artyści école de paris ze

zbi

orów

Muz

eum

Uni

wer

syte

ckie

go w

Tor

uniu

MUZEUM W GLIWICACH

Nazwą École de Paris (z fr. szko-ła paryska) posłużył się po raz pierwszy w 1925 r. krytyk sztu-ki, pisarz i malarz André Warnod, określając tak przebywających w Paryżu artystów obcokrajow-ców. Dziś pojęcie École de Paris, choć nie do końca zdefiniowane, zawęziło się i określa grupę arty-stów obcego pochodzenia, zwią-zanych z dzielnicą Montparnasse około lat 1905–1939, przyby-łych do Paryża w dużej mierze z Europy Środkowej. Większość z nich legitymowała się pocho-dzeniem żydowskim. Paryż – miasto akademii, salo-nów, marszandów i muzeów – był dla każdego artysty symbo-lem wolności, swobody i miej-scem niewyczerpanych inspira-cji. Obok prestiżowej École des Beaux-Arts, do której wstęp dla obcokrajowców był utrudnio-ny, dużą rolę odgrywały pry-watne szkoły, tzw. akademie, które przyjmowały studentów bez względu na wiek i płeć, bez formalności i za niezbyt wygó-rowaną opłatą, a zajęcia pro-wadzili często profesorowie z państwowych uczelni. Salon był traktowany przez twór-

arty

ści é

cole

de

par

is ze zbiorów Muzeum Uniwersyteckiego w Toruniu

Alicja Halicka, Autoportret, ok. 1910 r.na okładce: Mela Muter, Portret Sidonie-Gabrielle Colette, ok. 1913 r.

ców zagranicznych jako najbardziej pożądane miejsce pokazania się i pod-sumowania efektów wielomiesięcznej pracy. Bywało, że na salonie ponad dwa tysiące artystów wystawiało cztery – pięć tysięcy prac. Ten niezwy-kły spektakl przyciągał tłumy widzów, wśród których znajdowali się liczni nabywcy. Krytycy uważnie śledzili coroczne edycje salonów, a prasa za-mieszczała szczegółowe sprawozdania. Nagrody i medale były przez ar-tystów cenione, zarówno z powodów materialnych, jak i ze względu na prestiż. Bogate zbiory Luwru i innych muzeów pomagały studentom kon-frontować własny warsztat z techniką mistrzów. Pośrednikiem pomiędzy twórcą a klientem stał się marszand. Różnorodna klientela, jaka trafiała do galerii, powodowała urozmaicenie oferty, a co za tym idzie – nowe propozycje artystyczne, których poziom właśnie tu był poddawany wy-miernej ocenie. Marszand kierował się w swych wyborach wyłącznie kry-terium rynkowym, w którym nie było miejsca na fobie związane z naro-dowością czy pochodzeniem społecznym twórcy.Za początek tworzenia się École przyjmuje się przyjazd do Paryża w roku 1905 Julesa Pascina, który stał się animatorem życia towarzyskiego dziel-nicy Montparnasse, zamieszkanej przez najbiedniejszych nowo przy-byłych artystów. Symbolem dzielnicy stał się tzw. La Ruche (z fr. ul) –

ośmiokątny, trzypiętrowy budynek przykryty dachem w kształcie chiń-skiego kapelusza, zaprojektowany przez Gustave’a Eiffela. Po wysta-wie światowej w 1900 r. został roze-brany i w częściach przeniesiony na Pasaż Gdański (Passage de Dantzig). Dzięki staraniom rzeźbiarza Alfreda Bouchera (1850–1934) zamieniony został na pracownie dla artystów. Pracownie w La Ruche były praktycz-nie pozbawione komfortu, jednak ich niewątpliwą zaletą był niski czynsz i możliwość spokojnej pracy. Adres tego miejsca krążył wśród przyby-szów z Europy Wschodniej, podawa-ny z ust do ust, a w listach docierał do odległego Wilna czy Lwowa.Środowisko École de Paris nie two-rzyło zamkniętego kręgu ani nie było grupą artystyczną. Artyści byli ze sobą nieformalnie powiązani miej-scem zamieszkania, studiów, spo-tkań, wspólnymi wystawami i mar-szandami. Byli wśród nich reprezen-tanci różnych stylów: kubiści, eks-presjoniści, a także malarze, u któ-rych dopatrzymy się wpływu fowi-zmu. Łączyło ich odejście od akade-mizmu i otwartość na nowe prądy artystyczne. Inspirowali się twór-czością postimpresjonistów, zwłasz-cza Cézanne’a i van Gogha. W twór-czości malarzy, m.in. Zaka, Kislinga i Adlera, przeważał typ lirycznego, melancholijnego portretu oraz styli-zacja polegająca na przetwarzaniu i łączeniu rozmaitych konwencji arty-stycznych: malarstwa włoskiego quattrocenta z francuskim klasycyzmem, ekspresyjnej sztuki młodego Picassa, symbolicznych obrazów Puvisa de Chavanne’a i Maurice’a Denisa. Kwestią otwartą pozostaje nadal przyna-leżność do École de Paris wielu artystów, których biografia i twórczość nie są dobrze opracowane.Artyści pochodzący z Polski przyjaźnili się i inspirowali twórczością ma-larzy współczesnych, m.in. Soutina, Picassa i Modiglianiego. Ich zażyłość towarzyską dokumentują pozostawione portrety przyjaciół: Leopold

Leopold Gottlieb, Portret Julesa Pascina, ok. 1908–1910 r.

Zygmunt Dobrzycki (Dob), Portret kobiety (Kiki?), 1928 r.

Mela Muter, Portret Romana Kramsztyka, ok. 1921 r.

Eugeniusz Zak, Na barce, ok. 1910 r.

Gottlieb wykonał portret Pascinowi, Kramsztyk uwiecznił Gottlieba, Zaka i Kislinga. Mela Muter sportretowała m.in. Kramsztyka, Riverę i rzeźbiarkę Chanę Orloff (w zbiorach Muzeum Uniwersyteckiego), Alicja Halicka namalowała marszanda Zborowskiego (w zbiorach Muzeum Uniwersyteckiego) – odkrywcę Amadea Modiglianiego, zaś Bolesław Nawrocki uwiecznił Melę Muter.

Mit cyganerii artystycznej, jaki otaczał przedstawicieli Szkoły paryskiej, spowodował, że stali się oni bohaterami wielu powieści i filmów. Z czasami École nierozerwalnie kojarzą się też piękne kobiety skandalist-ki: Kiki – królowa Montparnasse’u, modelka i aktorka kabaretowa czy Colette – pisarka i aktorka, autorka cyklu obyczajowego o Klaudynie.Krach na Wall Street w 1929 r. wyznacza początek końca prosperity Szkoły paryskiej. Po dojściu Hitlera do władzy wielu krytyków we Francji opowiedziało się przeciwko obecności twórców pochodzenia żydowskie-go na rynku sztuki. Wybuch II wojny światowej zakończył istnienie śro-dowiska École de Paris, którego tylko nieliczni przedstawiciele pozostali w Paryżu.Kolekcja prac artystów Szkoły paryskiej w zbiorach Muzeum Uniwersyteckiego w Toruniu, zgromadzona w ciągu zaledwie sześciu ostatnich lat, należy do największych w kraju. Stanowi część blisko dzie-sięciotysięcznego zespołu muzealiów, wśród których najobszerniejszy jest zbiór prac artystów polskich działających na emigracji.

Sławomir Majoch

Spis prac prezentowanych na wystawie:

Jankiel Adler Akt siedzący, przed 1939 r., piórko i akwarela na papierze

Henryk Berlewi Dziewczyna, 1921 r., ołówek na papierze

Zygmunt Dobrzycki (Dob) Portret kobiety (Kiki?), 1928 r., ołówek, pastel

Mosh Fishzon Przy barze, olej na płótnie

Leopold Gottlieb Portret Julesa Pascina, ok. 1908–1910 r., olej na płótniePostać leżąca na schodach, 1904 r., litografia barwna

Gustaw Gwozdecki Ostatnie śniegi, ok. 1905 r., olej na płótnie

Alicja Halicka Martwa natura ze skrzypcami, 1915–1916 r., gwasz na papierzeAutoportret, ok. 1910 r., olej na płótnie

Joseph Hecht Słońce (Afryka), akwaforta, papier

Władysław Jahl Łowiący ryby nad rzeką, 1936 r., olej na płótnieManifestacja, 1936 r., olej na tekturze

Mojżesz Kisling Portret kobiety, lata 20. XX w., akwaforta, papier

Roman Kramsztyk Portret profilowy dziewczyny, ok. 1921 r., sangwina na papierze

Louis Lilie Kąpiące się, ok. 1936 r., olej na płótnie

Louis Marcoussis (wł. Ludwik Kazimierz Markus) Mandolina i butelka do wina, 1925 r., litografia kolorowaPortret tancerza Serge Lifar’a, ok. 1930 r., litografia, papier

Jerzy Merkel Matka z dzieckiem, lata 20. XX w., litografia, papier Dwie kobiety, lata 20. XX w., litografia, papier

Bolesław Nawrocki, Portret Meli Muter, 1903 r.,

Simon Mondrian (wł. Szymon Mondszajn) Toaleta młodej panny, ok. 1929 r., czarna kredka i sepia na papierze

Mela Muter (wł. Maria Melania Muttermilchowa z Klingslandów) Szkic głowy kobiecej, ok. 1913 r., olej na płótnie Tossa de Mar – Costa Brava, ok. 1927 r., akwarela na papierzeDrzewa oliwne, akwarela i gwasz na kar toniePejzaż z kwitnącymi drzewami, verso: Szkic sadu, 1921–1924 r., akwarela na kar tonie Nad rzeką, verso: Cztery łodzie, ok. 1927 r., akwarela i tusz na kar tonie Sosny w Bretanii, ok. 1905 r., akwafortaPara staruszków z Bretanii (Zmęczeni Życiem), ok. 1905 r., akwaforta Portret Romana Kramsztyka, ok. 1921 r., tusz na papierzeSzkicownik z portretami Diego Rivery, tusz, akwarela i ołówek na papierze Portret Simonie-Gabrielle Colette, ok. 1913 r., tusz na papierze

Bolesław Nawrocki Portret Meli Muter, 1903 r., olej na płótnie

Irène Reno (wł. Irena Regina Hassenberg) Tosso, 1935 r., piórko na papierzeTorre del Mar, 1935 r., piórko na papierzePianto di Lemena, 1934 r., piórko na papierze

Dawid Seifer t Kobieta z dzieckiem, 1925 r., drzeworyt na bibuleKobieta z kwiatami, 1925 r., drzeworyt na bibuleMartwa natura z dzbankami, 1925 r., drzeworyt na bibuleMłodość i starość, 1925 r., drzeworyt na bibule

Marceli Słodki Katedra Notre Dame, 1925 r., akwaforta, papier

Jan Wacław Zawadowski (zw. Zawado) Pejzaż, akwarela na papierzePejzaż prowansalski z postacią, piórko na papierze

Eugeniusz Zak Na barce, ok. 1910 r., olej na tekturze

Jakub Zucker Głowa chłopca, sangwina na papierze

Publikacja towarzyszy wystawie Artyści École de Paris prezentowanej w Muzeum w Gliwicach

w dniach 29 maja – 31 lipca 2011 r.Prezentowane na wystawie prace pochodzą ze zbiorów

Muzeum Uniwersyteckiego w ToruniuKurator wystawy: Sławomir Majoch

Współpraca: dr Dagmara WójcikProjekt graficzny: Marcin Gołaszewski

Muzeum w Gliwicach Dyrektor: Grzegorz Krawczyk

www.muzeum.gliwice.plnakład: 300 egz.

ISBN 978-83-89856-35-7

Mela Muter, Portret Diego Rivery, (fragment szkicownika)

partner: Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu

Louis Marcoussis, Portret tancerza Serge Lifar’a, ok. 1930 r.