesit. Rregullat janë të natyrës ligjore (imperative ose kogjente) dhe nënligjore. Pjesëmarrësit

janë personat juridik dhe fizik të cilët nën kondita të caktuara regulative, mund të jenë anëtarë të bursave ose pjesë e

aktiviteteve të tyre biznesore; ndërsa objekti I aktiviteteve dhe veprimtarisë bursore, mund të jenë:

78

Mallrat;

Shërbimet;

Mjetet monetare; dhe LV., që gjinden në listingun e bursës.

2. Llojet e bursave

Në bursa tregtohet me mall efektiv. Sipas objektit të tregtimit bursat ndahen në:

Bursa efektive (efekte);

Bursa të mallrave dhe

Bursa të përziera (mikste).

Në të parat biznesi zhvillohet me LV. Me deviza dhe me derivate financiare.

Në të dytat tregtohet me mallra, ndërsa

Në të tretat edhe me produktet e para edhe me të dytat (1+2=3).

Një tjetër qasje klasifikuese e bursave, ato I kategorizon në:

Bursat në të cilat tregtohet me mallra dhe me shërbime – (bursat e mallrave ose produkteve dhe bursa e

shërbimeve);

Bursa në të cilat tregtohet me mjete nacionale dhe devizore në formë parash;

Bursat në të cilat tregtohet me LV (bursat e letrave me vlerë).

Sipas një këndvështrimi të tretë, bursat ndahen edhe në bursat:

- si institucione të organizuara dhe

- si institucione të paorganizuara – tregjet përkrye pulti (OTC –over-the-counter markets).

Bursat sipas mënyrës së organizimit të tyre, përkatësisht sipas sistemit të tregtimit me LV.

Aktualisht në botë janë konsoliduar dy modalitete bazike të tregtimit me LV.

E para – me thirrje të zëshme të brokerave në dysheme apo në kat të Bursës (Open Out Cry) dhe forma

tjetër më elegante,;

E dyta – nëpërmjet të tregtisë kompjutorike (ndërmjet agjentëve të bursave, të lidhur ndërmjet vedi), që

është më e avancuar, me operabile dhe shumë më efektive.

79

3. Karakteristikat dhe veçoritë e punës së bursave

Ndër karakteristikat dhe veçoritë themelore të bursave janë:

Aktiviteti I pjesëmarrësve, në bursë është I ndërlidhur me një hapësirë të caktuar dhe instrumente të caktuara;

Objekti I biznesit (tregtimi) në bursë gjithnjë duhet të jetë I tipizuar dhe I standardizuar;

Mungesa e objektit të tregtimit nga vendi I tregtimit 9bursa);

Rregullat e tregtimit – biznesit në bursë e kanë funksionin e dyfishtë – që të sigurojnë standardizimin gjithnjë e më

detal të objektit dhe rregullave të biznesit, sipas të cilave bëhet qarkullimi; si dhe që të ofrojnë mbrojtje të gjithë

pjesëmarrësve në qarkullim,përkimisht tregtim, pa dallim.

Mbrojtja e pjesëmarrësve nga rreziqet e tregut, është një veçori tjetër e bursave; por edhe arsyeja parësore e

themelimit zanafillor të bursave dhe zhvillimit të tyre tejet dinamik dhe perspektivë, sot dhe në të ardhmen.

4. Organizimi dhe funksionimi i bursave

4.1. Modelet e organizimit dhe funkcionimit të bursave

Nder komponentët relevante të afarizmit , punës dhe veprimtarisë së bursave pa mëdyshje është edhe shitblerja e

LV. Në bursa bëhet shitblerja e LV afatgjata dhe të karakterit kapital, shitja e parë e të cilave, në parim bëhet

drejtpërsëdrejti ose në tregun e kapitalit të bursave. Për dallim nga tregu I bursave, në tregun jobursor, tregtohet me

të gjitha letrat, do të thotë edhe me efektet e emetuara port ë përgjithshme. Pjesëmarrësit në biznesin jashtëbursor

janë: bankat, dilerët e të tjerë, të cilët nuk shesin as blejnë për llogari të tyre dhe as nga portofoli I tyre. Biznesi

jashtë bursor në tregun e kapitalit zhvillohet jashtë lokaleve zyrtare të destinuara për afarizëm bursor; që do të thotë

biznesi mund të zhvillohet edhe në ndonjë lokal apo hapësirë tjetër të bursës. Bursa e LV afatgjata (efektive) është

treg I organizuar dhe I rregulluar sekondar I LV.

Dallohen 3 (tri) modele kryesore të bursës:

4.2. Modeli anglez (anglo sakson) – me ndikim të parëndësishëm të shtetit. Bankat dhe organizatat e

institucionit e tjera të shtetit,sipas këtij modeli, nuk mund të jenë anëtarë të bursës. Numri I anëtarëve është fiks,

ndërsa pranimi I anëtarëve të rijnë bëhet me opsion. Bursat I kanë organet e tyre drejtuese. Këto organe kanë

emërtime të ndryshme, si p.sh. Pleqësi, Këshill ose bord, Këshilli I guvernatorëve etj. Emërtimet e përmendura, kanë

të bëjnë me organet ekzekutive (menaxhuese, drejtuese, udhëheqëse). Pikërisht organet në fjalë, udhëheqin me

punët e bursave. Prijësi I këtyre organeve (kryetari) zgjidhet nga anëtarët e tyre (p.sh. Këshilli I guvernatorëve nga

anëtarët e tij në procedurë të caktuar e zgjedhë kryetarin e vetë). Anëtarët e udhëheqjes (drejtësisë) së Bursës, nuk

bën që të merren me punët e bursës, as që të jenë në të njëjtën kohë nga subjektet biznesore, që janë anëtare të

bursës. Si I çdo subjekti biznesor, qëllimi I veprimtarisë dhe biznesit të bursave, është fitimi.

4.3. Modeli frëng ose kontinental – Sipas këtij modeli B. themelohen me ligj dhe punojnë nën mbikëqyrjen

e drejtpërdrejtë të shtetit. Numri I anëtarëve të B., nuk është fiks. Me bursat udhëheqë organi, anëtarët e të cilit I

80

cakton shteti. Bankat sipas këtij modeli, nuk mund të jenë anëtarë të bursës. Synimi kryesor I themelimit, punës dhe

ekzistimit të B. edhe të ky model,është po ashtu krijimi I profilit (fitimit).

4.4. Modeli I përzier (miks) – paraqet kombinimin-bashkëdyzimin e modelit të parë dhe të dytë. Sipas këtij

modeli bursat I themelon , I drejton dhe udhëheqë me to shteti. Anëtarë të Bursës mund të jenë bankat dhe

institucionet e tjera financiare. Numri I anëtarëve të Bursës nuk është I kufizuar. Pranimin e anëtarëve të rinj, për më

tepër e bëjnë bankat. Qëllimi I biznesit të Bursave, nuk është krijimi I profitit vetanak, ngase shpenzimet e Bursës

mbulohen, me kuotizimin e bankës.

4.5. Pjesëmarrës në aktivitetet bursore janë të shumtë dhe specifik për nga vecoritë e tyre

Ata janë: blerësit-investitorët në LV; ndërmjetësuesit – subjektët biznesore (ndërmarrjet) LV të të cilave janë në

listingun e bursës dhe ndërmjetësuesit – (dilerët dhe brokerat).

Të shohim në vijim se kush dhe çka janë dilerët dhe çka janë brokerat?

Dilerët – paraqiten si ndërmjetësues burësor (në bursa), por edhe si shitës me pakicë të

autorizuar për qarkullimin e markave (vurratave) të caktuara të prodhimeve. Dilerët janë njëra nga

kategoritë më të rëndësishme të lojërave” (subjekteve-aktorëve) të autorizuar në bursa. Në bursa

ata veprojnë si principalë (kryesor, autonom) që do të thotë tregojnë në emër dhe llogari të tyre.

Kjo do të thotë se janë plotësisht autonom, por edhe se vetë I bartin rreziqet eventuale. Kur klientët

blejnë nga dilerët, aktiven e marrin (fitojnë) nga portfolio I vetë dilerit.

Dileri është ndërmjetës financiar jobankar. Dileri është ndërmjetës financiar I cili hynë në

marrëdhënie shitblerje me blerësin ose me shitësin dhe I cili për llogari të vetë, I pranon dhe I

kryen të gjitha detyrimet, të drejtat, rreziqet dhe përgjegjësitë nga kontrata e shitblerjes. Pra, dilerët

në tregun bursor kanë pozitë dhe përgjegjësi specifike.

Brokerat – thënë më së thjeshti, janë ndërmjetës bursor, të cilëve klientët e interesuar iu drejtohen

kur dëshirojnë të blejnë ose të shesin LV. Ndërmjetësuesit burësor, ndërkaq janë personat juridik

(+ fizik?) të cilët kanë leje për qasje në bursë dhe janë të autorizuar, që të lidhin punë bursore,

sikurse blerësit dhe shitësit dhe për atë punë, marrin provizionin (brokerazhën) e tyre, në % e cila

zbritet me, me rritjen e vlerës së transaksioneve. Si ndërmjetës bursorë, brokerët kanë leje për

qasje në bursa dhe janë të autorizuar që të lidhin punë bursore si blerësit ose shitësit. Punët I

ushtrojnë në emër të vetë e për llogari të huaj (të urdhërdhënësit). Brokerët si ndërmjetës, nuk

bartin rrezik, as nuk mund të japin garancinë, për ecurinë përfundimtare të punës. Ata punojnë me

ndërmjetësit e tjerë të autorizuar, ndërsa objekt I punës (tregimit) të tyre, mund të jenë vetëm

mallrat dhe LV, të cilat zyrtarisht janë të regjistruara në bursë. Brokerat janë specialistë,

profesionistë dhe mjeshtër të punës së tyre. Në zhvillimet e sotme rapide e të hovshme biznesore,

respektivisht në tregun bashkëkohor nacional dhe global ekzistojnë shumë forma të forta, të

njohura e të specializuara, që merren me punët dilero-brokere. Këto subjekte biznesore, janë

institucione financiare ndërmjetësuese, të cilat në tregtimin e LV, paraqiten, në emër të vet dhe

llogari të huaj (të klientëve të tyre) - (komisionarëve) ose në emër dhe llogari të klientëve të tyre

81

(përfaqësuesit). Firmat e sipërpërmendura kryejnë punë të caktuara profesionale, specifike dhe të

specializuara për to.

Punët kryesore që kryejnë firmat e brokerave si shtëpi ndërmjetësuese janë:

tregtimi me instrumentet financiare;

veprimtaria në tregun primar;

hartimi I analizave dhe ofrimi I shërbimeve këshillëdhënëse;

pagesa e dividendës dhe kuponëve të kamatave;

përfaqshmi I klientëve në kuvendin e aksionarëve.

ruajtja e LV.;

udhëheqja e portofolit të LV për llogari të shfrytëzuesit të shërbimeve;

ofrimi i shërbimeve të tregtimit me kredi;

huazimi I LV, etj.

Dilerët dhe brokerat, si dhe firmat e tyre, krijojnë tregun e dilerëve dhe të brokerave, në të cilin zhvillohen aktivitetet

specifike dhe të rëndësishme.

Tregu i brokerave (si i mëvetësishëm)

është treg i ndërmjetësimeve;

I përshtatshëm për tregtimin e LV;

transaktorët vetë i kërkojnë klientët (kontrapartët) e tyre, për ta harmonizuar ofertën dhe kërkesën;

punojnë për provizion – në emër të huaj dhe llogari të huaj;

janë mirë të informuar lidhur me tendencat dhe ecuritë e tregjeve financiare

ofrojnë shërbime të ndryshme (hulumtimin e trendëve në tregun financiar, udhëheqja me mjetet,

respektivisht pasurinë, këshillat mbi investimet – investitorëve, kryerja e urdhrave, llogaritja

(clearing);

90% të fitimeve I realizojnë duke I përfaqësuar investitorët institucional;

nuk mund të garantojnë që urdhëri I komitentit do të ekzekutohet.

Tregu i dilerëve – (veqoritë e tij)

Investitorëve ju mundëson shitblerjes e LV nga dilerët, përkatësisht nga rezervat e tyre;

Dilerët punojnë në emër të tyre dhe në llogari të tyre, përfitojnë në dallim të çmimit;

Dilerët investojnë në LV., për të cilat janë të sigurtë se do të mund ti stërshesin;

Vazhdimisht I shpallin “bid” dhe “ask” çmimet ;

Ofrojnë qasje të drejtpërdrejtë çdo subjekti, I cili shet dhe blenë, si dhe çdo LV e cila e ka gjetur dilerin e

vetë-market makers-in. Si derivate I tregut të brokerave, është paraqitur dhe zhvilluar edhe tregu I aukcionit

Ky treg karakterizohet me nderlidhshmerinë që ka me bursën, si institucioni më I rëndësishëm për aukcione; është

treg me komentim të madh të ofertës dhe kërkesës, si dhe me negociata të centralizuara e të koncentruara;

transaksionet në te I zhvillojnë vetëm ndërmjetësit e autorizuar; është derivate I tregut te brokerave, në të është I

fiksuar tregu I arit – N.M. Rotschild E Soros; prioriteti rigoroz I çmimeve gjatë tregtimit etj. Mbikëqyrjen e punës së

82

shtëpive të brokerave dhe dilerëve, duhet ta bëjnë agjencionet për mbikëqyrjen e shërbimeve financiare. Pa dallim

nga modeli të cilit I përket bursa I ka organet e saj të: Udhëheqjes; Komisionin për regjistrimin e emisionit të

efekteve, me të cilat tregtohet; Shoqatën e brokerave të bursës;

Punët bursore

Si në çdo institucion financiar dhe përgjithësisht, edhe në bursa kryhen punë të rëndësishme, jo vetëm për

palët pjesëmarrëse në transaksionet bursore, por edhe për mbarë ekonominë dhe shoqërinë e një vendi. Punët e

bursave konsistojnë në shitblerjen e LV., valutave dhe mallrave. Punët bursore lidhen në mes të subjekteve

biznesore, ose përmes përfaqësuesve të tyre.

Punët bursore që nga aspekti kohor kryhen në bursa, janë:

- Punët e shpejta, të menjëhershme ose prompte dhe

- Punët terminare (afatore) ose që kryhen në interval më të gjatë kohor.

A. Punët e shpejta (prompte) që janë ato që duhet të kryhen menjëherë, pa vonesë; gjatë ditës ose më së

voni 3-5 ditë pas nënshkrimit të kontratës së shitblerjes. Këto punë janë më të thjeshta, reale, pa komplikime e

stergjatje, që kushtojnë, pa rreziqe dhe evitojnë spekulimet eventuale.

B. Të punët terminore (afatore) çasti I kryerjes, rrjedhimisht përfundimit të punës bursore lehet për më

vonë. Pra pas kalimit të një distance kohore (nga data e lidhjes së punës deri në datën e përfundimit të saj. Këto

punë bursore rendomë edhe përcillen ose mund të përcillen me rreziqe e probleme të natyrave të ndryshme

spekulative. P.sh. Me rritjen ose zbritjen e kurseve etj. Kjo mund të ndodhë edhe për shkak të intervalit kohor

fleksibil. Pra më I gjatë se te punët promte. Kështu që në këtë ndërkohë deri në përmbylljen e transaksionit në bursë,

mund të ndodhin tentative abuzive veçmas me lekundjet e vlerave (kurseve ) valutore. Në këtë mënyrë në treg janë

identifikuar dhe bërë të njohur keqpërdoruesit apo manipulantët e tillë, që quhen Hasistë (fr. Haussier) dhe Besistë

(fr. Bossier).

Hasistët - merren me blerjen dhe spekulojnë me kohën, duke pritur rritjen e kursit të valutës

gjegjëse; në mënyrë që LV më shtrenjtë ti shes.

Besistët -, ndërkaq shesin (presin që para furnizimit me LV, kursi I valutës gjegjëse, do të jetë më

I ulët, në mënyrë që më pakë të paguaj kërkesën)LV terminare. Pra, qëllimet e veprimeve

spekulative të këtyre subjekteve, janë përfitimet nga dallimet e kurseve valutore, në mes të datës

kontraktuese dhe realizuese të kontratës në bursë.

Punët bursore sipas objektit transakcional, mund të klasifikohen në:

- Të mallrave (ku tregtohen mallrat) dhe

- Të efekteve (ku tregtohen LV afatgjata).

Përkundër rolit dhe rëndësisë së pakontestueshme të Bursave, për avancimin e mëtejmë dhe lehtësimin në ecuritë

aq dinamike të qarkullimit të mallrave, parave dhe kapitalit edhe në përmasa globale, pjesëmarrësit tanë gjithnjë

83

duhet të jenë të vëmendshëm e të vetëdijshëm për rreziqet potenciale. Pra, duhet të jesh në tregun e vërtetë, anën e

vërtetë dhe në kohën e duhur, për të fituar.

Tregjet devizore

Tregu devizor është nder tregjet më të mëdha e më likuide në botë. Në këtë treg transaksionet biznesore

me valutat dominuese aktualisht (Dollarin amerikan, Euron, Jenin dhe Frangun zviceran që shërben si valutë reverse

dhe për mbulimet tek spekulimet (hedging) zhvillohet, prej orës 0 deri në orën 24 në tërë globin.

Pjesëmarrës parësor dhe më frekuent në këtë treg devizash janë bankat afariste (komerciale) pastaj fondet

dhe firmat e brokerave.

Tregu devizor zhvillohet nëpërmjet transaksioneve të ndryshme telefonike dhe kompjuterike. Pra është treg

elektronik, që zhvillohet përkrye pultit (OTC –over – the- conter markets), pra pa vend të caktuar, siç është bursa.

Me saktësisht ky treg zhvillohet në mënyrë jashtë institucionale ose edhe virtuale. Zhvillohet shpejtë (Brenda

minutave e sekondave dhe përmes rrufesë elektrike.

Për të ditur se me çfarë çmimi ta blejnë apo ta shesin valutën e jashtme , dilerët devizor duhet pa pra ti

përcjellin transaksionet dhe çmimet e publikuara të pjesëmarrësve të tjerë në treg. Këto të dhëna gjinden në

monitorët dhe buletinet ditorë të bankave ose edhe të rrjetave të mëdha financiare informative, me famë botërore, siç

janë Bloamberg (Blumberg), Reuters (Rijters), Daë Janes (Dou Gjons), Telerate etj. Pas mbylljes së transaksionit

përkatës, çmimi dhe vëllimi I tij gati njëkohësisht shpallet në të gjitha ekranet e dilerëve në botë.

Tipet bazike të transaksioneve devizore janë:

Transaksionet spot;

Transaksionet forward; dhe

Transaksionet swap.

1. Transakcionet spot – janë ato të cilat, tek të cilat çmimi i njërës valutë në termine (kurs) të valutës tjeter –

kontraktohet në ditën e transaksionit, kurse dorëzimi (këmbimi, nivelizimi) I valutës, bëhet, po të njëjtën ditë

të punës ose më së voni, dy ditë pas.

2. Te transaksionet forward, çmimi i një valute, kontraktohet, në ditën e transaksionit, ndersa barazimi dhe

dorëzimi real bëhet vetëm në të ardhmen. Ky prolongim mund të zgjasë nga 2-3 javë deri 12 muaj.

3. Transaksionet Swap janë transaksione, në të cilat valuta e huaj shitët ashtu që, menjëherë, në mënyrë

simultane, përgjigjet në stërshitjen e saj, për një datë saktësisht të caktuar në të ardhmen. Pra swap (svap-i)

është kontratë mbi shitblerjen prompte dhe terminore, në të njëjtën kohë.

84

Fondet investive (investuese)

Janë organizata, asociacione apo firma specifike, që themelohen me qëllim të tubimit të mjeteve nga

anëtarët e vetë (investitorët, të cilët pas saj I investojnë drejtpërsëdrejti, me letra vendore me vlerë, instrumente

financiare apo patundshmëri.

Fondet investive dallojnë nga investimet e tjera. Ndonëse merren si instrumente apo mekanizma investues,

vetvetiu nuk janë LV. Këto Fonde mund të emetojnë LV, mund të tregtojnë me to, por nuk janë letra të themi

autentike me vlerë. Këto fonde janë grupe të menaxhuara profesionale të LV; të organizuara si një portofol apo më

shumë sish. Kur investitori investon në fond, ai nuk investon në një letër të veçantë me vlerë, të cilën e mbanë fondi,

por investon, në të gjitha se bashku, kryesisht ashtu që (qoftë edhe me aksion) e blen pjesëmarrjen në fond, për ta

fituar në këtë të drejtën indirekte të pronësisë në fund dhe portofolin e tij.

Bazuar në përvojat e tregjeve financiare amerikane, si dhe në raportet e bursës mbi fondet investuese, këto

fonde, mund të ndahen në tri grupe themelore:

Fondet e ndërsjella ( shembull tipik janë Mutual Funds);

Trustet unike investuese (unik investment trusts) dhe

Fondet e ndryshme të specializuara, investuese (fondet për mbulim (Hedge Funds) Ekzistojnë edhe fondet

e ashtuquajtura për arbitrazhe dhe për blerje të ndërmarrjeve).

Fondet e ndërsjella (që mund të jenë të tipit të hapur apo të mbyllur), janë ndërmarrje investive, që I mbledhin mjetet

e investitorëve, me shitjen e aksioneve të veta në letra të ndryshme me vlerë, tipi I të cilave I përgjigjet”filozofisë dhe

planit investues” të këtyre fondeve. Ekzistojnë edhe lloje e nënlloje të tjera të fondeve investive, veçmas në traditën

biznesore amerikane. Ato janë:

Fondet hibride apo të balancuara (hybrid Funds) (janë f. kombinuese); dhe

Fondet ndërkombëtare, globale (international/ global funds) – janë fonde që mjetet e veta I investojnë në

letra të ndryshme ndërkombëtare me vlerë (në aksione, obligacione)etj.

Çdo fond, përveç planit zhvillimor i ka edhe qëllimet e veta investuese.

Qëllimi i parë i tyre është: rritja agresive;

Qëllimi i dytë është: rritja;

Qëllimi I tretë është rritja dhe të ardhurat ( angl.groëth and income) dhe

Qëllimi I katërt është: të ardhurat (income).

. Derivatët dhe inovacionet financiare

dinamika marramendëse e zhvillimeve në tregjet financiare, si në nivel nacional edhe atë ndërkombëtar, pastaj

globalizimi dhe de rregullimi I tregjeve ndërkombëtare financiare, sidomos në këto 15 vitet e fundit kanë nxjerr në

pah dhe aplikim, një varg të tërë të instrumenteve dhe prodhimeve (produkteve) financiare, që ndryshe quhen

derivate ose inovacione financiare (angl. Financial derivaties on innovations)

Nga të gjitha derivatet dhe inovacionet financiare marrin për shembull: kontratat dhe opsionet futurës.

85

Kontratat futurës (instrumentet futurës) janë kontrata që lidhen në mes të blerësve dhe shitësve. Për blerjen ,

shitjen e letrës së caktuar me vlerë apo të mallit në një ditë të caktuar në të ardhmen, sipas çmimit I cili mund të

caktohet në momentin e shitjes. Të kjo kontratë pra shitësi detyrohet që ta kryej dorëzimin e akorduar të mallit në të

ardhmen, ndërsa blerësi detyrohet që ta pranojë atë. Në kontratë specifikohet lloji I mallit (valutat, LV), çmimi dhe

afatet e dorëzimit, si dhe në vartësi nga vendi, përkatësisht bursa, në të cilën lidhet kjo kontratë, te përcaktohet edhe

shtyrja – zgjidhja – përmbushja e saj (scluaring, settlement). Ajo duhet të përfshijë edhe muajin e dorëzimit (delivery

month), kur malli I caktuar me kontratë duhet të dorëzohet. Afati I dorëzimit, të shumtën është 1 (një) vit, ndonëse

obligacionet shtetërore amerikane (treasury bonds) mund ta kenë afatin e dorëzimit tri e më shumë vjet.

Kontratat futurës ndahen në:

Kontrata futurës në mall dhe

K. futurës në valuta dhe LV.

K. Futures në mall (commodity futurës), janë k. që mbulojnë shitblerjen e mallit fizik për dorëzim të

ardhshëm nëpërmjet bursës së mallit.

Kontratat futurës në valuta, LV dhe në instrumente financiare (financiar futurës), janë vazhdim I natyrshëm I

kontratave futurës të mallit Me to tregohet në tregjet e njëjta, çmimet e tyre fluktuojnë njëjtë dhe shërbejnë

për qëllime të njëjta

investive – për spekulim dhe mbulim të rreziqeve të caktuara.

Një grup tjetër I madh I derivateve financiare (inovacioneve) janë opsionet, përkimisht kontratat opcionale.

Këto kontrata janë instrumente juridike të rëndësishme që I lejojnë blerësit të tyre , që të blejnë ose shesin,

sasi të caktuara të ndonjë pasurie (p.sh. LV) me çmim saktësisht të përcaktuar, deri në një datë të caktuar. Pra kjo

kontratë ia jep opsionin zgjedhjes pronarit; ia jep të drejtën ta realizojë atë, por nuk ka detyrim ta bëj atë gjë. Pra,

deri te skadimi I kontratës opcionale ai (pronari) mund të mbetët pasiv. Këtu dallon kjo kontratë (opcionale) nga

kontrata farëard dhe kontrata futurës.

Portofoli

Baza e teorisë moderne te portofolit qendron në faktin se diversifikimi i portofolit – që do të thotë kombinimi i atyre

LV., dhe instrumenteve që kanë, korrelacion të ulët të lëvizjes së vlerave, në drejtim të njëjtë (lartë apo poshtë),

mund ta reduktojë, me masë të dukshme rrezikun e portofolit dhe në të njëjtën kohë, ta avancojë shkallën e kthimit të

portofolit (shkallën e fitimit investitues).

Portofoli i LV është shuma matematikore, financiare dhe juridike apo pasqyra e të gjitha llojeve të LV., që

gjinden në një llogari apo që janë në pronësi të një investituesi individual apo institucional, nëse janë të

shpërndara në më shumë llogari dhe ose përmbajnë patundshmëri. Portofoli I një investitori individual,

mund të përmbahet I tëri në një llogari të brokerit (apo edhe në llogari bankare) e të përbëhet nga:

- 20 lloje të aksioneve të ndryshme;

- 10 lloje të aksioneve të derivateve financiare, parave të thata në llogari dhe në pronësi të tij.

86

Ekzistojnë edhe portofole të investitorëve institucional, të cilët nga portofolat e investitorit individual,

dallojnë, për nga madhësia dhe kompleksiteti .

14. ODA E KONOMIKE - angl. Chambre of Comerce;

1.) Nocioni, funkcioni, detyrat dhe rëndësia e odës.

Në vende të ndryshme të Botës, këto asociacione quhen edhe oda tregtare ose Komerciale. Në këto oda

bashkohen ose anëtarësohen në to subjektet ekonomike – biznesore të një qyteti, rajoni, shteti. Oda

ndërkombëtare tregtare (International chambre of commerce) me seli në Paris, p.sh., ka autoritetin dhe

kredibilitetin më të lartë në botë, në lidhjen e kontesteve ekonomike – biznesore, që subjektet e ndryshme

nga mbarë bota I kanë në mes vete. Funksioni kryesor dhe qëllimi parësor I odave ekonomike është që të

veprojë në nxitjen, përkrahjen profesionale dhe avancimin e të gjitha fronteve dhe degëve të ekonomisë.

Këtë funksione dhe detyrë, odat e kryejnë në dy drejtime. Duke ndihmuar dhe përkrahur

profesionalisht subjektet ekonomik që janë anëtare të saj, si dhe duke koordinuar aktivitetet e saja

hulumtuese – shkencore dhe profesionale me institucionet vendore, si dhe me ato shkencore e

profesionale të shtetit të caktuar.

Në realizimin e funksionit të tyre, odat sidomos:

I harmonizojnë planet dhe programet e tyre të punës me kërkesat, nevojat, interesat dhe

perspektivat zhvillimore të anëtarëve të tyre;

I harmonizojnë interesat e veçanta të anëtarëve të tjerë me strategjitë dhe planet zhvillimore

ekonomike, përkatësisht me interesat gjithëkombëtare;

Iniciojnë aktivitete dhe aksione relevante me interes të përbashkët;

I zhvillojnë, begatojnë dhe avancojnë interesat e tyre të përbashkëta në tregun e përbashkët dhe

unik;

Ndërmarrin iniciativa për nxjerrjen ose ndryshimin e plotësimit të ligjeve dhe për përcaktimin e politikave

dhe strategjive ekonomike;

Informojnë subjektet – anëtare lidhur me ecuritë dhe problemet në treg, si dhe me të arriturat e reja tekniko-

teknologjike dhe shkencore.

Iu ofrojnë ndihmë konkrete teknike, organizatave, konsulente dhe tjetër farë, anëtarëve të tyre;

Zhvillojnë kontakte, bashkëpunim dhe koordinim me subjektet dhe organizmat e ndryshëm ekonomik

relevant të botës së jashtme, me qëllim edhe të avancimit të investimeve të jashtme në vendet përkatëse,

si dhe të avancimit dhe kultivimit të klimës së shëndetshme e konkurrente, në mes të subjekteve relevante

biznesore etj.

87

Mënyrat dhe metodat, me të cilat odat ekonomike i realizojnë detyrat, funksionet, autorizimet ligjore dhe

përgjegjësitë i përgjigjen, karakterit dhe pozitës së tyre që ato kanë në shoqëri si asociacione të pavarura

profesionale të subjekteve ekonomike, të bashkuara në to.

Pra, odat ekonomike mund të definohen si asociacione apo organizata të pavarura, ekonomike,

jopolitike, jofitimprurëse dhe profesionale. Ato formohen me ligj dhe në bazë të ligjit, statutit të tyre dhe

akteve të tjera të përgjithshme juridike, zhvillojnë aktivitetet e tyre. Mjetet për zhvillimin dhe realizimin e

detyrave, objektivave dhe përgjegjësive të tyre odat i sigurojnë nga subjektet anëtare të tyre. Odat janë

persona juridik. Ato kanë organet e tyre drejtuese dhe shërbimet profesionale. Odat mund të organizohen

në forma dhe nivele të ndryshme.

88

ZGJIDHJA ALTERNATIVE E KONTESTEVE BIZNESORE

Arbitrazhi

Arbitrazhi është metoda më e zakonshme dhe bashkëkohore e zgjidhjes së mosmarrëveshjeve të cilat lindin gjatë zhvillimit të operacioneve në tregtinë ndërkombëtare. Është një mjet privat i zgjidhjes së konflikteve bazuar në marrëveshjen e paraprake të palëve për t'ia referuar kontestin eventual për një gjykate private. Kjo formë dhe metodë për të zhvilluar një çështje gjyqësore zakonisht preferuar për njëseri arsyesh. Procedura para gjykatës së arbitrazhit ka tendencë të jetë shumë më e shpejtë se sa çështje e njëjtë kontestimore t’i adresohet një gjykate kombëtare për t’u realizuar respektivisht gjykuar. Një gjykatë e arbitrazhit e kontraktuar – caktuar për të dëgjuar dhe zgjedhur një mosmarrëveshje sipas praktikave me sigur të madhe do të kushtojë vëmendje të plotë të e të vazhdueshme çështjës kontestimore. Gjykata e rregullta zakonisht kanë kohë të limituar, listat të gjata e të ndryshme të rasteve të cilat kërkojnë një përqendrim dhe vëmendje me të thëlluar për gjykuar një rast gjë e cila është situatë e vështirë. Edhe pse gjykatat arbitrazhit duhet të plotësojnë kërkesat e drejtësisë natyrore dhe të vendosin në pajtim me ligjin ato duhet dhe mund të të miratojë procedurat e fleksibël dhe të shpejtë. Edhe pse arbitrazhit mund të jetë më i shtrenjtë se procesit gjyqësor i zhvilluar në një gjykatë të rregullt, tregtarëve u konvenon dhe parimisht pajtohen që të qëndrojnë në këtë procedurë pikërisht për të fituar në kohë dhe thjeshtësi procedurale. Përveç kësaj, shpenzimet e arbitrazhit zakonisht duhet të jenë të përballueshme nga palët dhe sipas rregullit nuk tatimoren nga të tatimpaguesit. Tregtarët shpesh preferojnë intimitetin e procesit të arbitrazhit për publicitet që merr pjesë gjatë procedurës gjyqësore.

Hyrja

Një pjesë e vendeve të Evropën Jug - lindore ende gjendet në fazën fillestare të procesit të anëtarësimit në Unionin Evropian. Pa asnjë dyshim, procesi i harmonizimit dhe përafrimit të së drejtës vendore me të drejtën e Unionit Evropian, parasëgjithash parimeve të parapara në Librin e Bardhë që i dedikohet pergaditjeve të anëtarësimit, janë detyra të rëndësishme të institucioneve shtetërore. Në kuadër të këtij procesi fillimisht duhet të kontribuojnë institucionet akademike – shkencore të cilat konsiderojmë që tani më kanë arritur njohuri për të drejtën evropiane duke e shqyrëtuar edhe procesin e harmonizimit sipas standardeve të kërkuara. Natyrisht, kjo bazë filestare e fillimit të procesit të harmonizimit të legjislacionit të vendit të caktuar me atë të Unionit Evropian duhet inicoihet bazuar në traditën nacionale legjilative por edhe në bazë të metodave komperative të vendeve të cilat e kanë kaluar ose janë në këtë proces. Ky proces është edhe projekt institucional i cili përveç që u dedikohet qytetarëve të vendit përfituies i bënë edhe të gjitha ministritë dhe organet ligjdhënëse. Në kuadër të kësaj veprimtarie harmonizuese rol të rëndësishëm luan edhe kompletimi i legjislacionit të brendshëm për arbitrazhin. Ky legjislacion jo vetëm që ndikon në shkarkimin e punës të cilën e kanë gjykatat e rregullta të vendit për zgjedhine e tërësisë së çështjeve kontestimore në lëmin e biznesit por në mas të madhe ndikon në rritjen dhe garantimin e investimeve të huaja. Kjo për faktin se nëpërmjet të kontratave arrihet që të kontraktohet kontesti eventual në gjykatën e arbitrazhit si metodë dhe formë e specializuara për zbatimin e legjislacionit komunitar. Tregtarët shpesh preferojnë intimitetin e procesit të arbitrazhit dhe përjashtimin e parimit të publicitet që merr pjesë gjatë procedurës gjyqësore.

Arbitrazhi në kontekstin historik

Tani më nuk është kontestuese se arbitrazhi1 në shoqërinë njerëzore ekziston që nga kohërat e vjetra. Sipas disa mendimeve dhe botimeve të ndryshme arbitrazhi ka ekzistuar gjithmonë dhe rrjedhimisht është i vjetër po

1 Fjalori i shqipes së sotme – botimi Toena Tiranë 2002 fjalën Arbitrazh e sqaron në dy kuptime. E para; nënkuptohet zgjedhje e mosmarrëveshjeve ndërmjet të palëve të ndryshme nga ana e një komisioni arbitrash, ndërkaq e dyta; Organ i posaçëm, që merret me zgjedhjen e

mosmarrëveshjeve me karakter ekonomik, financiar, etj, ndërmjet palëve të ndryshme. Sipas fjalorit me fjalë e shprehje të huaja të autorit Mikel

Ndreca i botuar nga Rilindja Prishtinë në vitin 1986 fjala arbitrazh rrjedh nga fjala frënge arbitrage – gjykim nga arbitri ndërkaq kuptimi i fjalës është identik si në fjalorin e cituar në sipër.

89

aq se edhe vet shoqëria njerëzore. Për shkak të natyrës që ka, në qarqet akademike konsiderohet se fenomeni arbitrazh i ka tejkaluar perceptimet internacionale dhe tani parqet një fenomen përfundimisht intelektual.2

Duke i përmbledhur burimet historike për kuptimin, rolin ekzistencën, etj, të arbitrazhit dhe atë që nga Greqia antike, Roma e vjetër, vendet e lindjes së afërt dhe të mesme, mund të përfundohet se arbitrazhi është një institucion shumë i vjetër që ka lindur dhe është zhvilluar gjatë kohës pothuajse në shumicën e territoreve të vendeve. Deri në mesin e Shekullit XIX ka dominuar lloji i arbitrazhit tradicional roli i të cili ka qenë para së gjithash ruajtja marrëdhënieve të mira në mes të njerëzve të cilat në ndonjë formë kanë qenë të detyruar të jeton në bashkësi siç është rasti me familjen, të afërmit, etj,. Deri të arbitrazhi ka ardhur vetëm në rastet më ekstreme kur papajtueshmëritë respektivisht kontestet që kanë lindur kanë qenë aq të mëdha sa për zgjedhjen e tyre është dashur intervenimi i palës së tretë. Palët në kontest për arbitër kanë zgjedhur personin e caktuar gjykimi, dija, objektiviteti, besimi dhe autoritet i të cilit nuk qenë aspak të dyshimtë. Duhet theksuar se sipas këtij modeli janë menaxhuar dhe rregulluar kontestet politike dhe pronësore edhe në polisat e vjetra greke. Ky lloj tradicional i arbitrazhit edhe sot nuk është braktisur për të rregulluar konteste të caktuara në jetën shoqërore por përkrah tij janë zhvilluar edhe lloje të reja të cilat mund të klasifikohen sipas kritereve të ndryshme. Sipas autorit Pak, arbitrazhet mund të klasifikohen sipas disa kritereve: sipas mënyrës së zgjedhjes së kontestit: arbitrazhet që kontestet i zgjedhin me mjete juridike dhe arbitrazhet të cilat kontestet i zgjedhin me mjete jo juridike; sipas palëve pjesëmarrëse: arbitrazhet të cilat zgjedhin konteste në mes të shteteve sovrane, arbitrazhi për tregti të jashtme që zgjedhë kontestet nga lëmi i tregtisë ndërkombëtare dhe arbitrazhi për zgjedhjen e kontesteve nga tregtia me mallra dhe shërbime që qarkullojnë në sferën nacionale ose raporteve biznesore pa elementin e jashtëm; sipas qëndrueshmërisë: arbitrazhe të tregtare të përhershme dhe të përkohshme (ad hoc); sipas tërësisë së normave që vlejnë: arbitrazhe për tregti të jashtme të cilat i takojnë sistemit ndërkombëtar, arbitrazhin tregtar nacional respektivisht arbitrazhin e odave tregtare dhe arbitrazhin ad hoc.3

Ky punim trajton kontratën në bazë të së cilës kontraktohet kompetenca e arbitrazhit ndërkombëtar (të përhershme – institucionale ose të përkohshme – ad hoc) për tregti për zgjedhjen e kontesteve të karakterit pasuror me element ndërkombëtar me ç’rast palët në bazë të kompetencave ligjore ua besojnë zgjedhjen e kontestit dhe vendimin e konsiderojnë të formës së prerë sikurse çdo vendim tjetër gjyqësor.

Zhvillimi i një arbitrimi të këtillë në kuadër të rregullimit të marrëdhënieve tregtare ndërkombëtare konsiderohet fenomen relativisht i ri. Që në fillim të Shekullit XIX disa shoqëri tregtare kanë filluar që të respektojnë arbitrazhat si isntitucione të përhertëshme dhe të veçanta për zgjedhjen e kontesteve nga sfera e tregtisë ndërkombëtare. Rregullat e këtyre arbitrazheve gradualisht e kanë tejkalluar legjislacionin e vendit dhe dhe janë shëndrruar në një sistem autonom i cili është pëlqyer dhe zbatuar nga subjekte të fuqishme ekonomike. Rast tipik subjekteve të këtilla biznesore paraqesin shoqëritë e sigurimit Lloyd në Londër si dhe Shoqëria e e tregtarëve të miellit London Corn Trede Association.4

Motivi i cili i ka shtyrë subjektet biznesore që lidhur me kontratat ndërkombëtare të kontraktojnë kompetencën e arbitrazhit në rast të ndonjë kontesti ka qenë dëshira që kontesti të zgjedhet me ligj dhe drejtë më mënyrë specifike duke i marrë parasysh dokte profesionale dhe rregullat e caktuara të sjelljës. Vet natyra komplekse e strukturës të marrëdhënieve të tregtisë së jashtme kërkojnë një shkallë të lartë të kujdese me rastin e zgjedhjes së këtyre kontesteve. Palët në këto konteste ju takojnë botës së biznesit e që qëllimi parësor i tyre është në përgjithësi zhvillimi i veprimtarisë biznesore sipas parimit të njohur në tregtinë ndërkombëtare “goodwill”. Ky parim shpesh shumë më të rëndësishëm e konsideron ruajtjen e marrëdhënieve të mira dhe fer biznesore se sa edhe fitimin e ndonjë kontesti të caktuar.

Roli i arbitrazhit të tregtisë ndërkombëtare para së gjithash nuk është vetëm zgjedhja e kontesteve. Kjo arbitrazh para vetës ka misionin e ndërtimit të një praktike tregtare fer dhe parimit juridik – biznesor bona fides.

2 Jarrosson CH., La notion d’arbitrage, Paris 1987 fq, 1 3 Pak M., Priznanje I izvršenje sudskih arbitražnih odluka, Zbornik postiplomskih specijalističkih studija na Pravnom Fakultetu u Beogradu, me

thirrje Ugovonri u međunarodnoj trgovini I, Beograd, 1987 4 Po aty

90

Për arbitrazhin potencohet se vepron edhe si faktor psikologjik që jo rrallë ka rol vendimtar në sjelljen e palëve ne veçanti të atyre subjekteve të cilat nuk ju përmbahen standardeve ndërkombëtare të tregtisë.5

Përparësitë e zgjedhjes së kontesteve biznesore ndërkombëtare nëpërmjet të arbitrazhit Arbitrazhi tregrat ndërkombëtar paraqet një institucion specifik e kompleks për nga forma e krijimit dhe

metodat e procedimit për zgjedhjen e kontesteve që lindin nga operacionet që lindin, zhvillohen dhe përfundojnë në sferën e tregtisë ndërkombëtare. E vecanta e këtij institucioni është kompetencë ka e cila buron nga vullneti dhe konsensualiteti i palëve kontraktuese.6

Është e njohur se karaktreri dhe struktura e komplikuar e marrëdhënieve biznesore ndërkombëtare kërkojnë

kujdes maksiomal dhe trajtim të veçantë me rastin e paraqitjes dhe të zgjedhjes së kontestve të caktuara nga kjo sferë. Njëri ndër motivet themelore që i shtynë subjektet të përcaktohen që brenda një kontrate biznesore ndërkombëtare, e cila i referohet rregullimit operacioneve dhe marrëdhënieve specifike, në rast të paraqitjes së ndonjë kontetsi eventual, komepetente për zgjedhje e tyre të përcaktojnë gjykatën e arbitrazhit. Kjo për shkak se mbizotëron bindja se çështja kontestuese do të zgjedhet drejtë, shpejtë, profesionalisht dhe nga personalitete që kanë kualifikime dhe cilësi të duhura morale dhe profesionale. Palët para arbitrit të kësaj gjykate zakonisht i takojnë botës së biznesit qëllimi i të cilëve është ushtrimi i aktivitetit biznesor. Nga këto arsye palët ndonjëherë kanë interes më të madh që në këto marrëdhënie t'i ruajnë lidhjet e tyre biznesore dhe pozitën autoritative se sa edhe të fitojnë kontestin e inicuar.

Roli i arbitrazhit ne tregtinë ndërkombëtare nuk është i bazuar vetëm në zgjedhje të kontestve të caktuara. Parasëgjithash ky instituciona para vetës ka misionin e ndërtimit të një praktike të bazuara në parime te fer pley dhe boa fide në kuadër të aktiviteteve tregtare ndërkombëtare në përgjithësi. Për arbitrazhin potencohet se ajo vepron edhe si faktor psikologjik që në vazhdimësi ka rolin e injorimit të subjekteve të caktuara të cilat nuk i pranojnë dhe bojkotojnë standardet e pranuara tregtare ndërkombëtare. Andaj, në sferën e qarkullimit dhe operacioneve tregtare ndërkombëtare parimisht në konsideratë merren edhe qendrimet e arbitrazhit. Sipas rregullit përvec qendrimeve e arbitrazheve konsiderohen edhe efeket që vinë nga rreziqet në rast të zgjedhjes së kontestit para këtyre gjykatave. Edhe në këtë kuptim, arbitrazhi kontribuon në tejkalimin e kontesteve dhe krijimin e kushteve për vijimin e rregullut të transaksioneve tragtare ndrkombëtare. Për këtë arsye arbitrazhi ka rol të rëndësishëm jo vetëm në sferën e të drejtës por edhe në sferate e marrëdhënieve politike dhe ekonomike.

Rëndësia e pranimit të palëve që kontesti eventual i tyre të zgjidhet nga ndonjëra nga arbitrazhet në sferën

e tregtis ndërkombëtare është e themeluar pikërisht për shkak të mosbesimit që kanë palët kontraktuale në gjykatat nacionale të vendeve të huaja. Pavërsisht nga parimet dhe bindjet e vendeve të caktuara për panshëmrinë gjykatava të rregullta nacionale, prap se prap praktika jo rrallë ka treguar se ka raste kur këto gjykata kanë qenë të një anëshme në favor të palës vendore. Situata e këtillë e ka favorizuar dhe aktualizuar abitrazhin si forume serioze e të paanshme në zgjedhjen e kontestve. Në përcaktimin e palëve të interesuara për arbitrazh ka ndikuar edhe mundësia e zgjedhjes së arbitrit të cilët janë zakonisht ekspertë të qarkullimit tregtarë ndërkombëtar me njohuri të mjaftueshme për teknikat dhe operacionet e biznesit. Ashtu siç mund të zgjedhin arbitrin ose panelin e aribitëve, palët lirishëm kanë mundësi të deklarohen se sipas të cilës së drejtë materiale dhe procedurale do të procedojnë. Përveç kësaj, palët sipas parimit të konsensualitetit kanë të drejtë të zgjedhin vendin e arbitrazhes që nënkupton zgjedhjen e vendit nga i cili arbitri do të nxjerrë vendimin që ka rëndësi shumë ta madhe në fazën e ekzekutimit të tij.

Rëndësia e veçntë e arbitrazhit qëndorn pikërisht në shpejtësinë procedurale. Në kuadër të procedimit – gjykimit të arbitrazhit sipas rregullit gjykimi është një shkallësh dhe më pak formal se sa ai që nxjerret gjatë

5 Goldšatjn A & Triva S., Međunarodna tregovačka arbitraža, Zagreb 1987 fq. 10 6 Këtë konstatim e potencojn ëshumica e autorëve që e trajtojnë çështjen e arbitrazhit

91

procedurës në gjykatë të rregullt. Vendimit i arbitrazhit është meritor dhe ndaj tij palët nuk mund të ushtrohet ankesë. I vetmi mjet juridik i cili mund të ushtrohet ndaj këtij vendimi është kërkesa për prishjen e vendimit të arbitrazhit për të cilin vendon gjykata e shtetit kompetente sipas vendit ku është zhvilluar procedura. Megjithatë, prishja e vendimit të arbitrazhit mund të ushtohen vetëm më pretendimet se nuk janë respektuar kushtet procedurale dhe në asnjë mënyrë për shkak të kushteve materiale dhe faktike. Procedura para arbitrazhit është jopublike për shkak të interesit dhe fshehtësive biznesore që kanë palët. Të gjitha këto rrethana kanë ndikuar që arbitrazhi të fitojë rol primar në sferën e zgjedhjes së kontestve të qarkullimit të tregtisë ndërkombëtare dhe jetës biznesore.

Burimet juridike ndërkombëtare

Konventat ndërkombëtare

Rol vendimtar në evaluimin dhe avansimin e arbitrazhit, në veçanti në sferën e marrëdhënieve të tregtisë ndërkombëtare, kanë pasur dhe kanë konventat multilaterale, regjilane dhe bilaterale. Dy konventat e para multilaterale sipas të cilave është rregulluar çështja e arbitrazhit ndërkombëtar datojnë para Luftës së Dytë Botërore në kuadër të Lidhjes së Kombeve të lidhur ne Gjenevë. Këto janë Protokoli mbi arbitrazhin i nxjerrë me 24 shtator 1923 (i njohur si Protokoli i Gjenevës) dhe Konventa për ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhave të huaja e datës 26 shtator 1923 (e njour si Konventa e Gjenevës). Në kohën e nxjerrjës së tyre këto dokumente janë cilësuar të një rëndësie të veçantë duke i pasur parasysh faktet se ato kanë aritur që me shpejtësi t'i tejkalojnë vështerësitë që janë paraqitur me herët nga ky lëm.

Progresim të cilin do ta fitoj arbitrazhi posaqërisht sipas dispozitave të Konventës për pranimin e ekzkeutimin e vendimeve të arbitrazhit ndërkombëtar të vitit 1958 (e njohur si Konventa e New Yorku – t) patën ndikim zbehjen dhe uljën e rëndësisë së Protokolit të Gjenevës dhe Konventës së Gjenevës. Këto ky dokumente nuk vlejnë më ne mes të shteteve të cilat e kanë pranuar dhe Konventën e New York – ut.7 Konventat e sipërpërmendura zbatohen vetëm për ato vendet të cilat nuk janë nënshkruese të Konventës së New York – ut si dhe në marrëdhëniet në mes të vendeve të cilat nuk janë nënshkruse të Konventës së New Yorkut dhe atyre të cilat e kanë ratifikuar këtë Konventë. Konventa e New York – ut deri me tani paraqet instrumet universal juridik – konventë të veçantë ndërkombëtar nga sfera arbitrazhit të tregitisë ndërkombëtare. Kjo konventë të cilën deri me sot e kanë pranura rreth 160 shtete zbatohet dhe interpretohet nga ana e gjykatave të një numri të madh të shteteve dhe njëkohësisht paraqet lëndë të veçantë për trajtim shkencor nga doktrina në tërë botën.8

Në kuadër të konventave të karakterit regjional të cilat e rregullojnë arbitrazhin e tregtisë ndërkombëtare e rëndësishme është Konventa Evropiane për arbitrazhin ndërkombëtar e nxjerrë me 21 prill 1961 në Gjenevë nga ana e Komisionit Ekonomik të Kombeve të Bashkuara për Evropen. Këtë konventë deri me sot e kanë pranuar 26 shtete evropiane. Sipas qendirimit të përgjithsmë doktrinar, Konventa Evropiane paraqet një etap të rëndësishme të evolucionit të së drejtës së arbitrazhit të tregtisë së jashtme. Në fund, kur është fjala për konteste nga sfera e investimeve, me rëndësis të posaqme për zgjedhje të tyre në mes të shtetit dhe subjekteve të caktuara si dhe në mes të vet shteteve është Konventa eVashingtonit datës 18 mars 1965 e pranuar nga 130 shtete.9

7 Neni VII/2 i Konventës së Nju Jorkut 8 Peter Gillies & Gabriël Moens; INTERNATIONAL TRADE AND BUSINESS: LAW, POLICY AND ETHICS Cavendish Publishing

(Australia) Pty Limited Sydney • London 1998, fq. 729 9 Po aty

92

Ligjet – model si rregulla të rëndësishme për harmonizimin e arbitrazhit të tregtisë ndërkombëtare.

Njëri nga dokumentet më të rëndësishme për unifikimin dhe harminizimin e rregullativës së arbitrazhit për

tregti ndërkombëtare është Ligji – model i arbitrazhit të tregtisë ndërkombëtare i cili është miratuar nga Komisioni i KB me 21 qershor 1985 për të drejtën tregtar ndërkombëtare (UNICITRAL)10

Qëllimi themelor i sjelljës së Ligjit – model është konstituar në përcaktimi i rregullave të përgjithshme të cilat do t'i përcaktonin standardet moderne të një arbitrazhi për tregti ndërkombëtare që do të pranoheshin nga sisstemet juridike të shteteve pavarësisht se çfarë sistemi ekonomik që kanë. Në këtë kuptim me Rezolutën e Organizatës së Kombeve të Bashkuara të datës 11 dhjetor 1985 shteteve u është " rekomanduar që të marrin në konsiderim Ligjin – model kur të nxjerrin ose kryejë ndonjë revizion të legjislacionit të vet në mënyrë që ai t'u përshtatet nevojave bashkëkohore për arbitrazhin e tregtisë ndërkombëtare".11

Edhe pse ndryshimet në mes të sistemeve juridike nacionale kanë sjellë komplikim në unifikimin e

rregullativës për arbitrazhin ndërkombëtar, roli i Ligjit – model sot vlerësohet i kënaqëshëm. Shkakun e këtij suksesi pa asnjë dyshim duhet kërkuar në karakterin fleksibil të harmonizimit që ky dokumet reflekton. Për ndryshim nga legjislacionet specifike dhe konventave ndërkombëtare të cilat nuk pranojnë modifikimin e rregullave të veta, Ligji – model u propozon shteteve që zgjedhjet e veta nga kjo lëmi t'i rishikojnë dhe t'i harmonizojnë në bazë të Ligjeve – model. Në këtë mënyrë secili shtet është i lirë që për nevoja të procesit të integrimit të hamonizojë legjislacionin nacional në bazë të Ligjeve – model që konsiderohet mjaft fleksibile. Duke i pasura parasysh zgjedhjet që ofrojnë Ligjet – modele, disa nga shtetet kanë vendosur që të hecin më tutje në drejtim të liberalizimit të rregullativës ligjore për sferën e arbitrazhit të tregtisë ndërkombëtare. Ligjet – model janë pranuar nga numri më i madh i sistemeve juridike dhe sot mbi 20 shtete kanë nxjerrë ligjin mbi arbitrazhin të cilat, kush më pak e kush me shumë, janë bazuar pikrësisht në këto modele.12 Duhet potencuar se këtyre ju kanë bashkuar tetë shtete te SHBA – ve dhe të gjitha provincat në territorin e Kanadës.

Ligji nacional si burim juridik

Burim i rëndësishëm dhe i veçantë juridik për funksionin dhe kopetencën e arbitrazhit të tregëtisë ndërkombëtare është ligji nacional. Rëndësia e tij është rritur në njëzet vitet e fundit për shkak sigurisë, efikasitetit dhe profesionalitetit që ka treguar në zgjedhjen e kontesteve eventuale që kanë dalura nga zhvillimi i operacioneve të tregtisë ndërkombëtare.

Shkaqet për nxjerrjen e legjieve të veçanta nacionale për arbitrazhin janë të shumfishta. Në radhë të parë

janë ato të cilat rrjedhin nga operacionet intensive të cilat janë karakteristike për biznesin ndërkombëtare. Arbitrazhi është bërë mënyra me e zakonshme për zgjedhjen e kontestitit eventual dhe edhe ato shetete të cilat kanë “papajtueshmëri”13 me konceptet dhe zgjedhjet e saja cdo ditë janë duke ju nënshtruar një regjimi shumë më të rreptë dhe kërkesave të tregtisë ndërkombëtare që të ndryshojnë qëndrimin në këtë fushë.14 Në këtë kuadër, Modeli i Ligji të Arbitrazhit mbi Tregtinë Ndërkombëtare është provuar të jetë baza më e rëndësishme për modernizimin e

10 Për më shumë shiko në http://www.uncitral.org/ 11 Po aty në pjesën e publikmimeve dhe histrorsë së uncitral – it. 12Sipas Peter Gillies & Gabriël Moens; INTERNATIONAL TRADE AND BUSINESS: LAW, POLICY AND ETHICS Cavendish Publishing (Australia) Pty Limited Sydney • London 1998 Australia, Ishujt e Bermudeve, Kanadaja, Qiproja, Egjipti, Holanda, Hong Kongu, Maksika,

Gjermania, Nigeria, Peru, Singapori, Zvicrra, Tunisi, Ukrahina etj kanë rregulluar cështjën e arbitrazhit në bazë të Ligjit – model –UNCITRAL. . 13 P.sh. Rasti i Spanjes 14 P.sh. Mbretëria e Bashkuar

http://www.uncitral.org/

93

rregullave të arbitrazhit të tregtisë ndërkombëtare. Natyrisht kjo nënkupon nevojën që ligjet nacionale në këtë fushtë të harmonizohen me te.

Konstituimi i kompetencës së arbitrazhit – kontrata mbiarbitrazhin

Juridiksionin ose kompetenca e arbitrazhit është e bazuar marrëveshje të palëve kontraktues të cilta paraprakisht pajën pajtuar kontestin evetuar për zgjedhja t’ia besojnë arbitrazhit. Andaj një kontratë e vlefshme për të siguruar kompetencë arbitrazhit është baza e krijimit të juridiksionit dhe në të njëjtën kohë përjashtim (off) të një gjykata kompetente shtetërore. Marrëveshja për arbitrazhin shfaqet në dy forma. E para ka të bejë me kontraktimin paraprakt të kompetencës së saj dhe e dyta kur palët në një konest eventual pajtohen ose arrijnë kompromis që ta cështjën ta dërgojnë në një gjykatë arbitrazhi.

Njohjen dhe zbatimin e vendimeve të arbitrazhit

Problemi i njohjes dhe zbatimit të vendimeve të arbitrazhit të pasqyrohet në faktin se ato mund të drejtëpërdrejtë e

detyrjnë organet shtetërore që t’i zbatojnë ato pa përjashtim. Kjo nënkupton se nëse pala e humb kontestin dhe nuk

pranon që vullnetarisht t’i përmbush detyriet nga ky vendim i arbitrazhit, të jetë e mundur që ai të zbatimohet –

realizohet vetëm përmes gjykatave kombëtare. Baza e saj është autonomia e vullnetit të palëve dhe parimi i

konsenualitetit për të ju shmangur jurisdikdionit të gjykatave të rregullta nacionale dhe kontraktimi i kompetencës së

gjykatës së arbitrazhit. Në mënyrë që të shmangen situata të tilla dhe për të lehtësuar njohjen dhe zbatimin e çmime

të arbitrazhit, konventat ndërkombëtare (më e rëndësishme në këtë aspekt është New York Konventa) dhe Ligji

modeli në mënyrë uniforme për të përcaktuar kushtet për njohjen dhe zbatimin e çmime arbitrazhit. Kushtin që

vendimi i arbitrazhit, pa marrë parasysh në të cilën tokë e marra do të njihet si e detyrueshme, dhe se një kërkesë

me shkrim gjykatës kompetente për të bërë me rreth i ngushtë pikërisht duke specifikuar arsyet për refuzimin e

njohjes ose ekzekutimit, këto dokumente japin izvšenje efektive Çmimin si objektivi kryesor i çdo arbitrazh të

mosmarrëveshjes.

Llojet e Arbitrazhit

Në praktikën e tashme të begatshme të gjykimit të arbitrazhit, paraqiten dy lloje kryesore të arbitrazhit :

Arbitrazhët ad hoc (A-të përkohshme) dhe

Arbitrazhët institucionale, (gjykatat e zgjedhura të përhershme).

A. ad hoc – është gjykatë e zgjedhur që themelohet në bazë të kontratës së palëve me detyrë dhe qëllim

që të gjykojë vetëm një kontest të caktuar, në mënyrë që të pushojë se ekzistuari pas gjykimit të atij rasti.

A. institucionale – është organizatë permanente, e themeluar me detyrë, që ta ushtrojë funksionin e

gjykatës së zgjedhur, nëse dhe atëherë kur palët në kontest I drejtohen për këtë. Këto A. janë shërbime-servise

joshtetërore, të gatshme për tu ndihmuar subjekteve që kanë nevojë.

Përparësitë dhe mangësitë e Arbitrazhit

Gjykatat e A. janë gjithnjë e më shumë të kërkuara dhe të kontraktuara, ngase konsiderohet se kanë më shumë

përparësi nga ato shtetërore gjyqësore.

94

Ja disa nga përparësitë e tyre:

Ekzistimi (lidhja) e marrëveshjes së A-imit, si prerekvizitë e arbitrimit;

Mundësia e zgjedhjes së arbitrave (gjyqtarëve) nga palët sipas dëshirës së tyre

Profesionalizmi (ekspertiza) e lartë e arbitrave;

Kredibiliteti dhe autoriteti I tyre I pakontestueshëm;

Neutraliteti I arbitrave;

Efikasiteti (shpejtësia e procedimit) dhe efektiviteti I gjykimit (procedurës së A.);

Fleksibiliteti I A.

Kushtueshmeria (kostoja) e gjykimit;

Procedurat dhe vendimet e A. Janë kryesisht jo publike (konfidenciale) që është relevante për bizneset;

Disa nga mangësitë e Arbitrazhit janë:

Mungojnë mundësitë dhe instrumentet ankimore ;

Përgjithësisht arbitrat janë të pafuqishëm që të ndërmarrin masa ndaj palëve;

Vërtetimi (zbardhja) e gjendjes faktike të A. është më shumë e limituar, se sa

në gjykatat e rregullta shtetërore;

Vendimet e A nuk janë të ekzekutueshme aty për aty ose ekzekutohen me më shumë vështirësi etj.

Vlen të përmendet këtu që disa çështje kontestuese, me ligje të ndryshme, përjashtohen nga arbitrariteti (p.sh.

kontestet lidhur me rendimin e hapësirave banesore, konsumatorët, interesin publik etj). A. si institute sui generis dhe

si modalitet ekzemplarë I zgjidhjes ndryshe; alternative jo në mënyrë tipike (shtetërore) të kontesteve në mes palëve,

është ngritur dhe zhvilluar gjithandej edhe në nivelin dhe përmasat e biznesit dhe ekonomisë globale. A. është

tashmë, pa mëdyshje mjeti dhe opsioni më I admiruar dhe I aplikuar në zgjidhjen e kontesteve ndërkombëtare.15

Ndërmjetësimi (mediacioni)

Ndërmjetësimi është një mundësi tjetër alternative për zgjidhjen e kontesteve.

Si mënyrë e zgjidhjes së kontesteve në mes të subjekteve të ndryshme biznesore,ndërmjetësimi është

dukshëm më i shpejtë,më racional,më ekonomik,më profesional dhe më i paanshëm, përkatësisht më i

përshtatshëm për palët në konteste ekonomike-binesore.

Aktualisht në Republikën e Kosovës janë krijuar kushtet dhe mundësitë për përzgjedhjen dhe aplikimin e

kësaj mënyre ë zgjidhjes së kontesteve në biznes. Është miratuar ligji i veçantë që e rregullon këtë materie

dhe janë trajnuar anëtarët e komisioneve që do të mund të ndërmjetësojnë në zgjidhjen e kontesteve

15 Më gjërësisht për këtë shih te Prof. Dr. Mehdi J. Hetemi, Arbitrazhi gjithnjë e më i preferueshëm në zgjidhjen e konflikteve në hapsirën e

tregtisë nderkombëtare (në librin: Disa tema aktuale të ekonomisë së tregut), Prishtinë, 2005., fq. 5 etj.; Shih më detalisht për këtë te Prof. dr. Riza Smaka, op. cit., fq. 490 etj.

95

eventuale, në mes të palëve të interesuara. Mbetët që të punohet më shumë nga institucionet kompetente

,që të sensibilizohen më tepër subjektet biznesore,për të kuptuar më mirë rëndësinë e ndërmjetësimin dhe

për ta aplikuar atë më masivisht, në praktikën e tyre,në zgjidhjen e kontesteve dhe mosmarrëveshjeve që

mund të lindin në mes tyre në ndërkohë.

96

PUNËT TREGTARE TË JASHTME

Nocioni për punët e tregtisë së jashtme

Në kuadër të qarkullimit tregtar të jashtëm zbatohen aktivitete të shume numrat për këmbimin e mallrave dhe

shërbimeve, bashkëpunimi dhe investimi midis subjekteve- rezidentë të vendeve të ndryshme që me një emër të

përgjithshëm quhen punët e tregtisë së jashtme. Në grupin e punëve të tregtisë së jashtme bëjnë pjesë eksporti dhe

importi klasik i mallrave dhe shërbimeve; punët e ndërmjetësimit dhe përfaqësimit; lizingut; franshizingut; kooperimi

afatgjatë prodhues; turizmi ndërkombëtar etj.

Çështjet e lartpërmendura në vete përfshijnë këmbimin dhe bashkëpunimin midis partnerëve -rezidentë të vendeve

të ndryshme me rast një pjesë e tyre janë më të thjeshta, ndërsa një pjesë më të ndërlikuara. Si punë më të

ndërlikuara të tregtisë së jashtme paraqiten ata në kuadër të së cilave përfshihen investimi i subjekteve prej një

vendi në një tjetër, të ashtuquajturat investime të përbashkëta dhe investime të drejtpërdrejta të huaja. Karakteristika

tjetër e punëve të tregtisë së jashtme është që një pjesë e madhe e tyre e veçanërisht ata më të ndërlikuarat i

nënshtrohen lejimit nga ana e organit kompetent shtetëror. Në të vërtetë, kryerja e tyre është e limituar nga marrja e

pajtimit nga ana e organeve shtetërore. Veçanërisht, klasifikimi i rëndësishëm i punëve të tregtisë së jashtme bëhet

sipas statusit pronësor të mallit – objekt i qarkullimit të tregtisë së jashtme.

Sipas këtij kriteri, dallojmë eksport dhe import klasik (të rregullt ose definitiv) dhe të përkohshëm.

Eksporti dhe importi klasik paraqesin punë më të vjetër dhe më të thjeshtë të tregtisë së jashtme. Gjatë arritjes së

kontratës për eksport dhe import klasik vjen deri te ndërrimi i pronësisë së mallit. Në rastet e importit klasik, malli

shitet në tregjet e huaja dhe i njëjti kalon prej pronësisë së mallit të vendit ku prodhohet në pronësinë e partnerit të

huaj- blerësi.

Gjatë importit klasik të mallit i njëjti kalon prej pronësisë së huaj në pronësi të subjektit të vendit- importues

përkatësisht pas procedurës së përfunduar të doganimit importues malli importues nacionalizohet.

Eksporti dhe importi i përkohshëm i mallrave paraqet një lloj specifik i punëve të tregtisë së jashtme gjatë zbatimit të

së cilit nuk vjen deri te ndryshimi i statusit pronësor të mallit.

Eksporti i përkohshëm i mallit paraqet nxjerrjen e mallit jashtë rajonit doganor të vendit të importuesit, me qëllim që të

kryhen aktivitete të caktuara me ose ndaj saj, ndërsa pas skadimit të afatit të përcaktuar, malli në gjendje të njëjtë

ose të ndryshuar kthehet në vendin ku është prodhuar.

Në tërë periudhën kohore, përderisa malli e ka statusin e mallit të importuar përkohësisht mbetet në pronësi të

subjektit të vendit. Pas skadimit të afatit të përcaktuar, malli përkohësisht i importuar patjetër duhet të kthehet në

vendin e vet ose definitivisht të importohet dhe kontrata e përgjithshme të merr trajtimin e importit klasik.

Importi i përkohshëm i mallit, paraqet llojin specifik të importit të mallit në rajonin doganor të vendit të

importuesit, me qëllim që të kryhen disa aktivitete të caktuara me ose ndaj saj, ndërsa pas skadimit të afatit të

përcaktuar në gjendjen e njëjtë ose të ndryshuar, malli kthehet në vendin e huaj.

97

Në tërë periudhën kohore përderisa malli e ka statusin e mallit përkohësisht të importuar mbetet në pronësi

të subjektit të huaj. Pas skadimit të afatit të përcaktuar, malli përkohësisht i importuar patjetër duhet të kthehet në

vendin e huaj ose definitivisht të importohet, me rast kontrata e përgjithshme do të merr trajtimin e importit klasik.

Çdo subjekt i cili përkohësisht eksporton ose importon, është i obliguar të dorëzojë kërkesë deri te dogana

kompetente në aspektin territorial për lejimin e eksportit dhe importit të përkohshëm. Dogana e njëjtë patjetër në

mënyre të vazhdueshme duhet të ndjek procedimin e mallrave që gjenden nën mbikëqyrjen doganore dhe të

ndërmerr masa përkatëse në raste të shkeljes së akteve ligjore, përkatësisht kushteve dhe afateve në bazë të të

cilave, është i lejuar eksporti dhe importi i përkohshëm.

Mallrat në qarkullimin e tregtisë së jashtme, mund përkohësisht të eksportohen dhe importohen për shkak të

qëllimeve të ndryshme si për shembull: eksporti dhe importi i përkohshëm i pajisjeve hua; eksporti dhe importi i

përkohshëm i mallrave për shkak të fisnikërimit; eksport dhe import i përkohshëm për shkak të përmirësimit, për

shkak të montimit, për shkak të ekspozimit në panaire ndërkombëtare, për shkak të shitjes komisionuese dhe

konsinjative, për shkak të hulumtimit, shumimit etj.

Në këtë kre janë përpunuar shitblerja, si bazë e eksportit dhe importit klasik dhe çështje specifike në kuadër

të të cilave përfshihen të gjitha llojet tjera në tregtinë e jashtme.

SHITBLERJA NË TREGTINË E JASHTME

Shitblerja është kryesore, përkatësisht qëllimi thelbësor i këmbimit të mallrave dhe shërbimeve midis dy palëve të

kontraktuara (blerësi dhe shitësi në qarkullimin vendor dhe ndërkombëtar). Duke e shprehur vullnetin e vet autonom

për arritjen e kontratës shitblerëse, shitësi dhe blerësi e plotësojnë përkatësisht, i përmbahen parimit themelor të

shitblerjes ndërkombëtare, i ashtuquajturi parim i autonomisë së vullneteve. Megjithatë, kjo autonomi është relative

sepse çdo shtet është i interesuar për qarkullimin e mallrave dhe shërbimeve drejt dhe nga territori i tij. Kështu

shtetet këtë e shprehin nëpërmjet legjislaturave të tyre duke e kufizuar ose stimuluar qarkullimin ndërkombëtar.

Përveç legjislaturave kombëtare, këtu është edhe një faktor i rëndësishëm që e kufizon autonominë e palëve të

kontraktuara e ajo është e drejta ndërkombëtare që manifestohet nëpërmjet konventave ndërkombëtare. Në esencë

shitblerja në mënyrë të ndërlikuar është rregulluar edhe me të drejtën kombëtare dhe ndërkombëtare me çrast

definohet si marrëveshje midis shitësit dhe blerësit me të cilin shitësi obligohet që blerësit tija dërgoje mallin e

përcaktuar që është objekt i kontratës dhe të garantojë për vlerat e tij, përderisa blerësi është i obliguar që shitësit tija

paguajë çmimin e përcaktuar në kontratë.

Fazat ne shitblerje

Në dukje të parë mënyra e zakonshme e definimit të nocionit shitblerje do të na orientonte në konkludimin se edhe

kryerja e këtij lloji të punëve tregtare të jashtme është relativisht e thjeshtë dhe e lehtë. Por, shitblerja veçanërisht në

tregtinë e jashtme paraqet aktivitet të ndërlikuar që imponon shkallë të lartë të diturisë dhe përvojës si nga ana e

shitësit ashtu edhe e blerësit. Pikërisht për këtë, procesi i shitblerjes analizohet nëpërmjet përkufizimit të më shumë

98

fazave në të cilat në mënyrë të detajuar dhe të ndërlikuar janë të vërtetuara dhe të definuara të drejtat dhe obligimet

e shitësit dhe blerësit.

Procesi i shitblerjes është i ndarë në tre faza:

- Faza e ofertës për arritjen e kontratës shitblerëse, - Faza e arritjes së kontratës shitblerëse dhe - Faza e realizimit të kontratës se arritur

Faza e ofertës së arritjes së kontratës shitblerëse

Faza e ofertës për arritjen e shitblerjes paraqet fazë nisëse, e cila fillon me ngritjen e nismës për arritjen e

marrëveshjes shitblerëse. Nisma për arritjen e kontratës shitblerëse mund të ngritet si nga blerësi po ashtu edhe nga

shitësi.

Në rastet kur nisma buron nga blerësi, atëherë ai deri te shitësit e mundshëm (zakonisht në numër të madh) dorëzon

kërkesë për dërgimin e ofertës. Në kërkesën për dërgimin e ofertave theksohen karakteristikat kryesore të mallit të

nevojshëm duke i theksuar elementet relativisht themelore dhe të rëndësishme të shitblerjes.

Shitësit pas marrjes së kërkesës për dërgimin e ofertave së pari kryejnë krahasimin e objektit të kërkuar dhe

kushtet e vendosura në kërkesë me mundësitë e tyre. Shitësit e interesuar, të cilët gjejnë interes për arritjen e

kontratës shitblerëse, i qasen plotësimit të ofertës. Në ofertë detalisht, qartë dhe në mënyre të ndërlikuar theksohen

të gjitha elementet e kontratës shitblerëse si dhe afati kohor deri kur vlejnë kushtet e ofruara. Oferta në periudhën sa

është e mundur më të shkurtër kohore, dorëzohet deri te blerësi. Është e rëndësishme të theksohet se për

profesionalizmin e firmave, të cilat dërgojnë oferta gjykohet edhe sipas asaj se në cilin afat nga momenti i marrjes

së kërkesës për oferta nga ana e blerësit e kanë dërguar ofertën e tyre.

Nisma për arritjen e kontratës shitblerëse, kemi theksuar se mund të burojë edhe nga shitësi. Në këtë rast në mënyrë

vetë nismëtare ai dërgon oferta për arritjen e kontratës shitblerëse deri te blerësit e mundshëm. Me aktivitetet e

mëtutjeshme në fazën e ofertës për arritjen e kontratës shitblerëse, pasojnë aktivitete te blerësi. Blerësi i analizon

ofertat e mbledhura, me çrast bën komparacion midis elementeve të ofruara dhe të kërkuara të kontratës shitblerëse.

Në thelb kryen selektimin e ofertave të mbledhura me analizë voluminoze dhe me vlerësimin e cilësisë, çmimit,

afateve dhe favoreve ose jo favoreve tjera të ofruara. Blerësi në pajtim me të dhënat e analizës së zbatuar të

ofertave të mbledhura, në procesin e selektimit mund të merr vendime të ndryshme, për të cilat në afatin e vërtetuar

duhet t’i njoftoje shitësit. Në rastet kur disa oferta ndahen si të favorshme, blerësi mund të vendos të hyjë në

negociata me të (më optimalja është te zgjedhën tre ofertues) dhe më pas të vendos se me cilin partner të

nënshkruajë kontratë shitblerëse. Ka raste kur një ofertë është më e volitshme por blerësi nuk e pranon në tërësi por

vetëm një pjesë të caktuar të saj. Atëherë ai mund që shitësit t’i dërgojë kundër–ofertë në të cilën do t’i theksojë

kushtet dhe obligimet e reja në pajtim me interesat e tij. Nëse shitësi e pranon kundër-ofertën, konsiderohet se

kontrata shitblerëse është arritur. Nëse gjatë selektimit të ofertave, blerësi zgjedh një ofertë dhe në mënyrë të plotë

pajtohet me të gjitha elementet e theksuara në të, atëherë me pranimin e së njëjtës konsiderohet se ka ardhur deri te

arritja e kontratës shitblerëse. Rast të këtillë më shpesh kemi kur bëhet fjalë për mallra me karakteristika të cilat janë

qartë të diferencuara (mallra për konsumim të gjerë, materiale reprodukuese) ose kur kontrata shitblerëse

nënshkruhet me partnerë, të cilët me sukses bashkëpunojnë gjatë shumë viteve.

99

Faza e arritjes së kontratës shitblerëse

Kontrata shitblerëse mund të arrihet që në fazën e ofertës, në rastet kur blerësi në mënyrë të plotë do ta pranojë një

ofertë dhe kur shitësi plotësisht do ta pranojë kundër-ofertën e dërguar nga blerësi. Në qarkullimin ndërkombëtar,

veçanërisht në rastet kur bëhet fjalë për këmbimin e mallrave të ndërlikuara midis partnerëve të cilët nuk kanë

përvoje të përbashkët në qarkullimin tregtar të jashtëm është e preferueshme zbatimi i operacioneve të komplikuara

komerciale dhe disa veprime tjera specifike në procesin e shitblerjes.

Sipas kësaj, në rastet kur në kuadër të fazës së ofertës për arritjen e kontratës shitblerëse, nuk ka ardhur deri te

arritja e saj, atëherë, kalohet në fazën e ardhshme të shitblerjes, e ashtuquajtura fazë e arritjes së kontratës

shitblerëse. Në të vërtetë pas fazës së ofertës, e cila konsiderohet si përgatitore pason procesi vëllimor dhe i

komplikuar i arritjes së kontratës për shitblerje i cili është i ndarë në tre etapa:

E para negociata afariste; e dyta formimi i përmbajtjes së kontratës shitblerëse dhe e treta nënshkrimi dhe verifikimi i

kontratës. Në etapën e parë në kuadër të fazës për arritjen e kontratës shitblerëse, nga ana e ekipeve profesionale

tek blerësi dhe shitësi ndërmerren një grup i aktiviteteve që përfshin analizën e te gjitha elementeve të kontratës

shitblerëse. Më pas në kuadër të negociatave afariste midis blerësit dhe shitësit, detalisht analizohen elementet për

të cilat nuk ka kompatibilitet midis kushteve të ofruara dhe të kërkuara. Nëse palët, arrijnë marrëveshje rreth të gjitha

elementeve pasojnë aktivitetet për formulimin dhe definimin e përmbajtjes së kontratës shitblerëse. Në fund pason

nënshkrimi i kontratës shitblerëse nga ana e personave të autorizuar, nga ana e blerësit dhe shitësit si dhe verifikimi i

tij me vulë nga secila prej palëve.

Në praktikën bashkëkohore tregtare kemi lloje të ndryshme të kontratave shitblerëse. Midis tyre veçanërisht janë të

rëndësishme kontratat kornizë dhe parciale por edhe ato standarde. Kontrata kornizë shitblerëse paraqet një lloj të

kontratës së përgjithshme që nënshkruhet midis partnerëve të cilët kanë pasur përvoja afatgjate të ndërsjella. Në të,

në mënyrë të përgjithshme caktohen vetëm elementet më të qenësishme edhe atë për një periudhë më të gjatë

kohore më së shpeshti një vit. Realizimi i kontratave kornizë kryhet nëpërmjet nënshkrimit të kontratave parciale. Në

kontratat parciale nëpërmjet rregullimit të detajuar, të qartë dhe kompleks të të gjitha elementeve të shitblerjes bëhet

konkretizimi i elementeve të rregulluara në kontratën kornizë. Kontratat shitblerëse standarde ose tipike paraqesin

kontrata në të cilat qartë janë të formuluara elementet standarde të objektit, dërgimi dhe pagesa e mallit e te

ngjashme, përderisa për çmimin dhe elementet tjera bëhet marrëveshje plotësuese. Ky lloj i kontratave përdoren në

sfera të caktuara të qarkullimit ndërkombëtar, të tregjeve të organizuara ndërkombëtare etj. Në këtë lloj të kontratave

bëjnë pjesë edhe “kontratat athezive” në të cilat shitësi i përcakton të gjitha elementet, gjatë së cilave pranohen dhe

refuzohen pa kurrfarë ndryshimi.

Faza e realizimit të kontratës shitblerëse

Në fazën e realizimit të kontratës shitblerëse kryhen të gjitha veprimet të cilat janë kontraktuar në kuadër të kontratës

shitblerëse, veçanërisht dërgimi, pranim-dorëzimi dhe pagesa e vlerës së mallit. Që të realizohet qëllimi për shkak të

të cilit është arritur kontrata shitblerëse patjetër duhet të realizohen të gjitha obligimet e marra nga ana e blerësit dhe

shitësit. Në rast të moskryerjes së obligimeve të kontratës, qoftë ajo të jetë e pjesërishme apo e plotë, pasojnë

sanksione të caktuara por edhe rënie e autoritetit afarist të firmës.

100

Elemente të kontratës shitblerëse

Në kuadër të kontratës shitblerëse është e domosdoshme që me përpikshmëri të qartë dhe të plotë të vërtetohen të

gjitha të drejtat dhe obligimet e blerësit dhe shitësit. Definimi i qartë i të drejtave dhe obligimeve të palëve bëhet

nëpërmjet konkretizimit të të gjitha elementeve të kontratës shitblerëse. Me legjislaturat kombëtare të pothuajse të

gjitha vendeve në mënyre decide vërtetohen elementet e qenësishme pa rregullimin e të cilave kontrata shitblerëse

nuk do të kishte fuqi juridike. Si elemente të rëndësishme paraqiten objekti i shitblerjes dhe çmimit. Në legjislaturat e

caktuara lejohet që çmimi të vërtetohet në mënyrë jo të drejtpërdrejt përkatësisht në kontratën shitblerëse të

theksohen rrethanat në bazë të së cilave do të bëhet vërtetimi plotësues i çmimit. Përveç objektit dhe çmimit në

kontratën shitblerëse duhet të vërtetohen edhe elementet tjera edhe atë veçanërisht: arbitrimi i mallit, klauzolat

transportuese, dërgimi i mallit dhe pagesa (që do të përpunohen në mënyre të detajuar) si dhe pranimi sasior dhe

cilësor; përgjegjësia për mangësitë e mallit; dënimi i kontraktuar; arbitrimi dhe gjykata kompetente; dispozitat për

hyrjen në fuqi të kontratës etj.

Objekti i shitblerjes

Objekti i kontratës ndërkombëtare të shitblerjes përcaktohet me llojin e asortimanit, me sasinë dhe cilësinë e

mallit. Veçanërisht është e rëndësishme të theksohet se kusht i domosdoshëm për një mall të jetë objekt i shitblerjes

në qarkullimin e jashtëm tregtar është që ai të jetë send i tundshëm. Gjithashtu është shumë me rëndësi që

qarkullimi i llojit konkret të mallit të mos jetë i ndaluar me normat juridike. Lloji dhe asortimani: Konkretizimi i llojit të

veçantë të mallit si objekt i kontratës shitblerëse bëhet nëpërmjet caktimit të asortimanit. Me asortiman i nënkuptojmë

modalitetet e ndryshme të mallit sipas cilësisë, përbërjes dhe pamjes së jashtme. Në pajtim me llojin e mallit,

asortimani vërtetohet në mënyra të ndryshme. Për shembull sipas llojit të mallit, asortimani vërtetohet në mënyra të

ndryshme. Për shembull, me theksimin e firmës, tipi ose emri i zakonshëm tregtar caktohet asortiman i prodhimeve

të standardizuara përderisa nëpërmjet përshkrimit të plotë të elementeve vërtetohet asortimani i mallit të ndërlikuar

etj.

Sasia: Sasia e mallit e cila është objekt i kontratës shitblerëse vërtetohet sipas numrit të njësisë matëse. Problemi

themelor që paraqitet gjatë vërtetimit të sasisë të mallit është përdorimi i njësive të ndryshme matëse në vende të

ndryshme. Në esencë, në kontratën shitblerëse saktësisht duhet të vërtetohet se në çfarë njësi matëse shprehet

sasia e mallit. Në kuadër të këtij elementi të objektit të shitblerjes duhet të saktësohen edhe dallimet për të cilat

lëshohet pe midis sasisë së dërguar dhe asaj të kontraktuar të cilat do të konsiderohen si dallime të tolerueshme.

Cilësia: Cilësia e mallit paraqet element të rëndësishëm të objektit të kontratës shitblerëse sepse me të vërtetohen

cilësitë e mallit. Cilësia mund të caktohet në katër mënyra: e para, individualisht dhe sipas llojit të mallit, e dyta sipas

përshkrimit të mallit, e treta sipas nocionit profesional tregtar dhe e katërta sipas mostrës.

Caktimi individual i cilësisë si dhe caktimi i cilësisë sipas llojit të mallit zbatohet në rast kur shitblehet mall me

karakteristika individuale dhe qartë të diferencuara, në rastet kur karakteristikat e mallit mund të nxirren në mënyre jo

të drejtpërdrejtë nga përkatësia e saj gjenetike.

Caktimi i cilësisë sipas përshkrimit të mallit bëhet nëpërmjet përshkrimit të saktë të cilësive të saj sipas kritereve të

ndryshme në mënyrë përkatëse me llojin e mallit. Si kritere për caktimin e cilësisë sipas përshkrimit të mallit mund të

101

aplikohen: cilësitë fizike, pamja e jashtme, trandmani i mallit, kapaciteti prodhues e të ngjashme. Gjatë caktimit të

cilësisë së mallit mund të shfrytëzohen edhe nocionet profesionale tregtare si për shembull prima, primisima, de luxe

e të ngjashme. Cilësia e mallit si element i objektit të shitblerjes mund të caktohet edhe nëpërmjet mostrës. Mostra

paraqet pjesën reprezentative të mallit të kontraktuar kështu që gjatë shfrytëzimit të tij si mënyrë për caktimin e

cilësisë, mallit të dërguar duhet t’i ketë cilësitë si të mostrës me përjashtim të mangësive të fshehta eventuale të

mostrës. Përmbajtja e cilësive të mallit mund të jetë plotësisht ose vetëm me cilësi të caktuara. Në kuadër të cilësisë

si element i objektit të shitblerjes duhet të rregullohen edhe çështjet e lidhura me lëshimet pe tolerante sipas cilësisë

së mallit të dërguar dhe atij të kontraktuar.

Çmimi

Çmimi si shprehje e vlerës së mallit në të holla është elementi i dytë i qenësishëm i kontratave shitblerëse. Në

kuadër të kontratës shitblerëse çmimi mund të përcaktohet në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe jo të drejtpërdrejtë.

Gjatë mënyrës së drejtpërdrejtë të vërtetimit të çmimit të objektit të shitblerjes, çmimi shprehet nëpërmjet theksimit të

vlerës sipas njësisë dhe në përgjithësi në valutën e vendit apo të huaj. Përderisa gjatë vërtetimit jo të drejtpërdrejtë të

çmimeve vërtetohen rrethanat në bazë të të cilave do të bëhet vërtetimi plotësues i çmimit. Vërtetimi i qartë dhe i

detajuar si element i kontratës shitblerëse nënkupton vërtetimin e saktë të valutës në të cilën janë të shprehura

çmimet dhe vlera e përgjithshme të shitblerjes si dhe të valutës me të cilën do të bëhet pagesa e obligimeve

financiare. Çështje e rëndësishme pasuese është përmbajtja e çmimit përkatësisht elementet e saj që drejtpërsëdrejti

vërtetohen me klauzolen e kontraktuar transportuese. Në kuadër të elementit çmim vëmendje e rëndësishme i

kushtohet çështjes së bonifikimit të çmimit. Nën bonifikim të çmimit nënkuptohet njohja e çmimit më të volitshëm në

favor të blerësit ose shitësit në kushte kur janë krijuar lëshime pe të tolerueshme midis cilësisë ose sasisë së

kontraktuar të mallit. Në kuadër të kontratës shitblerëse theksohet se vallë në kuadër të lëshimeve të tolerueshme do

të bëhet bonifikimi i çmimit dhe nëse vallë bëhet vërtetimi i saj do të bëhet nëpërmjet uzanseve tregtare, nëpërmjet

ndërmjetësimit në arbitrim ose në ndonjë mënyrë tjetër.

Bonifikimi i çmimit përshkak të lëshimeve tolerante midis cilësisë së dërguar dhe të kontraktuar bëhet nëpërmjet

respektimit të uzanseve tregtare, nëpërmjet ndërmjetësimit të arbitrimit ose ndonjë mënyre tjetër.

Bonifikimi i çmimit përshkak të lëshimeve pe tolerante midis cilësisë së dërguar dhe të kontraktuar të mallit bëhet

nëpërmjet zmadhimit dhe zvogëlimit të çmimit në mënyrë përkatëse me lëshimin pe të krijuar. Nëse dërgohet mall

me cilësi më të mirë nga ai i kontraktuari atëherë nëpërmjet bonifikimit vjen bëhet zmadhimi përkatës i çmimit. Në të

kundërtën nëse cilësia e mallit të dërguar është më i keq në raport me ata që është kontraktuar atëherë nëpërmjet

bonifikimit bëhet zvogëlimi i çmimit.

Bonifikimi i çmimit përshkak të lëshimeve pe tolerante në sasinë e dërguar dhe të kontraktuar të mallit varet nga

tendencat e çmimit të llojit të njëjtë përkatës të tregut. Për shembull nëse çmimi i tregut ka tendenca të rënies

atëherë shitësi do të jetë i interesuar të dërgojë sasi më të madhe ndërsa blerësi do të jetë i interesuar të pranojë

sasi më të vogël të mallit sipas çmimit të kontraktuar. Në të kundërtën nëse çmimi ka tendencë të rritjes shitësi do të

jetë i interesuar të dërgojë sasi më të vogël ndërsa blerësi do të jetë interesuar të pranojë sasi më të madhe të mallit

sipas çmimit të kontraktuar. Me qëllim të shmangies së problemeve të këtij tipi, në kuadër të kontratës shitblerëse në

mënyre decide vërtetohet se si do të bëhet bonifikimi i çmimit. Në rastet kur gjatë kohës së realizimit të kontratës

shitblerëse erdhi deri te lëshimi i çmimeve, ndërsa blerësi nuk e ka paguar pjesën ose shumën e përgjithshme, mund

të kërkohet revidimi i çmimit nëpërmjet zbatimit të të ashtuquajturës klauzolë të Gjenevës e cila është si vijon:

102

P1=P0 Ça+b M1+cS1}

100Ç M0 S0}

Me çrast: P1 është çmimi i korrigjuar; P0 –çmimi i kontraktuar i mallit; M1-çmimi sipas njësisë së materialit në bazë të

së cilës është bërë llogaritja; përkatësisht është baza e kalkulimit të kontratës përkatëse. S1-rrogat dhe të dhënat

tjera gjatë prodhimit ose në momentin e dërgimit të mallit; S0-rroga minimale që është marrë si bazë gjatë bërjes së

kalkulimit; a-pjesëmarrja e shpenzimeve të përgjithshme në ato përfundimtare; b-pjesëmarrja e shpenzimeve

materiale në ato përfundimtare dhe c-pjesëmarrja e rrogave me shpenzimet përfundimtare me çrast a+b+c=100.

Me aplikimin e klauzolës së Gjenevës dhe në bazë të parametrave saktësisht të vërtetuara, llogaritet çmimi i ri i

korrigjuar i objektit të kontratës së kontraktuar.

Ambalazhi

Çdo mall objekt i këmbimit domosdoshmërisht duhet të paketohet. Caktimi i llojit të ambalazhit dhe sigurimi i tij janë

çështje të rëndësishme që duhet saktë dhe qartë duhet të rregullohen në kontratën shitblerëse.

Lloji i ambalazhit varet nga lloji i mallit që ambalazhohet në të por duhet pasur kujdes për disa kritere. Në thelb

ambalazhi duhet të sigurojë mbrojtje efikase përkatësisht nuk guxon në mënyrë të pavolitshme të ndikojë në cilësitë

kimike dhe fizike të mallit, duhet të ketë nivel përkatës estetik dhe nuk duhet të jetë i dëmshëm për mjedisin jetësor.

Gjithashtu ambalazhi duhet të jetë relativisht i lehtë dhe i favorshëm për ngarkim dhe shkarkim nga mjetet

transportuese. Edhe pse vlera e ambalazhit ne përgjithësi nuk duhet të ketë pjesëmarrje në vlerën e mallit që në të

është i ambalazhuar, megjithatë në kontratën shitblerëse duhet të rregullohen çështjet e sigurimit të saj dhe të

shpenzimeve të ambalazhit. Sigurimi i ambalazhit më së shpeshti është obligim i shitësit, në disa raste edhe blerësi e

siguron të njëjtin. Përderisa në raport me çështjen se kush i mban shpenzimet e ambalazhit, blerësi dhe shitësi duhet

saktë të bëjnë marrëveshje nëpërmjet klauzolave te caktuara. Shpenzimet e ambalazhit i mban shitësi nëse në

kontratën shitblerëse janë të vërtetuara klauzolat: “ambalazhi i humbur për shitësin”, “ambalazhi gratis për blerësin”

etj. Përderisa gjatë klauzolës së kontraktuar “bruto për neto” shpenzimet për ambalazhin janë barrë e blerësit. Në

disa raste të caktuara specifike mund të vërtetohet obligimi i blerësit që tija kthejë ambalazhin shitësit. Ato janë raste

të ambalazhit të kthyer dhe atëherë në kontratën shitblerëse detalisht duhet të vërtetohen të drejtat dhe obligimet e

palëve, veçanërisht çështjet për pagesën dhe kthimin e kaucionit.

Vendi i deponimit të mallrave paraqet vendin në të cilin shitësi ia ven mallin në disponim blerësit, ndërsa blerësi ka

për obligim të njëjtën ta merr.

Caktimi i vendit të porosisë kryhet nëpërmjet marrëveshjes së klauzolës transportuese në marrëveshjen e shitblerjes.

Mënyra porosisë së mallit caktohet në bazë të vullnetit të blerësit dhe shitësit, apo nëse do të përgatitet, paketohet,

dorëzohet në përcjellje, do të merr apo do të ndërmarrë veprime të tjera mbi mallin, dhe ajo të merret si moment i

përcjelljes së mallit.

Afati i porosisë është njëjtë një element kryesor në marrëveshjen e shitblerjes nga i cili rregullohet aspekti kohor i

porosisë, apo koha kur shitësi është i detyruar të ia dorëzon mallin blerësit. Afati i porosisë në kuadër të

marrëveshjes mund të caktohet më përdorimin e termineve profesional tregtar (për shembull, për porosi-menjëherë;

103

për porosi në termin të caktuar-në gjysmën e parë të muajit; apo me pranimin e termineve teknike-malli në rrugë”

mall notues” dhe tjera) apo me përshkrim të gjerë, kur vërtetohet moment i vërtetë i përcjelljes së mallit. Kuptohet se

pavarësisht mënyrës së vërtetimit të afatit të përcjelljes, shitësi ka për obligim me kohë të njoftojë blerësin për kohën

e saktë të përcjelljes së mallit.

Pagesa. Obligim i përgjithshëm i blerësit në marrëveshjen e shitblerjes është që të paguajë vlerën e mallit.

Pagesa e mallit, në kuadër të shitblerjes ndërkombëtare, tërheq

Operacione të caktuara specifike, pasi që bëhet fjalë për pagesën në kuadër të marrëveshjes të prodhimit

ndërkombëtar paqësor.

Blerësi dhe shitësi në marrëveshjen e shitblerjes duhet precizisht t’i vërtetojnë vlerën e përgjithshme si obligim për

pagesë mënyrën, vendin dhe afatin e pagesës.

Nga ky aspekt, pagesa mund të kryhet para përcjelljes së mallit, në momentin e përcjelljes së mallit dhe të përcjelljes

së mallit. Pagesa e mallit para përcjelljes së saj mund të kryhet në tërësi (pagesa prenumerike) apo pjesërisht (avans

apo akontacion).

Pagesa në momentin e përcjelljes së mallit, mund të kryhet në bazë të përcjelljes efektive apo në bazë të përcjelljes

së dokumenteve.

Rol të madh në lehtësimin e pagesës gjatë shitblerjes ndërkombëtare ka dokumenti akreditiv i parevokueshëm, i cili

paraqet argument të blerësit nga banka e tij (banka e akredituar)m në mënyrë direkte apo nëpërmjet bankës

korrespondente, ti paguhet shitësit një sasi e shumës dhe në bazë të disa kushteve.

Pagesa në bazë të përcjelljes së mallit, kryesisht do të thotë

Kreditim të eksportit, pavarësisht nëse bëhet fjalë për kreditim afatshkurtër, afatmesëm dhe afatgjatë.

Posaçërisht duhet të theksohet se gjatë lidhjes së marrëveshjes për shitblerje, blerësi dhe shitës mund të merren

vesh edhe për mënyrë të kombinuar të pagesës, si shembull, një pjesë ë obligimeve të paguhen para avansit, dhe

mbetja përmes avansit të mallit (kredisë) dhe kombinimeve të ndryshme.

Këtu duhet të theksohet se gjatë kyçjes së marrëveshjes për shitblerje, blerësi dhe shitësi mund të merren vesh edhe

për mënyrën e kombinuar të pagesës si shembull, një pjesë ë obligimeve të paguhen para avansit, dhe pjesa e

mbetur e avansit të mallit (kredisë) dhe kombinimeve të tjera.

Dokumente të mallit Dokumente të mallrave janë ata të cilët janë të lidhur me mallin dhe rrjedhën e mallrave në tregun e

jashtëm. Dokumente bazike të mallrave janë: fakturat, specificiteti i mallrave dhe lista e paketimit.

Fatura paraqet dokument komercial që dërgohet deri te pranuesi i mallit. Në fakturë në mënyrë më precize sillen të dhënat e mallit të porositur edhe atë; lloji, sasia, çmimi dhe vlera e përgjithshme, si elemente të domosdoshme, dhe të dhëna të tjera plotësuese, të vërtetuara në marrëveshjen e shitblerjes.

Në rastet kur realizim i marrëveshjes së shitblerjes kryhet më një dërgesë, atëherë faktura mbështetet në vlerën e përgjithshme të marrëveshjes. Por, nëse realizimi i marrëveshjes për shitblerje bëhet më shumë dërgesa, atëherë për çdo dërgesë dërgohet faturë veç e veç. Realizimi i marrëveshjes në këtë rast, do të kryhet më faturim në etapa, ndërsa numri i faturave varet nga numri i dërgesave.

104

Në punimet e tregut të jashtëm paraqiten lloje të ndryshme të faturave si janë fatura e më parshëm (në të cilën sillen

vetëm elementet në bazë të marrëveshjes, ndërsa pas vërtetimit të elementeve të tjera të dërgesave vendoset faturë

preliminare), faturë proformë (paraqet një lloj të ofertës, apo vendoset pa u kryer marrëveshje apo dërgim i mallit,

dhe nga këtej tërhiqet obligimi për pagesë) dhe tjera.

Specificiteti i mallrave paraqet listë me mallrat të dërguar në bazë të llojeve. Ky dokument paraqet raport të faturës

dhe të dokumenteve të tjerë, nëse në të njëjtët nuk mundet të sillen të gjitha llojet e mallrave. Lista e paketimit është

dokument i mallrave identik me specificitetin e mallrave. Ky dokument është listë e mallrave në bazë të llojeve të

paketimit, apo për radhitjeve. Lista e paketimit mbështetet në faturën e mallrave.

Obligimet specifike të tregut të jashtëm

Format e ndërlikuara në punët e tregut te jashtëm në të cilët në vete krahas këmbimit të mallrave, përfshijnë edhe

bashkëpunimin mes partnerëve, si edhe atyre të cilët lidhen në kushte kur mundësitë janë të kufizuara apo të

pamundura për transaksione direkte dhe të rregullta mes pjesëmarrësve në këmbimin ndërkombëtar, quhen detyrat

specifike të tregut të jashtëm

Mbi domosdoshmërinë e sjelljes së formave të ndërlikuara në këmbimin ndërkombëtar dhe të bashkëpunimit

ndikojnë një numër i madh i faktorëve.

Do të përmendim një pjesë të faktorëve të përgjithshëm të cilët e kushtëzojnë pranimin e detyrave specifike në

tregun e jashtëm: imosekzistimi i marrëdhënieve të rregullta ndërshtetërore dhe tregtare; saldo jo e mjaftueshme

kliringe në këmbimin mes shteteve në të cilët ekziston sistem i tillë i llogaritjeve në prodhimin e jashtëm; kushte të

pamjaftueshme për transfer dhe konvertim të valutës me bonitet të ndryshëm (konvertibilitet, stabilitet); nevoja e

sigurimit të rreziqeve kursive tek puna e termeve dhe tregut të jashtëm;

Alocim i pamjaftueshëm i kuotave devizore;

Ekzistimi i mallrave jo konkurrente të cilët rëndë të mund të shiten nën kushtet ekzistuese të tregut në prodhimet e

rregullta të tregut; depërtim në tregjet e reja dhe tregje me mbrojtje intensive (përkufizime të ndryshme); Shfrytëzimi i

plotë dhe efikas i kapaciteteve të prodhimeve të vendit dhe shfrytëzimi i shërbimeve të dëshiruara prodhuese jashtë

vendit; ekzistimi i dallimeve me vlerë në çmimet dhe në tregjet e shteteve të ndryshme, për shkak të veprimit defektiv

në tregun ndërkombëtar dhe të tjera.

Nga karakteristikat e bazike të punës së tregut të jashtëm specifik që praktikohen çdoherë dhe çdo kund kur këmbimi

i rregullt pamundësohet apo është i ngarkuar, sie dhe nga kushtet e përmendura dhe rrethanat në të cilat sillen ato

obligime, del arsyeshmeria e tyre ekonomike dhe e domosdoshme.

Rëndësia e tyre si ndërmarrje si edhe për ekonomin nacionale është e madhe, dhe për atë çdo shtet duhet sa m

shumë ti zgjerojë mundësitë për pranim.

Obligimet specifike të tregut të jashtëm janë kategori e cila në vete përfshin forma të ndryshme në punimet e tregut të

jashtëm.

Një pjesë e këtyre punëve janë më të thjeshta, të tjerët janë më të ndërlikuara; një pjesë i dedikohet mallrave, të

tjerat arbitrazhës devizore; një pjesë e tyre shtrihen në miratimin në plan shtetëror, të tjerë jo;disa lidhen vetëm me

105

këmbimin e mallrave dhe shërbimeve, të tjera në vete përfshin edhe bashkëpunimin mes pjesëmarrësve, ndërsa atë

më të ndërlikuar dedikohen në investimin në shtete të tjera.

Në vazhdim do të përpunohen llojet themelore dhe karakteristikat e tyre, si edhe veprimet në përfshirjen e disa nga

specifikat në ndarjen e tregut të jashtëm. Do ti përpunojmë:

(1) punët kompenzuese, (2 )punët e lidhura, (3) punët indent, (4) faktorizues,, (5 forfentizues, (6) punët tranzitore,

(7) përfaqësimi, (8) lizingu, (9) re eksporti,, (1о) punët e mirëqenies, (11) siç punët, (12) franshizimi, (13) kooperimi

afatgjatë prodhues, (14 )licencat, (15) ingjineringu, dhe (16 )investimet e jashtme.

Detyrat kompenzuese, (Compensation Transactions)

Paraqesin Eksport i lidhur më importin e mallrave pa përdorimin e mjeteve për pagesë. Në realitet, bëhet fjalë për

këmbimin ndërkombëtar të mallrave për mall (trampe), pa përdorimin e mjeteve për pagesë nga jashtë. Por nëse,

ngritën dallime eventuale për shkak të tepricës së deponuar nga njëra anë, ata likuidohen nëpërmjet pagesës më

mjete devizore.

Definimi i lehtë i institutit obligimet kompenzuese nuk do të thotë se realizmi i tyre është lehtë dhe i thjeshtë.

Përkundrazi, kompletimi i saj del nga fakti se të njëjtat realizohen me shtete me të cilët janë sjellur përkufizime

devizore dhe për atë, nënshtrohen në miratimin nga organet shtetërore.

Ndaj partnerëve të dy shteteve nuk ka ose nuk janë në mundësi të furnizojnë mjete devizore për pagesën e

detyrimeve të tyre në import, ata janë të detyruar këmbimin e mallrave apo shërbimeve ta kryejnë në bazë të

metodës “trampe”, apo mall për mall. Ndërlikimi i obligimeve kompenzuese del nga domosdoshmëria për verë,

harmonizim të përkohshëm dhe lëndor i nevojave dhe mundësitë e partnerëve nga shtete të ndryshme.

Thënë më thjeshtë, do të thotë se partneri vendas, prodhues i një malli të caktuar eksportues), do të duhet të gjejë

partner (importues) jo vetëm të palës së interesuar për mallin e vet, por edhe vetë prodhuesi vendas (tani importues),

duhet në të njëjtën kohë për vlerë të njëjtë, të gjejë interes për mallin e huaj të cilën e shtet parenti u huaj (tani

eksportues), pasi tek obligimet kompenzuese partnerët në të njëjtën kohë gjenden në rolin e eksportuesit dhe

importuesit.

Krahas interesimit të ndërsjellë të partnerëve, njëkohësisht duhet të ekzistojë interesim i ndërsjellë edhe i shteteve,

pasi punët kompenzuese qëndrojnë në miratimin nga ana e organit shtetërore kompetent.

Në të njëjtën kohë, e domosdoshme është që në kohë të harmonizohen nevojat dhe mundësitë e partnerëve, pastaj

të vërtetohen dhe të miratohen listat e mallrave, çmimet e mallrave, mënyra dhe afatet e deponimit e të tjera.

Duke pasur parasysh veprimin e faktorëve të sipërpërmendur, më së shpeshti në marrëdhënie e ndërsjella të

partnerit vendas dhe të jashtëm involvohen edhe përfaqësues të tjerë të interesuar për mallrat që janë mjet i

kompensimit të caktuar.

Në varshmëri nga numri i pjesëmarrësve dhe marrëdhëniet e tyre të ndërsjella, si zakonisht është që tre dallohen :

(1) obligimet direkte (2) të përziera dhe të zgjeruara dhe (3) obligime triangulare kompenzuese.

106

Obligimet direkte kompenzuese lidhen mes dy partnerëve të punës nga shtetet e ndryshme. Tek ky lloj i punës

kompenzuese partneri vendas dhe a i huaj njëkohësisht paraqiten në rolin e importuesit dhe eksportuesit.

Më së shpeshti mes partnerëve ndërmjetëson ndonjë institucion- i besueshëm, i cili mund të jetë bankë, ndërmarrje

shpedicioni, shoqatë e sigurimeve apo shoqatë tjetër në të cilën partnerët shprehin besimin. Procedura është si

vijon: mall i bëhet në disponim të besuarit me argument të provokueshme tija jep partnerit tjetër pasi që ai do ti

plotësojë të gjitha obligimet apo do tija dorëzojë më para mallin në sasi të vërtetuar, në kualitet dhe vlerë.

Obligimet kompenzuese të përziera apo të zgjeruara janë ai lloj i kompenzimeit të punës tek të cilët, krahas partnerit

të huaj dhe atij vendas, në ndarjen involvohen edhe pjesëtarë të tjerë.

Puna e përzier kompenzuese paraqitet në rastet kur plotësisht do të përfshihet vetëm një pjesëmarrës, apo

kur nga njëra anë kemi kompensim direkt të punës (një pjesëmarrës paraqitet në rolin e importuesit dhe të

eksportuesit), ndërsa ën anën tjetër kemi dy pjesëmarrës –importues dhe eksportues.

Tek ky lloj i punës procedura është si vijon: Të paramendojmë se ten e paraqiten dy pjesëtarë, njëri eksportues dhe

tjetri importues, ndërsa në diasporë si pjesëtarë paraqitet një subjekt në rolin e importuesit dhe eksportuesit ( punë e

drejtpërdrejtë e kompemnzimit). Parteri i parë- eksportuesit vendas, nëpërmjet të besuarit, i deponon 100 tonelata

detergjent në vlerë prej 150 mijë euro, të dytit –partneri i jashtëm (në Gjerman), përmes të besuarit të tij, deponon një

makinë me vlerë identike, por partnerit të tretë-importuesi ynë.

Në këtë rast, eksportuesi obligimin e tij e rregullon me pagesën në denarë në interes të importuesit vendas, apo në

llogarinë e tija paguan 9.225.000 euro (gjatë paritetit valutar 1:61,50).

Puna e zgjeruar kompenzuese, paraqitet në rastet kur në ndarjen kompenzuese përfshihen edhe dy pjesëtarë, njëri

nga shteti vendas e tjetri në shtetin e jashtëm. Teknika e dhënie-pranimit si edhe te punët kompenzuese direkte,

kryhet nëpërmjet të besuarit, vetëm se tek ky lloj i punës specifike është pagesa mes partnerëve në secilin nga

shtetet. Kjo do të thotë se në punët e zgjeruara kompenzuese marrin pjesë katër partnerë, nga dy nga dy shtetet.

Pastaj, partneri i parë- importuesi i parë, nëpërmjet të besuarit, i deponon 100 tonelatat detergjent partnerit të dytë-

importuesit të jashtëm. Ai e paguan vlerën e mallit në valutë vendase ( në këtë shembull në euro) në llogari të

partnerit të tretë në shtetin e tij (Gjermani), i cili nga aspekti i punës së kompensuar, është importues i jashtëm

Partneri jashtëm –importues, nëpërmjet të besuarit ia deponon mallin e tij ( në shembullin tonë-makina)jo edhe të

importuesit (tanë). Importuesi vendas, pasi që do ta fitojë, mallin e paguan në valutë vendase (denarë) në interes të

eksportuesit vendas.

Në këtë mënyrë mbyllet rrethi, mallrat deponohen në dy shtetet, ndërsa pagesa është bërë pa përdorimin e mjeteve

devziore, por në kuadër të prodhimit të brendshëm pagesore në secilin shtet. Punët triangulare kompenzuese

realizohen në rastet kur nuk është e mundur punët kompenzuese të realizohen në kuadër të dy shteteve, apo kur nuk

ekzistojnë kushte për harmonizimin e nevojave dhe mundësive të dy tregjeve nacionale.

Partnerët nga dy shtetet mund ti harmonizojnë nevojat e tyre dhe mundësitë, për shembull vetëm për eksport të

mallrave nga ajo vendase në shtetin tjetër, por mallrat që i ofrojnë partnerët e jashtëm në shtetin e dytë të mos

munden të plasohen në tregun vendas, nga njëra anë, dhe mallrat që janë të nevojshëm të mos munden të sigurojnë

nga subjekte në shtetin e dytë,nga ana tjetër.

Në këto raste kërkohen të interesuar, një apo më shumë pjesëtarë nga shtetet e treta të cilët janë të kyçur në punën

triangualare kompenzuese. Si importues dhe eksportues në çdo shtet mund të lajmërohet një subjekt i ri, apo te

107

paraqiten subjekte të ndryshme mes te cilëve pagesa bëhet në valutën vendase. Ky lloj i punës është specifik dhe i

ndërlikuar, dhe për atë rrallë herë lidhen në prodhimin ndërkombëtarë. Por, të shohim se si është rrjedha e këtij lloji

të punës. Partneri i parë-importuesi vendas përmes te besuarit e deponon mallin "А" deri te partneri i dytë-importues

në shtetin e dytë. Ai e paguan vlerën në valutën vendase deri te partneri i tretë-eksportues në shtetin e vet, i cili në

llogari të kësaj kryen deponime të mallit "B" deri te partneri i katërt-eksportues deri te partneri i katërt- importues në

shtetin e tretë. Importuesi i shtetit të tretë në valutën vendase i paguan partnerit të pestë-eksportues ën shtetin i cili

kryen deponime në mallin "В" deri te partner i gjashtë-importuesi vendas.

Ai nga ana e tij, për vlerën e obligimeve të veta kryen pagesë në valutë vendase në interes të partnerit të parë-

eksportuesit vendas. Në të gjitha shembujt e sipërpërmendur nënkuptohet se vlera e të gjitha mallrave dhe

shërbimeve që janë mjet i punës së kompensuar është i barabartë, deponimet e mallrave kryhen përmes të

besuarve, ndërsa pagesa mes subjekteve në një shtet kryhen në valutën vendase.

Por në praktikë shpeshherë ndodh që vlera e mallrave apo shërbimeve të cilat importohen të mos jetë me vlerën e

mallrave dhe shërbimeve të cilat importohen në një shtet, apo paraqiten disa dallime në vlerën e mallrave dhe

shërbimeve të cilat janë mjet i kompensimit të punës. Atëherë kryhet stëllogaritja e pagesës vetëm në dallimet e

paraqitura, edhe atë në valutën në bazë të marrëveshjes.

Përparësitë e punës kompenzuese më së miri mund të vlerësohen duke e pasur parasysh rrethanat me të cilat të

njëjtët kyçen dhe miratohen. Bëhet fjalë për atë se puna kompenzuese mundëson kryerjen e këmbimeve në tregun e

jashtëm edhe kur nuk ekzistojnë kushte për pagesë në mjete devizore, pasi që ata lidhen në shtete në të cilët janë

sjellur kufizime devizore.

Nga ky institute mundësohet eksport efikas i mallrave në shtetet në të cilët, nga disa masa restriktive është

stërngarkuar këmbimi i tregut të jashtëm, apo se ekzistojnë probleme në balancë. Po ashtu me ata mundësohet edhe

i import i repromaterialeve të domosdoshme në procesin e prodhimeve të disa degëve vendase. Në fund fundi, punët

kompenzuese paraqesin element në mbarëvajtjen e marrëdhënieve ekonomike mes shteteve, veçanërisht mes

shteteve në zhvillim, të cilët më së shpeshti kanë probleme me realizimin e baraspeshës.

Procedura për kyçjen dhe kryerjen e punëve kompenzuese mund të ndahet në disa faza:

iniciativa;

harmonizimi i listave të mallrave në vëllim dhe strukturë;

harmonizimi i çmimeve i mallrave;

vërtetimi i radhitjes së deponimeve dhe mallrave;

zgjedhja e të besuarit, apo sigurimi i garancive bankare, hapja e akreditimeve dhe tjera;

kyçja e marrëveshjeve për kompensimin e punës ;

Orvatja në miratimin e kompensimit të punës nga organ kompetent;

regjistrimi i marrëveshjeve për kompensimin e punës dhe kryerje dhe likuidim i kompensimit të punës.

Iniciativa për kyçjen e marrëveshjeve me kompensim më së shpeshti gjason nga partnerët me të cilët ka

bashkëpunim të gjatë dhe të suksesshëm. Në ofertën për punën e kompensuar, ofruesi duke i njohur kushtet e tregut

të tij vendas propozon lista të orientuar të mallrave dhe shërbimeve në dy drejtime-edhe në eksportin dhe në

importin. Pranuesi e shikon ofertën dhe së pari analizon mundësitë në marrjen e pajtueshmërisë për kompozimin e

punës nga organ kompetent, si edhe mundësitë në përfitimin e kontingjenteve, lejes apo pajtueshmërisë, nëse

mallrat janë mjet i një regjimi ekonomik restriktiv.

108

Më tej, nëse ekziston mundësi në përfitimin e pajtueshmërisë dhe vendimeve nga organet kompetente, në bazë të

nevojave dhe mundësive apo në bazë të njohurive për kushtet e tregut vendas, partneri vendas i njofton ofruesin e

jashtëm dhe i jep pajtueshmëri për punën e kompensuar.

Pastaj partnerët shkojnë në harmonizim më të detajuar të listave ekonomike në pikëpamje të sasisë, çmimeve të

mallrave, kushtet dhe afatet në deponimin e mallrave dhe të tjera, duke u kujdesur më pas për vlerat e njëjta të

mallrave apo shërbimeve në dy drejtimet.

Nëse vëllimi i punës së kompensuar është i vogël, atëherë partnerët drejtohen në zgjedhjen e një të besuari.

Por në raste kur bëhet fjalë për punë kompenzuese më vëllimore apo më afatgjatë, në vend të zgjidhjes së një të

besuari, më së shpeshti kërkohet dhënia e një garancie bankare në sigurimin e pagesës së mallrave të te gjithë

pjesëmarrësve.

Pas harmonizimit të të gjitha elementeve, shkohet në kyçjen e marrëveshjeve për kompensimin e punës.

Gjatë realizimit të punë kompenzuese të përziera, të zgjeruara të përziera, apo në traiangulare, krahas marrëveshjes

për kompensim

Në të njëjtën kohë janë nënshkruar dy apo më shumë marrëveshje mes partnerëve në një shtet.

Forma dhe teksti i marrëveshjes për punën kompenzuese, i cili nuk dallohet nga marrëveshja për shitblerje, duhet ti

përmbajë të gjitha elementet e mëparshme mes pjesëmarrësve dhe specifikave të detajizuara për llojet dhe vlerat e

mallrave apo shërbimeve për deponimin në dy kahet.

Ky lloj i marrëveshjeve hyn në fuqi në ditën kur do të miratohet nga organet shtetërore në të gjitha shtetet duke i

përfshirë në kompensimin e punës. Faza pasuese paraqet procedurë të ndërlikuar në kërkesën dhe përftrimin e

miratimit të punës kompenzuese nga jashtë nga organi shtetëror kompetent.

Obligimet që lidhin

Obligimet që lidhin (Barter) paraqesin shitblerje të mallrave dhe shërbimeve në një drejtim- impot, i kushtëzuar me

shitblerje të mallrave dhe shërbimeve në drejtim të kundërt-eksport, me çka gjatë kryerjes së marrëveshjeve, apo

deponimeve të mallrave dhe pagesës së obligimeve furnizohen sit ë pavarur në kohë dhe financiarisht.

Obligimet e lidhura ndërkombëtare në vete përmbajnë tregti të lidhur dhe barter ndërkombëtar.

Tregtia ndërkombëtare e lidhur kemi në rastet kur këmbimi i një malli kushtëzohet me këmbimin e mallrave dhe

shërbimeve në drejtim të kundërt.

Deponimet dhe pagesat në dy drejtime kryhen pavarësisht njëra ndaj tjetrës.

Nga ky lloj i obligimeve shpeshherë pranohen kur eksportues i jashtëm deponon dhe monton disa trasverzale në afat

prej një deri në më shumë vjet, dhe në të njëjtën periudhë kryen pagesë të veten me import të mallrave të cilët

prodhohen në shtet. Barteri ndërkombëtarë është punë e lidhur me çka subjekti nikoqir kryen import të disa mallrave

109

dhe më pas e shtet në tregun vendas dhe me mjetet të marra nga shitja e paguan ofertën nga jashtë para deponimit

të mallit dhe po atëherë kryen eksportin e tij.

Bareti ndërkombëtarë pranohet për kryerjen e punëve njëkahëshe me partnerë boniteti i të cilëve është i dyshimtëii,

derisa punët në tregtinë ndërkombëtare të lidhur janë më të mëdha për nga vëllimi dhe më së shpeshti i dedikohen

në periudhë më të gjatë kohore.

Në bazë të karakteristikave, njëkohësisht kompromisi i importit dhe eksportit apo shërbimeve mes partnerëve në dy

shtete, punët e ndërlidhura (barter) janë të ngjashme me punët e kompensuar.

Por, mes tyre ekzistojnë edhe dallime esenciale. Dallimi themelor është se obligimet e kompenzuara karakterizohen

me rrënjën në vlerë dhe kohor të deponimeve të mallrave pa pagesë të kundërvlerave të tyre me mjete të huaja

paqësore, ndërsa deponimet dhe pagesat e mallrave tek obligimet e lidhura (barter) janë të pavarur kohor dhe me

vlerë.

Tek obligimet e lidhura (barter), mbulimi në përqindje i importit dhe eksportit në zbatimin e këtij lloji të punës,pastaj

deponimet e mallrave nuk janë të kushtëzuar mes veti në kohën pagesat e ndërsjella kryhen në llogaritë

ndërkombëtare pagesore.

Por në praktikë ndërkombëtare, obligimet e lidhura (barter) shpeshherë quhen obligime globale kompenzuese, për

shkak të faktit se në to përfshihen një numër i madh i pjesëtarëve, me numër të madh të mallrave të cilët importohen

dhe eksportohen.

Tek obligimet e lidhura (barter), partnerët thirren në çmimet botërore të mallrave cilësia e të cilëve përcaktohet sipas

standardeve ndërkombëtare.

Çmimet e mallrave shprehen në dollarë të llogaritur apo në valutë të njërit nga shtetet pjesëmarrëse.

Mjet i obligimeve ndërkombëtare të lidhura (barter) më së shpeshti janë mallrat e brezave, me çka lehtësohen

problemet rreth vërtetimit të çmimeve. Por në raste kur obligimet e lidhura (barter) janë mallra pa berëz, atëherë

paraqitet problem i vërtetimit të llojit dhe kualitetit, ashtu edhe të çmimit të mallit.

Këto lloje të obligimeve të lidhura (barter) shpeshherë kyçen mes partnerëve të cilët një kohë të gjatë bashkëpunojnë

dhe kanë besim të ndërsjellë dhe autoritet.

Në tregtinë ndërkombëtare paraqiten më shumë lloje të obligimeve të lidhura (barter). Do ti përmendim disa nga ato:

Obligimet Barter janë atë tek të cilët kyçet marrëveshje nga e cila vërtetohen kushtet për depononim

njëkohësh të mallrave në dy drejtimet mes dy partnerëve, pa e përfshirë partnerin e tretë;

Obligimet paralele te të cilët së pari kyçet marrëveshja bazë,ndërsa marrëveshja për deponimin e mallrave

në drejtim të kundërt realizohet ose në mënyrë të sinkorinuzat, ose më dallime;

Obligimet e ndërsjella janë ata tek të cilët realizohen dy marrëveshje me të cilët partnerët lidhen se do të

transporton mall nga shteti i partnerit tjetër, por realizimin e dy marrëveshjeve rrjedh në natyrë të pavarur,

në mënyrë jo të sinkronizuar dhe kryesisht ndarasi.

Obligimet Packag janë obligime të lidhura në kornizë (barter), tek të cilët deponimi i mallit në drejtim të

kundërt as për nga lloji i mallrave as edhe në kohë nuk është ashpër i vërtetuar

Unik team obligimet janë obligime që kyçen tek të cilët së pari realizohet marrëveshja për kontradeponim

dhe më pas marrëveshja bazë;

110

Bay - back obligimet janë atë të cilët eksportuesi nga një shtet obligohet se nga importuesi i makinave apo

pajisjeve në shtetin tjetër, në vend të pagesës në vlerë, do të ndërmerr prodhime të caktuara pa dallim nëse

janë prodhuar me atë pajisje ose jo.

Barter obligimet, si obligim specifike në tregtinë e jashtme, kanë rëndësi të madhe ekonomike si për

ekonominë nacionale, ashtu edhe për subjektet ekonomike- pjesëmarrës në këto obligime.

Përparësia themelore e këtyre obligimeve shprehet në mundësinë e miratimit të tregjeve të reja për plasimin e

mallrave të caktuara me qëllim të përmirësimit të strukturës së këmbimit ekonomik, me zmadhimin njëherësh të

daljeve devizore në shtet.

Nëpërmjet barter obligimeve, pjesëmarrësve-subjektive ekonomik u mundësohet pagesë më e lehtë e obligimeve të

tyre gjatë importit të mallrave dhe shërbimeve, duke i shfrytëzuar devizat e realizuar nga eksporti i mallrave dhe

shërbimeve.

Në kushtet aktuale të këmbimit ndërkombëtar, një numër i madh i shteteve iu kushton kujdes të veçantë obligimeve

të lidhura (barter). Duke parë anë të pozitive të aspekteve makro dhe mikro, paraqitet nevoja e zhvillimit të

obligimeve të lidhura (barter) edhe në praktikën e tregtisë së jashtme në ndërmarrjet e tona.

Procedura për formimin dhe kryerjen e obligimeve (barter) rrjedh në disa faza:

përfitimi i ofertës nga partner i jashtëm;

parashtrimi i kushtit për deponim paralel nga ana e ndërmarrjeve nikoqire;

(2) negociata për pjesën importuese dhe eksportuese nga obligimi i lidhur; realizimi i dy

marrëveshjeve shitblerëse (edhe për pjesën e importi dhe eksportit ); sigurimi

pagesore me garanci bankare (te amrrëbeshjet kornizë për deponimet paralele tek

obligimet e lidhura);

(3) ngritja e kërkesës për pëlqimin e obligimeve të lidhura (barter) me diasporën deri te

organi kompetente shtetëror dhe; deponim i mallrave në dy drejtime dhe pagesa e

obligimeve në bazë të dy marrëveshjeve.

Pas marrjes së ofertave nga partner i jashtëm për eksport të mallrave nga jashtë, ndërmarrja vendase, në bazë të

parakalkulimeve të tyre, vendos kontakt me eksportin e jashtëm dhe i sinjalizohet në dije mundësia e deponimeve

paralele.

Pas negociatave të përfunduara, lidhen dy marrëveshje për shitblerje (edhe për pjesën e eksportit dhe importit të

punës).

Forma dhe përmbajtja e këtyre marrëveshjeve është e njëjtë edhe të atyre të eksportit dhe importit të rregullt, ne

diferencim të vetëm në parimet për hyrjen në fuqi të këtyre marrëveshjeve.

Zaten , edhe pse kryerja e tyre mes vete është e ndërsjellë dhe e pavarur, hyrja në fuqi e këtyre marrëveshjeve mes

vete është e kushtëzuar, apo marrëveshja bazike hyn në fuqi me hyrjen në fuqi të marrëveshjes për deponimin e

mallrave në drejtim të kundërt.

Kur bëhet fjalë të lidhjes së obligimeve (barter) në vëllim më të madh dhe të cilët zgjasin një kohë të gjatë, për

shembull disa vite dhe tek të cilët nuk mundet me vërtetësi të konfirmohet asortimani i mallrave për deponim në

drejtim të kundërt, atëherë nënshkruhet marrëveshje kornizë për deponime paralele me obligime të lidhura.

111

Me këtë lloj të marrëveshjeve, eksporti i jashtëm në mënyrë të parevokueshme se sipas kushteve të tregut të

shitblerjes në momentin e suksesit të obligimit, do të blejë nga ndërmarrja e mall të caktuar në vlerë të vërtetuar dhe

në bazë të dinamikës së konfirmuar të deponimit.

Në momentin e suksesit të obligimeve, nënshkruhen marrëveshje parciale në të cilat precizohen të gjitha elementet:

lloji i mallit, sasia, deponimi, pagesa dhe të tjera.

Duke e parë faktin se në marrëveshjen kornizë për deponime paralele nuk janë në përmbajtje dy elementet

themelore të marrëveshjes për shitblerje, lëndës dhe çmimit, lehtë mund të vijë deri te problem i kryerjes së këtij lloji

të marrëveshjes për deponimin e mallit në drejtim të kundërt.

Për atë qëllim, ndërmarrja vendase, tani eksportuese, mund të sigurojë nëpërmjet sistemit bankar e dhënë nga ana e

bankës së partnerit të jashtëm.

Nëse vjen deri te moskryerja e marrëveshjes për deponimet paralele, atëherë banka me garanci lidhet se do ti

paguajë dëmshpërblim partnerit nikoqir.

Indent obligative

Indent marrëveshjet (Indent Contracts) paraqesin transaksione specifike në tregtinë e jashtme gjatë të cilës blerësi

(identori) nga ndonjë shtet tejoqeanik dhe jo i zhvilluar, Indet agjenti në një shtet të zhvilluar i dërgon dëshmi që të

plason deponime e mallit tek eksportuesi më I përshtatshëm (i dentari).

Mund të dallohen dy lloje të ident marrëveshjeve: të hapura dhe të mbyllura.

Marrëveshje ident të hapura janë ata tek të cilët identori nuk është paraprakisht I përcaktuar, por lejohet që zgjidhjen

ta kryejë indent- agjenti.

Marrëveshje ident të mbyllura janë indent marrëveshje te të cilët në mënyrë të vërtetë paraprakisht caktohet

eksportuesi I mallit (identori).

Në deponimin të dërguar në agjencinë- indent, blerësi, apo identori, sjell të dhëna për llojin e sasisë së mallit të

kërkuar, çmime maksimale të cilën mund ta paguajë, afati i deponimit, si edhe afati në të cilin vlejnë kushtet në

porosinë.

Këto porosi shpeshherë kanë karakter ultimativ, ose mund të jenë të pranuar në tërësi apo të refuzohen.

Në rast shitësi ti pranojë kushtet e deponimit, ai me pajtueshmëri të tij e njofton blerësin dhe nëse përgjigja është

dhënë ën kuadër të afatit të paraparë në porosinë, konsiderohet se marrëveshja për shitblerje është arritur.

Në pikëpamje të mënyrës së kryerjes së obligimeve idente, mund të dallojmë:

Marrëveshje indent të mbyllura nëse në deponimin, i përcjellur në mënyrë të drejtpërdrejtë deri te shitësi, janë dhënë

të gjitha elementet dhe shitësi duhet vetvetiu të vendos nëse do ta pranojë ose jo ofertën;

Obligimet ident preform nëse blerësi e dërgon porosinë

112

Deri të indent agjencia, dhe ajo, me zgjedhjen e eksportuesit më të përshtatshëm vendos kontakt mes importuesit

dhe eksportuesit, ku në mënyrë direkte kyçin marrëveshje.

Për shërbimin e kryer, blerësi I paguan agjencisë kompensim në lloj të provizionit

Obligimet ident komisionare nëse në porosinë, krahas kushteve për blerje të mallit, blerësi e cakton edhe shumën e

provizionit për ident-agjencinë në rast të vijë deri të lidhja e një marrëveshje për shitblerje.

Me karakterin utimativ të porosisë në indent obligimet, ushtrohet trysni e fuqishme ndaj shitësve në krahasim me

uljen e çmimeve. Kjo mënyrë pozitive veçanërisht shprehet edhe përmes faktit se tek indent obligimet në rol të

importuesit, apo blerësit, më së shpeshti paraqiten subjekt të shteteve të pazhvilluara, ndërsa në rolin e

eksportuesve apo shitësve-subjekt të shteteve të zhvilluara.

Faktoringu

Krahas obligimeve specifike ekonomike në tregtinë e jashtme në marrëdhëniet bashkëkohore ndërkombëtare

kujdes I veçantë I kushtohet edhe obligimeve specifike financiare.

Kështu, në kushte të mungesës kronike të mjeteve financiare, format klasike paqësore në përfitimin e tregtisë së

jashtme ( pagë në bazë të marrëveshjes për shitblerje, më së shpeshti në afat prej 60, 90 apo 180 ditë, ose në kredi)

posaçërisht në vendet në zhvillim, paraqiten si faktor kufizues I zhvillimit dhe I mbarëvajtjes.

Në kushte të tilla paraqiten institucione të reja për pagesën e përkohshme të ofertave nga jashtë. Mes tyre më së

shpeshti përmenden faktoringu dhe forfetingu, karakteristikat të cilët do ti përpunojmë në vazhdim.

Faktoringu (Factoring) paraqet shitje të kërkesave të papaguara nga jashtë. Ndërkaq, ndërmarrja nikoqire

eksportuese e shet kërkesën e vet të papaguar dhe që nuk ka arritur nga importuesi I jashtëm, agjencisë së

specializuar-bankë (factor)

Faktori e blen kërkesën nga jashtë, ose eksportuesit nikoqir ia paguan shumën e kërkesës I zbritur për provizionin në

shumë prej disa përqindje nga vlera e kërkesës, kuptohet në varshmëri nga bonitetit I importit të jashtëm.

Në realizmin e punës specifike financiare, banka-faktor dhe ndërmarrja eksportuese nikoqire nënshkruajnë

marrëveshje për factoring dhe atë më së shpeshti në kohë të pacaktuar apo për periudhë prej 5-10vjet.

Për konventat e marrëveshjes për factoring pa anulime njoftohet importuesi I jashtëm, pasi që obligimin e vetë

financiar tani duhet ta kryejë në interes të faktorit.

Rëndësia e faktoringut në kornizat ndërkombëtare është e madhe për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme të

cilat nuk janë në mundësi të përfitojnë arnazhmane të mjaftueshme kreditore, dhe që të vijnë më shpejtë deri të

mjetet e domosdoshme financiare të profesionit të tyre ata para kohe I paguajnë kërkesat e tyre.

Forfeting

Për dallim nga faktoringu, i cili paraqet shitje të kërkesave afatshkurta, është shitje e kërkesave afatgjata nga jashtë,

e të cilat më së shpeshti rrjedhin nga porosia e pajisjes apo nga inxhinieringu sipas sistemit “ çelës i dorës”, kryerje të

punëve investuese jashtë vendit etj. Te forfetingu, ndërmarrja prodhuese e shet kërkesën e saj afatgjate nga jashtë,

duke ia dorëzuar bankës së specializuar – forfeter, dokumentet për sigurinë e pagesës, e cila menjëherë ia paguan

113

shumën e kërkesës nominale, të zvogëluar për shumën e provizionit të saj, kamatën dhe shpenzime të tjera. Më tej,

banka kryen pagesën e kërkesës nga importuesi i huaj pjesë për pjesë, ashtu siç radhiten këstet. Të drejtat e tyre

reciproke dhe obligimet, eksportuesi dhe forfeteri i rregullojnë me marrëveshje të posaçme me forfeting, me çka e

lajmërojnë importuesin e jashtëm, sepse relacioni importues – eksportues, transformohet në relacion importues –

forfeter.

Përndryshe, ky institut financiar ndërkombëtar ka ngjashmëri të mëdha me faktoringun. Dallohen vetëm sipas kohës

së kërkesave. Që të dy punët e jashtme financiare specifike mund të luajnë rol të madh në përshpejtimin jo vetëm të

rrjedhave financiare, por edhe të qarkullimit të mallrave në qarkullimin ndërkombëtar.

Punët transite

Në rastet kur malli është objekt i këmbimit të jashtëm tregtar ndërmjet partnerëve të dy vendeve jo fqinje, nga vendi i

eksportuesit deri te caku i fundit – vendi i importuesit, kalon, gjegjësisht bartet, nëpër territorin e vendit të tretë, bëhet

fjalë për transit. Në kuptimin e gjerë, me transit nënkuptojmë bartje e personave, bagazhit, mallrave, si dhe mjete

transportuese (anije, vagonë, kamionë etj.), kalimi i të cilëve përmes territorit të

Vendit të caktuar, gjegjësisht, rajon doganor, mund të bëhet në mënyrë të drejtpërdrejtë nëpër tërë territorin, apo me

ngarkim plotësues eventual, me transport të njëjtë apo me ndërrimin e transportit, dhe nëse ky kalim paraqet vetëm

një pjesë nga rrugëtimi i plotë që është filluar, ndërsa duhet të përfundojë jashtë nga territori i vendit në të cilin bëhet

bartja. Punët transite në qarkullimin e jashtëm tregtar quhen të gjitha shërbimet të cilat ndërmarrjet e vendit për në

vendet transite, i bëjnë me urdhër dhe në llogari të partnerëve të jashtëm, pronarë të mallit në rrugë. Ndërmarrjet

vendëse, kuptohet në pajtim me urdhrat e pranuar nga pronari i jashtëm i mallit në rrugë, mund ta organizojnë

transportin e mallit, si dhe sigurimin nga rreziqe transporti në rajonin doganor vendës, të pajisen dokumente të

transportit etj., të kryejnë shërbime të implementimit të procedurës për doganimin e mallit në transit, të kryejnë

shkarkim, ngarkim dhe vendosje në lokale dhe lokale për vendosje të mallit doganor, të bëjnë sortim, matje, paketim

apo ripaketim të mallit, të ndërmjetësojnë gjatë verifikimit apo ta verifikojnë gjendjen shëndetësore të mallit, të bëjnë

kontroll veterinar dhe filopatologjik të mallrave etj. Me një fjalë, ndërmarrjet vendëse i kryejnë të gjitha aktivitetet me

qëllim që malli në transit përmes rajonit vendës doganor sa më shpejtë dhe më sigurt të arrijë deri te destinacioni i

fundit. Në varësi nga lloji dhe vëllimi i shërbimeve që i bëjnë ndërmarrjet vendore, mund të dallojmë tre lloje punë

transiti: të drejtpërdrejta, punë të thyera transitimi dhe ndërmjetësim transitimi.

Punë të drejtpërdrejta transitimi ekzistojnë në raste kur malli i huaj bartet nëpër rajonin doganor vendës, pa ndalimin

e saj në të. Gjatë punëve transiti të drejtpërdrejta, ndërmarrjet vendore kryejnë shërbime të transportit të mallit dhe

shërbime shpedicioni për manovrimin dhe përcjelljen e mallit në transit.

Punë të thyera, gjegjësisht transitimi të tërthortë ka në rastet kur malli i huaj, gjatë bartjes nëpër rajonin doganor

vendor, ndalet për shkak të ngarkimit plotësues, vendosje në magazina dhe punë të tjera, e pas kësaj e vazhdon

rrugën e tij për në destinacionin e fundit. Përpos shërbimeve nga punët e transitit të drejtpërdrejtë, te ky lloj punë

transiti, ndërmarrjet vendore kryejnë edhe shërbime tjera, si për shembull: shkarkim, ngarkim dhe ngarkim plotësues,

vendosje dhe roje e mallrave në lokalet dhe lokalet të dedikuara për vendosjen e mallrave doganore, për shembull

fermentim, qëndrim etj.

Ndërmjetësim tranzitor, përpos shërbimeve të lartpërmendura të punëve transitimi, përfshin edhe shërbime të

ndërmjetësimit të qarkullimit të jashtëm tregtar. Urdhërues për këtë lloj pune mund të jetë eksportuesi apo importuesi,

ose edhe rieksporti, të cilët kërkojnë të kryhet shërbim i caktuar në emër të tyre dhe në llogari të tyre. Këtu hyjnë lloje

114

shërbimesh të ndryshme gjegjësisht aktivitete ekonomike që i kryejnë prodhues vendës dhe ndërmarrje të tjera

ekonomike dhe persona të tjerë, e në përputhje me rregullat e vendit nëpër të cilin bëhet transiti. Në të vërtetë, me

rregullat doganore të jashtme tregtare të shumë vendeve, ndër të cilat edhe vendi ynë, mallrat e transitit, përpos asaj

se mund ta ndërrojnë përgjithmonë statusin e tyre dhe me urdhër të personit të huaj që është pronar i tyre, të bëhen

edhe mallra importi në vendin e transitit dhe definitivisht të doganohen. Gjithashtu mund të ndalen përkohësisht me

transitim, e me urdhër prapë të pronarit të tyre të huaj e me leje të marrë nga organi përgjegjës shtetëror në vendin e

transitit, për shkak të kryerjes së operacioneve të caktuara me ndërmarrjet prodhuese vendore, apo në punë të

caktuara të manipulimit komercial (sortim, ambalim, ripaketim, mbushje, etiketim etj.), e mandej ta vazhdojnë transitin

në rolin që do t’ua caktojë pronari i tyre (të transportohen në vendin në të cilin janë të eksportuara ose të vazhdojnë

për ndonjë vend tjetër, të përdoren për rieksport në vend të tretë etj.). Kuptohet se gjatë gjithë procedurave të

lartpërmendura me mallra transiti, ata ngelin nën mbikëqyrje doganore.

Në varësi nga vendqëndrimi i urdhëruesit të mallit tranzitor, dallojmë: punë transitimi aktive dhe pasive.

Punë transitimi aktive kryhen me urdhër dhe në llogari të ndërmarrjes së huaj. Pagesën e obligimit të saj, ndërmarrja

e huaj e kryen me mjete devizore, gjegjësisht punët aktive të transitimit do të thonë derdhje e mjeteve devizore në

vend dhe shënohen në anën aktive të bilancit pagesor.

Punë transitimi pasive kemi në raste kur këto lloj shërbime i kryen ndërmarrja e huaj sipas urdhrit dhe në llogari të

ndërmarrjes vendore. Pagesa për këto shërbime bëhet me mjete devizore, të cilat shënohen në anën pasive të

bilancit pagesor të vendit të urdhëruesit.

Duke pasur parasysh se punët e transitimit kanë karakter të shërbimeve në qarkullimin e jashtëm tregtar dhe se nga

kjo lloj pune mund të realizohet derdhje e konsiderueshme e devizave, në praktikën e sotme vendet, posaçërisht ato

nëpër të cilat ka qarkullim të dendur, ndërmarrin masa të shumta për përparimin e transitit. Qysh në vitin 1921, në

Barcelonë është nënshkruar Konventa për lirinë e transitit. Vendet nënshkruese të Konventës në përgjithësi i kanë

ndërprerë doganat gjatë transitit të mallrave nëpër territore të tyre. Sot, sipas rregullit, doganë tranzitore nuk

llogarisin as vendet të cilat nuk janë nënshkruese të kësaj Konvente. Kur bëhet fjalë për transit të mallrave në

territoret e tyre, vendet më së shpeshti zbatojnë mënyrë të thjeshtë doganimi, tarifa konsensuse transporti, masa të

ndryshme të rritjes së fuqisë kaluese në qarkullim përmes zgjerimit të tyre dhe modernizimit. Me qëllim që të

lehtësohet dhe përshpejtohet lëvizja e mallrave doganore transite në territoret e vendeve të treta, janë lidhur

konventa ndërkombëtare për transit të mallrave në të gjitha llojet e qarkullimit ndërkombëtar.

Përfaqësimi

Çështjet e përfaqësimit paraqesin një lloj tjetër të çështjeve të jashtme tregtare, të cilat I kryejnë subjektet vendore

me urdhër dhe në llogari të subjektit të huaj, dhe në bazë të marrëveshjes së nënshkruar paraprake. Partnerë të

huaj, më së shpeshti janë ndërmarrjet prodhuese, kurse subjektet vendore janë ndërmarrje ndërmjetësuese të cilat I

përfaqësojnë interesat dhe kryejnë aktivitetet e tregut të caktuar, me autorizim të marr nga partneri I huaj, për ç‘gjë

marrin kompensim të caktuar (provizion). Me anë të marrëveshjes për përfaqësim në veçanti caktohen elementet që

vijojnë:

Lënda e përfaqësimit (llojet e mallit dhe shërbimeve që importohen dhe eksportohen);

Kompetenca territoriale, gjegjësisht pazari në të cilin përfaqësuesi ka autorizim për të kryer aktivitetet e veta;

115

Lartësia dhe mënyra e caktimit të provizionit për përfaqësim, e cila mund të caktohet, së pari përqindja e vlerës të

mallit të porositur; së dyti, përqindja e mallit të paguar; së treti, përqindja nga çmimi I arritur dhe së katërti, nga vlera

fikse etj. Në suaza të çështjeve përfaqësues bëjnë pjesë edhe shërbimet që vijojnë:

Ndërmjetësimi tregtar nëpërmjet kryerjes së të gjitha punëve paraprake për nënshkrimin e marrëveshjes për shit-

blerje (oferta, informacione teknike etj, negociata dhe të ngjashme);

Përfaqësimi tregtar në formë të ndërmjetësimit afarist dhe nënshkrimi I marrëveshjeve për shit-blerje në suaza të

autorizimeve të marra nga principali;

Ekzekutimi I të gjitha aktiviteteve dhe ndërhyrjet e domosdoshme për kryerjen e rregullt të marrëveshjeve të

nënshkruara;

Përfaqësimi tregtaro-teknik, gjegjësisht kryerja e punëve të përfaqësimit tregtar dhe dhënia e shërbimeve teknike

(p.sh, servisimit);

konsignacioni;

aktivitetet që kanë të bëjnë me propagandë dhe reklamë të prodhimit të principalit dhe të tjera.

Një ndër llojet specifike të çështjeve përfaqësuese është shitja konsignative. Subjekti vendor (konsignater) nëpërmjet

themelimit të depove konsegnative, bënë shitjen e mallit të huaj, konsumatorëve të skajshëm. Malli I vendosur në

depo të konsignative është në pronë të principalit të huaj, që do të thotë deri në shitjen përfundimtare të tyre, ka

status të mallit përkohësisht të importuar. Për shitjen me fletëurdhrës dhe në llogari të principalit të huaj, konsignateri

fiton provizion, caktimi i të cilit është objekt i rregullimit të marrëveshjes së ndërsjellë për shitjen e mallrave nga

depoja konsignative.

Çështjet e përfaqësimit kanë përparësi të veçanta si për principalin e huaj, ashtu edhe për përfaqësuesi vendor.

Principalët e huaj, nëpërmjet angazhimit të përfaqësuesve, në fakt, kursejnë kohë dhe mjete. Në fakt, përfaqësuesit e

angazhuar, në emër dhe llogari të principalit të huaj, kryejnë hulumtimin e tregut, analizimin e bonitetit të partnerit,

organizojnë kontakte afariste, dhe sidomos me rëndësi është fakti që kryejnë edhe shitjen e mallrave që janë pronë e

principalit të huaj. Gjithsesi se përfaqësuesit kanë njohuri relativisht të madhe për kushtet dhe tendencën e tregut, si

dhe lidhje afariste me subjektet të të njëjtit, ashtu që në mënyrë të lehtë mund t’i realizojnë fleturdhrat e marrura nga

principali I huaj. Principali I huaj realizon mallin e tij, po ashtu fiton edhe njohuritë e nevojshme për tregjet, kurse

njëherësh mjetet dhe kuadrot e tija I angazhon në punën e tij, me çrast nëpërmjet specializimit të punës, realizon të

ardhura plotësuese. Gjithsesi se edhe ndërmarrjet vendore gjejnë interes në përfaqësimin e punëve. Nëpërmjet

punës së këtillë, ato efektojnë dijen dhe njohuritë e tyre afariste, kurse me angazhimin e investimeve minimale, ata e

organizojnë punën e tyre me çrast realizojnë edhe të hyra.

Lizingu

Në punën e tregtisë së jashtme, me shprehjen Lizing (Leasing) nënkuptohen punët kur një ndërmarrje e huaj –

pronare e një prone të caktuar, i jep këtë prone hua një ndërmarrje vendore. Në këto dy raste, shfrytëzuesi I lizingut

është I obliguar të paguaj huan, kurse pas skadimit ë afatit, ai është I obliguar të kthej pronën. Sipas natyrës, lizingu

paraqet mënyrën e financimit të një investimi. Investitori,gjegjësisht personat e interesuar për pajisje të caktuar nga

jashtë, të përballur me problemin e mungesës së mundësisë për të marr kredi, përcaktohen për huazimin e (pronës)

116

çështjeve të caktuara. Në këtë mënyrë, në vend të kapitalit në para me kushte normale për kredi, investitori huazon,

gjë për të cilën ai është I detyruar të paguaj kompensim të caktuar. Objekt i lizingut mund të jenë: patundshmëria,

pajisja dhe disa lloje pasuri tjera të vlefshme. Kjo do të thotë, varësisht nga lloji I lëndës së lizingut, mund të veçojmë:

lizingu i fabrikës, (ngrehinës) (plant-leasing),

Lizing i pajisjes (equipment-leasing) dhe

Lizing i pasurisë së vlefshme

Pjesa më e madhe e marrëveshjeve lizing, lidhen për huazimin e pajisjeve të shtrenjta, që janë më bashkëkohoret në

sferën e teknologjisë dhe teknikës, por rrallëherë nënshkruhen edhe marrëveshje për huazimin e pasurisë së

patundshme (depos, silos, lokalë etj.) dhe pasurisë me vlerë (mobile për zyra, hotele etj. fotoaparat, kamera, telefon

dhe të tjera).

Krahas dhënies së gjërave të këtilla hua, dhënësi I lizingut më së shumë ti merr për obligim servisimin e pajisjes,

pastaj vë në dispozicion përvojën dhe njohuritë e tija (knoë-hoë) nga sfera gjegjëse e teknikës dhe teknologjisë,

nëpërmjet stërvitjes së kuadrove të cilët do të punojnë me gjërat, që janë pjesë e lizingut.

Sot, në shtetet e zhvilluara, sidomos në SHBA, prej nga rrjedh lizingu, formohen shoqëri-lizing të veçanta si

ndërmjetësues ndërmjet dhënësve dhe marrësve të gjërave me hua.

Varësisht nga ajo se kush është dhënës I lizingut, mund të veçohet: lizingu i prodhuesit dhe lizingu nëpërmjet

shoqërisë-lizing. Gjatë lizingut të prodhuesit, vihet kontakt I drejtpërdrejt ndërmjet prodhuesit, I cili është financues,

gjegjësisht dhënësit, dhe pranuesit të pajisjeve në huazim.

Në rastin kur huaja kryhet nëpërmjet lizing-shoqërisë, pranuesi I lizing-lëndës të njëjtin e blen nga institucioni I

specializuar, I cili nga ana e tij duhet të sigurojë lëndën nga person tjetër, për shembull, pajisje nga prodhuesi. Në

këtë rast, dhënësi I lizingut është lizing-shoqëri, e cila disponon me mjete të lira financiare, kryen furnizimin e lëndës

së lizingut dhe të njëjtin e huazon në kushte të caktuara dhe kompensim po ashtu.

Në sferën e afarizmit ndërkombëtar veçohen edhe lloje tjera të lizingëve.

Varësisht nga kohëzgjatja e huas dhe statusi përfundimtar I gjërave të huazuara, veçohen lloje të ndryshme të lizing-

kontratave:

Kontratë lizingur me afat të kufizuar paraqet lizing kur pas skadimit të afatit të kontraktuar, shfrytëzuesi nuk ka

mundësi të vazhdojë kontratën, e as që ka mundësi të huazojë lëndën e lizingut. Në fakt, pas skadimit të afatit,

shfrytëzuesi nuk është I obliguar t’ia kthejë lëndën dhënësit të lizingut;

Lizingu me të drejt huazimi paraqet lizing atëherë, kur pas skadimit të afatit, huazimi vazhdon deri shfrytëzuesi në

tërësi nuk paguan pasurinë me vlerë dhe nuk bëhet pronar I saj;

Lizing kontrata me mundësi për vazhdim në afat të kontraktuar – shfrytëzuesi nuk ka interes që të blejë huazimin e

pasurisë me vlerë, por vetmes vazhdon afatin për huazimin e të njëjtit.

Lizing kontratat me kushte të veçanta – zbatohen vetëm gjatë huazimit të pasurisë së patundshme, kurse gjatë

caktimit të vlerës së të njëjtës, zbatohen masa të veçanta.

117

Lizingu-financiar, është lizing afatgjatë pa mundësi heqje dore para skadimit të afatit kontraktuar. Në fakt, me këtë lloj

lizingu zgjidhet çështja e financimit të investimit, në kushte të mungesës së mjeteve vetjake.

Lizingu-operativ arrihet në rastet kur një ndërmarrje ka nevojë të përkohshme për rritjen e parkut të tij makinave, për

shkak kryerjes së punëve sezonale. Te ky lloj lizingu, gjërat huazohen për një periudhë të shkurtër, gjegjësisht derisa

të zgjasin punët sezonale.

Në kushtet bashkëkohore të ekonomisë, sidomos në sferën e këmbimit të jashtëm tregtar ndërmjet shteteve me

zhvillim të lartë, të cilat kanë nivel të lartë të zhvillimit tekniko-teknologjik dhe kapital të lirë financiar, dhe shtetet e

pazhvilluara dhe ato në zhvillim të cilat gjithnjë kanë mjete financiare, nga ana tjetër, lizing aranzhmanet kanë ndikim

të konsiderueshëm pozitive në këtë proces të domosdoshëm.

Në fakt, nëpërmjet lizing-kontratave, pronarët të pasurive me vlerë, kanë mundësi për rritjen e prodhimtarisë së

tyre, gjegjësisht importimin e prodhimit, nëpërmjet dhënies së pasurisë për hua. Gjatë kësaj importuesit nga shtetet

më të zhvilluara sigurojnë mjete relativisht financiare për pagesën e huas, e cila, sipas rregullave, është më e madhe

se kamatat e kredive bankare.

Nga ana tjetër, importuesit nga shtetet më pak të zhvilluara, të cilët shpesh nuk disponojnë me mjete financiare

(të veta apo të siguruar nëpërmjet kredive), dhe të cilët përpiqen të ndjekin zhvillimin e teknikës dhe teknologjisë

bashkëkohore dhe në këtë mënyrë të mbeten konkurrues me prodhimin e tyre në botë, nëpërmjet lizing-institutit vijnë

deri tek pajisjet e nevojshme bashkëkohore dhe ekonomike.

Në fakt, shfrytëzuesi I lizingut, vetëm me pagesën e huazimit, edhe atë në tre rata me mjetet e realizuara me anë

të shfrytëzimit të gjërave të huazuara, gjatë punës së tij mund të sigurojë pajisje më bashkëkohore, të shfrytëzojë

njohurinë dhe përvojën e huadhënësit dhe të ketë mundësi reale të prodhojë prodhime që do të jenë konkurruese në

tregun botëror.

Dhënësit dhe pranuesi i pajisjeve me hua, obligimet dhe të drejtat e tyre, do t’i rregullojnë konform dispozitave

ligjore nacionale, me kontratë me shkrim. Linig-kontrata paraqet kontratë me anë të cilës njëra anë-dhënësi,

obligohet që t’i japë për përdorim të përkohshëm (hua) një gjë të caktuar apo disa gjëra, për një periudhë të caktuar,

palës tjetër të kontraktuar - shfrytëzuesit, I cili obligohet që për këtë të paguaj huazimin në disa rata të caktuara. Në

rast të lizingut nëpërmjet lizing-shoqërisë, së pari nënshkruhet kontratë ndërmjet prodhuesit apo tregtarit dhe lizing-

shoqërisë si dhënëse e lizingut, kurse tek më pastaj nënshkruhet lizing-kontrata e mirëfilltë ndërmjet dhënësit dhe

huamarrësit.

Procedura e nënshkrimit të lizing-kontratave përfshinë disa faza. Nisma për nënshkrimin e lizing-marrëveshjeve

më së shpeshti rrjedh nga pranuesi potencial, i cili, pas zgjedhjes së lizing-shoqërisë, i drejtohet të njëjtës me anë të

kërkesë në formë të shkruar, për informacione lidhur me kushtet për marrjen e gjërave të caktuara me hua. Pas

shqyrtimit të kërkesës, lizing-shoqëria përgjigjet me dërgimin e ofertës, në të cilën do të prezantojë të gjitha kushtet

për dhënien e gjërave të caktuara me hua. Për shkak se lizing-shoqëria nuk disponon me gjëra të caktuar, zhvillohen

biseda paralele edhe me prodhuesit dhe tregtarët për furnizimin e gjërave të këtilla. Kushtet e kontratës në kontratën

e shit-blerjes, paraqesin bazë për caktimin e kushteve me të cilat gjërat e caktuara do të jepen për hua. Për shkak të

kësaj, kontrata për shit-blerje ndërmjet prodhuesit apo tregtarit dhe lizing-shoqërisë nënshkruhet, që kur të gjitha

kushtet do të jenë të pranueshme për pranuesin e lizingut. Pastaj nënshkruhet kontrata për lizing, ndërmjet lizing-

shoqërisë dhe pranuesit të lizingut.

118

Rieksport

Rieksport (Re-export) është punë specifike në tregun e jashtëm, rieksportuese, kryen blerjen e mallit nga njëra anë

dhe shitjen e të njëjtës në shtet tjetër, me ose pa përpunim plotësuese apo mirëqenie.

Malli që është lëndë e rieksporti, mundet, por jo edhe doemos te kalojë përgjatë territorit doganor të rieksportit.

Në punët e riekpsortit më së shpeshti inkuadrohen tre partnerë nga tri shtete edhe atë: shitës, apo eksportues dhe

blerës-importues në dy shtete të ndryshme, ku mes tyre ndërmjetëson ndërmarrje vendase-rieksportuese.

Në praktikën e tregut të jashtëm dallojmë më shumë lloje të ndarjeve riekpsortuese.

Në varësi nga ajo se cilat punë I përfshin ndarja e caktuar rieksportuese, dallojmë:

Rieksport në kuptim më të ngushtë kur malli I importuar eksportohet në gjendje të pandryshuar dhe

Rieksport në kuptim më të gjerë, kur malli i importuar eksportohet në gjendje të ndryshuar.

Në këtë rast rieksportuesi blen mallin, që e fisnikëron (punon, përpunon) pavarësisht nëse ndërmarrje vendase apo

të jashtme, dhe më pas t ashes, apo eksportojë. Nga aspekti i territorit vendas doganor, mund të dallojmë:

Rieskport të pastër, gjatë së cilës malli nuk hyn në territorin doganor vendas të rieksportuesit, por në

mënyrë të drejtpërdrejtë përcillet në shtetin importues edhe atë ose nga shteti eksportuesose nga shteti i një

vendi të tretë.

Gjatë rieksportit të pastër, mallrat më së shpeshti vendosen në zonë të lirë doganore në shtete të treta, dhe

më pas me ose manipulime të kryera tregtare (paketim, pakti në ambalazhë të re, nënvizim i ri I mallit dhe të

tjera), pa formalitete doganore përcillet deri te përcaktimi I fundit.

Rieksporti tranzitor paraqitet në rastet kur malli kalon përgjatë territorit vendas, nuk vonohet një kohë të

gjatë, por transportohet në përcaktimin e fundit.

Më leje të rieeksportit, mund të kryhen edhe manipulime të caktuara tregtare dhe dorëzimi i dokumenteve të

reja me qëllim origjina e mallit të mbetet e panjohur për blerësin.

Në këtë rast, kalimi I linjës doganore vendase nuk do të thotë import dhe eksport I mallit, dhe më pas nuk

pranohen instrumentet doganore të tregut të jashtëm gjatë importit dhe eksportit.

Ramplasmani është rieksport me të cilin kryhet import pa doganë të mallit, me obligim që të eksportohet

malli në vlerë të njëjtë dhe qëndrim të njëjtë të tarifës.

Kuazi-rieksporti mund të praktikohet kur janë bërë gabime në sjelljen e instrumenteve eksportuese-

importuese në një shtet. Nëse një shtet jep subvencione për eksport të realizuar të një mallit të caktuar,

importi I të cilit është I liruar nga pagesat në doganë, ndërmarrje vendase mund të transportojë dhe sërish të

importojnë mallin me çmim të njëjtë dhe më pas të realizohen të ardhura në emër të subvencioneve.

Në varshmëri të asaj në llogari të çkaje bëhet rieksporti mund të dallojmë:

Rieksport për llogari vetjake gjatë rieksportit, apo ndarjes për të cilin motive kryesor i rieksportit është që të bëjë

krahasime mes çmimeve të importit dhe eksportit.

119

Ky lloj I ndarjes emërtohet rieksport në kuptim të vërtetë të fjalës, pasi që eksportuese nuk din cili është shfrytëzues I

fundit I mallrave, apo importuesi nuk din për origjinën e mallit. Rieskporti në vete i mbështjellë të gjitha dokumentet

me të cilët kryhet doganimi i importimit të mallrave, ndërsa dorëzon dokumente të reja për eksport.

Rieksporti në llogari të lejedhënësit, bëhet fjalë për ndërmjetësim me çka rieksporti realizon të ardhura në kontest të

provizionit në vlerë prej të përqindjes së caktuar nga vlera e ndarjes. Në këtë rast, firma vendase rieksportuese

punon në emër dhe në llogari të lejedhënësit vendas dhe të jashtëmiii, ndërsa të gjithë partnerët janë të njoftuar me

kombinimin e ndarjes së rieksportuar. Punët e rieksportit paraqesin mënyrë kryesore të ndërmjetësimit në tregun e

jashtëm, por në esencë kanë kahe spekulative.

Krahas qëllimeve për realizimin e dallimeve në çmime, me blerjen e njërit, dhe të shitjes së tjetrit në tregun nacional,

dhe realizimit të provizioneve të larta, gjatë rieksportit shpeshherë spekulohet edhe me dallime në kursin devizor e

më pas me azhet dhe disa zhet e valutës së shtetit-eksportues dhe importues dhe të tjera.

Gjatë ndarjes së rieksportit, shpeshherë kryhet import I mallit nga shteti me të cilin është vendosur marrëveshje e

pagesës klirinike, dhe shitet në shtet nga e cila oferta mund të paguhet në devize konvertibile.

Në atë mënyrë kryhet konvertim I kërkesave klirinike në valuta të buta në kërkesën në valuta konvertibile-deviza.

Me ndarjen e rieksporti shpeshherë lozin regjimet restriktive të tregut të jashtëm, si edhe rregullat doganore.

Për shembull, në sistemet bashkëkohore doganore mund të praktikohen shkalla e diferencimit doganor gjatë importit

të mallrave në disa shtete.

Me qëllim që të paguhet një shumë e doganës dhe e të dhënave të tjera importuese, importuesi vendas do të

furnizojë mall nga ai shtet. Por, nëse malli I kërkuar nuk mund të furnizohet nga ato tregje, atëherë ftohet rieksporter I

cili do të furnizojë mallin nga shteti tjetër, ndërsa nga shteti i vetë do të kryejë deponim të mallit me dorëzimin e

faturave dhe dokumentave të tjerë se si të shitet malli I vet, ndërsa importuesit do ti mundësojë të paguajë doganë

në shkallë të diferencuar më të ulët.

Sot në më shumë shtete janë formuar ndërmarrje të veçanta të cilët kryesisht merren me punë restriktive.

Ata mirë I njohin nevojat dhe mundësitë, si edhe regjimet restriktive të tregut të jashtëm dhe kufizimet doganore që i

sjellin shtetet e ndryshme.

Nëpërmjet ndarjeve restriktive kryhen kombinime të ndryshme të importimit dhe eksportimit nga shtete të ndryshme

për shkak të shmangies nga instrumentet restriktive, me qëllim realizimi I profitit më të madh.

Duke e pasur parasysh të gjitha spekulimet gjatë punëve të rieksportit, në çdo shtet ndërmerren masa të ndryshme

të kontrollimit.

Krahas shteteve importuese dhe eksportuese, mbi këtë lloj të ndarjes kontroll kryejnë edhe shtetet e rieksportuesve.

Nëse eksportuesi nuk dëshiron malli I tij të jetë mjet I shitjeve të mëtejmë, ai mund nga importuesi të kërkon

certifikatë për përdorimin e përfunduar (end-use certificate), në të cilën importuesi do të lidhet se malli nuk do ta

rieksportojë, por se do të shfrytëzojë në shtetin e tij.

Edhe importuesit mund të mbrohen nga blerja e mallit e cila ka qenë mjet I ndarjes së mëparshme, me kërkesë të

eksportuesit të dorëzojë dokument për origjinën e mallit (për shembull 1 EUR), nga e cila do të shihet nëse malli

është I prodhuar në shtetin e eksportuesit apo jo.

120

Rieksporti paraqet transaksion të tregut të jashtëm efekti financiar i të cilit shihet në daljen e devizor në dallimin e

realizuar të çmimeve. Provizionin e realizuar, dallimet në kurset devizore dhe tjera.

Shteti i rieksportit kryen kontroll në punën e gjithmbarshme të ndërmarrjes-rieskportues, me theks të posaçëm në

kontrollin devizor.

Zaten, bëhet kontrollim i daljes dhe hyrjes së mjeteve devizore, veçanërisht në ndarjet e rieksportit të pastër, gjatë të

cilës parashtrohet problemi nëse kryhet hyrje e devizave në shtet apo jo.

Duke e pasur parasysh atë më sipër, punë e rieksportit në të gjitha shtetet qëndrojnë në miratimin nga ana e organit

kompetent shtetëror.

Obligimet fisnikërues së mallit

Obligimet e fisnikërisë (Lohn)

Paraqet obligim specifik në tregun e jashtëm në të cilën subjekti i një shteti kryen punët e përpunimit, ripunimit dhe

repunimit ndaj një malli të caktuar, me leje dhe llogari të pronarit të mallit-rezident i shtetit tjetër.

Në parim, ai është rast kur në shtetin vendas kryhen shërbime prodhuese mbi mallin në pronësi të rezidentit të

jashtëm, i cili paraqitet si lejedhënës (import i përkohshëm), ose kur në një shtet të huaj kryhen shërbime mbi mallin

në pronësi të rezident vendas, ose lejedhënës nikoqir (eksport i përkohshëm).

Pas përfundimit të obligimeve të fisnikërisë, malli i fisnikëruar duhet të kthehet deri te pronari (mall i përkohshëm i

importuar të transportohet në shtet të jashtëm, derisa mall i përkohshëm i transportuar të transportohet në shtetin

nikoqir).

Si obligime fisnikëruese konsiderohen operacionet prodhuese me të cilat kryhet përpunim, ripunim dhe repunimi i

mallit.

Përpunimi paraqitet operacion prodhues me të cilin malli (repromateriali apo gjysmëprodhimi) i ndryshon vetitë e tij të

mëparshme.

Ripunimi përfshin obligimet me të cilat malli përfiton pamje më të lartë dhe final, por pa ndryshime të vetive të tij

kryesor. Ata janë rastet e ngjyrimit, pastrimit, largimit, ambalazhës dhe tjera, e deri te rastet kur mall i jepet mall

tjetër, për shembull qepje, përzierje dhe tjera, dhe më pas malli nuk duhet ti humb vetitë e tij themelore.

Repunimi përfshin procedurat mekanike dhe kimike që ndërmerren për shkak të përmirësimit cilësor të prodhimit, por

pa i shtuar të njëjtën apo lloj tjetër të mallit. Sipas domicilit të lejedhënësit, ose sipas asaj nëse lejedhënësi, apo

pronari mallit-mjet i fisnikërisë është rezident nikoqir apo i jashtëm, dallojmë obligime pasive dhe aktive të fisnikërimit

të mallrave.

Fisnikërimi aktiv i obligimeve ka në raste kur lejedhënësi ose pronari i mallit-mjet i fisnikërimit është rezident i

jashtëm. Në atë rast në shtetin nikoqir kryhet import i përkohshëm i mallit, fisnikërimi, dhe më pas import

përfundimtar të prodhimit përfundimtar. Nga aspekti i bilancit pagesore, këto obligime kontribuojnë në rritjen e daljeve

devizore, dhe nga këtu e kanë marrë titullin obligimet aktive të fisnikërimit.

Obligimet e fisnikërimit pasiv paraqiten në raste kur lejedhënësi, apo pronari i mallit- mjet i fisnikërimit është rezidenti

nikoqir.

121

Në atë rast në shtetin nikoqir kryhen eksporte të përkohshme të mallrave, dhe më pas import i fisnikërimit të mallit

(malli me shkallë të lartë finalizues apo prodhim përfundimtar). Nga aspekti i bilancit pagesore, këto obligime krijojnë

dalje devizore dhe për atë emërtohen si obligime pasive fisnikëruese.

Realizimi i obligimeve ekonomike fisnikëruese, posaçërisht kur bëhet fjalë për obligime aktive fisnikëruese, për

ekonomi nacionale janë më afatgjate efektet mund të paraqiten si:

Realizmi i shkallës më të lartë i shfrytëzimit të kapaciteteve vendase prodhuese, zmadhimi i nivelit të punësimit,

realizimi i detajeve devizore për shërbimet e përfunduara prodhuese dhe materialet e ndërtuara vendase;

Përfitimi i përvojës dhe dijes, pasi që punohet në bazë të propozimeve dhe recepturave të lejedhënsësit të jashtëm ( i

cili më së shpeshti është i shteteve të zhvilluara), që në mënyrë pozitive ndikon edhe mbi kualitetin dhe cilësinë e

prodhimit vetjake.;

Zgjidhja e problemeve të caktuara financiare apo ndërprerjes në prodhimet. Në disa raste, është ekonomikisht më

racionale disa faza të prodhimit ti lëshon një partneri të caktuar, se sa të investohet në pajisje, apo në obligime më të

mëdha në rimontim dhe rikonstruim të kapaciteteve dhe tjera.

Importi, apo eksporti i mallrave fisnikëruese kryhet në bazë të aplikimit të procedurës doganore për import të

përkohshëm, ose eksport të përkohshëm.

Obligimet suiç

Obligimet suitç (Switch Deal) janë obligime specifike dhe mundësi për ndërmjetësim në tregtinë e jashtme të

këmbimit të mallrave dhe në procesin pagesore mes subjektit nga dy shtetet. Ata janë obligime të rabitrazhës

devizore apo të mallrave ose kombinim i arbitrazhës devizore dhe atyre të mallrave, me çka sigurohet diferencim

mes çmimeve më të larta dhe më të ulëta prodhuese të mallrave apo përpunim i diferencimit të kursit në dy shtetet.

Tek ky lloj i obligimeve mes blerësit dhe shitësit nga shtete të ndryshme ndërmjetëson (fton) ndërmjetësues (ftues)

nga shteti i tretë, përmes të cilit kryhet shitblerja e mallit. Ndërmjetësuesi interpretohet mes importuesit dhe

eksportuesit pasi mes tyre nuk është e mundur të kryhet import i rregullt, apo import për shkak të diferencimeve të

ndrysh,e të sjellura në shtetet e tyre.

Ndërmjetësuesi i shfrytëzon diferencimet mes vlerës furnizuese dhe prodhuese të mallit, si edhe diferencimet në

kurset devizore.

Obligimet ndërmjetësuese paraqiten si domosdoshmëri gjatë importit dhe eksportit të mallrave me kufizime devizore,

veçanërisht në kushte të pagesave klirinike.

Në varësi të asaj nëse iniciativat për rifillimin e suiç punës e ofron importuesi apo eksportuesi i mallrave, dallojmë:

obligime suiç importues dhe eksportues.

Obligimet e importit suiç: Subjektet nga shtetet në të cilët dominojnë kufizimet devizore, shpeshherë ka nevojë të

blejnë disa mallra nga shtetet me valutë konvertibile. Pasi që të njëjtit nuk janë në mundësi të furnizojnë valutë

konvertibile për pagesën e importit dhe eksportit, ose nëse duhet të paguajnë disazhe më të larta për zëvendësim të

122

valutës nga të buta në më të fortë, ata drejtohen deri të ndërmjetësuesi i shtetit të tretë për të cilët ka marrëveshje

për pagesë klirnike me shtetin e tyre.

Ndërmjetësuesi e blen mallin nga territori konvertibil dhe ia paguan nga devizat e veta konvertibile. Ndërmjetësimi në

pagesë quhet sviçuvane ndërsa pagesa quhet suiç. pastaj ndërmjetësuesi e shet mallin në territorin klirinik për valutë

të butë dhe më pas e realizon dallimin në çmime, pasi që çmimet në deviza klirinike, në bazë të rregullave është me

lartë nga çmimi furnizues me deviza konvertibil.

Për devizat e realizuar klirinik, suiçeri blen mallin për valutë të butë dhe e shtet në tregun konvertibil me deviza të

fortë. Ky lloj i punës në prodhimin e jashtëm tregtar gjatë të së cilës realizohen rezultate më të përshtatshme

financiare, se sa të kryhen zëvendësim i valutave nga klirinike në konvertibile, quhen obligime "aller-retour".

Obligimet e suiç importit praktikohen në rastet kur nuk mundet të kryhet eksport i rregullt në prodhim të drejtpërdrejtë

mes dy shteteve, por e domosdoshme është të kyçet suiçer nga shteti i tretë. Përmes suiçerit mundësohet eksport i

mallrave, tek ndërmjetësimi i pagesës ndërkombëtare mundësohet që pagesa e eksportit të bëhet nëpërmjet

devizave konvertibil.

Nuk ka shenja mosbesimi se me suiç obligimet mundësohet realizimi i prishimit të tregtisë së jashtme mes atyre

shteteve tek të cilët e pamundur është këmbim i jashtëm tregtar, dhe në llogari të asaj suiçeri në shtetet e treta

realizon efekte të arta financiare në emra të dallimeve në çmimet e mallrave në dy shtetet, si edhe dallime në kursin

valutor konvertibil dhe klirinik. Por evident është se ky lloj i punës në vetë përfshin edhe elementet spekulative.

Për shkak të kësaj, ata mbështeten në pëlqimin nga ana e organeve kompetente në punën e fushës së tregtisë së

jashtme.

Franshizingu

Në kushte të prodhimit më masovik të mallrave, dhe më qëllim që të rritet niveli i prodhimit të mallrave si edhe të

miratohen tregjet më të reja dhe atë më të largëta, prodhuesit dhe tregtarët më të madhe gjenden para një sfide në

gjetjen e obligimeve më te reja specifike të tregtisë së jashtme.

Franshizingu (Franshising) paraqet dhënie e të drejtës ekskluzive të shitjes së disa mallrave apo shërbimeve dhe

përcjellja e dijes dhe përvojës së punës, nga njëra firmë-dhënës i franshizës - franshizëm -franchisor) të firmës tjetër

apo nikoqire ose firmë e jashtme- pranues i franshizës (franshizant - franchisee), nga e cila duhet të paguhet tatim

caktuar.

Ndërkaq, nëpërmjet franshizing aranzhmanit, franshizuesit përfshihen në sistemin e punës së dhënësit të

franshizës,ose punojnë nën firmën si edhe në bazë të instruksioneve të franshizuesit.

Marrëdhëniet e ndërsjella mes dhënësit dhe pranuesit të franshizës rregullohen me lidhjen e marrëveshjes për

franzhizëm.

Sipas lëndës së franzshizingut mund të dallohen: franshizingi punës (prodhues) dhe prodhues (industrial).

123

Tek franshizingu prodhues (industrial), prodhuesi- dhënësi i franshizës i lëshon të drejtë shitje dje të drejtë të

prodhimit të pjesërishme të një apo më shumë llojeve të prodhimeve në pranuesin e franshizës edhe atë në treg të

caktuar apo në territor të caktuar.

Zaten, tek ky lloj i franshizingut, krahas dijes dhe përvojës, licencat, emir tregtar dhe zhigu i dhënësit të franshizës,

pranuesi përfiton edhe të drejtë për prodhim të pjesërishme të prodhimeve të caktuara apo grupeve prodhuese, duke

i shfrytëzuar të arriturat organizative e teknologjik të franshizës, apo pajisja e llojit të prodhuesit.

Tek franshizngu i punës (prodhuesi), krahas të drejtës ekskluzive për shitje, dhënësi i franshizës i lëshon pranuesit

shërbime të shumta të ashtuquajtura “pako të shërbimeve”, siç janë : dija dhe përvoja, formula e saj apo mënyra e

punimit; metodat e tyre për plasman të mallit, shfrytëzimi i licencës, emir tregtar dhe zhigu dhe tjera.

Franshizingu së pari është paraqitur në praktikën tregtare në SHBA.

Beneficionet e këtij lloji të punës së tregtisë së jashtme, posaçërisht në dy Lufta botërore, më gjerë është

demonstruar në turizmin dhe hotelerinë, si edhe në shërbimet e tjera.

Dhënësi i franshizës e lëshon emrin e vetë të njohur reklamues gjithkund, disenjin e standardizuar të ndërtesave dhe

mobileve, i jep mbështetje financiare dhe ndihmë në punë pranuesit-restorant, hotel apo motel. Sot konsiderohet se

ndërmarrjet të cilët punojnë nën marrëveshje të franshizmit nxjerrin një të tretën e dollarit të harxhuar në tregtinë e

vogël në SHBA.

Tek ne, ky lloj i obligimeve të tregtisë së jashtme ende nuk është zhvilluar, por franshizmi është dukuri e re e

shteteve evropiane.

Në regullativën tonë të re nuk ekzistojnë rregulla të posaçme në rregullimin e këtij lloji të institute në praktikën

tregtare dhe për atë gjatë lidhjes së marrëveshjeve të këtilla tek ne shfrytëzohet parimi i analogjisë.

Në kushtet e ndërlikuara bashkëkohore të ekonomizimit, që karakterizohet me prodhueshmëri masovike,

konkurrencë e lartë në tregun botëror, si edhe në luftën e prodhuesve në miratimin e tregjeve të reja, gjithnjë e më

shumë vijnë në shprehje punët pozitive dhe specifike në tregtinë e jashtme.

Franshizingu, si njëri nga ata, prodhuesve më të mëdhenj iu mundëson zgjerim të tregjeve të veta me harxhime

minimale financiare. Prodhuesit e mëdhenj, më së shpeshti ata nga shtet ë të zhvilluara, duke u tërhjekur nga e

drejta për prodhim të prodhimeve të veta në një treg të caktuar apo edhe e drejta për prodhim të pjesërishme, dhe

me qëllim që e njëjta të jetë më afër tregut, i plasojnë prodhimet e veta pa investime në rrjetin prodhues.

Në llogari të kësaj, u është e mundësuar kuadrot e tyre dhe dijet ti kahëzojnë në projekte hulumtuese dhe

marketingje, të cilët nga këndi i tyre, do të rezultojnë në gjetjen e zbulimeve të reja, prodhuese dhe llogarisë.

Edhe pranuesit e franshizës gjejnë interes të tyre në këtë lloj të ndarjes në tregtinë e jashtme. Duke vepruar si një

sistem i punës me pranuesit e tjerë dhe dhënësit e franshizës, pranuesi punon me më pak rrezik, i liruar nga

harxhimet për marketing, reklama dhe propagandë, i liruar nga harxhimet e administratës dhe bibliotekës dhe tjera.

Obligim i vetëm i pranuesit është që të paguajë kamatë e vërtetuar më marrëveshjen.

124

Kooperimi afatgjatë prodhues

Kooperimi afatgjatë në llogarinë e tregtisë së jashtme paraqet një lloj të bashkëpunimit ekonomik mes partnerëve

nga shtetet e ndryshme. Në kuadër të bashkëpunimit ekonomik nga ky lloj, partnerët bëjnë kompromis prodhim të

përbashkët dhe deponim të ndërsjellë të prodhimeve ose të pjesëve përbërëse të prodhimeve, me qëllim në kuadër

te një periudhe më të gjatë kohore, të sigurojnë vetëfinancim devizor.

Kooperimi afatgjatë prodhues, në thelb përfshin prodhim të përbashkët, përpunim, ripunim dhe këmbim të pjesëve,

gërshetimeve dhe nëngërshëtimeve, përputhje të ndërsjellë të programeve prodhuese, bashkëpunim për

shfrytëzimin më të mirë të kapaciteteve ekzistuese, projektim të përbashkët dhe plasimi i punës, këmbimi i

dokumenteve teknike dhe përvojave si edhe shfrytëzimi i licencave të jashtme dhe të tjera.

Në praktikë janë diferencuar disa lloje të kooperimit afatgjatë prodhues edhe atë;

Prodhim dhe deponim i ndërsjellë i pjesëve të prodhimit që është mjet i kooperimit;

Prodhim i deponimit të ndërsjellë , me çka importohen pjesë dhe të njëjtat përdoren gjatë prodhimit, ndërsa

prodhimet e përfituara të gatshme eksportohen;

Prodhim dhe deponim i ndërsjellë, me çka eksportohen repromateriale apo gjysmë prodhime dhe prodhimet

e gatshme eksportohen; dhe

Prodhimet dhe deponimi i prodhimeve të gatshme mes bashkëpunuesve.

Kooperimi afatgjatë prodhues ka efekte të posaçme efektiv si në punën e bashkëpunuesve, ashtu edhe në zhvillimin

e ekonomisë nacionale.

Si efekte pozitive të këtij lloji paraqiten: procesi i përsosur prodhues, miratimi i zhvillimit të prodhimeve të reja, rritja e

produktivitetit të punës; puna më efikase, rritja e vlerës së importit, furnizimi më i mirë në tregun vendas; realizimi

shkallës më të lartë të ekonomisë nacionale në ndarjen ndërkombëtare të punës dhe të tjera.

Obligimet licencuese përfshin blerjen (furnizimin) dhe shitjen ( (lëshimi) të mbrojtjeve (leje, ekzemplarë, model,

shenjë) dhe jo mbrojtëse (knoë-hoë) të drejta nga pronësia industriale tregtare ndërkombëtare.

Në këtë kontekst, subjekti vendas mund të paraqitet si blerës (furnizues) I të drejtës nga pronësia industriale dhe

knoë-hoë nga ndërmarrje private, nga njëra anë dhe si shitës (lëshues) të të drejtës së pronësisë industriale dhe

knoë-hoë të ndërmarrjeve të huaja.

Blerësi (furnizuesi) përfitohet më mundësinë e shfrytëzimit të teknikave dhe tekonolgjive të reja dhe në aplikimin e

prodhimit të ri, me obligim që atë të dëmshpërblejnë prodhuesin (lëshuesin) me kompensim në të holla.

Në varshmëri nga mënyra e zmadhimit të shitësit (lëshuesit) të licencës dallohen tre konventa licencore edhe atë:

125

Licencë afatshkurtër

Paraqet lloj klasik të zhdëmtimit të prodhuesit (lëshuesit) të licencës që kryhet nëpërmjet pagesës afatshkurtër të

zhdëmtimit.

Licencë komanduese kur shitësi (lëshuesi) I sigurohet zhdëmtim në varësi të vëllimit të prodhimit të aplikuar dhe të

shitur apo nga kohëzgjatja të shfrytëzimit të licencës.

Pagesa e zhdëmtimit kryhet në mënyrë periodike në periudhë të caktuar në bazë të evidencës tek partnerët dhe

Licenca e kombinuar ka në rastet kur shuma e zhdëmtimit është e vendosur në Çmimet e shitjes të materialeve të

cilët blerësi është I obliguar që të blejë nga shitësi (lëshuesit) të licencës bazë të kushteve të marrëveshjes.

Gjatë këtyre rasteve shitësi (lëshuesi) I licencës sigurohet më garanci bankare të dhënë nga banka e blerësit.

Obligimet licencore janë relativisht të ndërlikuara dhe komplekse, posaçërisht gjatë kohëzgjatjes dhe specificitetit, qe

del nga pamundësia e matjes së vlerave të mjeteve të shitblerjes. Na parim efektet materiale nga obligimet licencore

manifestohen në një afat më të gjatë kohor të përdorimit të mjeteve për shitblerje. Për atë negociata për nënshkrimin

e marrëveshjeve licencore zgjasin relativisht gjatë. Në korniza të bisedimeve duhet detalisht të testohen të gjitha

faktorët prodhues, juridik dhe të tregut, të lidhur me punën licencuese, dhe atë si nga ana e blerësit, ashtu edhe nga

ana e shitësit.

Pasi të vërtetohen faktorët e paraparë, sjellët vendimi dhe nëse e njëjta është pozitive tek partneret, shkohet drejt

nënshkrimit të kontratës licencuese.

Punët licencuese ofrojnë mundësi edhe për blerësin edhe për shitësin e licencës.

Para asaj duhet të theksohet se gjeneralisht si shitës të licencës paraqiten subjekte nga vendet e zhvilluara, kurse si

blerës paraqiten subjekte nga vendet në zhvillim. Blerësi i licencës përmes punëve licencuese, fiton mundësi për

shfrytëzimin e teknikës dhe teknologjisë relativisht vendeve, apo ka mundësi të prodhojë sipas metodave të reja të

cilat në vendin e tij akoma nuk përdoren.

Në këtë mënyrë do të ketë mundësi potenciale në përmirësimin e aftësive konkurruese e cila do të ndikojë në punën

rentabile. Shitësi (lëshuesi) I licencës, nga njëra anë, ka motive për motivimin I punëve licencuese, edhe atë përmes

sigurimit të të ardhurave plotësuese për lëshimin e të drejtave të tyre nga pronësia industriale, të cilat rrallëherë janë

vjetruara në shtetin nikoqir.

Inzhinering të kompletuar apo sistem, “çelës në dorë”, që përfshin të gjitha aktivitetet nga vënia e detyrës

projektuese deri te dorëzimi I objektit të investitorit.

Konsanlting inzhineringu

I cili përfshin vetëm konsalting shërbimet gjatë punëve të inzhineringut në fitimin e jashtëm tregtar

Punimi I objekteve investuese- ku janë të përfshirë punë ndërtimore për ndërtimin e objektit të ri apo rikontruimin e

objektit ekzistues dhe lloje të tjera. Nga sasia dhe kompleksiteti I aktiviteteve të cekura në korniza të punëve të

inzhineringut qartë del ehe ndërlikushmëria e këtij lloji të punëve të jashtme tregtare. Efikasiteti I kryerjes së tyre

detyron nivel të ekipimit kadrovik dhe pajisjeve teknike të subjekteve të cilët merren me këtë lloj të punëve. MU për

126

atë shumë shpesh ndodh që ky lloj I punëve të kryhen nga një numër më I madh pjesëmarrësish, që nga ana e vet e

ngrenë pyetjen për arritjen e domosdoshme të nivelit të lartë të sinkronizimit dhe koordinimit të aktiviteteve mes

pjesëmarrësve. Sipas mënyrës së rregullimit juridik të të drejtave dhe obligimeve në mes institucionit dhe punë

kryerësit dallojmë:

Kontratë konzorciale- ku paraqiten dy variante: e para, lidhet një kontratë mes investitorit dhe gjithë punë kryerësve;

e dyta, lidhet një kontratë mes investitorit dhe punë kryerësit kryesorë dhe pastaj ai lidh kontrata të veçanta më punë

kryerësit e tjerë.

Nënkontratë- e cila lidhet kur punë kryerësit kryesor,më pas shikon se nuk ka mundësi ti kryejë obligimet e

kontraktuara dhe lidh kontratë parciale me nën punë kryerës dhe të njëjtin e angazhon për kryerjen e aktiviteteve të

parapara.

Punët e inzheneringut produktojnë efekte pozitive si për pjesëmarrësit, ashtu edhe për ekonomitë nacionale prej kur

rrjedhin pjesëmarrësit. Përparësitë e këtyre punëve në esencë paraqiten si: shfrytëzimi më I mirë e kapaciteteve

prodhuese, punësimi më I madh posaçërisht përmes angazhimit të kuadrove të larta profesionale dhe të

specializuara, mobilizimi I operativës ndërtimore, transefer të teknologjive, njohurive dhe mundësive, arritjen e të

ardhurave më të madha dhe tjera.

Investime të përbashkëta dhe investime të huaja direkte

Investimet e përbashkëta dhe investimet direkte të huaja, paraqesin formën më të lartë të punëve të jashtme

tregtare, të cilat përfshin jo vetëm bashkëpunimin afarist, por edhe punë të investimit nga një vend në tjetrin.

Investime të përbashkëta (Joint Venture) paraqesin investime nga ana e partnerëve nga vende kur subjektet e

vendin kryejnë punë inzhineringu për investime të huaja dhe Lejim, ose delegim të punëve të inzhineringut në vend:

rast kur subjektet e huaja kryejnë punë inzhineringu për investitorët e vendit.

Sipas sasisë së aktiviteteve që janë të cekura të investitorit, dallojmë disa lloje të punëve të inzhineringut:

Inzhineringu në tregtinë e jashtme në aspekt global përfshinë një numër aktivitetesh sukseseve të përpunimit,

kompletimit dhe dhënies së prognozës investuese dhe dokumentacionit teknik. Përpunimi i objektit investues apo

realizimit të punëve paraprake në objekt ekzistues për arsye përmirësimi, apo adoptimi, përcjellje e të drejtës për

shfrytëzimin e përvojës dhe njohurive teknike: organizim dhe udhëheqje me aktivitetet rreth realizimit, lëshimit në

punë provuese dhe punë rreth pranim-dorëzimit të objektit investues, që i kryen një subjekt nga një vend(shtet) me

kërkesë të subjektit(investitorit) nga një vend tjetër.

Specifika e këtij lloji të punëve i numëron në grupën e punëve më me përgjegjësi dhe më të ndërlikuara.

-Në esencë inzheneringu me vete ngërthen aktivitete të numrat , të cilat mund të grupohen si:

Aktivitete studimi (konsolting, shërbime, përpunim i studimeve, aplikimi i analizave të duhura etj ).

Aktivitete projektuese (përgaditje të proektit për pjesën ndërtimore, për paisjet e duhura, për proceset e

punës etj ).

Aktivitete të punëkryerjes (ndërtim, montim, paisje, punëprovuese).

Aktivitete organizative (hyrje dhe përpunim të punës projektuese, racionalizim të hapave të punës, përgatitje

të kuadrit profesional etj ).

127

Aktivitete ekonomiko-financiare (parallogarit të sasisë së investimit, parallogarit të kontabilitetit, mbylljen e

konstruktit financiar, parallogarit të dinamikës të të hyrave dhe të dalurave të mjeteve financiare, parallogarit

për sigurim të pronës, dhe kërkesave të pjesëmarrësve në punë etj.)

Sipas Domicilit dallohen dy lloje inzheneringu të punës së tregtisë ndërkombëtare dhe atë:

Punim të punëve të inzheneringut në vendet e huaja.

Ndryshme në ndërmarrje ekzistuese, si tërësi apo në ndonjë repart apo njësi tjetër organizative të së njëjtës. Para

këtij lloji të punëve, partner i vendit dhe i jashtëm,në bazë të interesit të përbashkët. Të drejtën e tyre të udhëheqjes

në veprën e përbashkët, ndarjen e fitimit, apo mbulimit të humbjes nga puna, partnerët i realizojnë në bazë të

pjesëmarrjes së tyre, me atë që partner i huaj lirohet dhe i merren të drejtat e pronësisë mbi pjesën.

Investimet direkte për dallim nga investimet e përbashkëta, paraqesin investim në kapital të vendit dhe të

huaj,në bazë të bazës pronësore për themelimin e ndërmarrjes së re të përzier, si dhe themelim të

ndërmarrjes vetjake të personit të huaj në vendin amë, apo të subjektit vendas në vend të huaj.

Përmes këtij lloji të tregtisë së jashtme kryhet transferi i prodhimit nga një vend në tjetër. Ndërmarrja e huaj

përmes transferim të kapitalit të saj në vend tjetër , organizon prodhim në të njëjtën më shpesh për shkak

sigurimit të repromaterialeve, shfrytëzim e fuqinë të punës efektive, por edhe përshkak të penetrimit në treg

të paraparë. Përmes shfrytëzimit të faktorëve të ballshëm dhe më të lirë të prodhimit, partner i huaj ka

mundësi reale për arritjen e një ekonomizimi më të lartë, a mu atë dhe konkurrencë më të madhe për

paraqitje në tregjet ndërkombëtare. Po ashtu ka edhe mundësi reale për rritjen e shitjes së prodhimeve , si

në tregun nacional të vendit ku merr pjesë, ashtu edhe në tregun e regjionit të paraparë.

Për vendin amë kur subjektet të huaja investojnë në prodhime të parapara manifestohen numër I madh konventash.

Përmes rritjes së prodhimit rritet shfrytëzimi I resurseve shtëpiake, rritet punësimi që sintetikisht do të ndikojë drejt

rritjes së bruto prodhimit të vendit.

Përskaj transferimit të kapitalit, me investimet e huaja dhe ato direkte, njëkohësisht kryhet edhe transfer I aktiviteteve

udhëheqëse teknologjike, marketing dhe të financave, me çka pasurohet ehe baza nacionale e njohurive dhe

mundësive. Njohuritë e reja për mënyrat efikase të udhëheqjes do të jenë më të kapshëm për subjektet e vendit.

Me aplikimin e metodave të reja të punës, prodhuesit vendas do të kenë mundësi reale për punë më efikase, që do

të rezultojë në përmirësimin e fuqisë konkurruese për paraqitje në tregjet ndërkombëtare. Krahas numrit të madh të

investimeve pozitive të përbashkëta dhe rreziqeve direkte të huaja, të njëjtat mund të kenë edhe reperkusione

negative mbi ekonominë nacionale, si për shembull, dislokimi I prodhimit e cila relativisht në nivel më të lartë e

dëmton mjedisin jetësor.

Rreziqe të punës së jashtme tregtare

Realizimi i punëve të jashtme tregtare, në përgjithësi është i lidhur me rreziqe të shumtë që mund të krijohen për një

subjekt si rezultat nga jo realizimi i plotë apo i pjesërishëm i obligimeve nga ana e partnerit. Nëse vije deri te kjo

situatë, mund të shkaktohen humbje në punën e subjekteve të jashtme tregtare, edhe atë përmes uljes së të

ardhurave, humbje e mjeteve etj. Mu për këtë, gjatë lidhjes së kontratave në punën e jashtme tregtare, subjektet

duhet të kenë llogari për rezultatin përfundimtar të të njëjtit, dhe gjatë kësaj të sigurohen nga rreziqet e mundshëm.

Sigurimi nga rreziqet në qarkullimin e jashtëm tregtar mund të kryhet në disa mënyra. Njëra nga mënyrat në

128

qarkullimin e jashtëm tregtar është përmes përputhja e tyre në çmime (zakonisht 2%), që trajtohet si rrezik i

zakonshëm për mbulimin e shpenzimeve plotësuese. Në praktikën bashkëkohore të jashtme tregtare, mënyrat më të

aplikuara për sigurim nga rreziqet janë bartja e rrezikut të partnerit apo të kompanive siguruese. Rreziqet nga tregtia

e jashtme paraqiten si rreziqe jo bartëse dhe bartëse.

Rreziqe jo bartëse

Rreziqe jo bartëse janë ato që janë si pasojë e faktorëve subjektivë me veprimin e të cilit, pala e rrezikuar ka mund të

ndikojë apo bile edhe të njëjtat janë varur nga vullneti i saj. Këtë lloj rreziqesh e pësojnë ose blerësi ose shitësi në

kontratën e jashtme tregtare. Ekzistojnë më tepër rreziqe jo bartëse: Rreziqet e lidhura me shqisën e të pamurit,

pamjen dhe vetitë e mallit krijohen në rastet kur malli sipas të shikuarit, pamjes dhe vetive, nuk i përgjigjet kërkesave

të tregut, edhe atë nga aspekti i shijes së konsumatorëve, trendet e modës, shprehitë dhe në përgjithësi

preferencave të konsumuesit; Rreziqe të tregut janë pasojë e pamundësisë së realizimit të aktiviteteve të planifikuara

për shkak të ndryshimeve të marrëdhënieve tregtare dhe kushteve. Këto rreziqe mund të shkaktohen si rezultat i

shkaqeve subjektive e objektive, ndër të cilat theksohen aplikimi i masave administrative nga ana e shtetit (rregullim i

qarkullimit të mallrave dhe pëlhurës, kufizim i importit dhe eksportit etj.). Sigurimi nga ky lloj rreziqesh është

relativisht i rëndë, e posaçërisht në rastet e ndryshimeve të shpejta e të papritura në rregullativë. Prapëseprapë,

përcjellja permanente, profesioniste dhe azhure e lëvizjeve në treg, ndryshimet në ekonomi, si dhe sistemi i jashtëm

tregtar dhe devizor, mund të japë rezultate relativisht të mira në drejtim të zbutjes së rreziqeve të tregut; Rreziqet e

lidhura me çmimet janë të lidhura ngushtë me ndryshimet në marrëdhëniet dhe kushtet e tregut, gjegjësisht me

rreziqet e tregut. Por ky lloj rreziqesh mund të shkaktohet edhe si rezultat i ndryshimeve në shpenzimet e

prodhimtarisë, veçanërisht për shkak të fluktacioneve të çmimeve të lëndëve të para, repromaterialeve, energjisë etj.

Sigurimi nga ky lloj rreziqesh bëhet përmes aplikimit të klauzulave për revizion të çmimeve si element i posaçëm i

çmimit të marrëveshjes shitblerëse; Rreziqe të lidhura me realizimin e marrëveshjes shkaktohen si pasojë e realizimit

joadekuat të procedurave afariste që i paraprijnë lidhjes së marrëveshjes së shitblerjes, si dhe nga preciziteti jo i

mjaftueshëm, në marrëveshjen e të drejtave dhe obligimeve të shitësit dhe blerësit. Sigurimi nga ky lloj rreziqesh

bëhet përmes analizës detale të bonitetit të partnerëve të huaj para lidhjes së marrëveshjes shitblerëse. Natyrisht se

subjektet do të sigurohen nga ky lloj rreziqesh edhe përmes precizimit detal të klauzolave dhe elementëve të tjerë të

kontratës së shitblerjes gjatë lidhjes së tij, me ç‘ rast si mundësi paraqitet edhe kërkesa e garancive që mund të

shkaktohen gjate mosplotësimit të obligimeve të marra (për shembull, sigurim përmes garancioneve bankiere);

Rreziqe transportuese paraqesin grup rreziqesh që mund të shkaktohen gjatë transportit të mallit apo gjatë

transportimit të tij, siç janë për shembull: aksident trafiku, pakujdesi, manovrim jo i drejtë me mallin, transportimi i

mallit me mjet jo gjegjës etj. Sigurimi nga ky lloj rreziqesh bëhet përmes sigurimit të mallit nga rreziqe transporti, që

në marrëveshjen e shitblerjes rregullohet me klauzola transportuese. Rreziqet kursive paraqesin rreziqe që

shkaktohen si rezultat i ndryshimeve të kurseve nga valutat e shkaktuara nga ndryshimet e ofertës dhe kërkesës së

tregjeve valutore devizore.; Rreziqet valutore janë pasojë e ndryshimeve të vlerës së valutës, si rezultat i vendimit të

autoriteteve monetare. Rreziqet kursive dhe valutore, në përgjithësi krijohen kur parashihet pagesë e obligimeve

financiare në valuta relativisht jo stabile. Sipas kësaj, sigurimi nga të njëjtit mund të bëhet përmes pagesës së

valutave konvertibile. Prapëseprapë, edhe kjo mënyrë ofron vetëm sigurim të pjesërishme, sepse në varshmëri nga

ndryshimet e ofertës dhe kërkesës të tregjeve devizore, vije deri te ndryshimet e kurseve dhe këtyre valutave.

Rreziqe kreditore shkaktohen kur një blerës i huaj nuk i plotëson obligimet e marra për pagesën e mallrave apo

shërbimeve që eksportuesi ia ka dhënë në kredi. Për shkak të kësaj, në praktikë, kreditimi importues, shpesh

kushtëzohet me ekzistimin e aranzhmaneve ndërmjet shteteve të importuesit dhe eksportuesit. Sigurimi nga ky lloj

rreziqesh, kryesisht bëhet përmes analizës detale të bonitetit të blerësit të jashtëm, por edhe përmes analizës së

129

aranzhmaneve të lidhura ndërshtetërore, në kuptimin se nëse në të njëjtët janë të përfshira rregulla për reprocitet

gjatë kreditimit reciprok eksportues.

Saldo e

llogarisë

rrjedhëse

Efektet

e

depr

esija-

cijata

vrz

tekovnat

a

smetka

131

Transporti ndërkombëtar, shpedicion dhe sigurimi i transportit

ndërkombëtar

Transporti ndërkombëtarë

Paraqet aktivitet të rëndësishëm gjatë realizimit të marrëveshjeve për shitblerje në tregtinë e jashtme. Në përgjithësi,

detyra e këtij aktiviteti shërbyes është të kryejë përcjelljen e mallit nga vendi i shitësit deri te vend i blerësit dhe më

pas të respektohen tre parimet kryesore: ekomoniciteti, shpejtësi dhe sigurimi.

Me ekonomicitetin nënkuptohet transporti i një sasie të madhe të mallit me çmim të ulët, derisa me shpejtësinë,

nënkuptohet transporti në kohë më të shkurtër ose në drejtim më të shkurtër rrugor dhe me mjete më të shpejta

transportuese.

Sigurimi nënkuptohet si shkallë më e lartë e sigurimit i cili mund të realizohet me transportin.

Në bazë të kombinimit optimal të këtyre tre parimeve për çdo rast çdo rast konkret kryhet zgjidhja e llojit të transportit

dhe rrugës transportuese.

Marrëdhëniet e ndërsjella të komunikatës transportuese rregullohen me marrëveshje të posaçme të ashtuquajtur

marrëveshje transportuese.

Në këtë marrëveshje krahas elementeve mjete dhe çmime, në mënyrë të precizuar theksohen edhe të drejtat dhe

obligimet e partnerëve. Sipas territorit në të cilën realizohet transporti dallojmë: këmbësorik, ujor dhe transport ajror.

Transporti këmbësorik ndahet në hekurudhor, automobilistik dhe transport gypor

Transporti hekurudhor është lloj i rëndësishëm në komunikacionin hekurudhat. Përparësitë e tij shihen në çmimet

masovike, konstante dhe të volitshme. Derisa si anë negative e saj paraqitet pamundësia e adaptimit.

Drumskliot është i rëndësishëm si lloj i transportit posaçërisht, fleksibiliteti i ti dhe mundësia e transportit nga dera në

derë.

Si anë negative të këtij lloji të transportit theksohen hapësira e kufizuar në mjetet transportuese dhe çmimet

relativisht të larta.

Transporti në rrugët ujore ndahen në detare, liqenore,lumor dhe kanaizuese

Transporti detar përfshin transport të lirë dhe transport me destinacion në det mes ndalesa në shtete të ndryshme.

Përparësi të rëndësishme të këtij lloji të transporti janë mundësitë për transport në sasi të madhe të mallit dhe

çmimeve relativisht të volitshme. Kjo në njëfarë mënyre, ka ndikuar gjatë pranimet të këtij lloji të transportit në

tregtinë ndërkombëtare ekonomike. Me transportin detar eksportohet 65-75% nga këmbimi ndërkombëtar i

mallrave.iv

Transporti ajror apo me aeroplan ka pjesëmarrje të vogël gjatë transporti të mallrave në tregtinë e jashtme.

132

Kjo merret në arsyen e çmimet të larta dhe të hapësirës së vogël për transport të mallrave me aeroplan.

Si anë pozitive të këtij lloji të transportit theksohen efikasiteti dhe shpejtësia.

Në kushtet bashkëkohore të rritjes së prodhimit dhe tregtisë, transportorti merr gjithnjë e më shumë rëndësi më të

madhe.

Format klasike të transportit të mallrave nuk mund të përgjigjen në sfidat e tyre.

Në kohën e sotme paraqiten forma dhe lloje të reja të transportit ndërkombëtar, mes të cilëve përfshihen transporti i

kombinuar dhe unifikimi i transportit nëpërmjet paletizimit dhe kontenjerizimit, si teknologji bashkëkohore

transportuese.v

Transporti I kombinuar do të thotë mënyrë e që transportuesi kryen kombinimin e dy ose më shumë llojeve të

transportit që ta përgatisë ose ripërgatisë mallin nga dera në derë.

Në këtë mënyrë importuesi dhe eksportuesi në tërësi lirohen nga obligimet lidhur me mallin e transportuar, nga njëra

dhe nga ana tjetër kapacitetet vetjake i angazhojnë në zhvillimin shtesë të profesionit të tyre.

Paletizimi është përdorimi i paletave, apo shtresave të drurit të përpunuara nga dërrasa ose material të tjerë në

dimensione standarde në të cilën ngarkohet malli dhe palohet në njësinë ngarkesë e cila më pas arrin deri te

pranuesi.

Kontenjerizimi paraqet përdorimin e kontejnerëve si njësi transportuese speciale.

Kontejnerët paraqesin njësi speciale, të forta, të mbyllura të cilët janë rezistues në rastësive kohore, kanë së paku

një derë për ngarkim dhe shkarkim të mallit, dhe janë për përdorim afatgjatë në të gjitha llojet e transportit.

Me paletat dhe veçanërisht me kontejnerët mundësohet transporti nga dera në derë, zvogëlohen harxhimet për

ngarkim, ringarkim dhe shkarkim: sigurohet sigurim më i madh i ngarkimit, zvogëlohen harxhimet për sigurim, apo

zvogëlohen harxhimet e përgjithshme transportuese.

Dokumentet transportues

Gjatë transportit të mallrave në përfitimet ndërkombëtare jepen dokumente të shumta në rregullimin e marrëdhënieve

mes lejedhënësit dhe transportuesit të mallrave të cilët emërtohen dokumente transportuese.

Këto dokumente e shoqërojnë mallin në kohën e transportit të tyre ndërkombëtar pavarësisht llojit të komunikacionit.

Numri i dokumenteve transportues për transport të mallit na bazë të disa obligimeve të tregut të jashtëm varet nga

numri i pjesëmarrësve në atë punë si edhe lloji i transportit, ose nga lëvizja e mallit nga njëri lloj në tjetrin transport në

kohën e transportit të mallit nga selia e porositësit deri te selia e pranuesit të atij malli.

Dokumentet transportuese kanë rëndësi të madhe gjatë zbatimit të procedurës doganore dhe gjatë doganimit të

drejtpërdrejtë, me vetë faktin se nga ana e tyre shikohen elemente të rëndësishme të vlerës së mallit doganor siç

janë harxhimet për transport, ngarkim dhe shkarkim të mallit.

133

Në praktikën e tregtisë së jashtme janë diferencuar dy dokumente themelore transportuese edhe atë: një, dokumente

të përgjithshme transportuese dhe e dyta dokumente specifike transportuese.

Dokumentet e përgjithshme transportuese paraqesin listat e ngarkuar që i japin transportuesit gjatë ndërmarrjes

mallrave gjatë transportit të tyre në disa lloje të komunikacionit ndërkombëtar.

Në varshmëri të llojit të komunikacionit ndërkombëtar me të cilën kryhet transporti i mallit, dallojmë: konosman detar

(në transportin detar), listë ngarkues në aeroplan (në transportin ajror), listë hekurudhor ngarkues-CIM ( në

transportin hekurudhor); listë ngarkues i maunave - CMR (në transportin e kamionëve), konosman lumor në

(transportin në lum); listë ngarkues në liqen (në transportin në liqen); listë multimodel transportues në (transportin e

kombinuar); dhe dokumente të tjera.:

Dokumentet e transportimit gjatë shpedicionit në thelb janë ata pranimi i së cilës është ë nënshkruar me disa

konventa ndërkombëtare. Në këtë grup theksohet kanrneti TIR.

Karneti TIR i themeluar me konventë doganore për transport aumobilistik ndërkombëtar, paraqet dokument specifik

me të cilin mundësohet derdhje e shpejtë e mallit në komunikacionin me automobila.

Shpedicioni ndërkombëtar paraqet ndërmjetësim në sferën e gjetjes së rrugës më të përshtatshme transportuese

dhe mjet transportues të mallit nga shteti i eksportuesit deri te vend i importuesit.

Krahas këtij obligimi themelor, shpedicioni i kryen të gjitha aktivitetet lidhur me përgatitjen dhe ripërgatitjen e mallit,

siç janë: punët tarifore, transporti, formalitetet doganore, kontrollimi i kualitetit dhe kuantitetit të mallit dhe të tjera.

Shpedituesi si ndërmjetësues mes ndërmarrjeve transportuese dhe në tregtinë e jashtme i zbaton të gjitha obligimet

lidhur me pranimin e mallit dhe ripërgatitjes së saj deri në qëllimin e caktuar. Me këtë shpedicioni ia lehtëson punën

ndërmarrjeve tregtare dhe transportuese, me çka shihet rëndësia e saj e madhe në zhvillimin e tregtisë , veçmas në

tregtinë e jashtme.vi Shpedicioni ndërkombëtar furnizon obligimet gjatë importit, eksportit dhe transitit gjatë mallit.

Gjatë importit dhe eksportit ai vepron jashtë nga kufijtë e tregut nacional të një shteti.

Mirëpo, edhe pse gjatë transitit vepron në kuadër të tregut nacional të shtetit, sërish bëhet fjalë për shpedicon

ndërkombëtar dhe është në pronësi të huaj të personit juridik dhe fizik. Shpedicioni ndërkombëtar ndahet në

kontinental, detar dhe kufitar.vii

Shpedicioni kontinental ndërkombëtar

Merret me organizimi në tokë (transport automobilistik, hekurudhor dhe atë gypor), ajror dhe transport lumor-

kanalizues të mallit, ose pranimit, përgatitjes, doganim, sigurimin e rreziqeve transportuese, distribim dhe tjera.

Shpedicion detar ndërkombëtar organizon transport detar të mallit që përfshin pranimin e mallit në vende të caktuara

dhe përgatitje të mëtejshme, sigurim nga rreziqet e transportit, pranimit të mallit i cili ka arritur me anije dhe përgatitja

e mëtejme në brendinë me mjete transportuese tokësore, doganim, sigurim nga rreziqet transportues, distribim dhe

tjera.

134

Shpedicioni ndërkombëtar kufitar ka subjektet e saja në kalime frekuentuese doganore-kufitare dhe merret me

riekspeditim, doganim dhe punë të tjera në llogari të shpedicioneve kontinentale dhe detare.

Në praktikë nuk ka ndarje struktë të shpedicioneve ndërkombëtare, pasi edhe shpedicionet ndërkombëtare merret

me punë të shpedicionit detar dhe anasjelltas.

Deri sa shpedicionet kufitare më së shpeshti janë filiale të shpedicioneve të mëdha kontinentale dhe detare.

Shpedicioni paraqet veprim i cili merret me dhënien e shërbimeve të shumta lidhur me bartjen e mallrave nga vend i

shitësit deri te blerësi, edhe atë me instradimin e obligimeve tarifore, transport, formalitete doganore, kontrollim te

kualitetit dhe kuantitetit të mallit dhe tjera.

Istradimi paraqet obligim themelore në shpedicionin. Me instradim nënkuptohet gjetja e drejtimit më të përshtatshëm

për bartjen e mallrave. Gjatë përcaktimit të variantit më të përshtatshëm vëmendje e veçantë u kushtohet çmimeve të

transportit, kohës dhe afatit të përgatitjes së mallit, llojit të mallit dhe tjera.

Në grupin e obligimeve tarifore të shpedicionit bëjnë pjesë konfirmimi i harxhimeve transportuese për transport

konkret në pajtueshmëri me tarifat transportuese, dhënia e informative për shumën e harxhimeve, kontrollimi i

dokumenteve transportuese dhe tjera.

Shpeshherë me praktikën ndodh që ndërmarrjet shpedituese ta bartin mallin me mjete vetjake transportuese. Në atë

rast edhe transporti faktik i mallit bëj pjesë në shërbimet e shpedicionit.

Mos-harmonizimi kohor i disa aktiviteteve të punës shpeditive, për shembull i pranimit dhe i përgatitjes së mallit, e

shtron nevojën vendosjes së mallit.

Ndërmarrjet shpeditive në përbërjen e tyre kanë vendstrehime të posaçme (strehime publike dhe tjera) në të cilat e

vendosin mallin.

Deri sa malli është i vendosur në vendstrehimin, shpedituesit angazhohen për atë, me atë se sigurojnë kushte për

mos cemin e kualitetit dhe kuantitetit të mallit.

Njëra nga punët më të rëndësishme të shpedicionit ndërkombëtar është zbatimi i doganimit.

Shpedituesi e përfaqëson lejedhënësin para organet doganore dhe i aplikon të gjitha aktivitetet në kuadër të

procedurave përkatëse doganore.

Në këtë grup bëjnë pjesë: përmbledhja e të gjitha mallrave të nevojshme, dokumentet transportues, dokumentet

doganor, paraqitja e kërkesës deri te organet kompetente në pajtueshmëri me procedurën e zgjedhur doganore dhe

tjera.

Sigurimi ndërkombëtar

Rreziqet e shumta të cilët janë krijuan në punën e tregtisë së jashtme e ka paraqitur nevojën e formimit të

institucioneve të posaçme të cilat merren me sigurimin e mallit, mjetet bartëse, transaksionet financiare dhe aktivitete

të tjera në tregtinë e jashtme.

135

Në kuptim juridiko-politik, sigurimi paraqet marrëveshje konesenzuale mes institucionit të sigurimit dhe siguruesit, me

të cilën siguruesi obligohet për privilegj me kontarë –premi, që siguruesit tija privilegjojë zhdëmtimin i cili do të

krijohet në rast të ndonjë rreziku gjatë të së cilës ai është siguruar, më ndryshe deri në vlerën e siguruar.viii

Si dokument bazik paraqitet polisa e sigurimit, e cila paraqet dokument i dhënë nga ana e kompanisë së sigurimeve

në të cilat janë figurojnë mënyrat dhe kushtet e sigurimit.

Në pisën janë dhënë të dhëna për mallin, për mjetet bartëse, rreziqet që janë përfshirë, shuma e premisë dhe të

tjera.

Kur bëhet fjalë për sigurimin e ndërsjellë, atëherë në përgjithësi mendohet në sigurimin transportues të sigurimit të

kredive eksportuese.

Sigurimi i transportit paraqet lloj të veçantë të interesit kundër rreziqeve transportuese

Rreziqet transportuese mund të jenë:fillestare, plotësuese, ushtarake dhe politike.

Rreziqet fillestare i dedikohen rreziqeve të cilët mund të krijohen gjatë transportit (fatkeqësive më komunikacion,

katastrofave elementare, vjedhjeve, zjarreve apo eksplodimeve në mjetet transportuese).

Rreziqet plotësuese i dedikohen llojeve të mallrave,apo sigurimi nga rreziqe manipulative dhe rreziqe të tjera për

mallra përkatëse.

Rreziqet ushtarake dhe politike përfshijnë sigurimin nga lufta, luftërave qytetare, protesta, kryengritje, revolucione,

destabiltet polik.

Sigurimi i transportit mund të ndahet sipas llojit të transportit dhe sipas objektit të sigurimit.

Sipas llojit të transportit, dallojmë sigurim detar, sigurim të qarkullimit ujor të brendshëm, sigurim në komunikacionin e

transportit rrugor dhe hekurudhor dhe sigurim në komunikacionin ajror.

Nga aspekti i objektit të sigurimit, sigurimi transportues ndahet në sigurim të mallit në transport apo kargo sigurim,

sigurim të mjeteve transportuese apo kasko sigurim dhe sigurim të përgjigjes së transportuesit.

Sipas kësaj, sigurimi i mallit në transportin ndërkombëtar, do të thotë, të blihet mbulesë nga siguruesi për dëme

eventuale dhe humbje, në të cilat nënshtrohet malli për shkak të rreziqeve të ndryshëm gjatë kohës së transportit në

ndonjërën nga rrugët e transportit. Marrëveshja për sigurim transporti është verifikuese kur palët e lidhura me

marrëveshje do ta nënshkruajnë polisën e sigurimit. Në sigurimin e transportit më së shpeshti përdoren këto lloje të

plisave: plisa gjenerale, plisa individuale dhe plisa angleze detare.

Me plisë gjenerale siguruesi i siguron të gjitha dërgesat e të siguruarit për një periudhë kohore të caktuar. Plisa

individuale jepet në rast kur është e siguruar dërgesë e caktuar edhe atë sipas rrugës së caktuar të saktë dhe lloj të

mjetit të bartjes. Plisa angleze detare për sigurim zbatohet te sigurimi i ngarkesave ndërkombëtare detare.

Sigurimi i kredive importues paraqet lloj të posaçëm të sigurimit nga rreziqe financiare. Bëhet fjalë për dhënie garanci

në lidhje me eksportin dhe investimet e drejtpërdrejta jashtë vendit.

Këtë lloj të sigurimit e bëjnë institucione të posaçme sigurimi të cilët janë në pronësi shtetërore gjegjësisht,

institucione që paraqesin trupa të posaçëm qeveritarë apo reparte, ndërsa në vende të caktuara këto institucione

136

mund të jenë edhe në pronësi të kombinuar shtetërore e private. Është e rëndomtë që sigurimin nga rreziqe jo

komerciale ta kryejnë institucione shtetërore, ndërsa sigurimin e eksportit të rreziqeve mund ta kryejnë edhe kompani

të tjera private të sigurimit.

6. KONTRATA MBI FRANSHIZINGUN

Kontrata mbi franshizingun është një institut relativisht i ri juridik i krijuar nga autonomia gjithnjë e më e madhe e të

drejtës ekonomike. Kjo konsiderohet një sistem i ri kontraktues për distribuimin të mallrave dhe shërbimeve e cila u

lind dhe u zhvillua në SHBA prej nga u përhap edhe në vendet tjara të Evropës.

Më qëllim te të kuptuarit me të afërt të përmbajtjes respektivisht të karakteristikave të kontratës për franshizingun

shumë autorë kanë dhënë mendime përafërsisht të njëjta. Profesori Skakun lidhur me përmbajtjen e kontratës mbi

franshizingun e citon ekspertin amerikan HAROLD BRAUN i cili thekson se “franshizingu është marrëveshja gojore

ose me shkrim, për një afat të caktuar ose të pacaktuar, në bazë të së cilës një person i ofron personit tjetër

përdorimin e licencës së firmës, shenjave përdoruese ose shenjave të tjera, në bazë të një interesi të përbashkët

rreth plasmanit të mallrave dhë shërbimeve”.

Rregullat e shoqërisë ndërkombëtare për franshizingun (IFA) përmbajnë definicionin mbi franshizingun të cilën e

definojnë si ....”marrëdhënie kontraktore në mes të ofruesit dhe shfrytëzuesit të franshizingut në bazë të të cilës

ofruesi i franshizingut ofron ose detyrohet të mbajë interesin e vazhdueshëm lidhur me afarizmin e pranuesit të

franshizingut, sikurse edhe në sferat siç janë KNOW – HOW, dhe të trajnimit deri sa që pranuesi detyrohet që të

afroj nën firmën e përbashkët, pamjen e jashtme të saj ose procedurave të cilat i përkasin ofruesit e të cilat ai i

kontrollon, si dhe për burime të veta investon kapitalin në afarizëm”.

Sipas shumicë së autorëve, të cilët e kanë trajtuar në aspektin shkencor kontratën mbi franshizingun, aktgjykimi

COUR DE PARIS i vitit 1978 konsiderohet si “akt i cili në aspektin përfshirjes të gjithmbarshme i ka përcaktuar

elementet specifike të marrëdhënieve të përbashkëta juridiko – kontraktore të franshizingut. Sipas këtij aktgjykimi

“franshizing definohet si metodë e bashkëpunimit në mes të dy ose më shumë organizatave ekonomike, ofruesve të

franshizingut dhe shfrytëzuesve të franshizingut, në kuadër të së cilës paraqiten ofruesi i franshizingut, në cilësinë e

pronarit ekskluziv te të drejtave lidhur me përdorimin e firmës, vulës, shenjave përdoruese, simboleve dhe shenjave

të tjera të paregjistruara të identifikimit, si dhe të diturive dhe eksperiencave të cilat i ofrohen në dispozicion pranuesit

të franshizingut, me të drejtën e shfrytëzimit të tyre, në bazë të një kompensimi të caktuar ose në bazë të realizimit të

përparësive lidhur me grumbullin e prodhimeve dhe shërbimeve, origjinale ose specifike, në qëllim të shfrytëzimit të

detyruar dhe të plotë të tyre në përputhje me teknikat komerciale të cilat ofruesi i franshizingut i ka të provuara në një

treg të caktuar dhe më qëllim të arritjes së një zhvillimi të përshpejtuar të veprimtarisë ekonomike të ndërmarrjes për

të cilën konsideron të lidh kontratën – për franshizingun: kjo kontratë mund të përmbajë edhe ndihmën komerciale,

financiare dhe industriale në mënyrë që të mundësoj integrimin më të lehtë në veprimtarinë ekonomike të ofruesit të

franshizingut, dhe gjithashtu kontrollin e caktuar ofruesit të franshizingut pse që pranuesi i franshizingut e investon

edhe një pjesë të teknikave të veta origjinale dhe KNOW – HOW, me të cilën mundëson ruajtjen e imazhit të mallit të

vulosur i cili është në shitje, zhvillon klientelën me shpenzime më të vogla dhe rentabilitet për të dy anët, të cilat

mbajnë deri në fund pavarësi të plotë juridike”.

Prof. Vilmi Gorenac kontratën mbi franshizingun e trajton si “ kontratë e cila e detyron ofruesin e franshizingut që të

vë në dispozicion një pjesë të caktuar të mallrave ose të ofrojë shërbime të caktuara me përdorimin e emrit, shenjës

137

së mallit, përgatitjeve dhe të drejtave të tjera të mbrojtura, në aspektin teknik, teknologjik dhe organizativ në bazë të

njohurive dhe eksperiencave, dhënies së këshillimeve dhe trajnimeve, dhe që pranuesi franshizingut detyrohet që

për shfrytëzimin e tyre të paguaj kompensimin dhe gjatë afarizmit të vet tu përmbahet detyrimeve të marra, siç është

rasti i shfrytëzimit të materialeve, përgatitjeve, KNOW – HOW etj.

Ashtu siç është cekur edhe më sipër franshizingu është lajmëruar kah fundi i shekullit XIX në SHBA dhe deri në

gjysmën e shekullit XX ka qenë prezent në sferën e prodhimit dhe qarkullimit të automobilave dhe naftës. Nga viti

1950 franshizingu ka shënuar një zhvillim posaçërisht në lëmin e përgatitjes së ushqimit të shpejtë (Mc Donald’s), e

bartur ne Evropë nga firmat amerikane. Pasi që kontrata mbi franshizingun, në shumicën e vendeve, ka mbetur

jashtë një tretmani të caktuar nga ligjdhënësit, burim supsidiar për këtë punë juridike, përveç parimeve të

përgjithshme të afarizmit, shfrytëzohen edhe dispozitat e ligjit mbi të drejtën e detyrimeve dhe dispozitat e ligjit mbi

veprimtarinë e jashtme tregtare. Kontrata mbi franshizingun është kontratë e pa emërtuar, formale, e dy anshme, me

ngarkesë, formularë dhe komutativë.

Ndarjet më të rëndësishme të kontratës mbi franshizingun janë: franshizingu i mallrave, franshizingu i qarkullimit

afarist dhe franshizingu i prodhimit ose franshizingu industrial.

Franshizingu i mallrave është lloj franhizingu në bazë te të cilit ofruesi i franshizingut (prodhuesi i mallrave) i jep

tregtarit të cilin e zgjedh të drejtën e shitjes të ndonjë lloji të prodhimit të caktuar në një territor saktësisht të

përcaktuar deri të shfrytëzuesi i fundit – blerësi. Lëndë e kësaj kontrate nuk është vetëm transferimi i të drejtave

ekskluzive të shitjes, por edhe transferimi i njohurive dhe eksperiencave si dhe procedurat rreth përdorimit të firmës

dhe vulës. Duhet potencuar se pranuesi i franshizingut është tregtari i pavarur i cili para personit të tretë vepron sipas

emrit të vet dhe në llogari të vet.

Franshizingu në qarkullimin biznesor, ose franshizingu i shërbimeve është si i cili ofruesi i franshizingut i ofron

pranuesit të franshizingut një tërësi të shërbimeve (të drejtat e shfrytëzimit të njohurive biznesore dhe teknike,

dhënies së shërbimeve nën emrin tregtar, vulës dhe shenjave të tjera, mjeteve, recetave, rregullave, dizajnëve,

përparimeve teknike etj.). Ky lloj i franshizingut është karakteristik për sferën e hotelerisë (Holiday Inn, International

Hilton, Mc Donad’s, Maxim, Moule a Gateau), rrjeteve të pikave të furnizimit me karburante, pastrimeve kimike,

tregjeve të automobilave etj.

Franshizingu Industrial (prodhues) nënkupton aso lloj të franshizingut lëndë e të cilit përveç prodhimit dhe shitjes së

mallrave të caktuara në pikëpamje të rregullimit të procesit të përdorimit dhe aplikimit të disa fazave tekniko –

teknologjike në prodhim sidomos të prodhimeve ushqimore dhe të pijeve. Pranuesi i franshizingut në këtë rast zbaton

vetëm një pjesë të procesit vetanak tekniko – teknologjik ndërsa pjesën dërmuese e blenë të ofruesi i franshizingut.

Ky lloj i franshizingut tani është i kufizuar vetëm në sferën e prodhimtarisë së pijeve joalkoolike (Coca cola, Pepsi

Cola), prodhimeve të miellit, birrave etj.

Palët kontraktuese në kontratën e franshizingut janë: ofruesi i franshizingut dhe pranuesi i franshizingut. Detyrimet

themelore të ofruesit të franshizingut janë:

përdorimi i të drejtave ekskluzive të shitjes së mallrave dhe shërbimeve;

koncesionet lidhur me të drejtat e përdorimit të vulës;

koncesionet lidhur me të drejtat e përdorimit të firmës dhe shenjave të tjera afariste;

138

koncesionet lidhur me KNOW – HOW (metodat e prodhimit, recetave, formulave, procedurave të prodhimit,

metodat e përfitimit të klientëve, organizimin e plasnamit dhe qarkullimit, metodave të kalkulimit dhe

financiare etj).

kryerjen e kontrollit;

ofrimin e shërbimeve plotësuese.

Detyrimet themelore të pranuesit të franshizingut janë:

detyrimin që gjatë biznesit të vet të aplikoj dhe zbatoj të gjitha udhëzimet, standardet e biznesore,

procedurat teknologjike gjatë prodhimit të pijeve dhe ushqimit dhe arsimimit të njëjtë dhe të përbashkët;

detyrimin e furnizimit me mall nga ofruesi i franshizingut ose presonit të tretë të cilin e përcakton ai;

detyrimin e investimeve të përcaktuara;

detyrimin e ruajtjes të sekretit biznesor;

detyrimin e pagesës së kompensimit.

Për nga natyra juridike kontrata mbi franshizingun përmban elementet e kontratës mbi licencën, kontratën mbi

KNOW – HOW, kontratës mbi përfaqshmin, kontratën mbi punën, kontratën mbi shitjen, kontratën mbi veprën,

kontratën mbi shoqërinë, kontratën mbi shërbimet dhe kontratën mbi qiranë. Më qëllim që të mos thellohemi më tutje

në analizën e kësaj kontrate, si dhe a bëhet fjalë për natyrën juridike të një kontrate të pavarur ose jo, edhe ne

akordohemi, sikurse shumica e autorëve, se kontrata mbi franshizingun trajtohet si konglomerat respektivisht

kontratë e përzier.

Përparësitë dhe specifikat e kontratës mbi franshizingun në lëmin e turizmit, e posaçërisht në hoteleri dhe

restoranteri janë:

mundësia e shfrytëzimit të firmës hoteliere ose restoranteske, shërbimeve cilësore specifike, ndihmën në

arsimimin e edukimin dhe në specializimin e kudrave të nevojshme në hoteleri dhe turizëm;

ofrimin e ndihmës në biznes, marketing, kontabilitet, shërbime informative etj;

zbatimin e metodave të reja teknike dhe teknologjike gjatë afarizmit në hotele dhe restorane më qëllim të

depërtimit në tregje dhe ofrimit të klientëve të rinjë;

shmangien nga gabimet e mundshme fillestare;

standardizimin e objekteve dhe mjeteve, afarizmit të shërbimeve, të cilat nuk kanë efekte të mysafiret të cilët

kërkojnë këto lloje të mallrave dhe shërbimeve.

Kontrata mbi franshizingun mund të ketë sukses jashtëzakonisht të madh në qoftë se pranuesi i tij iu përshtatet

standardeve, ndryshimeve cilësore, punës ekipore, afarizmit duke angazhuar njohuri dhe dituri intelektuale dhe

profesionale dhe në fund përdorimit të te arriturave më të reja tekniko-teknologjike.

139

7. KONTRATA MBI TAJM SHERNING - un

Turizmi si veprimtari ekonomike por edhe veprimtaritë tjera ekonomike vazhdimisht qëndrojnë në proces të

përshtatjes ndryshmeve, nevojave dhe kërkesave shoqërore bashkëkohore. Natyrisht, ndryshimi i vazhdueshëm i

këtyre marrëdhënieve shoqërore ka imponuar edhe ndryshimet e turizmit të bazuar në filozofinë e shërbimeve

klasike në forma më të reja, fleksibile dhe cilësore turistike. Njëra nga format e reja të kontraktimit të marrëdhënieve

specifike në turizëm dhe praktikën biznesore është kontratë mbi tajm – sheringun.

Kontrata mbi tajm – sheringun është aso kontrate në të cilën njëra palë kontraktuese – dhënësi i tajm – sheringut

detyrohet që t’i jap në shfrytëzim palës tjetër – shfrytëzuesit të tajm – sheringut të drejtën e shfrytëzimit ekonomik të

një objekti të caktuar ekonomik sipas afateve të caktuara kohore të përcaktuara në kontratë ndërsa, pala tjetër

kontraktuese – shfrytëzuesi i tajm – sheringut detyrohet që objektin, që është lëndë e kësaj kontrate, ta shfrytëzoj

sipas afatit dhe destimimit të objektit ekonomik dhe standardeve profesionale dhe për këtë palës tjetër t’i paguaj

çmimin e kontraktuar. Kontrata mbi tajm – sheringun është e mundur që të lidhet edhe në mes të subjekteve të cilat

nuk zhvillojnë veprimtari ekonomike.

Në sferën e turizmit kontrata mbi tajm – sheringun trajtohet si kontratë specifike sipas të cilës ofruesi i kapaciteteve

turistike – hoteliere për një kohë të përcaktuar detyrohet që bartësit te të drejtave t’u dorëzojë në përdorim njësitë

vendosëse për mysafirë sipas kushteve kontraktuese për një afat të caktuar (për numër të caktuar vjetësh dhe për

numër të caktuar pjesësh të kapacitete-njësive) nën detyrimin e krijimit të mundësisë të shfrytëzimit të shërbimeve

plotësuese (hapësirave të përbashkëta, terreneve sportive etj.) në mirëmbajtjen e njësive të vendosjes në objekte të

tjera, dhe që shfrytëzuesi detyrohet që për to të paguaj paraprakisht kompensimin e caktuar (para fillimit të

shfrytëzimit të njësive të vendosjes) si të shpenzimeve të mirëmbajtjes, dhe mundësisë që shfrytëzimin e të drejtave

të veta ta bartë në personin e tretë.

Praktika biznesore e vendeve të ndryshme kanë krijuar disa modalitete të kësaj kontrate. Rregullimi i kësaj kontrate

me ligj është realizuar vetëm në disa vende p.sh. Francë, Portugali etj. Ekzistojnë dy lloje karakteristike të këtyre

kontratave:

A. Kontrata mbi tam – sheringun në bazë te të cilave mund të arrihet deri të pronësia apo bashkëpronësia, dhe

B. Kontrata mbi tajm – sheringun në bazë të së cilës mundësohet realizmi i të drejtës në shfrytëzimin e objektit

të caktuar.

Edhe pse kontrata mbi taj – sheringun mund të trajtohet si institut i veçantë juridik, përmbajtja e saj është e përberë

nga kompozimi i elementet të disa kontratave. Parasëgjithash, dallojmë dominimin e elementeve të kontratës mbi

qiranë.

Vendet e caktuara në bazë të legjislacionit varësisht nga interesi i tyre, rregullojnë marrëdhëniet e caktuara për tajm

– sheringun në bazë të këtyre dy formave. Por, forma e dytë në praktikë është shumë më e aplikueshme posaçërisht

kur bëhet fjalë për shfrytëzimin e objekteve biznesore. Po ashtu, në këto ligje përcaktohen subjektet, kushtet dhe

objektet të cilat mund të jenë lëndë e kësaj kontrate.

Me lidhjen e kësaj kontrate lindin të drejta dhe detyrime për palët kontraktuese. Të drejtat e palës – shfrytëzuese janë

këto:

140

E drejta e shfrytëzimit të objektit të caktuar turistik në përputhje me destinimin;

E drejta që objekti të shfrytëzohet vetëm për vetëm për një periudhë të caktuar kohore gjatë vitit (p.sh. për

7, 14 ose 21 ditë);

Të drejtën e shfrytëzimit maksimal kohor e përcaktuar sipas kontratës;

Detyrimin themelor që para shfrytëzimit të objektit të paguaj një shumë të caktuar dhe pjesën e

shpenzimeve për shërbime të përcaktuara në kontratë.

Më sipër është cekur se kontrata mbi tajm – sheringun i përmban pjesën me të madhe të elementeve të kontratës

mbi qiranë por duhet potencuar se ajo karakterizohet edhe me posedimin e elementeve të kontratave turistike si

p.sh. kontratës mbi shërbimet hoteliere, kontratës mbi alotmanin etj,. Andaj, mund të konstatojmë se kontrata mbi

tajm – sheringun është kontratë e emërtuar, formale (patjetër duhet të përpilohet më shkrim), e dy anshme, e

vazhduar, me ngarkesë dhe e ka karakterin e kontratave tipe dhe formale.

Kontrata mbi tajm – sheringun duhet të përmbajë të dhënët mbi objektin turistik, çmimin e kohëzgjatjes së

shfrytëzimit, kohën dhe mënyrat e pagesave, periudhat kohore lidhur shfrytëzimin e objekteve turistike, të dhënat mbi

periudhat kohore të shfrytëzimit për njësi të vendosjes, pagesën e shpenzimeve për mirëmbajtjen e objekteve

turistike dhe kushtet e specifikuara se si munden personat e caktuar ti shfrytëzojnë këto shërbime në objektin i cili

është kontraktuar me tajm – shering. Nëse kjo kontratë nuk i përmban elementet e sipërshënuara, nuk prodhon

asnjë efekte juridike.

Me të dhëna lidhur me objektin turistik nënkuptohen përshkrimi i afërt i vend – vendosjeve dhe të njësive në objektin

hotelier. Çmimi është pjesa nominale e kompensimit të cilën ka detyrimin që ta paguan shfrytëzuesi i kontratës.

Shfrytëzimi kohor i përcaktuar në kontratë nuk mund të jetë më i shkurtër se pesë ose më i gjatë se tridhjetë vjet.

Koha gjatë vitit ndahet në 52 javë (njësi kohore), e më kontratë parashihet se në cilën njësi kohore skadon afati i

kontratës. Më fillimin e shfrytëzimit të objektit hotelier nënkuptohet koha kur fillon për herë të parë mundësia e

vendosjes në njësi të marra nga poseduesi i të drejtave. Shpenzimet e mirëmbajtjes duhet ti mbulojnë të gjitha

veprimet të cilat e bëjnë më cilësor shfrytëzimin e vendosjeve hoteliere, meremetimet, renovimet, pjesët e

ndërrimeve dhe mjeteve të tjera. Bartësi i të drejtave të shfrytëzimit të objekteve – njësive ka mundësi që ti bartë

edhe të personi tjetër për një periudhë të caktuar kohore.

Përveç elementeve përmbajtëse të kësaj kontrate, në të mund të futen edhe elemente të tjera të ashtuquajtura

fakultative, varësisht nga rasti në rast. Disa klauzola, duke i pasur parasysh dispozitat e pakta normative të kësaj

kontrate, mund të rregullojnë në mënyrë të detajuar çështjen. Këto mund të jenë:

o Numrin maksimal të personave të cilët mund ta shfrytëzojnë njësinë e kontraktuar me kontratë;

o “CHEK – IN” dhe “CHECK – OUT” kohën;

o shfrytëzimin e objektit turistik nga ana e bartësit te të drejtave;

o pastrimin, mirëmbajtjen dhe drejtimin e objektit;

o shërbime të tjera të cilat i ofrohen bartësit e të drejtave;

o vendosjen alternative;

o pasojat nga mos përmbushja e kushteve të kontratës.

Kontrata mbi të drejtën e shfrytëzimit kohorë të objekteve turistike detyrimisht duhet të jetë e lidhur në formën më

shkrim, sepse në të kundërtën nuk prodhon efekte juridike. Të drejtën e shfrytëzimit kohor të objekteve turistike nëse

141

kontraktohet për patundshmëri regjistrohet në librat e tokës, respektivisht në libra të tjerë adekuat pran organit

kompetent. Regjistrimi realizohet në bazë të kontratës dhe të drejtat shënohen në listën e ngarkesave. Ligjet e

vendeve të cilat e rregullojnë këtë institut juridik, mundësojnë që të drejtat nga kjo kontratë mund të barten edhe në

personat juridikë dhe personat fizikë. Në praktikë, kjo më së shpeshti ndodh me dëshirën e bartësit te të drejtave

lidhur me zëvendësimin e njësive kohore të sigurojë shfrytëzimin e pushimeve në vende tjera ose objekte të tjera

turistike. Bartja e të drejtave realizohet drejtpërdrejtë ose tërthorazi në shfrytëzues të tjerë me një afat lajmërimi 10

deri 15 ditë paraprakisht.

Me kontratë përcaktohen edhe kushtet e shfrytëzimit “TIME SHARE EXCHANGE PRIVILEGES” të bartësve të të

drejtave, respektivisht anëtarëve ndërkombëtar ose vendor të “EXCHANGE” organizatës.

7. KONTRATA MBI LIZINGUN

Kontrata mbi lizingun paraqet një mori marrëdhëniesh juridiko – ekonomike tipike të cilat zbatohen në praktikë pa e

pasur një rregullativë të caktuar juridike. Në kohët e fundit, për shkak të rëndësisë që ka ky institut juridik, disa vende

kanë filluar që me dispozita juridike këto marrëdhënie të caktuara t’i rregullojnë në mënyrë të detajuar.

Kontrata mbi lizingun ka lindur si institut juridiko – ekonomik pas luftës së dytë botërore gjatë zhvillimit të formave të

reja të transaksioneve ekonomike në vende të zhvilluara ekonomikisht. Emërtimi i kësaj kontrate lizing (leasing) ka

prejardhjen nga fjala angleze “lease” që nënkupton qiran apo diç që epet me qira. Përmbajtjes e kësaj fjalie në këtë

kontratë inkorporon një tërësi të elementeve kontraktore në bazë të të cilave njëra palë është e detyruar që palës

tjetër t’i dorëzojë sendin për një periudhë të caktuar kohore më vërej në dispozicion për përdorim. Pala e cila e merr

me lizing objektin është e detyruar që palës ofruesi t’i paguaj çmimin e qirasë sipas kushteve të kontraktuara.

Definicioni i sipërshënuar nuk është i përcaktuar tërësisht për teorinë e shkencës juridike. Kjo papërcaktueshmëri e

definicionit është rezultat i lindjes së vazhdueshme të marrëdhënieve ekonomike të reja bashkëkohore e të cilat

shpesh janë edhe të komplikuara.

Në praktikë, veprimtaria lidhur më përmbajtjen e lizingut i ka të inkorporuar në vete disa elementet të kontratave të

njohura si p.sh. kontratën mbi qiranë, kontratën mbi shitblerjen, kontratën mbi veprën, kontratës mbi ofrimin e

shërbimeve etj,. Elementet e kontratave të sipërpërmendura, në kuadër të kontratës së lizingut, mblidhen dhe

plotësohen në mënyrë që në fund paraqesin një institut konkret juridik i cili i rregullon marrëdhëniet e caktuara unike

juridike – ekonomike respektivisht një kontratë bashkëkohore të së drejtës biznesore. Profesori Rozenberg lidhur me

definicionin e kontratës mbi lizingun thot se “me lizing nënkuptojmë një metodë të veçantë për financimin e qëllimeve

investive si të sendet e paluajtshme po ashtu edhe të ato të luajtshme të cilat sipas kontratës shfrytëzohen për një

periudhë të caktuar kohore, marrëdhënie këto që janë të lidhura në bazë të lizingut në mes të ofruesit të sendit –

objektit dhe marrësit të ati sendi – objekti”.

Palët kontraktuese në punët e lizingut janë: ofruesit i lizingut dhe marrësi i lizingut. Në mënyrë të caktuar në

marrëdhënie juridike marrin pjesë edhe prodhuesit e lëndëve të lizingut dhe financuesit e punëve. Ofruesi i lizingut i

lëshon në dorë shfrytëzuesit të lizingut kompensimin e përcaktuar (qiranë) që mund ta kontraktojë ta paguaj në kiste.

Ofruesi i lizingut mund të jetë edhe prodhuesi i lëndëve (mjeteve) por edhe personi i cili tërthorazi merr pjesë në

punët e lizngut.

142

Lëndë e kontratës së lizingut mund të jenë sendet e luajtshme dhe sendet e paluajtshme. Në praktikë, kjo kontratë

më shpesh lidhet për sendet e luajtshme si p.sh. makinave, kompjuterëve, makinave ndërtimore, mjeteve të

komunikacionit etj,. Qëllimi i lidhjes së kontratës së lizingut është krijimi i mundësisë dhe të drejtës së shfrytëzimit të

një tërësie të mjeteve, të cilat subjekti i caktuar nuk mund t;i blihen, për të cilat periudha e amortizimit nuk është me

e gjatë se sa koha e qëndrueshmërisë së tyre në kontratën e lizingut.

Elementet qenësore të kësaj kontrate janë veprimet e caktuara me sendet të cilat dorëzohen në shfrytëzim dhe

çmimi i shfrytëzimit. Koha e zgjatjes së kontratës së lizingut nuk konsiderohet element shumë i rëndësishëm e cila

zakonisht zgjatë deri në pesë vjet por jo më shumë se dhjetë vjet. Kjo kontratë mund të shkëputet pa përmbushjen e

kushteve të caktuara. Elemente plotësuese mund të konsiderohen përcaktimi i afateve kohore të shfrytëzimit dhe

mënyrat e pagesës së çmimit të kontraktuar. Gjithashtu, në mesin e elementeve plotësuese karakteristike për këtë

kontratë radhitën edhe: përdorimi i lokacionit; garancionet teknike; servisimi dhe përmbajtja mjeteve; aftësimi i

kuadrit; punimi i programeve; e drejta e qerasë; arbitrazhz; etj,.

8. KONTRATA PËR KNOW – HOW – in

Tani në botën bashkëkohore dhe të zhvilluar ekonomikisht, bashkëpunimi teknik – shkencorë dhe teknologjikë është

domosdoshmëri imanente. Asnjë vend në botë, pavarësisht nga zhvillimi, nuk mund t’i realizojë në tërësi nevojat e

veta pa pasur një bashkëpunim real dhe tregtar teknik – shkencor dhe teknologjik me vende të tjera pa varësisht nga

zhvillimi i tyre ekonomik.

Të gjithë njëzëri pajtohen me faktin se zhvillimi ekonomik i çdo vendi i duhet që më shumë se herëve të tjerë qasje

dhe angazhim serioz në planin e angazhimit të shkencës dhe teknologjive të reja për ekonominë vetanake. Kjo qasje

nga shumica e vendeve bëhet metoda seleksionuese dhe të kujdesshme të realizuara nga kuadro profesioniste që

pikësynim i kanë nevojat e ekonomisë vendore. Metodat e seleksionimit dhe nevojave bazohen në strukturën e

ekonomisë, nevojën e punësimit, mbrojtjen e mjedisit nga ndotja, zhvillimin e qëndrueshëm, etj, të cilat ndikojnë që

aftësitë teknike – teknologjike dhe përgatitja e ekonomisë së vendit të zhvillohen në hap me proceset e kohës, në

mënyrë të suksesshme dhe tu bëjë ballë proceseve konkurruese në kuadër të ndarjes ndërkombëtare të punës që

sot është njëri ndër kushtet e domosdoshme.

Nuk është asgjë e re që të konstatojmë se tani në kushtet dhe rrethanat e reja hulumtimet shkencore dhe puna

shkencore janë shndërruar në një biznes të madh dhe me leverdishmëri të madhe ekonomike . Ky fakt dita ditë është

duke e devalvuar edhe kuptimin klasik të kapitalit financiar – bankar.

Nevojat tejet të mëdha për teknologji të reja dhe njëkohësisht për njohuri të caktuara që kanë shtetet në zhvillim, por

edhe ato të pa zhvilluara, nuk i kanë dhe pasi që vet nuk janë në gjendje të krijojnë, ky problem në shtetet e

zhvilluara nuk ekziston. Shtete e zhvilluara organizojnë dhe themelojnë institucione shkencore dhe profesionale për

krijimin e formave të ndryshme të teknologjive të caktuara bazuar në posedimin e burimeve profesionale. Kështu që

lëvizja e këtyre njohurive dhe të arriturave shkencore p teknologjike realizohet nëpërmjet të kontratës së KNOW –

HOW. Kontrata KNOW – HOW në pikë të fundit paraqet modalitetet juridike që mundësojnë bashkëpunimin teknik –

biznesore dhe atë nëpërmjet shteteve të ndryshme pavarësisht nga sistemi shoqëror – politikë dhe ekonomikë.

Kuptimi i kontratës Know – how, kryesisht manifestohet në faktin se ajo përmban ne vete një vëllim të diturisë dhe

përvojës e cila ka aplikimin e saj në ekonomi (industri, tregti, shërbime, etj). Natyrisht, dituria është send jo trupor, ajo

143

mund të gjejë aplikimin e saj vetëm në komunikim (shpallje, lajmërim) të drejtpërdrejtë në mënyrë perceptive.

Mirëpo, know – how –i në cilësi të kreacionit shpirtëror dhe mendor mund të shfaqet dhe në formën e materializuar

me anët të te shënuarit në letër, edhe pse ky materializim i know – how – it assesi nuk i jep atributin e sendit

material. Pra kjo çështje në mes të punës intelektuale dhe sendit material (respektivisht formës me anë të se cilës

është shprehur) konsiderohet bazë që në kuadër të së drejtës së autorit e njëjta të mbrohet. Kuptimi etimologjik i

nocionit know – how, shprehje kjo e cila buron nga fjala angleze, nuk ka ndonjë supstitum adekuat në disa gjuhë.

Kështu, në gjuhën tonë këtë shprehje shpesh e zëvendësojmë me një shprehje të afërt si për nga kuptimi ashtu edhe

për nga përmbajta “dituri, përvojë), sepse vet kuptimi i know – how – it donë të thotë “për të ditur si”. Në të drejtën

krahasimore ekzistojnë më shumë përkufizime – definicione të objektit të know – how – it, por ne do të cekim vetëm

disa që mendojmë se janë me reprezentuese.

Në SH.B.A. dominon përkufizimi sipas të cilës objekti i know – how – it përmban elemente të ndryshme materiale, si

p.sh. formula, receta, vizatime, modele, plane, projekte, risi, dosje teknike, përshkrime, specifikacione, fletënevojë

për lëndët e para dhe repromaterial, udhëzimet për prodhim dhe procese teknologjike, analiza, kontrollim dhe

vërtetim për ndonjë proces apo produkt, etj,. Duke mos e kontestuar çështjen se “dituria dhe përvoja” të cilat i

përmban në vete know – how – i kanë karakter biznesore, nga pikëpamja e të drejtës së shpikësve dhe të drejtës së

mbrojtjes së know – how – it, si e drejtë e pronësisë intelektuale, në kuptimin material – juridikë konsiderojmë se

karakteri teknik i know – how – it është tejet i rëndësishëm. Dituria dhe përvoja e cila nuk është e natyrës teknike dhe

e cila, përndryshe nuk mund të zbatohet në industri apo në ndonjë prodhimtari tjetër nuk e paraqet know – how –in

në kuptim të dispozitave te të drejtës së pronësisë industriale, pasi që karakteri teknik i diturisë dhe zbatimi i saj, janë

kushte të parapara me ligj për realizimin e mbrojtjes juridike. Kjo nuk donë të thotë se dituria dhe përvoja e karakterit

biznesore nuk mund të jenë objekt i kontratës për bartjen e përvojës së karakterit biznesore, por vetëm së bashku

me diturinë teknike dhe përvojën si element i tyre përcjellës. Sa i përket mbrojtjes së veçantë të diturisë dhe

përvojës, janë të parapara në bazë të institucioneve dhe mekanizma të caktuara juridike, siç janë p.sh. ruajtja e

sekretit biznesore.

144

KONTRAKTIMI I ZGJEDHJËS SË MOSËRARRVESHJENE NË BIZNESIN NDËRKOMBËTAR

HYRJE:

E Drejta ndërkombëtare publike dhe e Drejta ndërkombëtare private E drejta ndërkombëtare publike përkufizohet si ajo e drejtë që rregullon marrëdhëniet e shoqërisë ndërkombëtare. Dy karakteristikat e saj kryesore janë, të qenurit një e drejtë konsensuale, që bazohet në konsensin paraprak të të interesuarve (me përjashtim të një grupi të vogël normash), dhe relativiteti i normave të saj, për sa i përket forcës së tyre detyruese, duke qenë se bëhet fjalë për një të drejtë që zbatohet me konsens midis të barabartëve. Nga ana e saj, e drejta ndërkombëtare private është ajo e drejtë që rregullon marrëdhëniet ndërmjet individëve të veçantë, kur ka ndonjë element të statusit të të huajve që bën që komponentët e marrëdhënies juridike të kenë varësi nga disa shtete. Është një e drejtë që i lë shumë hapësirë autonomisë së vullnetit të palëve, me përjashtim të një numri të vogël normash.

1.- Përkufizimi i kontratës ndërkombëtare. Karakteristikat e saj Kur një kontratë është ndërkombëtare? Konsiderohet ndërkombëtare ajo kontratë që përmban një element të huaj, qoftë sepse elementet e kontratës janë të lidhura me shtete të ndryshme, qoftë sepse palët – edhe kur të gjitha elementet e kontratës i përkasin të njëjtit vend – kanë vendosur t’ia nënshtrojnë atë së drejtës së një vendi tjetër. Ç’karakteristikë kryesore paraqet kontrata ndërkombëtare kundrejt atyre kombëtare? Kryesisht që meqë ekziston një element i statusit të të huajve duhet të mbahet parasysh se në thelbësore, siç është ajo se çfarë normative do të zbatohet për kontratën. Palët mundet/duhet të zgjedhin normativën e zbatueshme për problemet që dalin nga kontrata. Megjithatë, për të njëjtën kontratë do të zbatohen një sërë normash, pavarësisht vullnetit të palëve, që u përkasin shteteve të ndryshme; kështu,

a) Normat që rregullojnë detyrimet e palëve mund të jenë: ligji shtetëror i zgjedhur nga palët; në mungesë të tij ligji që zbatohet për kontratat; o në një rast të fundit, ligji material i njëtrajtshëm që rezulton i zbatueshëm për kontratën.

b) Normat që rregullojnë efektet e kontratës mbi interesat e përgjithshme: normat për mbrojtjen e interesave private (që mbrojnë interesat e atyre që ekonomikisht janë më të dobëta), normat për mbrojtjen e interesave publike apo institucionale (që rregullojnë efektet e kontartës mbi institucionet publike, përkontrollin e këmbimeve, për bilancin e pagesave, etj,)

c) Normat e së drejtës publike që rezultojnë të zbatueshme: vendosja e sanksioneve, gjobave, lejet e nevojshme... (normat antitrust).

Për të përcaktuar klauzolat e kontratës, është mirë të mbahet parasysh:

1. Që ligjet shtetërore zakonisht i lënë shumë hapësirë autonomisë së vullnetit të palëve. 2. Që modelet e kontratave duhet të përdoren si udhërrëfyese, por që kontratat duhet t’u përshtaten nevojave

të rastit konkret. 3. Që është mirë që të bëhet një verifikim i risqeve tregtare dhe politike: të verifikohet aftësia paguese dhe

145

besueshmëria e palës tjetër në kontratë, si dhe forma se si ajo I menaxhon kontratat. 4. Që të ruhet një barazpeshë në negocimin e kontratës. 5. Që klauzolat e kontratës të përmbushin tre parakushtet e mëposhtme:

a) që hartimi i kontratës të mundësojë arritjen e objektivave ekonomike që janë vënë. b) që ajo të përmbajë zgjidhje të brendshme, për të shmangur që faktorë të jashtëm ta bëjnë atë jo

operuese (për shëmbull, mekanizma për rinegocim, klauzola pluskuese/të paqendrueshme, komitete ndërpalëshe për interpretimin dhe ndjekjen e kontratës...).

c) që përmbajtja të jetë e qartë, duke u shmangur klauzolat e errëta apo të paqarta, të dykuptimta.

6. Që të përfshihen në kontratë mjete për të zgjidhur mosmarrëveshjet që dalin nga zbatimi i saj. Në këtë drejtim, është me shumë rëndësi që të futen në kontratat dy lloje klauzolash: ato të zgjedhjes së ligjit të zbatueshëm për kontratën dhe ato të zgjedhjes së mekanizmit për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve (duke pakësuar kështu problemet dheshpenzimet);

a) Ligji i zbatueshëm: pjesa më e madhe e legjislacioneve kombëtare u mundësojnë palëve që të zgjedhin ligjin e zbatueshëm për kontratat, me kusht që zgjedhja të jetë bërë në formë të shprehur o të rezultojë si një zgjedhje e sigurtë (shih nenin 3.1.I Konventa e Romës).

b) Zgjedhja e gjykatës o arbitrazhit: më e mira është që të vendosen klauzola me zgjidhje të dyfishtë të mosmarrëveshjeve: fillimisht bihet në ujdi për t’iu drejtuar së pari mekanizmave jo juridiksionale për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve (ndërmjetësimi, pajtimi, formimi i komiteteve ndërpalëshe...), dhe, në rastin kur këto dështojnë, vendoset gjykata shtetërore o arbitrat kompetentë (klauzola për zgjedhjen e gjykatës shtetërore o klauzola për t’iu nënshtruar arbitrazhit).

2. Problemet që mund të paraqesin kontratat ndërkombëtare: Nga pikëpamja juridike, problemet kryesore që mund të dalin gjatë jetës së kontratave ndërkombëtare e kanë burimin te zgjedhja e mekanizmit që do të zgjidhë konfliktet e mundshme që vinë nga zbatimi dhe menaxhimi i kontratës, si dhe nga ligji që do të zbatohet për to. Për këtë qëllim, u tha më lart se palët në kontratë mund të zgjedhin mekanizmin që konsiderojnë më me vend për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve, si dhe ligjin që duhet të zbatojë arbitri o gjyqtari në procedurën për zgjidhjen e tyre. Normale është që të vendosen në vetë kontratën klauzola me zgjidhje në rrugë të dyfishtë, por asgjë s’pengon që ato të përfshihen në një aneks të saj, apo që të firmoset një marrëveshje pasi ka lindur mospajtimi (ndonëse në praktikë kjo gjë rezulton të jetë opsioni më pak i rekomendueshëm). Në qoftë se zgjidhet një sistem i një mekanizmi të dyfishtë, përcaktohet si i detyrueshëm së pari përdorimi i një mekanizmi jo juridiksional për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve dhe pastaj një juridiksional.

A) Mekanizmat për të zgjidhur mosmarrëveshjet që dalin nga kontrata.

1.A) Mekanizmat jo juridiksionale: Këto mekanizma gjithashtu njihen nga akronimi/siglat në anglisht ADR (Alternative Dispute Resolution / zgjidhja alternative e mosmarrëveshjeve). Fjala është për metoda jo të detyrueshme për zgjidhjen e problemeve ndërkombëtare. Mosdetyrueshmëria ka të bëjë si me atë që nuk do të duhet të përdoren këto mekanizma për t’i dhënë zgjidhje konfliktit (përjashto rastet kur palët kanë rënë në ujdi për t’i bërë ato të detyrueshme) ashtu dhe me atë që s’është e detyrueshme zgjidhja e mosmarrëveshjeve (e kuptuar si mundësi për të imponuar në mënyrë shtrënguese zbatimin e kontratës). Kështu fjala është për mekanizma që zgjidhjen e konfliktit e gjejnë në konsensin në të cilin arrijnë palët, qoftë vetë ato drejtpërsëdrejti (negocim) qoftë me ndërhyrjen e një të treti (shërbimet e mira ndërmjetësimi o pajtimi). Avantazhi që paraqesin këto sisteme kundrejt arbitrazhit apo gjykatave të zakonshme lidhet me atë se janë mjete më ekonomike për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve.

146

1. Shërbimet e mira Këto karakterizohen si mjet alternativ për zgjidhjen e konflikteve sepse ndërhyn një I tretë i cili vë në kontakt

palët në konflikt, me qëllim që të fillojnë bisedimet për të arritur në një marrëveshje, veçse personi i tretë në asnjë çast nuk propozon një zgjidhje për brendinë e mosmarrëveshjes, as përpiqet t’i bindë palët në mënyrë që të arrijnë në një zgjidhje të caktuar.

2. Pajtimi ose ndërmjetësimi Në këtë mjet alternativ për zgjidhjen e konflikteve ndërhyn një i tretë i paanshëm i cili takohet me të dyja palët, bashkërisht o veçmas, për t’u përpjekur që të përqendrohen në atë që ka rëndësi dhe të arrijnë kështu në një marrëveshje që i jep fund konfliktit. I treti I paanshëm që vepron si ndërmjetës mund të propozojë një zgjidhje dhe t’i bindë palët që të arrijnë një marrëveshje. Megjithëkëtë, palët vazhdojnë të kenë në dorë zhvillimin e procesit dhe s’kanë përse të pranojnë zgjidhjen e pajtuesit / ndërmjetësit.

2.A). Mekanizmat jurisdiksionale: Arbitrazhi

1. Cëshjte të përgjithshme mbi arbitrazhet tregtare ndërkombëtare Arbitrazhi është një mekanizëm juridik për zgjidhjen e konflikteve ndërkombëtare, sipas të cilit palët detyrohen të zbatojnë vullnetarisht vendimin e marrë nga një apo disa persona të caktuar drejtpërsëdrejti a tërthorazi prej tyre dhe që veprojnë jashtë një strukture të pushtetit publik. Karakteristikat thelbësore të arbitrazhir janë, që:

1. Bazohet në vullnetin e palëve, si për ekzistencën e tij, ashtu dhe për përcaktimin e shumë prej aspekteve të tij procedurale.

2. Ata që ftohen për të vendosur (arbitrat) janë individë të veçantë, që nuk veprojnë me mbështetjen e asnjë pushteti public;

3. Vendimi është i detyrueshëm për palët. Vendimet arbitrare janë të detyrueshme dhe kanë efektin e gjësë së gjykuar, kështu që juridiksioni i zakonshëm i shteteve nuk do të mund t’i rikthehej çështjes së zgjidhur nga arbitrazhi për një vendim të ri.

Përgjithësisht, përcaktohen si avantazhe të arbitrazhit fleksibiliteti i tij për sa i përket procedurës, që fillon madje në mundësinë e zgjedhjes së tij; shkalla e lartë e konfidencialitetit që paraqet; qenia e tij një mekanizëm më dinamik se gjykatat e brendshme; dhe asnjanësia e tij. Për sa i përket dizavantazheve kryesore që paraqet, zakonisht përmendet kostoja e tij; kompetencat e kufizuara të arbitrave, që në procedura të koklavitura i detyron që t’u drejtohen gjykatave të zakonshme për të arritur në dhënien e vendimit për aspektet që kanë të bëjnë me konfliktin dhe që janë të mbuluara nga arbitrazhi; mosqenia e procedurave me një shumësi të palëve; dhe më në fund që vendimet arbitrare nuk krijojnë një korpus të jurisprudencës, siç ndodh në të kundërtën me vendimet e gjykatave të zakonshme.

Arbitrazhi si mekanizëm për zgjidhjen e konflikteve zhvillohet veçanërisht në rrafshin e kontratave ndërkombëtare. Sipas normave ndërkombëtare (neni 1.1. Ligji Model I UNICITRAL), konsiderohet “tregtar” arbitrazhi që vendoset ndërmjet individëve të veçantë, dhe që ka të bëjë me çështje të së drejtës për të cilat palët kanë të drejtë të vendosin (domethënë, eliminohet mundësia për t’iu drejtuar arbitrazhit për lëndë për të cilat kompetenca është ekskluzivisht shtetërore). Për sa i takon “të paturit karakter ndërkombëtar”, sipas të njëjtave norma, ky karakter përcaktohet qoftë për faktin se stabilimentet e palëve gjenden të vendosura në shtete të ndryshme, qoftë sepse vendi I përmbushjes së detyrimeve, o e një pjese qenësore të tyre, ndodhet në një shtet tjetër, I ndryshëm nga ai ku palët kanë stabilimentin

147

e tyre, o qoftë sepse palët shprehimisht kanë rënë në ujdi për atë që objekti i arbitrazhit është i lidhur me më shumë se një shtet (neni 1.3 Ligji Model).

1. Llojet e arbitrazheve

a) Arbitrazhi ndërkombëtar si arbitrazh ad hoc: Arbitrazhi ndërkombëtar është ai që zhvillohet brenda një institucioni, zakonisht me karakter privat. Arbitrazhi ad hoc është ai për të cilin palët merren vesh jashtë kuadrit të çfarëdo institucioni. Arbitrazhet që më shumë sukses kanë patur kanë qenë ato institucionale. Institucionet që ngarkohen me menaxhimin e arbitrazheve, edhe pse quhen gjykata, zakonisht janë mekanizma organizimi dhe administrimi të arbitrazheve që lidhen me to. Në këtë drejtim, japin mbështetje për zgjidhjen e një mosmarrëveshje, duke lehtësuar emërimin e arbitrave, duke ofruar një rregullore për të udhëhequr arbitrazhin, lokalet, punën e sekretarisë, etj. Të gjitha këto shërbime ofrohen në këmbim të një çmimi, i cili ndryshon shumë nga një institucion në një tjetër

b) Arbitrazhi mbi bazën e së drejtës dhe arbitrazhi mbi bazën e drejtësisë a paanësisë: Në kohën e sotme dallimi i prerë ndërmjet tyre është diçka e vështirë, për shkak të fleksibilitetit që kanë arbitrazhet, gjë që u jep organeve vendimmarrëse një hapësirë të gjërë manovrimi dhe interpretimi të normave që janë të zbatueshme për rastet. Sidoqoftë, e vërteta është që, në rast dyshimi lidhur me qellimin e palëve për t’ia nënshtruar çështjen arbitrazhit bazuar në të drejtën o bazuar në drejtësi a paanësi, prirja e përgjithshme është që të favorizohet që rasti t’I nënshtrohet arbitrazhit mbi bazën e së drejtës (neni 28.3 Ligji Model).

2. Marrëveshja arbitrare Rezultati i arbitrazhit mbështetet në ekzistencën e një marrëveshje arbitrare. Ujdia arbitrare është një marrëveshje vullnetesh, e cila i jep arbitrit pushtetin për të vendosur për një mosmarrëveshje të pranishme o që mund të lind në të ardhmen, dhe e cila delimiton rrafshin e veprimtarisë (bazën dhe parametrin për aktivitetin e arbitrit). Që marrëveshja arbitrare të jetë e vlefshme duhet të formësohet me vullnetin e lirë të shprehur nga palët. Në përgjithësi, ajo do të bëhet me shkrim (kjo kërkesë del praktikisht në të gjitha normat ndërkombëtare mbi arbitrazhin). Efekti i marrëveshjes arbitrare është se përjashton mundësinë që t’i drejtohesh një sistemi tjetër që s’është ai arbitrar (me përjashtim të arbitrazhit). Kështu që, nëse çështja paraqitet para një juridiksioni kombëtar, gjyqtarët duhet të dërgojnë çështjen dhe palët tek arbitrazhi, përjashto rastet kur vërtetojnë se marrëveshja arbitrare është e pavlefshme, jo efikase është e pamundur për t’u zbatuar(neni 8.1 Ligji Model). Me përjashtim të këtyre rasteve, gjyqtarët nuk mund të kenë kompetencë për brendinë e çështjes, ndonëse mund të veprojnë si gjyqtarë mbështetës (nenet 5 dhe 6 Ligji Model) o mund të marrin masa parandaluese me kërkesë të palëve, përpara o gjatë shqyrtimit nga ana e arbitrazhit (neni 9 Ligji Model). Njëra nga karakteristikat kryesore së marrëveshjes arbitrare është autonomia e saj (neni 16 Ligji Model), gjë që nënkupton se qenia dhe vlefshmëria e saj zhvillohen pavarësisht fatit që do të ketë marrëdhënia juridike me të cilën kjo marrëveshje lidhet, domethënë, kontrata. Është mirë që në praktikë të përcaktohen si duhet pikat e marrëveshjes arbitrare, nëse kjo marrëveshje vendoset në kontratë dhe përpara se të lindin mosmarrëveshje, për të shmangur që kur dalin probleme, palët të diskutojnë mbi disa pika arbitrare, duke vonuar më shumë zgjidhjen e mosmarrëveshjes. Kështu, është me interes të saktësohet nëse i nënshtrohesh një institucioni të caktuar, të përcaktohet se cila është gjuha o cili është vendi i shqyrtimit arbitrar, numri i arbitrave dhe metoda e zgjedhjes, çdo gjë lidhur me masat parandaluese dhe ligji që do të zbatohet për brendinë e çështjes.

148

3. Përzgjedhja e arbitrave

Duke qënë se nuk janë organizma të paracaktuar, njëri nga vendimet që duhen marrë në arbitrazhet është se kush do të jenë arbitrat. Në këtë pikë, është parësor vullneti i palëve, përjashto rastet kur i janë nënshtruar ndonjë institucioni që përcakton një formë tjetër për të vendosur numrin e arbitrave dhe metodën e përzgjedhjes. Si rregull, numri I arbitrave ështe tre (neni 10.2 Ligji Model). Arbitrat duhet të jenë persona të pavarur dhe asnjanës në veprimet e tyre, madje edhe në rastet kur bëhet fjalë për “arbitra të palës”. Në rast se ka dyshime të themelta për këto cilësi, palët mund të përjashtojnë arbitrin, madje edhe në rastin e arbitrit të palës (neni 12.2 Ligji Model). Megjithatë, mundësia që të ndodhë përjashtimi është e vogël, sepse vetë arbitrat kanë detyrimin që të zbulojnë rrethanat që mund të cenojnë pavarësinë e tyre (neni 12.1 Ligji Model). Përjashtimi bëhet sipas marrëveshjes së vendosur midis palëve, e, në mungesë të saj, e vendos vetë gjykata arbitrare. Në këtë rast, po qe se përjashtimi hidhet poshtë, pala e dëmtuar mund t’i drejtohet rrugës gjyqësore, menjëherë (si rregull nuk mund të bllokohet vazhdimi i procedurës (neni 13 Ligji Model) o në përfundim të procedurës, për të kundërshtuar vendimin arbitrar.

4. Procedura e arbitrazhit U takon po ashtu palëve që të përcaktojnë normat që do të udhëheqin punën e arbitrazhit dhe, në rast se ato s’e bëjnë këtë, do të jetë vetë organi arbitrar ai që do t’I përcaktojë ato. Por në çdo rast duhet të respektohen parimet e barazisë, dëgjimit në audiencë dhe kundërthënies (nenet 18 dhe 19 Ligji Model). Është diçka e zakonshme që qoftë palët, qoftë vetë organi arbitrar, të përdorin normat ekzistuese për zhvillimin e procedurës(për shembull, Rregulloren e Arbitrazhit të UNCITRAL, e vitit 1976). Megjithatë, si palët ashtu dhe arbitrat kur është rasti, ndërkohë që respektojnë parimet e nënvizuara, gëzojnë një liri absolute për të organizuar procedurën në mënyrën që vlerësojnë më të mirë. Nga ana tjetër, në materializimin e punës së arbitrazhit është me rëndësi jetike që t’I përmbahesh kompetencës që kanë arbitrat për të vendosur dhe për të shpallur masat parandaluese, në bazë të marrëveshjes së arritur midis palëve. Duket qartë se arbitrat e zhvillojnë punën e tyre brenda kompetencës që iu është dhënë, duke qënë kompetenca një nga shtyllat e themelit ku mbështetet qëllimi i mirë i procedurës arbitrare. Në qoftë se nuk respektohen caqet e kasaj kompetence, si vetë organi juridiksional ashtu dhe ndonjëra prej palëve do të mund ta kundërshtonte procedurën e vendimin e arbitrazhit.

5. Ligji I zbatueshëm Një tjetër prej zgjedhjeve që u takon palëve ta bëjnë, organit arbitrar kur është rasti, është ajo e së drejtës së zbatueshme për brendinë e mosmarrëveshjes (neni 28.1 Ligji Model). Si në zgjedhjet e mësipërme, palët kanë liri të plotë për të përzgjedhur sistemin juridik që dëshirojnë të zbatojnë për zgjidhjen e konfliktit. Po qe se ato nuk vendosin, e bëjnë këtë arbitrat, që si rregull e argumentojnë ligjin e zbatueshëm në përputhje me normat e së drejtës ndërkombëtare private për konfliktet. Në këtë pikë duhet sqaruar se, ndonëse si rregull u drejtohen zbatimit të normave të së drejtës ndërkombëtare private për konfliktet, nuk ekziston zbatimi i detyrueshëm i normave territoriale i disa normave ndërkombëtare nga ana e arbitrave, mirëpo, sipas normave ndërkombëtare që rregullojnë arbitrazhet, do të zbatohen normat për konfliktet që gjykata arbitrare “vlerëson të zbatueshme”(neni 28.2 Ligji Model) ato që rezultojnë “të përshtatshme për rastin në fjalë” (neni VII.1 Konventa e Gjenevës). Duhet të theksohet fleksibiliteti i madh që nënkupton kjo mundësi për zgjedhje nga ana e gjykatës arbitrare. Risqet që mund të paraqesë ky fleksibilitet i madh barazpeshohen pjesërisht me zbatimin që zakonisht arbitrat u bëjnë normave materiale urdhëruese/imperative, të paktën atyre të shtetit në territorin e të cilit zhvillohet arbitrazhi (domethënë, normave në fuqi të zbatueshme në atë shtet, cilidoqoftë rasti që kërkon zgjidhje). Në praktikë, zbatimi i këtyre normave u

149

nënshtrohet dy caqeve: që fjala është vërtet për norma materiale imperative dhe që zbatimi i tyre të mos jetë i papajtueshëm me parimet e së drejtës së përgjithshme ndërkombëtare.

6. Vendimet e arbitrazhit Vendimi arbitrar duhet të plotësojë, përveç kërkesave për të cilat palët janë marrë vesh, një sërë elementesh që janë njohur nga normativa ndërkombëtare e zbatueshme. Kështu ai duhet të jepet me shkrim dhe të firmoset nga arbitrat (mjafton shumica vetëm vota e kryetarit, në qoftë se justifikohet mungesa e pjesës tjetër) (neni 31 Ligji Model); duhet të vendoset po ashtu data dhe vendi i arbitrazhit. Nga ana e tyre, palët mund të vendosin: nëse do të kërkohet apo jo arsyetimi në vendimin arbitrar, afatin për dhënien e vendimit, nëse do të hartohet një vendim përfundimtar i vetëm disa të pjesshme, formën e njoftimit të vendimit, o nëse përfshihen apo jo shpenzimet. Me nxjerrjen e vendimit, dhe ndreqjen e tij, dhe/o sqarimet e rastit, mosmarrëveshja quhet e zgjidhur dhe palët janë të detyruara të përmbushin atë që përcakton vendimi arbitrar. Përjashtimisht, disa legjislacione të brendshme, o në rrafshin ndërkombëtar arbitrazhi i CIADI-t, lejojnë që të kërkohet shfuqizimi i vendimit për shkaqe ligjore (neni 34.2 Ligji Model). Shfuqizimi kërkohet para organeve juridiksionale kombëtare, me përjashtim të rastit të CIADI-t që kërkohet në të njëjtën Qendër pranë një gjykate të re arbitrare. Rishikimi nga organi që bën shqyrtimin nuk përfshin një zgjidhje të re të brendisë së çështjes. Si rregull shfuqizimi mund të kërkohet për mangësi formale të vendimit (sepse lënda nuk është e arbitrueshme, o cenon rendin publik, për mosqenie e pavlefshmëri të detyrimit/zotimit arbitrar, mungesë mbrojtjeje për njerën prej palëve, prononcimin e arbitrave jashtë mandatit të tyre…). Kërkesa/ankesa për shfuqizim nuk e pezullon zbatimin e vendimit (përveç kësaj, nga zbatimi i normave të së drejtës ndërkombëtare, mund të rezultojë që juridiksioni që ka kompetencën e shfuqizimit të mos jetë ai që është kompetente për zbatimin, por një tjetër), gjë që mund të paraqesë në praktikë probleme të mëdha. Njëra prej çështjeve të rëndësishme të arbitrazhit është zbatimi i vendimit pasi ai është marrë. Për të shmangur vonesa të mundshme o moszbatime, zotimet arbitrare o rregulloret e institucioneve të ndryshme përmbajnë si rregull në këtë drejtim disa klauzola. Sipas statistikave, pjesa më e madhe e vendimeve arbitrare zbatohen vullnetarisht, por çfarë ndodh në qoftë se pala e mundur vendos të mos përmbushë vendimin?... I dëmtuari nga mospërmbushja e detyrimit ka dy mundësi:

Ose ushtron trysni tregtare apo të një natyre tjetër për të arritur zbatimin me forcë; Ose i drejtohet autoritetit të Shtetit, i ushtruar nëpërmjet gjykatave kombëtare, për të arritur një embargo të

pasurisë o detyrimin që i munduri të përmbushë vendimin me çdo mjet tjetër. Po qe se duhet t’i drejtohemi pushtetit shtetëror që ky të ndërhyjë për të imponuar zbatimin e vendimit arbitrar, do të gjendemi përpara nevojës që të njihet, në mënyrë që të mund të ekzekutohet, ky detyrim juridik, pra vendimi arbitrar, i cili është shpallur jashtë juridiksionit të shtetit tënd të cilit i drejtohesh me kërkesën që të imponojë zbatimin. Gjë që nënkupton një procedurë njohjeje dhe zbatimi të vendimit arbitrar. Në këtë drejtim, shumica e institucioneveo e marrëveshjeve arbitrare përfshijnë –me referim/by reference o tekstualisht- Konventën e Nju Jorkut, e vitit 1958, për njohjen dhe zbatimin e vendimeve të arbitrazheve të huaja, duke qënë Ligji Model i UNCITRAL-it norma e dytë më e përdorur. Përparimi i madh që kanë bërë të dyja normat ka qënë heqja e autorizimit të dyfishtë (exequatur-ës) që kërkohej për të mundësuar zbatimin e vendimeve të shpallura në vende të tjera.

Si rregull, në qoftë se zbatimi kërkohet në vendin ku është nxjerrë vendimi, norma që zbatohet është Ligji Model (nenet 35 dhe 36). Po qe se kërkohet njohja e një vendimi të shpallur në një shtet të tretë, do të mund zbatohet cilado nga këto dy norma. Sipas nenit IV Konventa e Nju Jorkut, për të kërkuar zbatimin e një vendimi arbitrar duhet të paraqitet, së bashku me shkresën e kërkesës, origjinali dhe kopja e noterizuar e vendimit, si dhe origjinali dhe kopja e marrëveshjes me shkrim. Në nenin III të konventës së mësipërme përcaktohet se procedura shtetërore e njohjes dhe ekzekutimit të vendimit duhet të jetë e njëjta që zbatohet për sentencat gjyqësore dhe vendimet arbitrare kombëtare.

150

2. Gjykata e përherëshme e arbitrazhit

Është një organizëm ndërqeveritar, i krijuar nga shtetet në vitin 1899, misioni i së cilës është të mundësojë arbitrazhin, si dhe forma të tjera të zgjidhjes së mosmarrëveshjeve ndërmjet shteteve palë. Baza e saj juridike është Traktati i Hagës i 1899-s, i reformuar në vitin 1907. Është një organizatë ndërkombëtare e pavarur, që mban lidhje të ngushta me sistemin e Kombeve të Bashkuara, por që s’është i përfshirë në të. U ofron shërbime shteteve, organizatave ndërkombëtare dhe individëve të veçantë (arbitrazhi i pare tregtar ndërmjet një shteti dhe një individi privat pranë kësaj Gjykate u arrit në vitin 1935). Në këtë pikën e fundit, Gjykata ka marrëveshje me UNCITRAL-in, për të ofruar shërbime administrative në rrafshin privat. Gjithashtu ka marrëveshje për të mbështetur zgjidhjen e konflikteve në rrafshin e së Drejtës së Detit dhe Energjisë. Nga ana institucionale, ajo përbëhet nga një Këshill Administrativ(për kontroll politik dhe buxhetor të organizatës), nga anëtarët (lista e arbitrave potencialë të pavarur) dhe nga Zyra Ndërkombëtare e drejtuar nga Sekretari i Përgjithshëm. Lista e arbitrave ndahet në varësi të lëndës që trajtohet. (Avantazhet që paraqet për arbitrazhet: çmim i moderuar dhe mbulim i mirë logjistik dhe administrativ)

3. UNCITRAL (United Nation Commission on International Trade Law) Komisioni i Kombeve të Bashkuara për të Drejtën Tregtare Ndërkombëtare (KKBDTN) u vendos nga Asambleja e Përgjithshme më 1966 (Rezoluta 2205 (XXI)), me mandatin për të nxitur harmonizimin dhe unifikimin progresiv të së drejtës tregtare ndërkombëtare. Krijimi i Komisionit iu përgjigj pranimit nga ana e Kombeve të Bashkuara se pabarazitë ndërmjet ligjeve kombëtare që rregullonin tregtinë ndërkombëtare krijonin pengesa për këtë tregti. Për të pakësuar dhe hequr këto pengesa OKB-ja miratoi këtë Komision. Që atëherë, Komisioni është shndërruar në një organ juridik qendror të Kombeve të Bashkuara në rrafshin e së drejtës tregtare ndërkombëtare. Nga të gjitha tekstet që ka miratuar UNCITRAL-i në rrafshin që na intereson –zgjidhja e mosmarrëveshjeve që e kanë burimin në kontratat ndërkombëtare- duhet përmendur: Rregullorja për Arbitrazhin e vitit 1976, Ligji Model për Arbitrazhin Tregtar Ndërkombëtar i vitit 1985 (amenduar në vitin 2004), dhe Ligji Model për Pajtimin Tregtar Ndërkombëtar të vitit 2002. Tekstet për arbitrazhin janë në këtë fushë një pike referimi shumë e rëndësishme, dhe përdoren qoftë sepse palët mund t’i zgjedhin ato, madje në kontekstin e ndonjë institucioni që ka rregulloren e vet të arbitrazhit (si CCI Gjykata Arbitrare e Londrës), qoftë sepse vetë institucionet e kanë kopjuar këtë rregullore (siç është rasti i Qendrës së Arbitrazhit Tregtar në Kajro).

4. Dhoma Ndërkombëtare e Tregtisë së Parisit (CCI) Kjo Dhomë është një organizatë sipërmarrëse e rrafshit botëror, krijuar në vitin 1923, ndër aktivitetet e së cilës janë ato të arbitrazhit dhe të zgjidhjes së konflikteve. Brenda këtij rrafshi veprimtarie puna e saj ka qënë me rëndësi bazë për zhvillimin e qendrave të tjera të arbitrazhit ndërkombëtar dhe për formimin e arbitrave ndërkombëtarë. Për t’i dhënë përgjigje zgjidhjes së mosmarrëveshjeve, CCI-ja strukturohet në:

Një Gjykatë Ndërkombëtare të Arbitrazhit Një Qendër të Dispute Boards (sistem për këshillim të vazhduar dhe të ndërmjetëm, që përpiqet të shmangë

lindjen e konflikteve, nëpërmjet zhvillimit të një pune në drejtim të kontrollit dhe këshillimit, me anë të një grupi të përbërë nga një deri tre anëtarë të cilët njohin kontratën në thellësi dhe studjojnë mospajtimet, duke propozuar rekomandime dhe vendime lidhur me mosmarrëveshjet. Ka një Rregullore të posaçme dhe

151

mekanizma të ndryshme të ndërhyrjes: Dispute Review Board, Dispute Adjudication Board y Combined Dispute Board)

Një Qendër Ndërkombëtare të Ekspertizës Një Sekretari ADR (Alternative Dispute Resolution)

Gjykata është qendra e arbitrazhit pranë Dhomës Ndërkombëtare të Tregtisë dhe ka si mision të promovojë zgjidhjen e konflikteve tregtare me karakter ndërkombëtar o të atyre çështjeve për të cilat kanë vendosur palët. Për këtë ka një Rregullore të brendshme (rishikuar në vitin 1998). Tiparet thelbësore të procesit janë: qenia e arbitrave nga vende të ndryshme të botës, pesha e Sekretarit të Përgjithshëm dhe hartimi i protokollit të misionit që angazhon palët dhe arbitrat. Protokolli i Misionit: është një dokument, që e harton gjykata pasi ka marrë dosjen, në të cilin jepen të dhënat e palëve dhe të përfaqësuesit të tyre ligjor, një paraqitje e shkurtër e pretendimeve, selia e arbitrazhit dhe, veç në qoftë se gjykata e konsideron të papërshtatshme, një listë me pikat që kërkojnë zgjidhje. Nga ana tjetër, është e rëndësishme që pasi arbitrat kanë hartuar vendimin, t’ia dërgojnë atë Gjykatës, sepse Gjykata e CCI-së realizon një rishikim (në parim vetëm formal, ndonëse do të mund t’i tërhiqte vemendjen arbitrit për çështje themelore) të vendimit arbitrar, para se ta nxjerrë atë.

5. Organizma të tjera të specializuara: OMC, CIADI, OMPI

OMC: Është një organizatë ndërkombëtare e pavarur, krijuar më 1995 pas një reforme të thellë të sistemit

tregtar ndërkombëtar që rregullonte deri atë kohë GATT-in e vitit 1947. Mandati i saj është të shërbejë si forum për zhvillimin e bisedimeve/negociatave tregtare ndërkombëtare, dhe të mbikqyrë se si anëtarët e saj zbatojnë normativen që miraton vetë organizata. Si garant për zbatimin e normave të saj, organizata ka një Sistem për Zgjidhjen e Mosmarrëveshjeve –SSD-, që kombinon mekanizma jo juridiksionale dhe juridiksionale për zgjidhjen e konflikteve. Cilësia kryesore e OMC-it nuk është përdorimi i arbitrazhit si mekanizëm për zgjidhjen e konflikteve, ndonëse kjo është parashikuar në traktatin që rregullon këtë pjesë të organizatës (Kompetenca për Zgjidhjen e Mosmarrëveshjeve), por procedura e saj më e rëndësishme është sistemi i paneleve (sistem hibrid midis një arbitrazhi dhe një gjykate juridiksionale). Funksionimi bazë i SSD-së përfshin së pari përdorimin e një mekanizmi jo juridiksional për zgjidhjen e konflikteve –konsultimet- dhe pastaj kërkohet rishikimi e vendimeve të këtyre të fundit pranë një shkalle të dytë, Organi I Apelit, i cili zgjidh ekskluzivisht çështje të së drejtës.

CIADI (Qendra Ndërkombëtare për Zgjidhjen e Mosmarrëveshjeve lidhur me Investimet, ICSID /

International Centre for Settlement of Investment Disputes). Ky organizëm është pjesë e grupit të Bankës Botërore dhe është krijuar në vitin 1965. Ofron shërbime pajtimi dhe arbitrazhi në fushën e investimeve ndërmjet shteteve kontraktuese dhe qytetarë të shteteve të tjera kontraktuese. Atij si rregull i drejtohen praktikisht të gjitha arbitrazhet e lindura në kontekstin e Konventës për Promovimin dhe Mbrojtjen Reciproke të investimeve (APPRI).

Për të bërë të mundur dërgimin e mosmarrëveshjes pranë CIADI-t duhet të plotësohen katër kushte:

1. palët duhet të kenë vendosur që mosmarrëveshjen t’ia nënshtrojnë Qendrës (me shkrim); 2. duhet të bëhet fjalë për një mosmarrëveshje të ngritur ndërmjet një shteti palë dhe 3. një qytetari të një shteti tjetër palë; 4. duhet të jetë një mosmarrëveshje juridike; dhe 5. është e nevojshme që të ketë lindur drejtpërsëdrejti nga një investim.

Në pajtim me traktatin e Qendrës, vendimet arbitare të saj do të jenë drejtpërsëdrejti të ekzekutueshme në territorin e shteteve palë, në të njëjtën mënyrë siç ekzekutohen sentencat e tyre të brendshme, pa patur mundësi që të

152

rishikohen në rrafshin e brendshëm. Në këtë kuptim, ka vetëm mundësi rishikimi pranë vetë CIADI-t.

OMPI: Është një organizëm i specializuar i Kombeve të Bashkuara, objektivi i të cilit është zhvillimi i

pronës intelektuale në shkallë ndërkombëtare në mënyrë të barazpeshuar dhe të arsyeshme. Ka një Qendër Arbitrazhi dhe Ndërmjetësimi, me seli në Gjenevë, krijuar në vitin 1994 për të promovuar zgjidhjen e mosmarrëveshjeve në fushën e pronësisë intelektuale me metoda alternative të zgjidhjes së mosmarreveshjeve, duke përfshirë arbitrazhin dhe ndërmjetësimin. Duhet të vihet në dukje se Brenda arbitrazheve të OMPI-t ka dy procedura: ajo e përgjithshme (e ngjashme me atë që zhvillojnë institucione të tjera në shkallë ndërkombëtare) dhe ajo e thjeshtuar (që kryhet në një hapësirë kohore më të shkurtër dhe me kosto më të ulët; brenda kësaj të fundit synohet që procedura të mbyllet brenda 4 muajsh, duke u arritur që të mbyllet madje brenda 6 javësh).

153

Konventa e Kombeve te Bashkuara mbi Kontratat per Shitjen Nderkombetare te Mallrave. PARATHËNIE Shtetet Pale ne kete Konvente Duke patur parasysh objektivat e gjera ne rezolutat e adaptuara nga sesioni special i gjashte i Asamblese se Pergjithshme te Kombeve te Bashkuara mbi vendosjen e nje Rregulli te Ri Ekonomik Nderkombetar, Duke konsideruar se zhvillimi i tregtise nderkombetare ne baze te barazise dhe perfitimit reciprok eshte nje elemnt i rendesishem ne nxitjen e marredhenieve miqesore ndermjet shteteve, Duke qene te mendimit se adaptimi i rregullave te njesishme, te cilat rregullojne kontratat per shitjen nderkombetare te mallrave dhe marrin parasysh sistemet e ndryshme sociale, ekonomike dhe ligjore do te kontribuonte ne heqjen e barrierave ligjore ne tregtine nderkombetare dhe nxiste zhvillimin e tregtise nderkombetare, Rane dakord si vijon: Pjasa I. Fusha e zbatimit dhe dispozitat e pergjithshme KAPITULLI 1. FUSHA E ZBATIMIT Neni 1

1. Kjo Konvente zbatohet per kontratat e shitjes se mallrave ndermjet paleve për të cilat vendet e biznesit janë ne Shtete te ndryshme: (a) kur Shtetet jane Shtete Kontraktuese; ose (b) kur rregullat e te drejtes nderkombetare private kërkojnë zbatimin e ligjit te nje Shteti Kontraktues.

2. Fakti, qe palet kane vendin e tyre te biznesit ne Shtete te ndryshme nuk duhet te merret parasysh kur ky fakt nuk paraqitet si nga kontrata ashtu edhe nga çdo marredhenie ndermjet, apo nga informacionet e zbuluara nga, palet ne cdo kohe para ose gjate lidhjes se kontrates

3. .As kombesia e paleve as karakteri civil ose tregtar i paleve ose i kontrates nuk merret ne konsiderate ne percaktimin e zbatimit te kesaj Konvente.

Neni 2 Kjo Konvente nuk zbatohet për shitjet:

a) e mallrave te blera per perdorim personal, familjar apo shtepiak, pervec kur shitesi ne cdo kohe para ose gjate lidhjes se kontrates, nuk e dinte dhe as nuk duhet te kete ditur se mallrat ishin blere per njeren nga keto perdorime;

b) me ankand; c) ne ekzekutim ose ne te kundert nga autoriteti i ligjit; d) e kapitaleve, aksioneve, letrave me vlere te investimeve, instrumenteve te negociueshme ose para; e) e anijeve, mjeteve lundruese, mjeteve amfibe, avioneve; f) e energjise elektrike.

Neni 3

1. Kontratat per furnizimin e mallrave qe fabrikohen ose prodhohen duhet te konsiderohen shitje pervec kur pala qe porosit mallrat merr persiper te furnizoje nje pjese te konsiderueshme te materialeve te nevojshme per nje fabrikim apo prodhim te tille.

2. Kjo Konvente nuk zbatohet per kontratat ne te cilat pjesa mbizoteruese e detyrimeve te pales e cila furnizon mallrat konsiston ne furnizmin e punes apo te sherbimeve te tjera

Neni 4

Kjo Konvente rregullon vetem formimin e kontrates se shitjes dhe te drejtat e detyrimet e shitesit dhe bleresit qe rrjedhin nga kjo kontrate. Ne vecanti, pervec kur parashikohet shprehimisht ndryshe ne kete Konvente, ajo nuk ka te beje me:

(a) vlefshmerine e kontrates apo te ndonje dispozite te saj apo te cdo perdorimi; (b) efektin qe mund te kete kontrata mbi pronesine e mallrave te shitura.

Neni 5

154

Kjo Konvente nuk zbatohet per pergjegjesine e shitesit per vdekjen ose demtimet personale te shkaktuara nga mallrat ndaj cdo personi. Neni 6 Palet mund te perjashtojne zbatimin e kesaj Konvente ose, sipas nenit 12, shmangin ose ndryshojne efektin e cdonjeres prej dispozitave te saj. Kapitulli II. DISPOZITA TE PERGJITHSHME Neni 7

1. Ne interprtimin e kesaj Konvente, vemendje duhet t’i kushtohet karakterit te saj nderkombetar dhe nevojes per te nxitur standartizimin ne zbatimin e saj dhe ne respektimin e mirebesimit ne tregtine nderkombetare.

2. Ceshtjet qe kane te bejne me problemet e rregulluara nga kjo Konvente te cilat nuk qartesohen shprehimisht ne te duhet te zgjidhen ne perputhje me parimet e pergjithshme mbi te cilen ajo bazohet ose, ne mungese te ketyre parimeve, ne perputhje me ligjin e zbatueshem ne baze te rregullave te se drejtes nderkombetare private.

Neni 8

1. Per qellime te kesaj Konvente deklarimet e bera ose veprimi tjeter i nje pale duhet te interpretohen sipas qellimit te tij kur pala tjeter e dinte ose nuk mund te mos kishte dijeni se kush ishte qellimi.

2. Ne qofte se paragrafi i mesiperm nuk eshte i zbatueshem, deklarimet e bera dhe veprimi tjeter i nje pale duhet te interpretohen ne perputhje me mirekuptimin qe nje person i arsyeshem i te njejtit lloj si pala tjeter do te kishte ne te njejtat rrethana.

3. Ne percaktimin e qellimit te nje pale ose te mirekuptimit qe nje person i arsyeshme do te kishte, konsiderate e duhur duhet t’i jepet gjithe rrethanave perkatese te ceshtjes duke perfshire negociatat, cdo praktike te cilen palet kane vendosur ndermjet tyre, perdorimet ose cdo veprim vijues te paleve.

Neni 9

1. Palet lidhen nga cdo perdorim per te cilen ato kane rene dakort dhe nga cdo praktike te cilen ato e kane percaktuar ndermjte tyre.

2. Palet konsiderohen, pervec kur bien dakort ndryshe, te kene bere te zbatueshme, pa e citurar shprehimisht ne konraten e tyre ose hartimin e saj, nje perdorim te cilen palet e dinin ose duhej ta kishin ditur dhe i cili ne tregtine nderkombetare njihet gjeresisht, dhe respektohet rregullisht, nga palet per kontratat e tipit te perfshira ne tregtine e vecante perkatese.

Neni 10

Per qellime te kesaj konvente a) ne rast se nje pale ka me shume se nje vend biznesi, vend i biznesit eshte ai i cili lidhet me ngushte me kontraten dhe

pembushjen e saj, duke pasur parasysh rrethanat e njohura ose te parashikuara nga palet ne cdo kohe para ose gjate lidhjes se kontrates;

b) ne qofte se nje pale nuk ka nje vend biznesi, per referim duhet te merret vendbanimi i tij i rregullt. Neni 11 Nje kontrate shitje nuk ka nevoje qe te lidhet ose provohet me shkrim dhe nuk i nenshtrohet ndonje kerkese tjeter ne lidhje me formen. Ajo mund te provohet me cdo mjet, duke perfshire deshmitare. Neni 12 Cdo dispozite e nenit 11, nenit 29 ose Pjesa II e kesaj Konvente qe lejon nje kontrate shitje ose ndryshimin ose mbarimin e saj me marreveshje ose me cdo propozim, pranim ose tregues tjeter të qëllimit, qe behet ne cdo forme tjeter pervec asaj me shkrim, nuk zbatohet aty ku cdo pale ka vendin e saj te biznesit ne nje Shtet Kontraktues, i ci li ka bere nje deklarate sipas nenit 96 te kesaj Konvente. Palet nuk mund te shmangen nga ose ndryshojne efektet e ketij neni. Neni 13 Per qellime te kesaj Konvente “shkrim” perfshin telegramin dhe teleksin. Pjesa II. Hartimi i kontrates

155

Neni 14 (1) Nje propozim per lidhjen e nje kontrate, drejtuar nje apo me shume personave specifike perben nje oferte ne qofte se ai eshte mjaft i qarte dhe tregon qellimin e ofruesit per ta lidhur ne rast pranimi. Nje propozim eshte mjaft i qarte nese tregon mallrat dhe shprehimisht ose terthorazi cakton ose parashikon kushtet per percaktimin e sasise dhe cmimit. (2) Nje propozim, tjeter nga ai i drejtuar tek nje ose me shume persona specifike duhet te konsiderohet thjesht si ftese per te bere oferten, pervec kur e kunderta tregohet qarte nga personi qe ben propozimin. Neni 15 (1) Nje oferte behet efektive kur ajo i dorëzohet personit qe i behet oferta (2) Nje oferte, edhe nese eshte e parevokueshme, mund te terhiqet ne qofte se terheqja i dorezohet personit qe i behet oferta para apo ne te njetjen kohe si oferta. Neni 16 (1) Deri ne lidhjen e kontrates, nje oferte mund te revokohet ne rast se revokimi i dorezohet personit qe i behet oferta para dergimit te nje miratimi nga ana e tij. (2) Megjithate, nje oferte nuk mund te revokohet: (a) nese tregon, qofte nepermjet deklarimit te nje kohe te percaktuar per pranim ose ndryshe, qe eshte e parevokueshme; ose (b) nese do ishte e arsyeshme per personin qe i behet oferta, te bazohej te oferta si te ishte e parevokueshme dhe personi qe i behet oferta ka vepruar ne mbeshtjetje te ofertes. Neni 17 Nje oferte, edhe nese eshte e parevokueshme, perfundon kur refuzimi i dorezohet personit qe ben oferten. Neni 18 (1) Nje deklarate e bere nga ose nje veprim tjeter i personit qe i behet oferta qe tregon miratim ndaj ofertes eshte nje pranim. Heshtja ose mosveprimi nuk eshte baras me pranimin. (2) Nje pranim i nje oferte behet efektiv ne momentin kur njoftimi i miratimit arrin tek ofertuesi. Nje pranim nuk eshte efektiv ne qofte se njoftimi i miratimit nuk arrin tek ofertuesi brenda kohes qe ai ka percaktuar ose, kur koha nuk eshte percaktuar, brenda nje kohe te arsyeshme, ku rendesi e vecante i eshte dhene kushteve te veprimit, duke perfshire shpejtesine e mjeteve te komunikimit te perdorura nga ofertuesi. Nje oferte verbale duhet te pranohet menjehere pervec kur rrethanat tregojne te kunderten. (3) Megjithate, nese, ne baze te ofertes apo si rezultat i praktikave te percaktuara nga palet ndermjet tyre apo nga përdorimi, personi qe merr oferten mund te tregoje miratim nepermjet kryerjes se nje veprimi, si ai qe lidhet me transportin e mallrave ose pagimin e cmimit, pa njoftuar ofertuesin, pranimi eshte efektiv ne momentin kur kryhet veprimi, me kusht qe veprimi te kryhet brenda periudhes kohore te percaktuar ne paragrafin e mesiperm. Neni 19 (1) Nje pergjigje ndaj ofertes e cila tregon te jete nje pranim por perfshin shtesa, kufizime, ose modifikime te tjera eshte nje refuzim i ofertes dhe perben nje kunderoferte. (2) Megjithate, nje pergjigje ndaj nje oferte e cila tregon te jete nje pranim por permban kushte shtese apo te ndryshme, te cilat nuk ndryshojne materialisht kushtet e ofertes perben nje pranim, pervec kur ofertuesi, pa shume vonese, kundershton gojarisht mospërputhjet ose dergon nje njoftim per kete qellim. Ne qofte se ai nuk kundërshton ne kete menyre, kushtet e kontrates jane kushtet e ofertes me modifikimet qe permban pranimi. (3) Kushtet shtese apo te ndryshme qe kane te bejne, nder te tjera, me cmimin, pagesen, cilesine dhe sasine e mallrave, vendin dhe kohen e dorezimit, shtrirjen e pergjegjesise se njeres pale ndaj tjetres ose zgjidhjen e mosmarreveshjeve konsiderohen se ndryshojne materialisht kushtet e ofertes. Neni 20 (1) Nje periudhe kohe per pranim e percaktuar nga ofertuesi ne nje telegram ose ne nje leter fillon te kete force ligjore nga momenti kur telegrami dorezohet per t’u derguar ose nga data e treguar ne leter ose, kur nuk tregohet nje date e tille, nga data e treguar ne zarf. Nje periudhe kohe per pranim e percaktuar nga ofertuesi me telefon, teleks ose mjete te tjera komunikimi te shpejta, fillon te kete force ligjore nga momenti kur oferta i dorezohet personit qe i behet oferta. (2) Festat zyrtare ose ditet pushim qe bien gjate periudhes per pranim perfshihen ne llogaritjen e kesaj periudhe kohe. Megjithate, nese njoftimi i pranimit nuk mund te dergohet ne adresen e ofertuesit ne diten e fundit te afatit, per shkak se ajo dite eshte nje dite feste zyrtare ose pushimi ne vendin e biznesit te ofertuesit, periudha kohore zgjatet deri ne diten e pare te punes qe vijon.

156

Neni 21 (1) Nje pranim i vonshem eshte prapseprap efektiv si nje pranim ne qofte se ofertuesi, pa vonese, informon gojarisht personin qe i behet oferta ose dergon nje njoftim per kete qellim. (2) Ne qofte se nje leter ose shkrese tjeter qe permban nje pranim te vonshem, tregon se eshte derguar ne ato rrethana qe ne rast se transmetimi i tij do te ishte normal, ajo do t’i dorezohej ofertuesit ne kohen e duhur, pranimi i vonshem eshte efekt iv si nje pranim pervec kur, pa vonese, ofertuesi informon gojarisht personin qe i behet oferta, se ai e konsideron oferten e tij si t’i kete kaluar afati ose dergon nje njoftim per kete qellim. Neni 22 Nje pranim mund te terhiqet ne qofte se terheqja i dorëzohet ofertuesit para se apo ne te njejten kohe kur pranimi do te ishte bere efektiv. Neni 23 Nje kontrate lidhet ne momentin kur nje pranim i nje oferte behet efektiv ne perputhje me dispozitat e kesaj Konvente. Neni 24 Per qellime te kesaj Pjese te Konventes, nje oferte, deklarim per pranim apo cdo tregues tjeter i qellimit “mberrin” te i adresuari kur i behet gojarisht ose i dorezohet me cdo mjet tjeter personalisht, te vendi i tij i biznesit ose adresa postare ose, ne qofte se nuk ka nje vend biznesi ose adrese postare, te vendbanimi i tij i perhershem. Pjesa III. Shitja e mallrave KAPITULLI I. DISPOZITA TE PERGJITHSHME Neni 25 Nje shkelje e kontrates e kryer nga njera prej paleve eshte themelore ne qofte se rezulton ne dem te pales tjeter kryesisht aq sa ta privoje ate nga cfare ajo ka te drejte te prese sipas kontrates, pervec kur pala ne shkelje nuk e parashikoi dhe nje person i arsyeshem i te njejtit lloj ne te njejtat rrethana nuk do ta kishte parashikuar nje rezultat te tille. Neni 26 Nje deklarate per anulimin e kontrates eshte efektive vetem ne rast se i behet me shkrim pales tjeter. Neni 27 Pervec kur parashikohet shprehimisht ndryshe ne kete Pjese te Konventes, nese cdo njoftim, kerkese ose komunikim tjeter jepet ose behet nga nje pale ne perputhje me kete Pjese dhe me mjete te pershtatshme me rrethanat, nje vonese ose gabim ne trasnmetimin e komunikimit apo mosmberritja e saj nuk e privon ate pale nga e drejta per tu bazuar ne komunikim. Neni 28 Ne qofte se, ne perputhje me dispozitat e kesaj Konvente, njera pale ka te drejte te kerkoje permbushjen e ndonje detyrimi nga pala tjeter, nje gjykate nuk eshte e detyruar te jape nje vendim per ekzekutim te vecnate pervec kur gjykata do te vepronte ne kete menyre sipas ligjit te saj ne lidhje me kontrata shitjeje te ngjashme qe nuk rregullohen nga kjo Konvente. Neni 29 (1) Nje kontrate mund te ndryshohet ose zgjidhet thjesht me marreveshje te paleve. (2) Nje kontrate me shkrim e cila permban nje dispozite qe kerkon cdo ndryshim ose zgjidhje me marreveshje te jete me shkrim, mund te mos ndryshoje ose zgjidhet ne te kundert me marreveshje. Megjithate, nje pale mund te mos lejohet qe me veprimin e saj te konfirmoje kete dispozite ne ate mase qe pala tjeter eshte bazuar mbi kete veprim. KAPITULLI II. DETYRIMET E SHITESIT Neni 30 Shitesi duhet te dorezoje mallrat dhe cdo dokument ne lidhje me to dhe te transferoje pronesine e mallrave, sic kerkohet nga kontrata dhe kjo Konvente. Seksioni I. Dorezimi i mallrave dhe dhenia e dokumentave Neni 31

157

Ne qofte se shitesi nuk eshte i detyruar t’i dorezoje mallrat ne ndonje vend tjeter te vecante, detyrimi i tij per t’i dorezuar konsiston: (a) ne dorezimin e mallrave te transportuesi i pare per transferimin te blerësi, ne qofte se kontrata e shitjes perfshin transportimin e mallrave; (b) ne venien e mallrave ne dispozion te bleresit ne ate vend, ne qofte se, ne rastet e papërfshira ne nenparagrafin e mesiperm, kontrata ka te beje me mallra specifike, ose mallra te paidentifikuara per t’u marre nga nje magazine e vecante apo per t’u fabrikuar ose prodhuar, dhe ne kohen e lidhjes se kontrates palet e dinin qe mallrat ishin apo ishin per t’u fabrikuar ose prodhuar ne nje vend te posacem; (c) ne raste te tjera-ne venien e mallrave ne dispozicion te bleresit ne vendin ku shitesi kishte vendin e tij te biznesit ne kohen e lidhjes se kontrates. Neni 32 (1) Ne qofte se shitesi, ne perputhje me kontraten ose kete Konvente, i dorezon mallrat te nje transportues dhe ne qofte se mallrat nuk jane shume te identifikuara sipas kontrates nepermjet shenjave dalluese mbi mallrat, nepermjet dokumenteve te transportit ose te tjera, shitesi duhet ta informoje blerësin mbi dergesen duke specifikuar mallrat. (2) Ne qofte se shitesi eshte i detyruar qe te organizoje transportimin e mallrave, ai duhet te lidhe kontrata te nevojshme per transportimin ne vendin e percaktuar me mjete transporti te pershtashme per rrethanat dhe sipas kushteve te zakonshme per nje transportim te tille. (3) Ne qofte se shitesi nuk eshte i detyruar te kryeje sigurimin ne lidhje me transportimin e mallrave, ai, me kerkese te bleresit, duhet t’i siguroje atij te gjithe informacionin e nevojshem qe i mundeson kryerjen e sigurimit. Neni 33 Shitesi duhet te dorezoje mallrat: (a) ne qofte se data eshte percaktuar ose eshte e percaktueshme nga kontrata, ne ate date; (b) ne qofte se nje periudhe kohe eshte percaktuar ose eshte e percaktueshme nga kontrata, ne cdo kohe brenda kesaj periudhe pervec kur rrethanat tregojne qe bleresi duhet te zgjedhe nje date; ose (c) ne cdo rast tjeter, brenda nje kohe te arsyeshme mbas lidhjes se kontrates. Neni 34 Ne qofte se shitesi eshte i detyruar te dorezoje dokumentet qe kane te bejne me mallrat, ai duhet t’i dorezoje ato ne vendin dhe kohen dhe ne formen e kerkuar nga kontrata. Ne qofte se shitesi i ka dorëzuar dokumentet para kesaj kohe, ai, deri ne ate kohe, mund te rregulloje cdo mospërputhje ne dokumenta, ne rast se ushtrimi i kesaj te drejte nuk i shkakton bleresit shqetesime apo shpenzime te paarsyeshme. Megjithate, bleresi ruan cdo te drejte per te kerkuar demshperblim sic parashikohet ne kete Konvente. Seksioni II. Perputhshmeria e mallrave dhe pretendimet e paleve te treta Neni 35 (1) Shitesi duhet te dorezoje mallra te cilat jane ne sasine, cilesine dhe pershkrimin e kerkuar ne kontrate dhe te cilat mbyllen ose paketohen ne menyren e kerkuar nga kontrata. (2) Me perjashtim te rasteve kur palet bien dakort ndryshe, mallrat nuk jane ne perputhje me kontraten pervec kur ato: (a) jane te pershtatshme per qellimet per te cilat mallrat e te njetjit pershkrim do te perdoreshin zakonisht; (b)jane te pershtatshme per cdo qellim te vecante, shprehimisht ose terthorazi te bera te ditura bleresit ne kohen e lidhjes se kontrates, pervec kur rrethanat tregojne qe bleresi nuk u bazua ose ishte e paarsyeshme per ate te bazohej ne aftesine dhe gjykimin e shitesit; (c) zoterojne cilesite e mallrave qe shitesi ia ka paraqitur bleresit si nje moster ose model; (d) mbyllen ose paketohen ne menyren e zakonshme per keto mallra ose, kur nuk ka nje menyre te tille, ne nje menyre te pershtatshme per te ruajtur dhe mbrojtur mallrat (3) Shitesi nuk eshte pergjegjes sipas nenparagrafeve (a) deri (d) te paragrafit te mesiperm per cdo mosperputhje te mallrave, ne qofte se ne kohen e lidhjes se kontrates bleresi e dinte ose nuk mund te mos kishte dijeni per kete mosperputhje. Neni 36 (1) Shitesi eshte pergjegjes ne perputhje me kontraten dhe kete Konvente per cdo mosperputhje e cila ekziston ne kohen kur rreziku kalon tek bleresi, megjithese mosperputhja behet e qarte vetem pas kesaj kohe. (2) Shitesi eshte gjithashtu pergjegjes per cdo mosperputhje e cila ndodh pas kohes se treguar ne paragrafin e mesiperm dhe vjen si resultat i shkeljes se nje prej detyrimeve te tij, duke perfshire shkeljen e cdo garancie qe per nje periudhe kohe mallrat te

158

vazhdojne te jene te pershtashme per qellimin e tyre te zakonshem ose per ndonje qellim te vecante, apo te ruajne cilesite dhe karakteristikat e specifikuara. Neni 37 Ne qofte se shitesi i ka dorezuar mallrat perpara dates se dorezimit, ai mund, deri ne ate dite, te dorezoje cdo pjese qe mungon ose te plotesoje ndonje mungese ne sasine e mallrave te dorezuara ose te dorezoje mallra per zevendesimin e mallrave te dorezuara qe nuk perputhen ose rregulloje cdo mosperputhje ne mallrat e dorezuara, ne rast se ushtrimi i kesaj te drejte nuk i shkakton bleresit shqetesime apo shpenzime te paarsyeshme. Megjithate, bleresi ruan cdo te drejte per te kerkuar demshperblim sic parashikohet ne kete Konvente. Neni 38 (1) Bleresi duhet te ekzaminoje mallrat, ose te beje qe te ekzaminohen, brenda nje periudhe po aq te shkurter sa c’eshte praktike me rrethanat. (2) Ne qoftes se kontrata perfshin trasportimin e mallrave, ekzaminimi mund te shtyhet deri pas mberritjes se mallrave ne destinacionin e tyre (3) Ne qoftes se marllrat ndryshjne drejtim ne tranzit ose ridergohen nga bleresi pa patur mundesine e arsyshme per t’i ekzaminuar dhe ne kohen e lidhjes se kontrates, shitesi e dinte ose duhej ta kishte ditur per mundesine e ndryshimit te drejtimit ose ridergimit, ekzaminimi mund te shtyhet deri pas mberritjes se mallrave ne destinacionin e ri. Neni 39 (1) Bleresi humb te drejten per t’u bazuar ne mosperputhjen e mallrave ne qofte se nuk njofton shitesin duke specifikuar natyren e mosperputhjes brenda nje kohe te arsyeshme pasi e ka zbuluar ate ose duhet ta kete zbuluar ate. (2) Ne cdo rast, bleresi humb te drejten per t’u bazuar ne mosperputhjen e mallrave ne qofte se nuk njofton shitesin per kete, te pakten brenda nje periudhe 2 vjecare nga data ne te cilen mallrat iu dorezuan ne te vertete bleresit, pervec kur ky afat kohor nuk perputhet me periudhen e garancise se kontraktuar. Neni 40 Shitesi nuk ka te drejte te bazohet ne dispozitat e nenve 38 dhe 39 ne qofte se mosperputhja ka te beje me faktet per te cilat ai kishte dijeni ose nuk mund te mos i kishte dijeni dhe te cilat ai nuk ia beri te njohura bleresit. Neni 41 Shitesi duhet te dorezoje mallra te cilat jane te cliruara nga cdo e drejte ose pretendim, pervec kur bleresi ka rene dakort t’i marre ato sipas kesaj te drejte apo pretendimi. Megjithate, ne qofte se kjo e drejte ose pretendim bazohet ne pronesi industriale ose ne pronesi tjeter intelektuale, detyrimi i shitesit rregullohet nga neni 42. Neni 42 (1) Shitesi duhet te dorezoje mallra te cilat jane te cliruara nga cdo e drejte ose pretendim te nje pale te trete, te bazuar ne pronesine industriale ose pronesi tjeter intelektuale, per te cilat ne kohen e lidhjes se kontrates shitesi kishte dijeni ose nuk mund te mos kishte dijeni, nese e drejta ose pretendimi bazohej ne pronesine industriale ose pronesi tjeter intelektuale: (a) sipas ligjit te Shtetit ku do te rishiten ose ne te kundert perdoren mallrat, ne qofte se nga palet ishte parashikuar ne kohen e lidhjes se kontrates se mallrat do te rishiteshin ose ne te kundert perdoreshin ne kete Shtet, ose (b) ne cdo rast tjeter, sipas ligjit te Shtetit ku bleresi ka vendin e tij te biznesit. (2) Detyrimi i shitesit sipas paragrafit te mesiperm nuk perfshin rastin kur: (a) ne kohen e lidhjes se kontrates bleresi kishte dijeni ose nuk mund te mos kishte dijeni per te drejten ose pretendimin;ose (b) e drejta ose pretendimi rezulton nga perputhshmeria e shitesit me skicat, vizatimet, formulat teknike ose specifikime te tjera te tilla, te dhena nga bleresi. Neni 43 (1) Bleresi humb te drejten per t’u bazuar ne dispozitat e neneve 41 dhe 42 ne qofte se ai nuk njofton shitesin duke specifikuar natyren e se drejtes apo pretendimit te pales se trete brenda nje kohe te arsyshme pasi eshte bere me dijeni ose duhet te jete bere me dijeni per te drejten dhe pretendimin. (2) Shitesi nuk ka drejte te bazohet ne dispozitat e paragrafit te mesiperm ne qofte se ai kishte dijeni per te drejten ose pretendimin e pales se trete dhe natyren e saj. Neni 44

159

Pavaresisht nga dispozitat e paragrafit (1) te nenit 39 dhe paragrafit (1) te nenit 43, bleresi mund te ule cmimin ne perputhjeme nenin 50 ose kerkoje demshperblim, me perjashtim te fitimit te munguar, ne qofte se ai ka nje shfajesim te arsyeshem per mosdhenien e njoftimit te kekruar Seksioni III. Demshperblimi per shkeljen e kontrates nga shitesi Neni 45 (1) Ne qofte se shitesi nuk kryen ndonje nga detyrimet e tij sipas kontrates ose kesaj Konvente, bleresi mund: (a) te ushtroje te drejtat e parashikuara ne nenet 46 deri 52; (b) kerkoje zhdemtimin sic parashikohet ne nenet 74 deri 77. (2) Bleresi nuk privohet nga e drejta qe ai mund te kete per te kerkuar zhdemtim nepermjet ushtrimit te se drejtes se tij per demshperblime te tjera. (3) Asnje periudhe falje nuk mund t’i jepet shitesit nga gjykata apo gjykata e arbitrazhit kur bleresi kerkon demshperblim per shkeljen e kontrates Neni 46 (1) Bleresi mund te kerkoje permbushjen e detyrimit nga shitesi pervec kur bleresi kerkon nje demshperblim i cili eshte i papajtueshem me kete kerkese. (2) Ne qofte se mallrat nuk jane ne perputhje me kontraten, bleresi mund te kerkoje dorezimin e mallrave zevendesuese vetem ne qofte se mosperputhja perben nje shkelje thelbesore te kontrates dhe nje kerkese per mallra zevendesuese behet ose se bashku me njoftimin e dhene sipas nenit 39 ose brenda nje kohe te pranueshme pas kesaj. (3) Ne qofte se mallrat nuk jane ne perputhje me kontraten, bleresi mund t’i kerkoje shitesit te rregulloje mosperputhjet, pervec kur kjo eshte e paarsyeshme duke patur parasysh te gjitha rrethanat. Nje kerkese per riparim duhet te behet ose se bashku me njoftimin e dhene sipas nenit 39 ose brenda nje kohe te pranueshme pas kesaj. Neni 47 (1) Bleresi mund te percaktoje nje periudhe kohe shtese me kohezgjatje te aresyeshme per permbushjen e detyrimeve nga shitesi. (2) Pervec kur bleresi ka marre njoftim nga shitesi se ai nuk do te permbushe detyrimin brenda kohes se percaktuar, bleresi nuk mund t’i kerkoje, gjate kesaj kohe, asnje demshperblim per shkeljen e kontrates. Megjithate bleresi nuk privohet ne kete menyre nga e drejta qe ai mund te kete per te kerkuar zhdemtim per permbushjen me vonese te detyrimit. Neni 48 (1) Sipas nenit 49, shitesi, edhe mbas dates se dorezimit, mund te rregulloje me shpenzimet e tij cdo mospermbushje te detyrimit, ne qofte se ai mundet pa vonese te paarsyeshme dhe pa i shkaktuar bleresit shqetesime te paarsyeshme ose pasiguri te rimburisimit te shpenzimeve te parapaguara nga bleresi. Megjithate, bleresi ruan cdo te drejte per te kerkuar zhdemtim sic parashikohet ne kete Konvente. (2) Ne qofte se shitesi i kerkon bleresit t’i beje te ditur nese ai do te pranoje permbushjen e detyrimit dhe bleresi nuk i pergjigjet kerkeses brenda nje kohe te arsyeshme, shitesi mund ta permbushe ate brenda kohes se treguar ne kerkesen e tij. Bleresi, gjate kesaj kohe, nuk mund te kerkoje asnje demshperblim per shkeljen e kontrates. (3) Nje njoftim nga shitesi se ai do te permbushe detyrimin brenda periudhes se specifikuar te kohes prezumohet te perfshije nje kerkese, sipas paragrafit te mesiperm, qe bleresi te beje te ditur vendimin e tij. (4) Nje kerkse ose njoftim nga shitesi sipas paragrafit (2) ose (3) te ketij neni nuk eshte efektiv pervec kur merret nga bleresi. Neni 49 (1) Bleresi mund te deklaroje kontraten te pavlefshme: (a) ne qofte se mospermbushja nga shitesi e cdo detyrimi te tij sipas kontrates dhe kesaj Konvente perben nje shkelje thelbesore te kontrates;ose (b) ne rast te mosdorezimit, ne qofte se shitesi nuk i dorezon mallrat brenda periudhes se kohes shtese, te percaktuar nga bleresi ne perputhje me paragrafin (1) te nenit 47 ose deklaron se ai nuk do t’i dorezoje ato brenda kesaj periudhe. (2) Megjithate, ne rastet kur shitesi i ka dorezuar mallrat, bleresi e humb te drejten qe ta deklaroje kontraten te pavlefshme pervec kur ai vepron ne kete menyre: (a) ne lidhje me dorezimin me vonese, brenda nje kohe te arsyeshme pasi ai ka marre dijeni se dorezimi eshte bere; (b) ne lidhje me cdo shkelje te kontrates pervec dorezimit me vonese, brenda nje kohe te arsyeshme; (i) pasi ai kishte dijeni ose duhej te kishte dijeni per shkeljen (ii) pas skadimit te cdo periudhe kohe shtese te percaktuar nga bleresi ne perputhje me paragrafin (1) te nenit 47, ose pasi shitesi ka deklaruar se ai nuk do ta permbushe detyrimin e tij brenda periudhes se kohes shtese; ose

160

(iii) pas skadimit te cdo periudhe kohe shtese te treguar nga shitesi ne perputhje me paragrafin (2) te nenit 48, ose pasi bleresi ka deklaruar se ai nuk do ta pranoje permbushjen e detyrimit. Neni 50 Ne qofte se mallrat nuk jane ne perputhje me kontraten, qofte kur cmimi eshte paguar ose jo, bleresi mund te ule cmimin ne te njejten raport qe ka vlera qe mallrat e dorezuara aktualisht kishin ne kohen e dorezimit, me vleren qe mallrat ne perputhje do te kishin pasur ne ate kohe. Megjithate, ne qofte se shitesi demshperblen cdo mospermbushje te detyrimit te tij ne pajtim me nenin 37 ose nenin 48 ose ne qofte se bleresi refuzon te pranoje permbushjen e detyrimit nga shitesi ne perputhje me ato nene, bleresi nuk mund te ule cmimin. Neni 51 (1) Ne qofte se shitesi dorezon vetem nje pjese te mallrave ose ne qofte se nje pjese e mallrave te dorezuara eshte ne perputhje me kontraten, nenet 46 deri ne 50 zbatohen ne lidhje me pjesen e cila mungon ose nuk eshte ne perputhje me kontraten. (2) Bleresi mund ta deklaroje kontraten te pavlefshme ne teresine e saj vetem ne qofte se mosdorezimi i plote i mallrave ose mosperputhja e tyre me kontaren perben nje shkelje thelbesore te kontrates. Neni 52 (1) Ne qofte se shitesi dorezon mallrat para dates se percaktuar, bleresi mund t’i marre ne dorezim ose te refuzoje t’i marre ne dorezim. (2) Ne qofte se shitesi dorezon nje sasi me te madhe se ajo e parashikuar ne kontrate, bleresi mund t’i marre ato ne dorezim ose te refuzoje te marre ne dorezim sasine e tepert.Ne qofte se bleresi merr ne dorezim gjithe ose nje pjese te sasise se tepert, ai duhet te paguaje per te ne cmimin e kontrates KAPITULLI III. DETYRIMET E BLERESIT Neni 53 Bleresi duhet te paguaje cmimin e mallrave dhe t’i marre ato ne dorezim sic kerkohet nga kontrata dhe kjo Konvente. Seksioni I. Pagimi i cmimit Neni 54 Detyrimi i bleresit per te paguar cmimin perfshin marrjen e atyre masave dhe plotesimin e atyre formaliteteve sic kerkohet nga kontrata ose cdo ligj dhe rregullore qe mundeson kryerjen e pageses. Neni 55 Kur nje kontrate eshte lidhur ne menyre te vlefshme por nuk percakton ose parashikon shprehimisht ose terthorazi vendosjen e cmimit, palet konsiderohen, ne mungese te cdo treguesi te kundert, t’i jene referuar ne menyre indirekte cmimit te paguar ne pergjithesi ne kohen e lidhjes se kontartes per keto mallra te shitura sipas rrethanave te krahasueshme ne tregtine perkatese. Neni 56 Ne qofte se cmimi percaktohet sipas peshes se mallrave, ne rast dyshimi duhet te percaktohet nga pesha neto. Neni 57 (1) Ne qofte se bleresi nuk detyrohet te paguaje cmimin ne ndonje vend tjeter te vecante, ai duhet t’ja paguaje ate shitesit: (a) ne vendin e biznesit te shitesit; ose (b) ne qofte se pagesa duhet te behet kundrejt dorezimit te mallrave ose dokumneteve, ne vendin ku ndodh dorezimi. (2) Shitesi duhet te perballoje cdo rritje te shpenzimeve shtese ndaj pageses e cila eshte shkaktuar nga nje ndryshim i vendit te tij te biznesit mbas lidhjes se kontrates Neni 58 (1) Ne qofte se bleresi nuk detyrohet te paguaje cmimin ne ndonje kohe tjeter te vecante, ai duhet ta paguaje ate aty ku shitesi vendos qofte mallrat ose dokumentet qe verifikojne natyren e tyre, ne dispozicion te bleresit ne perputhje me kontraten dhe kete Konvente. Shitesi mund ta caktoje kete pagim si kusht per dorezimin e mallrave ose dokumenteve. (2) Ne qofte se kontrata perfshin transportin e mallrave, shitesi mund t’i dergoje ato ne kushte ne te cilat mallrat, ose dokumentet qe verifikojne natyren e tyre, nuk do t’i dorezohen bleresit pervec kundrejt pagimit te cmimit.

161

(3) Bleresi nuk detyrohet te paguaje cmimin deria sa ai te kete mundesine te ekzaminoje mallrat, pervec kur procedurat e rena dakort per dorezim ose pagim nga palet jane kontradiktore me kete mundesi. Neni 59 Bleresi mund te paguaje cmimin ne daten e percaktuar ose te percaktueshme nga kontrata dhe kjo Konvente pa patur nevoje per ndonje kerkese ose plotesim te ndonje formaliteti nga ana e shitesit. Seksioni II. Marrja ne dorezim Neni 60 Detyrimi i bleresit per marrjen ne dorezim konsiston: (a) ne kryerjen e te gjitha veprimeve te cilat mund te priten ne menyre te arsyeshme prej tij me qellim qe te mundesojne shitesin te beje dorezimin; dhe (b) ne marrjen ne dorezim te mallrave Seksioni III. Demshperblime per shkeljen e kontrates nga bleresi Neni 61 (1) Ne qofte se bleresi nuk permbush ndonje prej detyrimeve te tij sipas kontartes ose kesaj Konvente, shitesi mund: (a) te ushtroje te drejtat e parashikuara ne nenet 62 deri 65 (b) te kerkoje zhdemtim sic parashikohet ne nenet 74 deri 77 (2) Shitesi nuk privohet nga asnje e drejte qe mund te kete per te kerkuar zhdemtim nepermjet ushtrimit te se drejtes se tij per demshperblime te tjera (3) Asnje periudhe falje nuk mund t’i jepet bleresit nga gjykata ose gjykata e arbitrazhit kur shitesi kerkon demshperblim per shkeljen e kontrates Neni 62 Shitesi mund t’i kerkoje bleresit te paguaje cmimin, te marre ne dorezim ose te permbushe detyrimet e tjera, pervec kur shitesi ka kerkuar nje demshperblim i cili eshte kontradiktor me kete kerkese. Neni 63 (1) Shitesi mund te caktoje nje periudhe kohe shtese me kohezgjatje te arsyeshme per permbushjen nga bleresi te detyrimit te tij (2) Pervec kur shitesi ka marre njoftim nga bleresi se ai nuk do ta permbushe detyrimin brenda periudhes se caktuar, shitesi, gjate kesaj periudhe, nuk mund t’i kerkoje ndonje demshperblim per shkelje te kontrates. Megjithate, shitesi nuk privohet nga ndonje e drejte qe mund te kete per te kerkuar zhdemim per vonese ne permbushje te detyrimit. Neni 64 (1) Shitesi mund te deklaroje kontraten te pavlefshme: (a) ne qofte se mospermbushja nga bleresi e cdo detyrimi te tij sipas kontrates ose kesaj Konvente perben nje shkelje thelbesore te kontrates, ose (b) ne qofte se bleresi nuk permbush, brenda periudhes se kohes shtese te caktuar nga shitesi ne perputhje me paragrafin (1) te nenit 63, detyrimin e tij per te paguar cmimin ose per te marre ne dorezim mallrat, ose ne qofte se ai deklaron se nuk do ta kryeje ate brenda kohes se caktuar; (2) Megjithate, ne rastet kur bleresi ka paguar cmimin, shitesi e humb te drejten ta deklaroje kontraten te pavlefshme pervec kur ai vepron keshtu: (a) ne lidhje me permbushjen me vonese te detyrimit nga bleresi, para se shitesi te kete marre dijeni se permbushja eshte kryer. (b) ne lidhje me cdo shkelje tjeter te kontrates pervec permbushjes se detyrimit, brenda nje kohe te arsyeshme: (i) pasi shitesi kishte dijeni ose duhej te kishte dijeni per shkeljen; ose (ii) pas skadimit te cdo periudhe kohe shtese, te percaktuar nga shitesi ne perputhje me paragrafin (1) te nenit 63, ose pasi bleresi ka deklaruar se ai nuk do ta permbushe detyrimin e tij brenda periudhes shtese. Neni 65 (1) Ne qofte se sipas kontrates bleresi duhet te specifikoje formen, matjen ose karakteristika te tjera te mallrave dhe ai nuk i kryen keto specifikime qofte ne daten e rene dakort ose brenda nje kohe te arsyeshme pas marrjes se kerkeses nga shitesi, shitesi, pa cenuar ndonje te drejte qe ai mund te kete, mund te kryeje vete specifikimet ne perputhje me kerkesat e bleresit qe mund t’i jene bere te njohura atij.

162

(2) Ne qofte se shitesi i bene vete specifikimet, ai duhet te informoje bleresin per hollesite e tyre dhe duhet te caktoje nje kohe te arsyeshme brenda se ciles bleresi mund te beje nje specifikim te ndryshem. Ne qofte se, pas marrjes se ketij komunikimi, bleresi nuk e ben kete brenda kohes se caktuar, specifikimi i bere nga shitesi eshte detyrues. KAPITULLI IV. KALIMI I RREZIKUT Neni 66 Humbja ose demtimi i mallrave pas kalimit te rrezikut te bleresi nuk e cliron ate nga detyrimi i tij per te paguar cmimin, pervec kur humbja ose demtimi ndodh per shkak te nje veprimi ose mosveprimi te shitesit. Neni 67 (1) Ne qofte se kontrata e shitjes perfshin transportin e mallrave dhe shitesi nuk detyrohet t’i dorezoje ato ne nje vend te vecante, rreziku kalon te bleresi kur mallrat dorezohen te transportuesi i pare per ridergimin e tyre te bleresi ne perputhje me konraten e shitijes. Ne qofte se shitesi detyrohet t’i dorezoje mallrat te nje transportues ne nje vend te vecante, rreziku nuk kalon te bleresi derisa mallrat t’i dorezohen transportuesit ne ate vend. Fakti qe shitesi autorizohet t’i mbaje dokumentet qe kontrollojne disponimin e tyre nuk ndikon tek kalimi i rrezikut. (2) Megjithate, rreziku nuk i kalon bleresit derisa mallrat te jene identifikuar qarte sipas kontrates, qofte duke i vene shenje mallrave, dokumentet e dergeses, duke njoftuar bleresin ose cdo menyre tjeter. Neni 68 Rreziku ne lidhje me mallrat e shitura ne tranzit i kalon bleresit nga koha e lidhjes se kontrates. Megjithate, nese rrethanat tregojne kete, rreziku merret persiper nga bleresi qe nga koha kur mallrat dorezohen te transportuesi i cili leshoi dokumentet qe perfaqesojne kontraten e transportit. Megjithate, ne qofte se ne kohen e lidhjes se kontrates se shitjes shitesi kishte dijeni ose duhet te kishte dijeni se mallrat kishin humbur ose ishin demtuar dhe nuk ia tregoi kete bleresit, humbja ose demtimi jane ne ngarkim te shitesit. Neni 69 (1) Ne rastet e parashikuara ne nenet 67 dhe 68, rreziku i kalon bleresit kur ai merr ne dorezim mallrat ose, ne qofte se nuk vepron keshtu ne kohen e duhur, nga koha kur mallrat vihen ne dispozicion te tij dhe ai kryen shkelje te kontrates me mosmarrjen ne dorezim te tyre. (2) Megjithate, ne qofte se bleresi detyrohet te marre ne dorezim mallrat ne nje vend tjeter nga vendi i biznesit te shitesit, rreziku kalon kur dorezimi kryhet dhe blersi ka dijeni per faktin se mallrat jane vene ne dispozicionin e tij ne ate vend. (3) Ne qofte se kontrata ka te beje me mallrat ende te paidentifikuara, mallrat konsiderohen si jo te vena ne dispozicion te bleresit deri sa ato te jene identifikuar qarte sipas kontrates. Neni 70 Ne qofte se shitesi ka kryer nje shkelje thelbesore te kontrates, nenet 67, 68 dhe 69 nuk cenojne demshperblimet e vlefshme per bleresin per shkak te shkeljes. KAPITULLI V. DISPOZITA TE PERBASHKETA TE DETYRIMEVE TE SHITESIT E BLERESIT Seksioni I. Shkelje te parakohshme dhe kontrata me keste Neni 71 (1) Nje pale mund te pezulloje permbushjen e detyrimit te tij ne qofte se, pas lidhjes se kontrates, behet e qarte se pala tjeter nuk do te permbushe nje pjese thelbesore te detyrimit te tij si rezultat i: (a) nje mangesie serioze ne aftesine e tij per ta permbushur ate ose ne besueshmerine financiare, ose (b) sjelljes e tij ne pergatitjen per ta permbushur ate ose gjate përmbushjes se kontrates. (2) Ne qofte se shitesi i ka derguar mallrat para se arsyet e pershkruara ne paragrafin e mesiperm te behen te qarta, ai mund t’ja parandaloje dorezimin e mallrave bleresit edhe sikur blersi te mbaje dokumnetin qe i jep te drejte t’i marre ato. Ky paragraf i referohet vetem te drejtave per mallrat ndermjet bleresit dhe shitesit. (3) Nje pale qe pezullon permbushjen e detyrimit, qofte para ose pas dergimit te mallrave, duhet t’i njoftoje menjehere pales tjeter pezullimin dhe duhet te vazhdoje me permbushjen ne qofte se pala tjeter jep siguri te mjaftueshme per permbushjen e detyrimit te vet. Neni 72

163

(1) Ne qofte se para dates se permbushjes se kontrates eshte e qarte se njera nga palet do te kryeje nje shkelje thelbesore te kontrates, pala tjeter mund ta deklaroje kontraten te anuluar. (2) Nese koha e lejon, pala qe synon ta deklaroje te anuluar kontraten duhet t’i jape pales tjeter njoftim te arsyeshem me qellim qe t’i lejoje atij te jape siguri te mjaftueshme per permbushjen e tij. (3) Kerkesat e paragrafit te mesiperm nuk zbatohen ne qofte se pala tjeter ka deklaruar se ajo nuk do te permbushe detyrimin e saj. Neni 73 (1) Ne rastin e nje kontrate per dorezimin ne pjese te mallrave, nese mospermbushja e cdo detyrimi te njeres pale ne lidhje me secilen pjese perben nje shkelje thelbesore te kontrates per kete pjese, pala tjeter mund te deklaroje te anuluar kontraten ne lidhje me kete pjese. (2) Ne qofte se mospermbushja e detyrimit te njeres pale ne lidhje me secilen pjese i jep shkak pales tjeter te arrije ne konluzionin se nje shkelje thelbesore e kontrates do te ndodhe ne lidhje me pjeset e ardhshme, ajo mund ta deklaroje kontraten te anuluar per te ardhmen, me kusht qe ai ta beje kete brenda nje kohe te arsyeshme. (3) Bleresi i cili e deklaron kontraten te anuluar ne lidhje me cdo dorezim, ne te njejten kohe, e deklaron ate te anuluar ne lidhje me dorezimet e bera ose dorezimet e ardhshme ne qofte se, per shkak te ndervaresise se tyre, ato dorezime nuk mund te perdoreshin per qellimin e parashikuar nga palet ne kohen e lidhjes se kontrates. Seksioni II. Demet Neni 74 Demet per shkeljen e kontrates nga njera pale konsistojne ne nje shume te barabarte me humbjen, duke perfshire fitimin e munguar, te pesuar nga pala tjeter si pasoje e shkeljes. Deme te tilla nuk duhet te tejkalojne humbjen, te cilen pala shkelese parashikoi ose duhej te parashikonte ne kohen e lidhjes se kontrates, duke marre parasysh faktet dhe ceshtjet per te cilat ai kishte dijeni qe atehere ose duhej te kishte dijeni, si nje pasoje e mundshme e shkeljes se kontrates. Neni 75 Ne qofte se kontrata anulohet dhe ne qofte se, ne nje menyre te arsyeshme dhe brenda nje kohe te arsyeshme pas anulimit, bleresi ka blere mallra per zevendesim ose shitesi i ka rishitur ato, pala qe kerkon zhdemtimin mund te rekuperoje diferencen ndermjet cmimit te kontrates dhe cmimit te transaksionit zevendesues si dhe cdo zhdemtim tjeter qe mund te merret sipas nenit 74. Neni 76 (1) Ne qofte se kontrata anulohet dhe ka nje cmim aktual per mallrat, pala qe kerkon zhdemtim mund, ne qofte se nuk ka bere nje blerje ose rishitje sipas nenit 75, te rekuperoje diferencen ndermjet cmimit te caktuar ne kontrate dhe cmimit aktual ne kohen e anulimit si dhe cdo zhdemtim te metejshem te marre sipas nenit 74. Megjithate, ne qofte se, pala qe kerkon zhdemtim ka anuluar kontraten pas marrjes se mallrave, cmimi aktual ne kohen e marrjes se tyre ne dorezim do te aplikohet ne vend te cmimit aktual ne kohen e anulimit. (2) Per qellime te paragrafit te mesiperm, cmimi aktual eshte cmimi mbizoterues ne vendin ku duhej te behej dorezimi i mallrave ose, ne qofte se nuk ka nje cmim te tille ne ate vend, cmimi ne nje vend tjeter qe sherben si nje alternative e arsyeshme, duke kryer pagesen e duhur per diferencat ne koston e transportitmit te mallrave. Neni 77 Pala qe bazohet ne shkeljen e kontrates duhet te marre masa te tilla qe te jene te arsyeshme me rrethanat per te zvogeluar humbjen, duke perfshire fitimin e munguar, qe rezulton nga shkelja e kontrates. Ne qofte se ajo nuk i merr keto masa, pala ne shkelje mund te kerkoje nje ulje te zhdemtimit ne shumen me te cilen humbja duhet te ishte zvogeluar. Seksioni III. Interesi Neni 78 Ne qofte se pala nuk paguan cmimin ose ndonje shume tjeter te prapambetur, pala tjeter ka te drejten e interesit mbi te, pa cenuar ndonje kerkese per zhdemtim qe mund te marre sipas nenit 74. Seksioni IV. Perjashtimi Neni 79

164

(1) Njera pale nuk eshte pergjegjese per mospermbushjen e cdonje prej detyrimeve te saj ne qofte se provon se mospermbushja i detyrohej nje pengese jashte kontrollit te saj dhe se nuk mund te pritej ne menyre te arsyeshme qe te merrte parasysh pengesen ne kohen e lidhjes se kontrates ose te shmangte ose kapercente ate apo pasojat e saj. (2) Ne qofte se mospermbushja e pales i detyrohet mospermbushjes se nje personi te trete te cilin ajo e ka angazhuar per te permbushur teresisht ose pjeserisht kontraten, ajo pale perjashtohet nga pergjegjesia vetem ne qofte se: (a) ajo perjashtohet sipas paragrafit te mesiperm; dhe (b) personi i angazhuar prej saj do te perjashtohej ne qofte se dispozitat e ketij paragrafi do te zbatoheshin ndaj tij. (3) Perjashtimi i parashikuar ne kete nen ka efekt per periudhen gjate te ciles ekzistonte pengesa. (4) Pala e cila nuk permbush detyrimin duhet te njoftoje palen tjeter per pengesen dhe efektet e saj mbi aftesine e saj per t ’a permbushur. Ne qofte se njoftimi nuk merret nga pala tjeter brenda nje kohe te arsyeshme, pasi pala e cila nuk permbush detyrimin kishte dijeni ose duhej te kishte dijeni per pengesen, ajo eshte pergjegjese per demet qe rezultojne nga mosmarrja e njoftimit. (5) Asgje ne kete nen nuk pengon asnjeren pale nga ushtrimi i cdo te drejte krahas asaj te kerkimit te zhdemtimit sipas kesaj Konvente. Neni 80 Nje pale nuk mund te bazohet ne mospermbushjen e pales tjeter, per sa kjo mospermbushje shkaktohet nga veprimi ose mosveprimi i pales se pare. Seksioni V. Efektet e anulimit Neni 81 (1) Anulimi i kontrates liron te dy palet nga detyrimet e tyre ne perputhje me te, ne vartesi te cdo demi qe mund te jete i detyrueshem. Anulimi nuk ndikon asnje dispozite te kontrates per zgjidhen e mosmarreveshjeve ose ndonje dispozite tjeter te kontrates qe rregullon te drejtat dhe detyrimet e paleve qe rrjedhin nga anulimi i kontrates. (2) Nje pale e cila ka permbushur kontraten teresisht ose pjeserisht mund te kerkoje nga pala tjeter kthimin e cdogjeje qe pala e pare i ka dhene ose paguar sipas kontrates. Ne qofte se te dyja palet jane te detyruara ta bejne kthimin, ato duhet ta bejne ate ne te njetjen kohe. Neni 82 (1) Bleresi humb te drejten te deklaroje kontraten te anuluar ose t’i kerkoje shitesit te dorezoje mallrat zevendesuese ne qofte se eshte e pamundur per ate te beje kthimin e mallrave kryesisht ne kushtet ne te cilat ai i mori ato. (2) Paragrafi i mesiperm nuk zbatohet: (a) ne qofte se pamundesia e kthimit te mallrave ose kthimit te mallrave kryesisht ne kushte ne te cilat bleresi i mori ato, nuk i detyrohet veprimit ose mosveprimit te tij; (b) ne qofte se mallrat ose pjese te mallrave kane humbur ose jane demtuar si rezultat i ekzaminit te parashikiuar ne nenin 38; ose (c) ne qofte se mallrat ose pjese e tyre jane shitur gjate rrjedhes normale te biznesit ose jane konsumuar ose transformuar nga bleresi gjate perdorimit normal para se ai te zbulonte ose duhej te kishte zbuluar mungesen e perputhshmerise. Neni 83 Bleresi i cili ka humbur te drejten te deklaroje te anuluar kontraten ose t’i kerkoje shitesit te dorezoje mallrat zevendesuese ne perputhje me nenin 82 ruan te drejten e te gjitha demshperblimeve sipas kontrates dhe kesaj Konvente. Neni 84 (1) Ne qofte se shitesi detyrohet te ripaguaje cmimin, ai gjithashtu duhet te paguaje interesat mbi te nga data ne te cilen u pagua cmimi. (2) Bleresi duhet t’i jape llogari shitesit per te gjitha perfitimet te cilat kane rrjedhur nga mallrat ose pjese te tyre: (a) ne qofte se ai duhet te ktheje mallrat ose pjese te tyre; ose (b) ne qofte se nuk eshte e mundur per te kthimi i te gjithe ose te nje pjese te mallrave ose kthimi i te gjithe ose te nje pjese te mallrave kryesisht ne kushte ne te cilat ai i mori, por ai megjithate e ka deklaruar te anuluar kontraten ose i ka kerkuar shitesit te dorezoje mallrat zevendesuse. SeksioniVI. Ruajtja e mallrave Neni 85

165

Ne qofte se bleresi eshte me vonese ne marrjen e mallrave ne dorezim ose, kur pagimi i cmimit dhe dorezimi i mallrave duhet te behet ne te njetjen kohe, ne qofte se ai nuk paguan cmimin, dhe shitesi eshte si ne zoterim te mallrave dhe ne gjendje te kotrolloje disponimin e tyre, shitesi duhet te marre ato masa qe jane te arsyeshme me rrethanat per t’i ruajtur ato. Ai ka te drejten t’i ruaje ato derisa te gjitha shpenzimet t’i jene rimbursuar nga bleresi. Neni 86 (1) Ne qofte se bleresi i ka marre mallrat dhe synon te ushtroje cdo te drejte sipas kontrates dhe kesaj Konvente per t’i refuzuar ato, ai duhet te marre te gjitha masat per t’i ruajtur ato aq sa te jene te arsyeshme me rrethanat. Ai ka te drejten t’i ruaje ato derisa ai te kete rimbursuar shpenzimet e tij te arsyeshme nga shitesi. (2) Ne qofte se mallrat e derguara bleresit jane vene ne dispozicion te tij ne destinacionin e tyre dhe ai ushtron te drejten per t’i refuzuar ato, ai duhet te marre zoterimin e tyre ne emer te shitesit, me kushte qe kjo te mund te behet pa paguar cmimin dhe shqetesime te paarsyeshme ose shprenzime te paarsyeshme. Kjo dispozite nuk zbatohet ne qofte se shitesi ose nje person i autorizuar per te marre ne ngarkim mallrat ne emer te tij eshte i pranishem ne destinacion. Ne qofte se bleresi merr ne zoterim mallrat sipas ketij paragrafi, te drejtat dhe detyrimet e tij rregullohen nga paragrafi i mesiperm. Neni 87 Pala e cila detyrohet te marre masa per ruajtjen e mallrave, mund t’i depozitoje ato ne nje magazine, te nje personi te trete, me shpenzimet e pales tjeter, me kusht qe keto shpenzime te hasura te mos jene te paarsyeshme. Neni 88 (1) Pala e cila detyrohet te ruaje mallrat ne perputhje me nenin 85 ose 86 mund t’i shese ato me cdo mjet te pershtatshem ne qofte se ka patur nje vonese te paarsyeshme nga pala tjeter ne marrjen ne zoterim te mallrave ose ne kthimin e tyre ose ne pagimin e cmimit apo kostos se ruajtjes, me kusht qe pales tjeter t’i jete dhene nje njoftim i arsyeshem i qellimit per shitjen e tyre. (2) Ne qofte se mallrat jane subjekt i demtimit te shpejte ose ruajtja e tyre do te perfshinte shpenzime te paarsyeshme, pala e cila detyrohet te ruaje mallrat ne perputhje me nenin 85 dhe 86 duhet te marre masa te arsyeshme per t’i shitur ato. Kur te jete e mundshme ai duhet te njoftoje palen tjeter per qellimin e tij per t’i shitur ato. (3) Pala qe shet mallrat ka te drejten te mbaje nga te ardhurat e shitjes nje shume te barabarte me shpenzimet e arsyeshme per ruajtjen e mallrave dhe shitjen e tyre. Ajo duhet t’i jape llogari pales tjeter per diferencen. Pjesa IV. Dispozita perfundimtare Neni 89 Sekretari i Pergjithshem i Kombeve te Bashkuara ketu caktohet si depozitari i kesaj Konvente. Neni 90 Kjo Konvente nuk mbizoteron mbi ndonje marreveshje nderkombetare e cila ka qene ose mund te jete lidhur dhe permban dizpozita qe kane te bejne me ceshtjet e rregulluara nga kjo Konvente, me kusht qe palet te kene vendin e tyre te biznesit ne Shtetet pale, per kete marreveshje. Neni 91 (1) Kjo Konvente eshte e hapur per nenshkrim ne perfundim te takimit te Konferences se Kombeve te Bashkuara mbi Kontratat per Shitjen Nderkombetare te Mallrave dhe do te qendroje e hapur per nenshkrim nga te gjithe shtetet ne Seline e Kombeve te Bashkuara, New York deri me 30 Shtator 1981. (2) Kjo Konvente eshte subjekt i ratifikimit, pranimit ose miratimi nga shetete nenshkruese. (3) Kjo Konvente eshte e hapur per aderim nga te gjitha Shtetet te cilat nuk jane Shtete nenshkruese qe nga data e hapjes per nenshkrim. 4) Instrumentet e ratifikimit, pranimit, miratimit dhe aderimit i depozitohen Sekretarit te Pergjithshem te Kombeve te Bashkuara. Neni 92 (1) Nje Shtet Kontraktues mund te deklaroje ne kohen e nenshkrimit, ratifikimit, miratimit ose aderimit se nuk do te jete i detyruar nga Pjesa II e kesaj Konvente ose Pjesa III e kesaj Konvente. (2) Nje Shtet Kontraktues i cili ben nje deklarim ne perputhje me paragrafin e mesiperm ne lidhje me Pjesen e II ose Pjesen e III te kesaj Konvente nuk do te konsiderohet si Shtet Kontraktues sipas paragrafit (1) te nenit (1) te kesaj Konvente ne lidhje me ceshtjet e rregulluara nga Pjesa per te cilen zbatohet deklarimi.

166

Neni 93 (1) Ne qofte se nje Shtet Kontraktues ka dy ose me shume njesi territoriale ne te cilat ne perputhje me kushtetuten e saj, zbatohen sisteme ligjore te ndryshme ne lidhje me ceshtjet qe trajton kjo Konvente, ai, ne kohen e nenshkrimit, ratifikimit, pranimit, miratimit ose aderimit, mund te deklaroje se kjo Konvente shtrihet ne te gjithe njesite e saj territoriale ose vetem tek nje ose me shume prej tyre, dhe mund te ndryshoje deklarimin e tij duke paraqitur nje deklarim tjeter ne cdo kohe. (2) Keto deklarime duhet t’i njoftohen te autorizuarit dhe duhet te tregojne shprehimisht njesite territoriale ne te cilat shtrihet Konventa. (3) Ne qofte se, per shkak te deklarimit sipas ketij neni, kjo Konvente shtrihet tek nje ose me shume prej tyre por jo ne te gjitha njesite territoriale te Shtetit Kontraktues, dhe ne qofte se vendi i biznesit i nje pale ndodhet ne ate Shtet, ky vend biznesi per qellimet e kesaj Konvente, konsderohet se nuk eshte ne nje Shtet Kontraktues, pervec kur eshte nje njesi territoriale ne te cilen shtrihet Konventa. 4) Ne qofte se nje Shtet Kontraktues nuk ben deklarime sipas paragrafit (1) te ketij neni, Konventa shtrihet ne te gjitha njesite territoriale te atij Shteti. Neni 94 (1) Dy ose me shume Shtete Kontraktuese te cilat kane rregulla ligjore te njejta ose te peraferta per ceshtjet e rregulluara nga kjo Konvente, ne cdo kohe mund te deklarojne se Konventa nuk zbatohet per kontratat e shitjes ose formimin e tyre kur palet kane vendin e tyre te biznesit ne ato Shtete. Keto deklarime mund te behen bashkerisht ose me deklarime reciproke te njeanshme. (2) Nje Shtet Kontraktues i cili ka rregulla ligjore te njejta ose te peraferta per ceshtjet e rregulluara nga kjo Konvente, ashtu si nje apo shume Shtete jo-Kontraktuese, mund te deklaroje ne cdo kohe se Konventa nuk zbatohet per kontratat e shitjes ose formimin e tyre kur palet kane vendin e tyre te biznesit ne ato Shtete. (3) Ne qofte se nje Shtet, i cili eshte objekti i nje deklarimi sipas paragrafit te mesiperm, behet me pas Shtet Kontraktues, deklarimi i bere do te kete efektin e nje deklarimi te bere sipas paragrafit (1), qe nga data ne te cilen Konventa hyn ne fuqi ne lidhje me Shtetin e ri Kontraktues, me kusht qe Shteti i ri Kontraktues t’i bashkohet ketij deklarimi ose ben nje deklarim reciprok te njeanshem. Neni 95 Cdo Shtet mund te deklaroje ne kohen e depozitimit te instrumentit te tij te ratifikimit, pranimit, miratimit ose aderimit se nuk do te jete i detyruar sipas nenparagrafit (1) (b) te nenit 1 te kesaj Konvente. Neni 96 Nje Shtet Kontraktues, legjislacioni i te cilit kerkon qe kontratat e shitjes te lidhen ose te evidentohen me shkrim, mund te beje ne cdo kohe nje deklarim ne perputhje me nenin 12, se cdo dispozite e nenit 11, nenit 29 ose Pjeses se II te kesaj Konvente, qe lejon nje kontrate shitje ose ndryshimin ose perfundimin e saj me marreveshje apo cdo oferte, pranim, ose tregues tjeter te qellimit te bere ne cdo forme tjeter krahas asaj me shkrim, nuk zbatohet kur cdo pale ka vendin e biznesit ne ate Shtet. Neni 97 (1) Deklarimet e bera sipas kesaj Konvente ne kohen e nenshkrimit jane subjekt i konfirmimit me ratifikim, pranim ose miratim. (2) Deklarimet dhe konfirmimet e deklarimeve duhet jene me shkrim dhe t’i njoftohen formalisht te autorizuarit. (3) Nje deklarim merr efekt njekohesisht me hyrjen ne fuqi te kesaj Konvente ne lidhje me Shtetin perkates. Megjithate, nje deklarim per te cilin depozitari merr njoftim formal pas hyrjes ne fuqi, merr efekt ne diten e pare te muajit pas perfundimit te gjashte muajve, pas dates se marrjes se saj nga depozitari. Deklarimet reciproke te njeanshme sipas nenit 94 marrin efekt ne diten e pare te muajit pas perfundimit te gjashte muajve, pas marrjes se deklarimit te fundit nga depozitari. (4) Cdo Shtet i cili ben nje deklarim sipas kesaj Konvente mund ta terheqe ate ne cdo kohe permes nje njoftimi formal me shkrim, adresuar te autorizuarit. Kjo terheqje merr efekt ne diten e pare te muajit pas perfundimit te gjashte muajve, pas dates se marrjes se njoftimit nga depozitari. (5) Terheqja e deklarimit e bere sipas nenit 94 ben te paefektshem, qe nga data ne te cilin terheqja merr efekt, cdo deklarim reciprok te bere nga nje Shtet tjeter sipas atij neni. Neni 98 Asnje kusht nuk lejohet perveç atyre te autorizuara shprehimisht ne kete Konvente. Neni 99 (1) Kjo Konvente hyn ne fuqi, sipas dispozitave te paragrafit 6 te ketij neni, ne diten e pare te muajit pas perfundimit te dymbedhjete muajve, pas dates se depozitimit te instrumentit te dhjete te ratifikimit, pranimit, miratimit ose aderimit, duke perfshire nje instrument i cili permban nje deklarim te bere sipas nenit 92.

167

(2) Kur nje Shtet ratifikon, pranon, miraton ose aderon ne kete Konvente pas depozitimit te instrumentit te dhjete te ratifikimit, pranimit, miratimit ose aderimit, kjo Konvente, me perjashtim te Pjeses se perjashtuar, hyn ne fuqi ne lidhje me kete Shtet, sipas dispozitave te paragrafit (6) te ketij neni, ne diten e pare te muajit pas perfundimit te dymbedhjete muajve, pas dates se depozitimit te instrumentit te tij te ratifikimit, pranimit, miratimit ose aderimit. (3) Nje Shtet i cili ratifikon, pranon, miraton ose aderon ne kete Konvente dhe eshte pale te ndonjera ose te te dyja, Konventa ne lidhje me Ligjin Uniform mbi Formimin e Kontratave per Shitjen Nderkombetare te Mallrave bere ne Hage me 1 Korrik 1964 (Konventa e Formimit ne Hage te vitit 1964) dhe Konventa ne lidhje me Ligjin Uniform mbi Shitjen Nderkombetare te Mallrave bere ne Hage me 1 Korrik 1964 (Konventa e Shitjeve ne Hage te vitit 1964) do te denoncoje ne te njetjen kohe, sipas rastit, cdonjeren ose te dyja, Konventen e Shitjeve ne Hages te 1964-es dhe Konventen e Formimit ne Hage te 1964-es duke njoftuar Qeverine e Hollandes per kete efekt. (4) Nje Shtet pale ne Konventen e Shitjeve ne Hage te 1964-es e cila ratifikon, pranon, miraton ose aderon ne kete Konvente dhe deklaron ose ka deklaruar sipas nenit 92 se nuk do te jete e detyruar nga Pjesa II e kesaj Konvente, do te denoncoje ne kohen e ratifikimit, pranimit, miratimit ose aderimit Konventen e Shitjeve ne Hage te 1964-es duke njoftuar Qeverine e Hollandes per kete efekt. (5) Nje Shtet pale ne Konventen e Formimit ne Hage te 1964-es e cila ratifikon, pranon, miraton ose aderon ne kete Konvente dhe deklaron ose ka deklaruar sipas nenit 92 se nuk do te jete e detyruar nga Pjesa III e kesaj Konvente, do te denoncoje ne kohen e ratifikimit, pranimit, miratimit ose aderimit Konventen e Formimit ne Hage te 1964-es duke njoftuar Qeverine e Hollandes per kete efekt. (6) Per qellime te ketij neni, ratifikimi, pranimi, miratimi ose aderimi ne lidhje me kete Konvente nga Shtetet pale te Konventes se Formimit ne Hage te 1964-es ose te Konventes se Shitjeve ne Hage te 1964-es nuk do te jete efektive deri sa keto denoncime te behen vete efektive, sic mund te kerkohen nga ana e atyre Shteteve ne lidhje me keto dy Konventat e fundit. Depozitari i kesaj Konvente do te konsultohet me Qeverine e Hollandes, si depozitari i Konventave te 1964-es, per te siguruar koordinimin e nevojshem per kete ceshtje. Neni 100 (1) Kjo Konvente zbatohet per hartimin e kontratave vetem kur propozimi per lidhjen e kontrates eshte bere ose pas dates kur kjo Konvente hyn ne fuqi ne lidhje me Shtetet Kontraktuese te permendura ne nenparagrafin (1) (a) ose me Shtetet Kontraktuese referuar ne nenparagrafin (1) (b) te nenit 1. (2) Kjo Konvente zbatohet vetem per kontratat e lidhura ose pas dates kur kjo Konvente hyn ne fuqi ne lidhje me Shtetet Kontraktuese referuar ne nenparagrafin (1) (a) ose Shtetet Kontraktuese referuar ne nenparagrafin (1) (b) te nenit 1. Neni 101 (1) Nje shtet Kontraktues mund te denoncoje kete Konvente, ose Pjesen II ose Pjesen III te kesaj Konvente, nepermjet nje njoftimi formal me shkrim drejtuar te autorizuarit. (2) Denoncimi merr efekt ne diten e pare te muajit pas perfundimit te afatit prej dymbedhjete muajsh, pas marrjes se njoftimit nga depozitari. Kur ne njoftim specifikohet nje periudhe me e gjate per denoncimin qe te marre efeket, denoncimi merr efeket me perfundimin e kesaj periudhe me te gjate pas marrjes se njoftimit nga depozitari. Bërë në Vjenë, 11 prill, 1980, në një kopje të vetme, tekstet e të cilës në gjuhën arabe, kineze, angleze, frënge, rusë dhe spanjolle janë njëlloj autentikë. Si dëshmi të kësaj, të plotfuqishmit e poshtëshënuar, duke qenë rregullisht të autorizuar nga Qeveritë e tyre përkatëse, kanë nënshkruar këtë Konventë. II. Shënim Shpjegues i Sekretariatit UNICITRAL mbi Konventën e Kombeve të Bashkuara mbi Kontratat për Shitjen Ndërkombëtare të Mallrave Hyrje

1. Konventa e Kombeve të Bashkuara mbi Kontratat për Shitjen Ndërkombëtare të Mallrave përmban një tekst të njësuar të së drejtës së shitjes ndërkombëtare të mallrave. Konventa u përgatit nga Komisioni i Kombeve të Bashkuara për të Drejtën Ndërkombëtare Tregtare (UNCITRAL) dhe të miratuar nga një konferencë diplomatike më 11 prill 1980.

2. Përgatitja e një ligji të njësuar për shitjen ndërkombëtare të mallrave filloi në vitin 1930 në Institutin Ndërkombëtar për Unifikimin e së Drejtës Private (UNIDROIT) në Romë. Pas një ndërprerjeje të gjatë në punë si rezultat i Luftës së Dytë Botërore, projekti iu paraqit një konference diplomatike në Hagë në vitin 1964, që miratoi dy konventa, një për shitjen ndërkombëtare të mallrave dhe tjetrën për hartimin e kontratave për shitjen ndërkombëtare të mallrave.

3. Pothuajse menjëherë pas miratimit të dy konventave, pati kritikë të gjerë në lidhje me dispozitat e tyre që reflektonin kryesisht traditat ligjore dhe realitetet ekonomike të Europës Perëndimore Kontinentale, që ishte rajoni që kishte

168

kontribuar në mënyrë më aktive në përgatitjen e tyre. Për pasojë, një nga detyrat e para të ndërmarra nga UNICITRAL-i me organizimin e tij në vitin 1968 ishte t’u kërkonte Shteteve nëse ata donin të vazhdonin të mbështesnin këto konventa dhe arsyetimin për qëndrimet e tyre. Në dritën e përgjigjeve të marra, UNICITRAL-i vendosi të studionte të dy konventat për të përcaktuar cilat modifikime mund t’i bënte ato më të pranueshëm nga vendet me sisteme ligjore, sociale dhe ekonomike të ndryshme. Rezultati i këtij studimi ishte miratimi nga konferenca diplomatike e Konventës së Kombeve të Bashkuara mbi Kontratat për Shitjen Ndërkombëtare të Mallrave, që përmbledh lëndën e të dy ish-konventave të mëparshme.

4. Suksesi i UNICITRAL-it në përgatitjen e një Konvente me pranueshmëri më të gjerë provohet nga fakti që të njëmbëdhjetë Shtetet fillestarë për të cilët Konventa hyri në fuqi më 1 janar 1988 përfshinte Shtetet nga çdo rajon gjeografik, çdo fazë zhvillimi ekonomik dhe çdo sistem kryesor ligjor, social dhe ekonomik. Të njëmbëdhjetë Shtetet fillestarë ishin: Argjentina, Kina, Egjipti, Franca, Hungaria, Italia, Lesoto, Siria, Shtetet e Bashkuara, Jugosllavia dhe Zambia.

5. Që nga 31 janari 1988, katër Shtete të tjerë, Austria, Finlanda, Meksiko dhe Suedia ishin bërë palë në Konventë. 6. Konventa është e ndarë në katër pjesë. Pjesa e Parë trajton objektin e zbatimit të Konventës dhe dispozita të

përgjithshme. Pjesa e Dytë përmban rregullat që rregullojnë hartimin e kontratave ... (e palexueshme) ... trajton të drejtat dhe detyrimet thelbësore të blerësit dhe shitësit që rrjedhin nga kontrata. Pjesa e Katërt përmban dispozita përfundimtare të Konventës në lidhje me çështjet se si dhe kur hyn në fuqi, rezervat dhe deklarimet që lejohen dhe zbatimin e Konventës për shitjen ndërkombëtare nëse të dy Shtetet përkatës kanë ligj të njëjtë ose të ngjashëm mbi objektin.

Pjesa e Parë Objekti dhe dispozita të përgjithshme A. Objekti

7. Nenet mbi objektin e zbatimit tregojnë se çfarë është brenda mbulimit të Konventës dhe çfarë mbetet jashtë saj. Dispozitat mbi përfshirjen janë më të rëndësishmet. Konventa zbatohet për kontratat mbi shitjen e mallrave ndërmjet palëve vendi i punës i të cilave është në Shtete të ndryshme dhe të dy ata Shtete janë Palë Kontraktuese ose rregullat e së drejtës private ndërkombëtare çojnë tek e drejta e një Shteti Kontraktues. Disa Shtete kanë shfrytëzuar autorizimin e Nenit 95 për të deklaruar që ata do të zbatonin Konventën vetëm në situatën e parë dhe jo në të dytën, Ndërsa Konventa po miratohet në një masë më të gjerë, rëndësia praktike e një deklarate të tillë do të zvogëlohet.

8. Dispozitat e fundit bëjnë dy kufizime shtesë mbi objektin territorial të zbatimit që do të jenë të rëndësishëm për pak Shtete. Njëra zbatohet vetëm nëse një Shtet është palë e një marrëveshjeje tjetër ndërkombëtare që përmban dispozita në lidhje me çështjet që rregullohen nga kjo Konventë; tjetra i lejon Shtetet që kanë ligj të njëjtë ose të ngjashëm të brendshëm për shitjet të deklarojnë që Konventa nuk zbatohet ndërmjet tyre.

9. Kontratat e shitjes dallohen nga kontratat për shërbimet në dy aspekte nga Neni 3. Një kontratë për furnizimin e mallrave që prodhohen ose krijohen konsiderohet të jetë një shitje, përveç kur pala që porosit mallrat merr përsipër të sigurojë një pjesë thelbësore të materialeve të nevojshme për prodhimin ose krijimin e tyre. Nëse pjesa më e madhe e detyrimeve të palës që bën furnizimin me mallra konsiston në dhënien e punës ose shërbimeve të tjera, Konventa nuk zbatohet.

10. Konventa përmban një listë të tipeve të shitjeve që përjashtohen nga Konventa, qoftë për shkak të qëllimit të shitjes (mallrat e blera për përdorim personal, familjar ose shtëpiak), natyrës së shitjes (shitje me ankand, me ekzekutim ose ndryshe ligjërisht) ose natyrës së mallrave (aksionet, pjesët, letrat me vlerë të investuara, instrumentet e negociueshme, paratë, anijet, mjetet e lundrimit, automjet amfib, avion, energji elektrike). Në shumë Shtete disa ose të gjitha këto shitje rregullohen nga rregullat e veçanta që reflektojnë natyrën e tyre të veçantë.

11. Shumë nene e bëjnë të qartë që lënda e Konventës është e kufizuar në hartimin e kontratës dhe të drejtat dhe detyrat e blerësit dhe shitësit që rrjedhin nga një kontratë e tillë. Veçanërisht, Konventa nuk trajton vlefshmërinë e kontratës, efektin që kontrata mund të ketë mbi pronësinë mbi mallrat e shitur ose përgjegjësinë e shitësit për vdekjen ose dëmtimin personal të shkaktuar nga mallrat një personi.

B. Autonomia e palëve 12. Parimi bazë i lirisë për lidhjen e kontratës në shijen ndërkombëtare të mallrave njihet nga dispozita që lejon palët të

përjashtojnë zbatimin e kësaj Konvente ose të devijojnë apo ndryshojnë efektin e çdo një prej dispozitave të saj. Përjashtimi ...(e palexueshme)...

C. Interpretimi i Konventës

169

13. Kjo Konventë për njësimin e së drejtës që rregullon shitjen ndërkombëtare të mallrave do të përmbushë më mirë qëllimin e saj nëse interpretohet në një mënyrë konsistente në të gjitha sistemet ligjore. Kujdes i madh iu kushtua përgatitjes së saj për ta bërë atë sa më të qartë dhe të thjeshtë për t’u kuptuar sa të jetë e mundur. Megjithatë, mosmarrëveshjet do të indin në lidhje me kuptimin dhe zbatimin e saj. Nëse kjo ndodh, të gjitha palët, duke përfshirë gjykatat e brendshme dhe gjykatat e arbitrazhit, duhet të marrin parasysh karakterin e saj ndërkombëtare dhe të nxisin uniformitetin në zbatimin e saj dhe respektimin e mirëbesimit në tregtinë ndërkombëtare. Veçanërisht, nëse një element në lidhje me një çështje të caktuar të rregulluar nga kjo Konventë nuk zgjidhet shprehimisht në të, çështja duhet të zgjidhet në pajtim me parimet e përgjithshme mbi të cilat bazohet Konventa. Vetëm në mungesë të këtyre parimeve çështja duhet të zgjidhet në pajtim me ligjin e zbatueshëm në bazë të rregullave të së drejtës private ndërkombëtare.

D. Interpretimi i Kontratave; zakonet 14. Konventa përmban dispozita mbi mënyrën në të cilën interpretohen deklarimet dhe sjellja e një pale në kontekstin e

hartimit të kontratës ose të zbatimit të saj. Zakonet për të cilat bihet dakord nga palët, praktikat që ato kanë vendosur ndërmjet tyre dhe zakonet e të cilave palët i dinin ose duhej t’i dinin dhe që janë gjerësisht të njohura, dhe respektohen rregullisht nga palët në kontratën e tipit të përfshirë në tregtinë e veçantë përkatëse mund të jenë të gjitha detyruese për palët në kontratën e shitjes.

E. Forma e kontratës

15. Konventa nuk ia nënshtron kontratën e shitjes një kërkese në lidhje me formën. Veçanërisht Neni 11 parashikon që

asnjë marrëveshje me shkrim nuk është e nevojshme për lidhjen e kontratës. Megjithatë, nëse kontrata është me shkrim dhe përmban një dispozitë që çdo modifikim ose prishje me marrëveshje të jetë me shkrim, Neni 29 parashikon që kontrata nuk mund të modifikohet ose prishet ndryshe me marrëveshje. I vetmi përjashtim është që një palë mund të përjashtohet nëpërmjet sjelljes së tij nga mbrojtja e një dispozite të tillë në masën që personi tjetër është mbështetur mbi atë sjellje.

16. Me qëllim që të përmbushë nevojat e atyre Shteteve legjislacioni i të cilëve kërkon që kontratat e shitjes të përfundohen ose evidentohen me shkrim, Neni 96 u jep të drejtë atyre Shteteve të deklarojnë që as Neni 11 dhe as përjashtimi i Nenit 29 nuk zbatohet nëse një palë në kontratë kë vendin e saj të punës në atë Shtet.

Pjesa e Dytë. Hartimi i Kontratës

17. Pjesa e Dytë e Konventës trajton një numër çështjesh që lindin gjatë hartimit të kontratës ndërmjet këmbimin të një oferte dhe një pranimi. Nëse hartimi i kontratës kryhet në këtë mënyrë, kontrata përfundohet nëse pranimi i ofertës hyn në fuqi. (mungon paragraf)

18. Konventa merr një pozicion të mesëm ndërmjet doktrinës së revokueshmërisë së ofertës deri në pranimin e saj dhe parevokueshmërisë së saj të përgjithshëm për një periudhë kohe. Rregulli i përgjithshëm është që oferta mund të revokohet. Megjithatë, revokimi duhet të arrijë personin që i drejtohet oferta para se ai të ketë nisur pranimin, Gjithsesi, një ofertë nuk mund të revokohet nëse ajo tregon se është e parevokueshme, që ajo mund ta bëjë nëpërmjet caktimit të një afati të prerë për pranim ose tjetër. Për më tepër, një ofertë nuk mund të revokohet nëse ka qenë e arsyeshme për personin që i drejtohet oferta të mbështetet mbi ofertë si të parevokueshme dhe ai ka vepruar në bazë të ofertës

19. Pranimi i një oferte mund të bëhet nëpërmjet një deklarimi ose sjellje tjetër të personit që i drejtohet oferta që tregon aprovim për ofertën që i komunikohet ofertuesit. Megjithatë, në disa raste pranimi mund të konsistojë në kryerjen e një veprimi, si dërgimi i mallrave ose pagesa e çmimit. Një veprim i tillë do të ishte normalisht i efektshëm si një pranim në momentin që është kryer veprimi.

20. Një problem i shpeshtë në hartimin e kontratës, ndoshta veçanërisht në lidhje me kontratat e shitjes së mallrave, rrjedh nga një përgjigje ndaj një oferte që synon të jetë një pranim por përmban terma shtesë ose të ndryshëm. Sipas Konventës, nëse termat shtesë ose të ndryshëm nuk ndryshojnë materialisht termat e ofertës, përgjigja përmban një pranim, përveç kur ofertuesi pa vonesa të panevojshme i kundërshton ato terma. Nëse ai nuk i kundërshton, termat e kontratës janë termat e ofertës me modifikimet që gjenden në pranim.

21. Nëse termat shtesë ose të ndryshëm nuk ndryshojnë materialisht termat e kontratës, përgjigja përbën një kundër-ofertë që nga ana e saj duhet të pranohet në mënyrë që të përfundohet një kontratë. Termat shtesë ose të ndryshme në lidhje me, ndërmjet të tjerash, çmimin, pagesën, cilësinë dhe sasinë e mallrave, vendin dhe kohën e furnizimit, masën e përgjegjësisë së një pale ndaj tjetrës ose zgjidhja e mosmarrëveshjeve konsiderohen të ndryshojnë termat e ofertës materialisht.

170

Pjesa e Tretë. Shitja e mallrave A. Detyrimet e shitësit

22. Detyrimet e përgjithshme të shitësit janë të dorëzojë mallrat, të dorëzojë çdo dokument që kanë të bëjnë me to dhe të

transferojë pronësinë mbi mallrat, siç kërkohet nga kontrata dhe kjo Konventë. Konventa përmban rregulla shtesë për tu zbatuar në mungesë të marrëveshjes kontraktuale, në lidhje me kur, ku dhe si shitësi duhet të përmbushë këto detyrime.

23. Konventa përmban një sërë rregullash që zbatojnë detyrimet e shitësit në lidhje me cilësinë e mallrave. Në përgjithësi, shitësi duhet të dorëzojë mallrat që kanë sasinë, cilësinë dhe përshkrimin e kërkuar nga kontrata dhe që gjenden ose janë paketuar në mënyrën e kërkuar nga kontrata. Një komplet rregullash të rëndësisë së veçantë në shitjet ndërkombëtare të mallrave përfshin detyrimin e shitësit për të dorëzuar mallra që janë të lira nga çdo pretendim ose e drejtë e një pale të tretë, duke përfshirë të drejtat e bazuara në pronësinë industriale dhe pronësi tjetër industriale.

24. Në lidhje më detyrimin e shitësit për cilësinë e mallrave, Konventa përmban dispozita mbi detyrimin e blerësit për të inspektuar mallrat. Ai duhet ...(mungon pjesë) ...

B. Detyrimet e blerësit

25. Në krahasim me detyrimet e shitësit, detyrimet e përgjithshme të blerësit janë më të përmbledhura dhe relativisht të thjeshta; ato janë të paguajë çmimin e mallrave dhe të pranojë furnizimin e tyre siç kërkohet nga kontrata dhe Konventa. Konventa përmban rregulla shtesë për t’u zbatuar në mungesë të marrëveshjes kontraktuale për mënyrën si caktohet çmimi dhe ku dhe kur blerësi duhet të përmbushë detyrimin të paguajë çmimin.

C. Mjetet e mbrojtjes ndaj shkeljes së kontratës 26. Mjetet e mbrojtjes së blerësit për shkeljen e kontratës nga shitësi janë parashikuar në lidhje me detyrimet e shitësit dhe

mjetet e mbrojtjes së shitësit janë parashikuar në lidhje me detyrimet e blerësit. Kjo e bën më të lehtë për të zbatuar dhe kuptuar Konventën.

27. Modeli i përgjithshëm i mjeteve të mbrojtjes është i njëjtë për të dy rastet. Nëse përmbushen të gjitha kushtet e kërkuara, pala e dëmtuar mund të kërkojë përmbushjen e detyrimeve të palës tjetër, të pretendojë zhdëmtim dhe të shfuqizojë kontratën.

28. Ndër kufizimet më të rëndësishëm mbi të drejtën e palës së dëmtuar për të pretenduar një mjet mbrojtës është koncepti i shkeljes thelbësore. Në mënyrë që një shkelje kontrate të jetë thelbësore, duhet të rezultojë në dëmtim të tillë për palën tjetër që ia bën thelbësisht të pamundur atij atë që ai mund të presë nga kontrata, përveç kur rezultati nuk ishte parashikuar nga pala që bën shkeljen dhe nuk mund të parashikohet nga një person i arsyeshëm i të njëjtit lloj në të njëjtat rrethana. Një blerës mund të kërkojë furnizimin me mallra zëvendësues vetëm nëse mallrat e sjellë nuk kanë qenë në pajtim me kontratën dhe mungesa e përputhshmërisë ka përbërë një shkelje thelbësore të kontratës. Ekzistenca e shkeljes thelbësore është një prej dy rrethanave që justifikon një deklarim të anulimit të kontratës nga pala e dëmtuar; rrethana tjetër është që, në rastin e mosfurnizimit me mallra nga shitësi ose mospagesa e çmimit ose mosmarrja në dorëzim e mallrave nga blerësi, pala që bën shkeljen nuk përmbush detyrimin në një periudhë kohe të arsyeshme të caktuar nga pala e dëmtuar.

29. Mjetet e tjera të mbrojtjes mund të kufizohen nga rrethana të veçanta. Për shembull, nëse mallrat nuk janë në pajtim me kontratën, blerësi mund t’i kërkojë shitësit të ndreqë mungesën e përputhshmërisë nëpërmjet riparimit, nëse kjo nuk është e paarsyeshme duke patur parasysh të gjitha rrethanat. Një palë nuk mund të rikuperojë dëmet që ai mund të kishte zvogëluar duke marrë masat e duhura. Një palë mund të përjashtohet nga pagesa e dëmeve në rastin e një pengese tej kontrollit të saj.

D. Kalimi i rrezikut

30. Duke caktuar momentin e saktë kur risku i humbjes ose dëmi tek mallrat kalon nga shitësi tek blerësi është i një rëndësie të madhe në kontratat për shitjen ndërkombëtare të mallrave. Palët mund t’a rregullojnë këtë çështje në kontratën e tyre nëpërmjet një dispozite të veçantë ose nëpërmjet përdorimit të një termi tregtar. Megjithatë, për rastin e shpeshtë kur kontrata nuk përmban një dispozitë të tillë, Konventa përmban një paketë të plotë rregullash.

31. Të dy rastet e veçanta të parashikuara nga Konventa ndodhin kur kontrata (mungon pjesë) ... mallrat që nuk janë të identifikuara, ato duhet të identifikohen sipas kontratës para se të konsiderohen të vendosura në dispozicion të blerësit dhe risku i humbjes së tyre mund të konsiderohet t’i ketë kaluar atij.

E. Pezullimi përmbushjes së detyrimit dhe shkelja e pritshme

32. Konventa përmban rregulla të veçanta për situatën në të cilën, para datës në të cilën bëhet i kërkueshëm përmbushja e detyrimit, bëhet e qartë që një prej palëve nuk do të përmbushë një pjesë thelbësore të detyrimeve të saj ose do të

171

kryejë një shkelje thelbësore të kontratës. Një dallim bëhet ndërmjet atyre çështjeve në të cilat pala tjetër mund të pezullojë përmbushjen e detyrimeve të saj sipas kontratës por kontrata vazhdon të ekzistojë në pritje të ngjarjeve të ardhshme dhe atyre çështjeve në të cilat ajo mund të deklarojë prishjen e kontratës.

F. Përjashtimi nga përgjegjësia për të paguar dëmet

33. Nëse një palë nuk përmbush një prej detyrimeve të saj për shkak të një pengese tej kontrollit të saj që normalisht nuk mund të pritej të merrej parasysh në momentin e përfundimit të kontratës dhe që ai nuk mund ta mënjanonte apo kapërcente, ai është i përjashtuar nga pagimi i dëmeve. Ky përjashtim mund të zbatohet edhe nëse pamundësia është për shkak të mosveprimit të një personi të tretë që ai e ka angazhuar për të përmbushur të gjithë ose një pjesë të kontratës. Megjithatë, ai i nënshtrohet çdo mjeti tjetër, duke përfshirë uljen e çmimit, nëse mallrat kanë qenë me defekt në një mënyrë të caktuar.

G. Ruajtja e mallrave 34. Konventa u cakton të dy palëve detyrimin për të ruajtur çdo mall në zotërim të tyre që i takon palës tjetër. Një detyrim i

tillë është e një rëndësie më të madhe në një shitje ndërkombëtare të mallrave ku pala tjetër është nga një vend i huaj dhe nuk mund të ketë agjentë në vendin ku gjenden mallrat. Në rrethana të caktuara, pala në zotërim të mallrave mund t’i shesë ato, ose mund t’i kërkohet që t’i shesë. Një palë që shet mallrat ka të drejtën të mbajë nga çmimi i shitjes një shumë të barabartë me shpenzimet e arsyeshme për ruajtjen e mallrave dhe shitjen e tyre dhe duhet t’i raportojë palës tjetër për shumën e mbetur.

Pjesa e Katërt. Klauzola të Fundit

35. Klauzolat e fundit përmbajnë dispozitat e zakonshme në lidhje me Sekretarin e Përgjithshëm si depozitues dhe parashikojnë që Konventa i nënshtrohet ratifikimit, pranimit ose aprovimit nga ato Shtete që e kanë nënshkruar atë më 30 shtator 1981, që është e hapur për aderim nga të gjithë Shtetet që nuk janë Shtete nënshkrues dhe që teksti është njëlloj i barasvlershëm në gjuhën arabe, kineze, angleze, frënge, ruse dhe spanjolle.

36. Konventa lejon një numër deklarimesh. Ato që kanë të bëjnë me objektin dhe kërkesën në lidhje me një kontratë me shkrim janë përmendur më sipër. Ka një deklaratë të veçantë për Shtetet që kanë sisteme të ndryshme ligjorë që rregullojnë kontratat e shitjes në pjesë të ndryshme të territorit të tyre. Së fundi, një Shtet mund të deklarojë që ai nuk do t’i nënshtrohet Pjesës II mbi hartimin e kontratës ose Pjesës III mbi të drejtat dhe detyrimet e blerësit dhe shitësit. Kjo deklaratë e fundit u përfshi si pjesë e vendimit për të kombinuar në një konventë lëndën e dy Konventave të Hagës të vitit 1964.

i Dr. Milorad TeÇi}, Spoljnotrgovinsko poslovanje, XII izmenjeno i dopunjeno

izdanje, Savremena administracija, Beograd, 1987, стр.460 iiНа пример, домашно претпријатие склучило договор со странски партнер за извоз на одредена стока, но не

е сигурно дали странскиот партнер уредно ќе му ја плати договорената цена. Тогаш од својот странски

партнер бара плаќањето да го изврши со испорака на стока за која домашното претпријатие е

заинтересирано, таа стока ја продава на домашниот пазар и така се обезбедува дека ќе го наплати своето

побарување по основ на стоката што ќе ја извезе. iii

Во улога на налогодавец може да се јави и НБМ iv Пошироко кај Staki} M., Me|unarodni transport i Çpedicija, Nau~na knjiga i ViÇa skola za ekonomiju i informatiku, Beograd, 1990 v Пошироко кај Grandov Zorka, Spoljnotrgovinsko poslovanje, Beogradska trgova~ka

omladina, Beograd, 2000 vi Пошироко кај Александар Николоски, Меѓународна шпедиција, Економски факултет Скопје, 2002, стр. 9-

22

172

vii

Ma|ari} Juraj, Me|unarodna Çpedicija, Sveu~iliÇte u Zagrebu, Fakultet

prometnih znanosti Zagreb, 1986, стр. 2-3 viii

Вељковиќ Д., Надворешнотрговски и девизен систем, авторизирани предавања, ФТУ-Охрид, 2000, стр.391

Edbn ligjerat

Documents

Transcript of Edbn ligjerat