E Drejta Nderkombetare Private Pjesa 1 Dhe 2 PDF

8/20/2019 E Drejta Nderkombetare Private Pjesa 1 Dhe 2 PDF

1/55

E drejta Ndërkombëtare Private ± Viti III

Nocioni i së drejtës ndërkombëtare private

E drejta ndërkombëtare private është degë e së drejtës së një sistemi juridik të shtetitu siç janë edhe degët tjera të së drejtës shembull : e drejta familjare , e drejta pen e drejta civile , e drejta administrative , e drejta ekonomike , e drejta e punës etj. Pra kjo e drejtë rregullon një lëmi të caktuar të marrëdhënieve shoqërore që nuk rregullimit juridik të asnjë dege tjetër të së drejtës. E drejta ndërkombëtare private drejtës e sistemit juridik të një shteti konkret përfaqëson tërësinë e normave juridiketë cilave rregullon marrëdhëniet juridike private ku paraqitet (është i pranishëm) elemi huaj juridiko-privat. Emërtimi i të drejtës ndërkombëtare private

Lidhur me këtë lëndë ekzistojnë dy emërtime të cilat janë pranuar në doktrinën juridikeejta ndërkombëtare private Konflikti i ligjeve ( Anglo-sakson ± Conflict of Laws) Lidur me emërtimin ª E drejta ndërkombëtare private ª mbi sundon qëndrimi se ky emërtim nukuat .Përkatësisht ajo nuk është ndërkombëtare ngase siç theksuam më lart ajo është degndshme. Marrëdhëniet që i rregullon nuk janë marrëdhënie ndërkombëtare por përmbajnë nëdërkombëtar , ngase permes elementeve te marredhenies (subjektit , objektit apo te drejtave dhe te detyrimeve) jane te lidhura edhe me sovranitetin e shtetit tjeter ( te huaj ose te me teper shteteve tjera).Gjithashtu e drejta nderkombetare nuk eshte as private. Nuk ka dyshim se termi ( nocioni) private e ka prejardhjen ng

a koha e kapitalizmit liberal ku e drejta eshte ndare ne te drejten publike dheprivate. Arsyeja e vetme per perdorimin e termit marredhenie juridiko-private (juridiko ± civile) ne kushtet e sotme konsiston ne shkaqet praktike , ngase nuk ekziston emertim me adekuat i perbashket per te drejten civile , familjare , ekonomike dhe te drejten e punes.Per shkaqe dhe arsye te njejta eshte ruajtur fjala private edhe tek i emertimi i lendes sone. Objekti i te drejtes nderkombetare private

Objekt i se drejtes nderkombetare private jane : a) b) c) d) Marredheniet juridike private ( me element te huaj) Normat juridike qe i rregullon keto marredhenie me element te huaj Kolizioni i ligjeve Kolizioni i juridiksioneve

a) Te Marredheniet juridiko-private duhet te kemi parasysh faktin se marredhenie

t e cekura me lart e perbejne objektin e se drejtes nderkombetare private vetemne qofte se ne vete e permbajne elementin e huaj qofte ne subjekt , objekt apo ne te drejta dhe detyrime , ne te dy nga keto elemente apo ne te gjitha elementet. b) Mosmarreveshjet jane me te medha kur si objekt i kesaj dege te se drejtes trajtohen ato norma qe i rregullojne marredheniet juridiko-private qe permbajne ne vete element te huaj. Keto jane normat e te

1


2/55

drejtes procedurale , te drejtes materiale civile , te drejtes se punes , te drejtes ekonomike si dhe te drejtes administrative. c) Duhet te theksojme se ekziston vetem nje lemi qe pranohet nga te gjithe se eshte e teresi e te drejes nderkombetare private ne fakt , behet fjale konfliktin e ligjeve qe ngerthen ne vete normat e kolizionit te cilat percaktojne te drejten kompetente materiale (substanciale) per rregullimin e marredhenieve qe permes elementit te huaj lidhen me meteper sovranitete dhe per rregullimin e te cilave jane te interesuara dy ose meteper shtete. d) Objekt i DNP shpesh here konsiderohen edhe normat e konfliktitte juridiksioneve , perkatesisht dispozitat qe i rregullojne marredheniet juridiko-procedurale me element te huaj , parasegjithash dispozitat per kompetencen nderkombetare dhe per njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve te huaja per kundrejt qendrimit se keto dispozita e perbejne objektin e nje disipline te veqant te drejten nderkombetare procedurale civile. Paraqitja dhe zhvillimi i DNP

Si të gjitha degët tjera të së drejtës edhe DNP është lidhur me levizjet shoqerore dhe ke. DNP kerkon qe te studiohet ne te gjitha periudhat dhe formacionet e zhvillimit ekonomiko-shoqeror qe te kuptohet zhvillimi i saj. Paraqitja intenzive dhe masovike e marredhenieve te llojllojshme juridike private me element te huaj dhe pamundesia qe ato marredhenie te rregullohen me deget ekzistuese te se drejtes imponuan nevojen qe te krijohen normat dhe dega e se drejtes qe do ti dallonte ato marredhenie te cilat jane te lidhura njekohesisht me sovranitet te shteteve tendryshme. Zanafilla e DNP ne Rome

Njelloj sikurse te te drejtat civile te huajve , burimet e shkruara te se drejte

s romake na bejne me dije se ato kane permbajtur norma qe mund te konsiderohen si nje lloj i normave te konfliktit te ligjeve por megjithate ende nuk mund te konsiderohet se jane norma te se drejtes nderkombetare private. Edhe pse e drejtaromake nuk ka permbajtur norma te kolizionit ne kuptimin klasik megjithate disaraporte juridike te te huajve qe jane krijuar sipas statutit te tij personal (lex origo) jane pranuar (njohur) edhe ne territorin e Romes. Padyshim superioriteti ekonomik i shtetit romak ka ndikuar edhe ne superioritetin e jurdiksionit dhete drejtes romake. Zhvillimi i DNP ne Greqi E drejta e huaj nuk eshte zbatuar ne Greqi. Gjykatat e kane zbatuar te drejten e vet ± Lex Fori. Por ka pasur raste kur e drejta ( e drejta e polisit tjeter) eshte marre parasysh , keshtu per shembull , ne nje konflikt rreth hartimit te testamentit , thekson se do te arrihej rezultati i njejte sikur te zbatohej e drejta e venbanimit ku ka jetuar testatoridhe e ka hartuar ashtu edhe sipas te drejtes nacionale (trashegimlenesit) e gjit

hashtu edhe sipas te se drejtes se te paditurit te trashegimtareve ligjor ( ky eshte rast ne te cilin thuhet se duhet te behet zbatimi i te drejtes se huaj).Gjithashtu ne marredheniet tregtare me Egjiptin , ne kontrata u percaktua ne rast kontesti , kompetente per zgjidhjen e tij ishte shteti ne gjuhen e te cilit ishte shkruar kontrata. Parimi i Personaliteti

2


3/55

Pas pushtimit te Romes nga fiset barbare pushteti qendror ka qene tejet i dobette mund ta zbatoje sistemin unik juridik ne tere territorin per te gjithe pjesetaret e shtetit , aq me pak ka qene ne gjendje qe zgjidh problemet e konfliktit te llojeve. Per kete arsye si parim kryesor per zgjidhjen e kolizionit te ligjeve eshte dashur te merret parimi i personalitetit e jo lidhja territoriale. Gjatepercaktimit te se drejtes kompetente. Çdo individ marredheniet juridiko-civile doti rregulloje sipas te drejtes personale pra sipas te drejtes se fisit te ciliti takon , pa marre parasysh se ku eshte krijuar marredhenia konkrete. Parimi i Territorialitetit Me dobesimin e lidhjeve fiserore dhe lidhjeve te gjakut , parimi i personalitetit gradualisht fillon te zbehet dhe ne vend te tij paraqitet nje lidhje tjeter shume me e theksuar ajo per token (territorin) dhe si e tille lidhja per token ka qene kriteri i vetem dhe pozita juridike e njerezve varej nga kjo lidhje. Ne vend te parimit te personalitetit mbisundon parimi i territorialitetit. Ne teresi i formesuar parimi i territorialitetit ka nenkuptuar qe te gjitha raportet juridike te krijuara ne territorin e feudalit do te vleresohen sipaste se drejtes qe zbatohet pavaresisht prejardhjes gjykata ne zgjidhjen e rasteve zbatonte te drejten e vendit (Lex Fori). Teoria e Statuteve Me teorine e statuteve nenkuptonte koncepcionet e perfaqesuesve te shkolles se statuteve lidhur mezgjidhjen e problematikes se kolizionit te statuteve ose te kytymeve midis qyteteve apo provincave qe jane gjendur ne kuader te nje sovraniteti te nje shteti. Qytetet Italiane me traktatin e Konstances te vitit 1183 kane fituar autonomi tegjere deri ne ate mase saqe jane konsideruar sovrane , keshtu kane filluar te miratojne te drejën e vet (partikulare). Ne qofte se statutet qe jane miratuar nga qytetet kane parapare zgjidhje juridike qe kane ndryshuar nga zgjidhjet e parapar

a sipas te drejtes romake , atehere statutet e kane deroguar te drejten romake sipas parimit ªLex Posterior derogat legi priori ª keshtu qe eshte mundesuar te shtrohet çeshtja e kolizionit te ligjeve.

Shkolla Italiane e Statuteve Padyshim se ka luajtur rol te rendesishem ne te drejten nderkombetare private. Shume parime te kesaj shkolle gjejne ende zbatim nete drejten pozitive.Ato fillimisht i zgjodhi doktrina juridike e me pas praktika gjyqesore. Kolizioni i ligjeve (statuteve) doktrina i ka zgjidhur duke i studiuar dhe glosuar tekstet e caktuara te se drejtes romake. Gjate percaktimit te rregullave ( te se drejtes kompetente) per rregullimin e marredhenieve konkrete juridike midis qyteteve perkatesisht raporteve juridike me element interlokal , ata u ben glosator dhe postglosatore dhe duhet ti zgjedhin keto dilema : Sipas se cilave kritere duhej percaktuar marredhenia konkrete juridiko-civile me element i

nterlokal qe eshte lidhur juridikisht edhe me qytetin tjeter , dhe ne baze te cilave kritere duhej te percaktohej aplikimi i te drejtes (statutit) te qytetit te vendit apo te drejtes se qytetit te huaj , ose drejtes romake si e drejte e pergjithshme. BARTOLUSI beri ndarjen e statuteve reale dhe personale. Statutet reale do te aplikohen ndaj te gjitheve ne territorin jane miratuar por nuk do te aplikohen jashte atij territori , kurse statutet personale do te aplikohen vetem ndaj atyre personave qe jane banore te sovranitetit qe e kane te miratuar statutin dhe ndaj atyre personave do te aplikohet edhe atehere kur ata persona gjenden jashte kufirit te shtetit . Shkolla Franceze e Statuteve

3


4/55

Per dallim nga shkolla italiane ajo franceze nuk konsideronte se e drejta romake eshte e drejte e pergjithshme. Çasja e tyre ndaj problematikes se kolizionit interlokal te ligjeve kerkonkte kombinimin e parimit territorial dhe personal. DYMYLENI ± mendimtar i shquar i shkolles franceze do te mbahet mend per dy risi qe i ka parapare per zgjidhjen e konfliktit interlokal te Kytymeve : - E para ka te bej mbi autonomine e vullnetit te paleve - Risi e dyte ka te beje me formen e puneve juridike ku thekson se rregulla juridike ªlocus regit actumº duhet te kete karakter fakultativ e jo detyrues ngase vetem ne ate rast lehtesohet qarkullimi midis provincave. DARZHANTRE ± angazhohet per aplikimin dhe ruajtjen e parimit territorial , me tej angazhohet ta argumentoj kete dhe i ndane statutet ne : - Statuta Realia (reale) - jane statute qe iu dedikohen paluajtshmerive (de rebus) - StatutaPersonalia ( Personale) - jane vetem ato qe u dedikohen individeve , perkatesisht ato qe kane te bejne me te drejtat personale ku perfshihen te drejtat mbi sendet e luajtshme. Ato percaktojne statusin e individit , zotesine juridike , veprimit jane eksterritoriale , e percjellin me kohen ate edhe jashte. - Statutet e Perziera (Statuta Mixta) ± njekohesisht u dedikohen edhe sendeve edhe individeve (p.sh : Fitimi i pronesise mbi sendet e luajtshme). GIJ KOKIJ ± shquhet per metodene tij teresisht te ndryshme per zgjidhjen e kolizionit te ligjeve. Ai thekson se duhet te merret ne konsiderate vullneti dhe qellimi i drejtes qe i ka miratuarKytymet. Dhe me ate rast duhet hulumtar se Kytymi a eshte aprovuar ne emer publik apo privat. Shkolla Holandezo ± Flamane Konsiderohet se DNP moderne (bashkekohore) lindi ne Holande eshte hera e pare ku paraqitet çeshtja e kolizionit te ligjeve ne kontekst supranacional. Ndikim te madhe ne zhvillimin e ideve ketu pati Darzhante i cili aplikimin e gjen te parimi territorial. - Ulrich Huber - ka konside

ruar se parimet per zgjidhjen e kolizionit te ligjeve , perkatesisht per percaktimin e te drejtes kompetente te krijohen ª Me pelqimin e heshtur te popullitº. Ata theksojne se duhet te ekzistojne parime universale per zgjidhjen e kolizionit qofte interlokal ashtu edhe internacional. Parimet universale per zgjidhjen e kolezionit te ligjeve ne nivel nderkombetar i gjeten ne te drejten nderkombetare publike. Shkolla Holandeze Flamane ne menyre te veqante thekson sovranitetin e shtetit ne territorin e vet (Johanes Voet). Ulrich Huber ka parapare tre parime kryesore te quajtura ª AKSIOMAº ± (AXIOMATA) : a) Ligjet e çdo shteti aplikohen brenda kufijve te tij dhe i obligojne gjithe banoret e tij por nuk aplikohej jashte kufijeve shteterore. b) Banoret te shtetit jane te gjithe personat qe gjenden brenda kufijeve te tij , marre parasysh se aty ndodhen perkohesisht apo pergjithmone. c) Qeverite e shteteve nga miresjellja mundesojne qe e drejta e nje shteti e cila brenda kufijeve te tij ka krijuar efekte juridike , ta ruaj kete efekt çdokund , ne

qofte se nuk eshte e demshme per qeverite e tjera ose qytetaret e tij. Burimet e DNP-së Pasi qe DNP eshte dege e sistemit juridik e nje shteti konkret e cila i rregullon marredheniet juridiko-private me element e huaj. Andaj edhe burimet e saj ne aspektin formal juridik jane te dy llojshme :

4


5/55

-

Nacionale Nderkombetare

Burimet Nacionale te DNP-së Dispozitat e DNP nuk jane te sistemuara ne nje ligj te veqant. Varesisht se ku mund ti gjejme dispozitat e kesaj natyre , shtetet mund ti klasifikojme ne dy grupe : - Shtetet qe kane miratuar ligje te veqanta per te DNP-ne , perkatesisht normat me anen e te cilave rregullohen marredheniet juridiko ± private me element te huaj jane te perfshira ne ligje te veqanta. - Shtetet te cilat normat per rregullimin e marredhenieve juridiko-private me element tehuaj jane te perfshira ne kodet e ndryshme civile , si zakonisht ne pjesen hyrese te tyre. - Ne SHBA rregullimi i marredhenieve juridiko-civile me element te huaj eshte ne kompetence te shteteve anetare. Burim me i rendesishem per rregullimin e ketyre marredhenieve jane precedentet gjyqesor, apo rastet ku ato jane te rregulluara me dispozita federative apo konventave nderkombetare. - Ne Angli burimet kryesore te se DNP-se jane : Ligjet , vendimet gjyqesore dhe Doktrina. Burimet ndërkombëtare të së DNP Burimet nderkombetare te se DNP jane : - Konventat nderkombeare - Traktatet nderkombetare Pse konventat nderkombetare jane burim i DNP-se Konventat jane akte juridike me anen e te cilave shtetet , me marreveshje marrin te drejta dhe detyrimore reciproke per rregullimin e marredhenieve ne mes tyre. Konventat e nenshkruara dhe te ratifikuara krijojne te drejta dhe detyrime , si rregull vlen ndaj paleve nenshkruese (Inter Partes) kurse ne mes shteteve te treta nuk krijon as te drejta dhe detyrime (ies iner alios acta). Megjithate , konventat qe rregullojne marredheniet juridikoprivate me element te huaj nga lemi i t

regtise , çeshtjet konsullore lidhur me te drejtat civile te te huajve mund te veprojne edhe ndaj shtetit te trete ne qofte eshte stipuluar klauzola e privilegjeve me te medha. Zakonet nderkombetare - Burime te DNP-se Ne te DNP , zakoneve nderkombetare nuk u njihet karakteri imperativ (detyrues). Ato aplikohen si burim te se drejtes per rregullimin e nje marredhenie konkrete juridiko-private me element te huaj , vetem ne qofte se shteti i pranon ne menyre shprehimore , ne qofte se zakonet udhezojne ne zbatimin e tyre (zakoneve). Si burime konkrete per rregullimin e marredhenieve te caktuara ose ne qofte se gjykatat praktikisht i aplikojne dhe ua pranojne cilesine e burimit. Karakteristike per zakonin ne DNP eshte roli i saj me i vogel , papercaktueshmeria (jo preciziteti) dhe subsidiariteti. - Papercaktueshmeria e tyre shfaqet si rezultat i interpretimit te ndryshem tezakonit nderkombetar prej shtetit ne shtet - Aplikohet ne nje shtet si burim i te drejtes vetem ne rastet kur nuk ekzistojne as burime nacione e as traktate nde

rkombetare. Kierarkia e burimeve te DNP-se Shfaqja e kolizionit te kierarkise se burimeve te se DNP-se eshte e mundshme per dy arsye : nga njera ane shtrohet qeshtja e kierarkise se burimeve midis traktateve nderkombetare dhe burimeve te ndryshme te brendshme (nacionale) te se drejtes nderkombetare private qe rregullojne qeshtje te njejta juridiko-private me element nderkombetar.

5


6/55

Raporti midis konventave nderkombetare dhe burimeve nacionale Ne rast se qeshtja e njejte rregullohet edhe me konvente nderkombetare por edhe me burimet nacionale atehere eshte rregull i DNP-se qe te aplikohet konventa nderkombetare. Per dy arsye : - Konventa nderkombetare si zakonisht ratifikohet nga Parlamenti dhe me pas hyrje ne fuqi shnderrohet ne Lex Specialis dhe sipas Maximes Romake ka perparesi. - Aplikimi i tyre eshte i detyrueshem edhe pershkak te respektimit te parimit. Gjithashtu konventa e Vienes 1969 per te drejtat e traktateve ne nenin 27parasheh qe ªNje shtet nuk mund te thirret ne dispozitat e te drejtes se brendshme e qe te arsyetoje mos permbushjen e konventes. Eshte parim universal qe te iu ipet perparesi konventave bilaterale ne raport me burimet nacionale. Problem paraqet aplikimi i kontratave multilaterale sidomos : kur shtetet kontraktuese kaneratifikuar dy ose me teper konventa multilaterale te cilat ne menyra te ndryshme e rregullojne te njejten materie juridiko-private me element te huaj - Kur shteti kontraktues ka ratifikuar dy ose me teper tekste te reviduara te nje konvente te njejte multilaterale. Pra ne rastet e kolizionit midis konventes nderkombetare dhe ligjit perparesi iu ipet konventes nderkombetare ne qoftese krijohet kolizioni midis konventave nderkombetare perparesi i ipet konventave dypaleshe.Kurse kolizioni midis me teper konventave te nivelit te njejte zgjidhet , pra sipas parimit Lex posterior derogat legi priori , por me kusht ne qofte se konventa e mevoneshme nuk parasheh ndryshe. Zbrasetirat juridike ne te DNP Ne rastet kur zgjidhjet nuk mund te gjenden ne konventa e as ne burime nacionale shtrohet qeshtja e zbrastirave juridike. Kete materie e rregullon ligji per zgjidhjen e kolizionit , ligjeve me dispozitat e shtetve tjera ne marredhenie te caktuara i cili nenenin 2 parasheh ª Ne qofte se ne ate ligj nuk ka dispozita per te , kompetente pe

r rregullimin e marredhenieve te para ne nenin 1 alineja 1 te ketij ligji (per dispozita per percaktimin e drejtes kompetente per marredheniet statusore , familjae dhe pasurore me element te huaj) , atehere aplikohen dispozita dhe parimet e ketij. Parimet e sistemit juridik RM-se dhe parimet e te drejtes nderkombetareprivate. Sipas interpretimit te ngushte aplikimi i parimeve duhet te behet sipas renditjes te permendur ne ligj. Sipas interpretimit te gjere aplikimi i parimeve mund te behet ne menyre alternative. Kodifikimi i DNP Nënkupton tubimin dhe sistematizimin e dispozitave me karakter ndërkombëtare juridiko-privat nga burimet e ndryshme në një tërësi (ligje ose traktat nderkombetare), qe e bene ligjdhenesi i nje shtei ose konferenca nderkombetare diplomatike ne baze te parimeve te caktuara. Dallojme kodifikimin e brendshem (intern) dhe kodifikimi nderkombetare (internacional). Kodifikimi i DNP ne planin nacional Kodifikimi i dispozitave te DNP ne shtetet konkrete fillon ne shek.XIX. Ne fillim perfshihen normat konkrete ne pjesen h

yrese te kodeve civile, te cilat rregullojne marredheniet juridiko-private me element te huaj. Ndërsa pas luftes se dyte boterore disa shtete miratojne ligje te veqanta me anen e te cilave i rregullonin marredheniet e reja qe u krijuan gjatebashkepunimit te shteteve lidhur me krijimin e marredhenive juridiko-private meelement te huaj.

6


7/55

Kodifikimi i DNP ne planin nderkombetare Konferencat e para per kodifikimin e DNP jane mbajtur nga fundi i shek.XIX. Karakteristikat e ketyre kodifikimeve jane: karakteri regjional, konventat i kane nenshkruar nje numer i vogel i shtetevesi dhe tendencat e universalitetit te kodifikuar. Pas L.II-te boterore, rendesite veqante qeshtjes se kodifikimit i kushtohet nga OKB dhe Konferenca e Hages. Metodat e kodifikimit nderkombetare DNP Kodifikimi dhe unifikimi i DNP behet ne dy menyra: a) duke unifikuar normat e kolizionit b) duke unifikuar normat substanciale (materiale). - a) Metoda e unifikimit të normave te kolizionit eshte metodee kodifikimit e cila aplikohet nga ana e shteteve gjate nxjerrjes se ligjeve kune planin nderkombetare e aplikon K.Hages. Marredheniet ne fjale rregullohen nemenyre indirekte ( te terthorte), duke miratuar dispozitat juridike te asaje natyre te cilat percaktojne secila e drejt do te aplikohet per rregullimin e marredhenies juridiko-private me element te huaj. -b) Unifikimi i normave substanciale (materiale) eshte metode e kodifikimit sipase se cilës ne menyre te drejtperdrejt (direket), unifikohen dispozitata juridike me ane te te cilave rregullohen marredheniet juridikoprivate me element te huaj si ne deget tjera te se drejtes. Meane te kesaj metode behet unifikimi i dispozitave juridike materiale te shteteve konkrete ne planin nderkombetare. Qendrimet e ndryshme lidhur me vendin e DNP ne sistemin juridik konkret a) Sipas qendrimit te pare DNP eshte dege e te drejtes nderkombetare te pergjithshme, te cilen e perbejne DNP dhe DN Publike. b) DNPeshte pjes e se drejtes civile te sistemit juridik te shteteve konkrete. c) DNPeshte dege e pavarur e se drejtes ne sistem juridik te qdo shteti. Pikëpamja sipas te ciles DNP eshte pjes e te drejtes nderkombetare Ky eshte qendrimi universalist-internacionalist sipas ketij qendrimi e DNPublike i rregullon marredheniet ne

mes shteteve sovrane si subjekt politik ndersa DNP i rregullon ato pavarsishteqe kan te bejne me kompetencen ligjislative, gjyqesore lidhur me rregullimin e marredhenive juridiko-private ne mes te personave te caktuar qe kane shtetesi teshteteve te ndryshme. Arsyetimi i dyte ka te beje me kompetencen e organeve te cilat i rregullojne keto marredhenie ne DNPublike, kjo behet permes perfaqesive diplomatike dhe konsulore ndersa, ne DNP permes organeve gjyqesore. Arsyetimi i trete ka te beje me faktet se ne te DNP dhe DNPublike, burimet e perbashketa, perkatesisht konventat nderkombetare (bilaterale dhe multilaterale) dhe zakonet nderkombetare jane burime juridike te perbashket,

Pikepamjet sipas te cilave DNP eshte pjese e te drejtes civile Ky eshte qendrimi (mendimi) territorialist. Ky qendrim arsyetohet me objektin e njejte qe kane, pra marredheniet juridiko-private, vetem se DNP i rregullon ato marredhenie te ci

lat permbajne element te huaj. Autoret mendimin se DNP shfrytezon burimet e njejta me DNPublike, nuk e pranojne si kriter per caktimin e vendit te kesaje dege te se drejtes. Gjithashtu ata thekesojne se normat e te DNP te shtetit konkret eshte pjes perberese e konstituteve dhe normes adekuate civile te ati shteti.

7


8/55

Pikepamjet sipas te cilave DNP eshte dege e pavarur e sistemit juridik konkret.Mbi sundon qendrimi sipas te cilit DNP eshte e pavarur e se drejtes te qdo sistemi juridik te shteteve konkrete dhe pavaresisht nga sferat fqinjesore (afersia). Ne te drejten civile dhe DNPubile dallohet nga ato, pra nuk ekziston DNP unikeper te gjitha shtetet, por ekzistojne te drejta nderkombetare private sa shtetedhe sisteme juridike ka ne bote. Argumentet per keto pikepamje jane : a) Specifika e objektit (marredheniet juridiko-civile te cialt jane te lidhura me sovranitete te shteteve te ndryshme) b) Karakteri i dy llojshem i burimeve ± (burimet e brendshme nacionale, dhe burime nderkombetare internacionale) c) Specifika e sanksionit. Elemente e pergjithshme te formesimit te normes se DNP Elementet e pergjithshme te formesimit te normes se DNP jane: a) Elementi i huaj juridiko-privat b) Faktet e identifikimit c) Faktet vendimtare (pikat e lidhjes) d) Shmangiet nga norma kompetente te DNP respektivisht nga faktet vendimtare. Elementi i huaj juridiko-privat Elementi i huaj ne nje marredhenie konkrete jurdiko-private eshtenje fakt dhe njerrethane faktike e cila marredhenie konkrete juridike te formesuar e lidh me sovranitetin e shtetit te vendit dhe te huaj per rregullimin e kesaj marredhenie ( qe ngerthen ne vete elementin e huaj), jane te interesuara te pakten dy shtete secili ne baze te sovranietit te vet (qofte sovran personal apo territorial). Fakti ose rrethana faktike qe e quajme element i huaj mund te jetei shfaqur ne subjekt , objekt , te drejta dhe detyrime. Format themelore te shprehjes se elementit te huaj juridiko-privat Format themelore te shprehjes se elementit te huaj juridiko-privat jane kur ai shprehet ne : Subjekt , Objekt , ne te drejta dhe Detyrime. Shprehja e elementit te huaj juridiko-privat ne Subjekt Shprehet atehere kur njeri nga subjektet e marredhenies eshte i huaj (ka nacionali

tet te shtetit te huaj). P.sh: Nje ndermarrje nga Kosova (ose shteti Kosovar) lidh kontrate per shitblerje ne nje ndermarrje te SHBA-ve. Shprehja e elementetitte huaj juridiko-privat në Objekt Në qoftë se objekti i punës juridike eshte jashte venit atehere elementi i huaj juridiko-private shprehet ne objekt. P.sh : ShtetasiKosovar dhe Amerikan lidhin kontrate per shitblerje per mallin qe gjendet ne Angli. Shprehja e elementit te huaj juridiko-privat ne te drejta dhe detyrime Ne rastin kur marredhenia krijohet ne nje shtet kurse duhet te permbushet (realizohet) ne shtetin tjeter , atehere elementi i huaj juridiko-privat shprehet ne te drejta dhe detyrime. Dallimi midis shprehjes se thjeshte dhe te shumefishte te elementit te huaj

8


9/55

a) Elementi i huaj juridiko-privat shprehet si i thjeshte ne rastin kur ne marredhenie juridiko-civile si i huaj shprehet vetem njeri nga elementet e marredhenies , perkatesisht si i huaj shprehet ose vetem ne subjekt , ose ne objekt , osene te drejta dhe detyrime. b) Elementi i huaj shprehet si i shumefishte ne rastin kur ne marredhenin juridiko-private si te huaj jane te shprehura se paku dy ose te gjitha elementet e tij.(S+O , S+D.D , O+D.D , S+O+D.D). Elementi i huaj juridiko-privat unik Eshte i shprehur si unik kur ne marredhenien juridiko-privatesi te huaj jane te shprehur nje ose me teper elemente te marredhenies , te cilat juridikisht jane te lidhura vetem per sovranitetin e huaj. P.sh: i huaji adopton te huajin ne shtetin e vendit , martesa mes te huajve ne shtetin e vendit etj. Elementi i huaj juridiko-privat i përzier (miks) Shprehet kur nje marredhenie juridiko-private nje ose me teper elemente te huaj te marredhenies njekohesisht jane te shprehur si te huaj dhe te vendit. P.sh : Shtetasi Italian martohet me shtetasin e vendit. Elementi i huaj juridiko-privat i njëlloji (gjinie) Shprehet kur ne marredhenien juridiko-civile , si teresi jane te shprehur nje ose me teper temarredhenies por juridikisht jane te lidhur me sovranitet te huaj te njejte. P.sh : Kur shtetasi Anglez me Angleze lidh martese ne Kosove.

Elementi i huaj juridiko-privat i llojeve (gjinive) te ndryshme Shprehet , kur elementet e marredhenies juridikisht jane te lidhur me dy ose me teper sovranitete te huaja te ndryshme. P.Sh : Shtetasi Anglez me shtetasen Italiane lidhin martese ne Kosove. Elementi juridiko-privat i thjeshte unik i njelloji Shprehet ne qofte se ne marredhenien juridiko-private si i huaj shprehet vetem nje element imarredhenies (vetem Subjekti ose Objekti ose te Drejtat dhe Detyrime) i cili jur

idikisht eshte i lidhur vetem me nje sovrantitet. P.Sh : Dy shtetas italian lidhin kontrate ne RKS. Elementi i huaj juridiko-privat i thjeshte unik i llojeve te ndryshme Shprehet ne qofte se marredhenien juridiko-private si i huaj ekskluzivisht shfaqet vetem nje element i marredhenies ( ose vetem ne S , O , apo D.D.) i cili juridikisht eshte i lidhur per dy ose me teper sovranitete te huaja. P.Sh: Shtetasi Italian dhe Austriak lidhin martese ne Kosove. Elementi i huaj Juridiko-privat i thjeshte mikst i njelloji Shfaqet , ne qofte se ne marredhenien juridiko-civile si i huaj shfaqet vetem nje element i marredhenies i cili njekohesisht shprehet si i vendit dhe si i huaj , ku te shprehurit e tij si i huaj lidhetvetem me nje sovranitet te huaj te njejte. P.sh: Ndermarrja Italiane dhe Kosovare lidhin kontrate per shitblerjen e mallit qe gjendet ne Kosove. Elementi i huaj juridiko-private i thjeshte mikst i llojeve te ndryshme

9


10/55

Shprehet ne qofte se ne marredheniet juridiko-civile i huaj shprehet vetem nje element i marredhenies i cili njekohesisht shprehet si i vendit dhe i huaj , ku te shprehurit e tij si i huaj lidhen se paku me dy ose me teper sovranitete te huaja. P.sh: Ne qoftese se si trashegimtar te mases trashegimore te shtetasit Kosovar e cila gjendet ne RKS paraqiten shtetasi turk , shtetasi gjerman dhe shtetasi italian. Elementi i huaj Juridiko-privat i shumefishte unik i llojeve te ndryshme Shprehet ne qoftese ne marredheniet juridiko-private si te huaj jane te shprehur se paku dy ose te gjithe elemenetet e marredhenies , ku çdonjeri nga elementet e marredhenies ose ndonjeri prej tyre juridikisht jane te lidhura per dy ose me shume sovranitete. P.sh : Shtetasi Italian me shtetasin Anglez lidhin martesene France. Elementi i huaj juridiko-privat i shumefishte unik i njelloji Shprehet ne qoftese ne marredhenien juridiko-private si te huaj jane te shprehur se paku dy ose te gjitha elementet e marredhenies ku çdonjeri nga elementet e saj juridikisht eshte i lidhur vetem me nje sovranitet te huaj. P.Sh : Shtetasi Italian me shtetasin Italian lidhin martese ne Austri.

Elementi i huaj juridiko-privat i shumefishte mikst dhe i njelloji (gjinie) Shprehet ne qoftese ne marredheniet juridiko-private si te huaj jane shprehur se paku dy ose te gjtiha elementet e marredhenies , ku çdonjeri nga elementet ose ndonjeri prej tyre njekohesisht eshte i lidhur edhe me sovranitetin e shtetit te vendit edhe me nje sovranitet te shtetit te huaj. P.Sh: Ndermarrja nga Kosova lidh kontrate me Austriaket per mallin i cili pjeserisht eshte ne RKS ndersa pjesa tjeter eshte ne Austri. Elementi i huaj juridiko-privat i shumefishte mikst dhe i llojeve te ndryshme Shprehet ne qoftese ne marredheniet juridiko-private si te hua

j jane te shprehur se paku dy ose te gjitha elementet e marredhenies , ku çdo njeri nga elementet ose ndonjeri prej tyre njekohesisht eshte i lidhur edhe me sovranitetin e shtetit te vendit edhe me dy ose me teper sovranitete te huaja. P.sh : Ndermarrja Kosovare me ate Bullgare lidhin kontrate per shitblerjen e mallit qe pjeserisht gjendet ne itali e pjeserisht ne Hungari. Rendesia e prezences se elementit te huaj ne marredheniet juridiko-private Prezenca e elementit te huaj ne marredheniet juridiko-private konsiston ne : a) Marredheniet nga e drejta private transformon ne marredhenie te cilat duhet ti rregullojne normat e DNP. b) Gjithashtu eshte i rendesishem ngase ajo marredhenie mund qe njekohesisht te rregullohet me normat e sistemit juridiki te shtetit te vendit dhe shtetit te huaj. c) Gjithashtu permes prezences se elementit te huaj percakton kompetencen e gjykates si dhe cilat kundermasa juridikisht te lejuara mund ti perdor. Faktet e identifikimit Faktet e identifikimit jane ato fakte ose kuptime juridike me ndihmen e

te cilave identifikohet prania e elementit te huaj ne nje marredhenie. Roli i tyre konsiston ne ate se permes saj konstatohet se nje marredhenie juridikoprivate eshte prezente apo jo elementi i huaj. Ekziston apo nuk ekziston ? A jane njeapo me shume elemente te marredhenies juridikisht te lidhura me sovranitetin e shtetit tjeter ?

10


11/55

Faktet e identifikimit ne subjekt te marredhenieve juridiko-private me element te huaj Si fakte ne baze te te cilave konstatohet prezenca e elementeve te huaj ne nje subjekt jane : a) Shtetesia dhe Vendbanimi (domicili) per persona fizike.b) Nacionaliteti per persona juridik.

Faktet e identifikimit ne objekt te marredhenieve juridiko-private me element te huaj Si fakte ne baze te te cilave shfaqet elementi i huaj ne objekt te marredhenieve juridiko-private jane : a) Vendi ku gjendet sendi b) Nacionaliteti (perkatesia) e mjeteve themelore te transportit (aeroplanit , hekurudhes , anijes). Faktet e identifikimit ne te drejta dhe detyrime te marredhenieve juridiko-private me element te huaj Si fakte te identifikimit ne baze te te cilave percaktohet prezenca e elementit te huaj ne te drejta dhe detyrime jane : a) Vendi i lidhjesse punes juridike b) Vendi i permbushjes (ekzekutimit) te puneve juridike c) vendi i selise para se ciles shtrohet çeshtja e plotfuqishmerise se puneve juridke d) Vendi ku eshte kryer veprimi kunderligjor Faktet e vendimtare (Pikat e lidhjes) Roli i tyre konsiston ne percaktimin e rendit juridik konkret te shtetit te vendit ose te huaj , normat juridike te cilit do te zbatohen per rregullimin e marredhenies juridiko-private me element te huaj dhe te percaktojne se i huaji a mund te gezoje (ushtroi) te drejta konkrete civile ne shtetin e vendit dhe se a dote jete kompetent te gjykata e shtetit te vendit ose te shtetit te huaj. Shmangiet nga normat kompetente te se drejtes nderkombetare private ± korrektimi i kolizioneve. Shmangiet nga normat e te drejtes nderkombetare private (faktet vendimtare) karakterizohen ne dy grupe edhe ate : a) Shmangiet qe zbatohen te te gjitha teresite qe e sajojne te drejten nderkombetare private , perkatesisht rendin publ

ik nderkombetare dhe bishterimi i ligjit. Keto zbatohen te te gjitha teresite dhe te te drejtat civile te te huajve , kolizioni i juridiksioneve dhe kolizioni i ligjeve. b) Ridergimi dhe retorsioni qe zbatohen te disa teresi qe e sajojne te drejten nderkombetare private. Ridergimi zbatohet te disa teresi qe e sajojne te drejten nderkombetare private perkatesisht zbatohet te kolizioni i juridiksioneve dhe kolizioni i ligjeve. Retorsioni zbatohet vetem te teresia e te drejtavecivile te huajve dhe kolizioni i juridiksioneve.

11


12/55


13/55

Ne legjislacionet e shtetve te ndryshme lidhur me njohjen dhe te provuarit , perkatesisht te argumentuarit e te drejtes se nje shteti te huaj me qellim qe te zbatohet gjate rregullimit te marredhenive juridiko-private me element te huaj kryesisht ekzisotojne dy sisteme : a) Sipas sistemit te pare, i cili zbatohet ne shtetet anglo-saksone , e drejta e huaj parimisht trajtohet si fakte tjera gjate shqyrtimit te marredhenive juridiko-private me element te huaj e drejta e huaj trajtohet si fakt (rrethane faktike) te cilen vet palet pjesmarrese ne procedure duhet te argumentojne si qdo fakt tjeter. Gjate shqyrtimit te marredhenive juridiko-private me element te huaj gjykatesi, perkatesisht organi para te cilit shtrohet qeshtja ka rol pasiv. Kurse barra e te provuarit dhe te argumentuarit e te drejtes se huaj (onus probandi) bie mbi vet palet te cialt permes deshmitareve ose permes dukumneteve publike te cilat i leshojne zyrat per te drejtat krahasuese jane te detyruare te argumentojne te drejten e cila zbatohet ne shtetin e tyre. b) Sipase sistemit te dyte i cili eshte me gjersishte i perfaqesuar dhe zbatohet ne nje numer me te madhe te shteteve siq jane ish shtetet socialiste ne Evropen Lindore, Austri, Gjermani, Itali, France, Turqi, Greqi, Suedi, Finlande, Brazil etj., e drejta e huaj trajtohet si e drejt. Sipase sistemit juridik te keyre shtetve njohja dhe te provuarit e te drejtes se huaj behet sipase detyres zyrtare ( ex officio) nga gjykata ose organi i cili duhet te zbatoje te drejten e huajmateriale (substanciale). Sipase ketij sistemi pala e pakenaqur munde te kerkoje revizion per shkake te zbatimit te gabuare te drejtes materiale. Ne kete rastelegjislacionet e disa shteteve (ne qofte se nuk ka mundesi te njihet e drejta ehuaj) e zbatojne ligjin e gjykates para se ciles shtrohet qeshtja (lex fori). Njohja dhe te provuarit e te drejtes se huaj ne shtetet me sisteme te perbera juri

dike Struktura e brendshme e shteteve me sisteme te perbera juridike u jep shkas ekzistimin e rregullave te kolizionit te brendshem te ligjeve qe kane per detyre te percaktojne te drejten kompetente qe do te zbatohet te marredheniet qe jane te lidhura me rajonet juridike te ketyre njesive (kantone , provinca , republika etj). Keshtu psh : ne qofte se gjykata ose organi para te cilit shtrohet qeshtja duhet te njihet me te drejten e Britanise se Madhe qe ta zbatoje ku ne katerrajone te ndryshme juridike ( Angli , Skoci , Irlande Veriore dhe e drejta qe zbatohet ne disa ujdhesa ne Lamansh). Kete qeshtje e percaktojne normat e kolizionit qe rregullojne kolizionin e brendshem te ligjeve ne Britani te Madhe. Kjo per arsye se shtetet Anglo-Saksone nuk bejne dallimin midis normave te kolizionit mbi konfliktin nderkombetare dhe konfliktin e brendshem (interlokal) te ligjeve.Ne keto shtete doktrina juridike dhe praktika kane qasje te njejte ndaj te drejtes se huaj dhe te drejtes se shtetit te nje rajoni te caktuar te te njejtit shte

t (ku ekzistojne me teper rajone juridike). Mundesia tjeter me njohjen e te drejtes se huaj kur norma e kolizionit te vendit dergon tek zbatimi i te drejtes seshtetit te huaj me sistem te perbere juridik eshte qe kjo norme drejtpersedrejti ta percaktoje jo vetem te drejten e shtetit qe do te zbatohet por te percaktoje se e drejta e se ciles njesi rajonale do te zbatohet. Ndryshimi i te drejtes se huaj materiale qe duhet te zbatohet nga organi i shtetit te vendit

Gjate rregullimit te marredhenieve juridiko-private me element te huaj me normate kolizionit te sistemit juridik te shtetiti te vendit para organit te cilit shtrohet qeshtja dergone qe te njihet e drejta e huaj me qellim qe te zbatohet. Mirpo mund te ndodhe qe ka momenti i shtruarjes se marredhenies para organit te shtetit te vendit e deri te momenti i njohejes te se drejtes se huaj perkatesishte deri te momenti i rregullimit te marredhenies konkrete, te pesoje ndryshime e d

rejta materiale te shtetit te huaj. Ne drejtesi kryesishte zbatohet parimi sipase te cilit ligji me i ri e shfuqizon (derogon) ligjin e vejter (lex posterior derogat legi prior). Me gjitheate ne te drejten nderkombetare private nga ndonjeher hiqet dore nga zbatimi i ketije

13


14/55

parimi. Kjo do te thot se nuk eshte patjeter qe qdo her te zbatohet ligji i ri , e sidomos ne qofte se palet nuk e kan parasyshe gjate lidhjes se punes juridike, (p.sh: kur behet fjale per investimet e huaja ne ndermarrejt e shteiti te vendit). Arsyet per njohjen dhe zbatimin e te drejtes se huaj materiale

Njera nga dy menyrat e rregullimit te marredhenive juridiko-private me element te huaj eshte menyra e kolizionit (indirekte, e terthorte). Rregullimi i marredhenieve me element te huaj permes menyres se kolizionit nenkupton dhe presupozon shmangien konkrete nga sovraniteti absolut territorial, ku edhe njekohesishte kjo menyre e rregullimit mundesone elementet e bashkpunimit ne suaza te vendosjes meritore ( in meritum ). Zbatimi i te drejtes se huaj nga gjykatat ose organet eshtetit te vendit para te cilave shtrohet qeshtja ben pjes nder te arriturat mete rendesishme te se drejtes nderkombetare private. Zbatimi i se drejtes se huaj gjate rregullimit te marredhenieve juridiko-private me element te huaj ne raste te caktuara eshte parakusht i stabilitetit dhe qendrueshmerise te marredhenieve me elemten te huaj. Ne qofte se gjykata ose organi i shteiti te vendit para tecilit shtrohet qeshtja do ta zbatoni vetem te drejten materiale te shtetit te vendit ( lex fori ) ateher do te rrezikoj qendrueshmerin e shume marredhenive juridiko private ( p.sh : shume marredhenie familjare madje edhe marredhenie nga tregetia nderkombetare). Cilesimi ( Kualifikacioni )

Cilesimi etimologjikisht e ka prejardhjen nga fjala latine ª qualifareº, qe do te thot te zgjedhesh njerin ne mesin e barabarteve ( njejteve ) . Perkatesisht, kur organi para te cilit shtrohet qeshtja duhet ta zbatoje normen e kolizionit dhe me

ndimin e faktit vendimtar (pikave te lidhjes) te vije deri tek e drejta kompetente per rregullimin e marredhenies konkrete juridiko-private me element te huaj,duhet ta shqyrtoje mudesin se gjendejn faktike do ta supsumoje ( nenveje) nen noncionin juridik ose kategorin juridike ose institutin juridik qe e kan emertimin e njejte si ne te drejten e vendit ashtu edhe ne te drejten e huaj. Pra cilesimi eshte institut juridik me anen e te cilit caktohet kategorite juridike me anen e te cilit caktohet se kategorit juridike dhe nocionet juridike te permbajturane normat te drejtes nderkombetare private do te kuptohen ashtu siq e parasheh e drejta e vendit ose e drejta e huaj. A eshte cilesimi interpretim i se drejtes?

Cilesimi ( kualifikuacioni ) respektivishte kolizioni i cilesimit nuk shtrohet te normat e te drejtes nderkombetare private te cilat ne menyre te drejtperdrejt

i rregullojne marredheniet juridike nga se keto norma miratohen ne baze te sovranitetit territorial te shtetit te vendit, keshtu qe ne kuader te sistemit juridik te cilit i takojne ska nevoje te behet interpretimi i normave juridike ngase gjate rregullimit te marredhenive jurdike konkrete nuk ka mundesi qe te zbatohenme teper te drejta. Andaje, qeshtja e cilesimit shtrohet vetem te normat juridike te cilat ne menyre indirekte (te terthorte) i rregullojne marredheniet juridikoprivate me elemnt te huaj. Cilesimi i kategoris juridike

Edhe pse cilesimi ka ngjashmeri te madhe me interpretimin i cili shfaqet ne te gjitha lemite e zbatimit te se drejtes, megjithate ekziston dallimi i madhe misdi ketyre dy qeshtjeve. Interpretimi behet ne kuader te nje te drejte dhe se gjatcilesimit qdo here kerkohet kuptimi juridik i nje norme juridike ne suaza te nje te drejte konkrete. Ne qofte se e kemi parasyshe tekniken juridike te hartimit

dhe te zbatimit te normave te kolizionit, atehere problemi i cilesimit brenda per brenda normes se kolizionit dhe gjate zbatimi te saj shtrohet ne dy

14


15/55

raste, edhe ate lidhure me natyren juridike te vet marredhenies juridiko-private me element te huaj ose ndryshe thene te kategoris juridike dhe lidhure me kuptimin juridik te fakteve juridike respektivishte instituteve juridike, te cialt ne rastin konkret paraqiten si fakte vendimtare ( pikave te lidhjes ). Cilesimi ipikave te lidhjes apo fakteve vendimtareve

Faktet vendimtare ( pikat e lidhjes ) me ndihmen e te cilave caktohet edrejta kompetente materiale qe do te zbatohet per rregullimin e marredhenies konkrete gjithashtu caktohet edhe kompetnca e gjykates (te vendit ose te huaj ) dhe te huajve u njihen te drejtat e caktuara civile ne shtetin e vendit , munde te paraqiten fakte konkerete ne baze te cialve krijohet elementi i huaj, nese ligjevenesi ujep perparesi ndaj fakteve tjera ne baze te cialve krijohet elementi i huaj. Andaj si fakte vendimtare (pika e lidhjes ) te kategorive te caktuara te marredhenive juridiko-private me element te huaj mund te paraqiten p.sh : shtetesia, vendbanimi, vendi ku gjindet sendi, vendi i lidhjes se punes jurike, vendi i permbushjes te punes juridike, vendi i kryerjes se diliktit etj.

Menyrat e zhidhjes se cilesimit ( kualifikacionit )

Ne teorin dhe praktiken e te drejtes nderkombetare private ekzistojne keto menyra te zgjidhjes se cilesimit: a) b) c) d) Cilesimi sipas lex fori, Lex causae Sipas kuptimeve autonome Cilesimi i shkallezuar Cilesimi sipas Lex Fori

Ne teorin dhe praktiken gjysore mbi sundon qendrimi sipase te cilit cilesimi duhet te behet sipas lex fori, perkatesisht sipas te drejtes se shtetit para organit te te cilit shtrohet qeshtja, dhe sipas normave te kolizionit te shtetit te cialt sherbejn si pikenisje per zgjidhjen e kontekstit. Cilesimi sipas ligjit te gjykates para se ciles shtrohet qeshtja lex fori arsyetohet me faktin se gjate cilesimit shtrohet qeshtja e te kuptuarit te drejt te normes se kolizionit. Kursenorma e kolizionit juridikisht mund te sqarohet dhe kuptohet brenda per brenda sistemit dhe siapse nocioneve te atije sistemi juridik qe i takon, qe ne rastin konkret eshte ligji i gjykates para se cilit shtrohet qeshtja. Cilesimi sipas lex causae

Sipas ketij lloji te cilesimit qdo here gjate percaktimit dhe interpretimit te n

ormes se kolizionit qdo here si piknisje sherben edrejta e gjykates para se ciles shtrohet qeshtja (lex fori), kurse te shkalla e dyte ne qofte se duhet te zbatohet e drejta e huaj si e drejt kopetente ateher intepretimi i saj behet sipasenocioneve te permbajtura ne lex causae, ku perfaqesusi i kesaj teorie eshte Despagnet. Cilesimi sipas kuptimve autonome

Sipas teorise se kuptimeve autonome cilesimi nuk duhet te behet as sipas lex fori e as lex causae, respektivishte pa mos u mbeshtetur dhe bazuar ne neje te drejt nacionale por duhet te zbatohen kuptimet autonome pavarisht nga te drejtat nacionale ( e drejta civile ) dhe ne kete menyre praktikisht evitohet problemi i cilesimit. Cilesimi mund te evitohet ne qofte se shtete gjat lidhjes se traktateve nderkombetare ne

15


16/55

mes veti i caktojne permbajtejet juridike te nocioneve juridike. Cilesimi sipase kuptimeve autonome kritikohet nga aspketi i pamundesise se zbatimit ne proaktik. Sipase ketije cilesimi pra te kuptimeve autonome problemi evitohet duke u percaktuare ne konventat nderkombetare por edhe gjate lidhjes se puneve juridike teshtetve ku do te precizoheshin ne menyre koncize nocionet juridike qe do tu permbaheshin palete kontraktuese.

Cilesimi sipas metodes se shkallezimit

Themelues i teorise se cilesimit te shkallezuar eshte Schnitizer. Sipas kesaje teorie dizpozitata materiale dhe te kolizionit duhet te interpretohen dhe te cilesohen qdo her sipase atij sistemi juridike qe i takojne. Ne kete raste dallohendy shkalle te cilesimit : a) Cilesimi i shaklles se pare, respektivishte supsumimi (nenevenja) e situatave juridike ne normen e kolizionit te se drejtes fillestare behet sipase lex fori. b) Cilesimi i shaklles se dyt vjen ne shprehje pasi norma e kolizionit para se ciles shtrohet qeshtja dergone drejt te zbatimi i te drejtes kompetente dhe sipase asaje te drejte behet edhe cilesimi. Ne kete rasteshtrohet qeshtja e ridergimit ( renvoi ) te cilesimit. Keshtu p.sh ne qofte se nuk supsumohet nenrregulla te njejta juridike qeshtja para se ciles eshte shtruar te organi kjo qeshtje zgjidhet sipas te drejtes pas dergimit ne zbatimin e lexcausae, ku zbatohet dhe behet sipas asaje te drejte cilesimi. Cilesimi ne te drejten krahasimore te kodifikuar Ne kodifikimet e fundit te se drejtes nderkombeta

re private zbatohet cilesimi sipas lex fori dhe lex causae. Keshtu p,sh ne nenin 3 te ligjit Rumun per te drejten nderkombetare private parashihet ne qoftese percaktimi i te drejtes kompetente vrate nga cilesimi qe duhet te behet per institutin juridik ose marredhenien juridike, kopetent eshte cilesimi juridik i parapare ne te drejten Rumune. Qeshtja parapkrake ( prejudiciale )

Qe te rregullohet nje marredhenie juridiko-priavte me element te huaj, norma e kolizionit para organit te cilit shtrohet qeshtja respektivisht legis fori dergon ne zbatimin e te drejtes se huaj. Ne kete raste pytje paraprake trajtohet si teresi juridike ne vete dhe e pavarur. Qeshtja paraprake perkufizohet si marredhenie juridike nga dispozitivi i normes materiale juridike respektivisht te drejtes komptente per qeshtjen kryesore (legis causae ). Arsyet dhe kushtet per shuarjen e qeshtjes paraprake

Qeshtja paraprake ne te drejten nderkombetare private shtrohet ne qoftese plotesohen tri kushte : a) Kushti i pare eshte qe sipas normes se kolizonit te shteitit para organit te te cilit shtrohet qeshtja, patjeter te jet kopetente e drejtae huaj. b) Kushti i dyte ngerthen ne vete tri nen kushte : b.1 . Qeshtja paraprake qe shtrohet para organit te shtetit te vendit patjeter duhet te permbaje element te huaj, b.2. Qeshtja paraprake patjeter duhet te jet tersi e pavarur juridike ( te mund te shtrohet si qeshtja kryesore ),

16


17/55

b.3. Per zgjidhjen e qeshtjes paraprake patejter duhet te ekzistoje norma specifike e kolizonit c) Sipas kushtit te tret, rezultati juridiko-material deri tek i cili shpie lidheshemria duke u bazuare ne lex fori, duhet te ndryshoj nga rezultati juridiko-material deri tek i cili arrihet ne qofte se si fakt vendimatre (e lidhjes ) zbatohet lex causae. Kjo per arsye se lidhshmeria e ndryshme shpie deri te rezultati i njejt respektivisht zgjidhja e njejt meritore (in meritum) per shkake te permbajtjes se njejte te me teper te drejtave, shkakton dilem te rrejshme qe disa autor e quajne si konflikt te rrejshem te ligjit ( false conflict). Zgjidhjet e qeshtjes paraprake ne aspektin komperativ ( krahasimore )

Kryesisht ekzisotjne tri metoda lidhure me qeshtjen paraprake krahasimore: a) Grupi i pare i autoreve e zbatojne metoden e lidhshmerise se kufizaur ( dergimit te kufizuar ). Sipas kesaj metode e drejta materiale e cila do te zbatohet tek pytja paraprake caktohet duke zbatuar normen e kolizionit e cila do te zbatiohet ne qeshtjen kryesore respektivishte lex causae. b) Sipas grupit te dyte te autoreve metoda respektivisht formula e lidhshmeris e cila konsiderohet si lidhshmerie pavarur dhe nenkupton se nga aspketi i te drejtes nderkombetare private qeshtja paraprake do te gjykohet ne menyre te njejte sikur te jet qeshtje kryesore. Sipas kesaje metode e cila rregullohet edhe ne praktiken gjyqesore qeshtja praprake rregullohet me zbatimin e normve te kolizionit te lex fori. c) Sipas grupit te tret te autoreve veshtire eshte qe ne fillim per zgjidhjen e qeshtjes paraprake te perkrahet nje zgjidhje e vetme. Por ne qdo raste konkret respektivisht prejrastit ne raste te vleresohen interesat per rregullimin e pyetjes paraprake konkretisht te behet percaktimi per unifikimin ncional ose nderkombetare te zgjidhje

ve keshtu qe ne rastin e pare per rregullimin e pyetjes prarpake mund te zbatohen rregullat e kolizionit legis fori kurse ne rastin e dyt legis causae. Shtetesia si fakt indentifikimi

Roli i shtetesi si fakt indetifikimi konsiston ne ate se personi i cili merr pjes ne cilendoqofte marredhenie juridiko-private (statusore trashegimore, detyrimore etj)., nuk eshte shtetas i vendit, qe te konstatohet se marredhenie e tille nuk rregullohet me norma te degeve tjera te sistemit juridike te shtetit te vendit por rregullohet me normat e te drejtes nderkombetare private. a) Shtetesia sitersi juridike nenkupton teresin e normave juridike te sistemit juridik te nje shtetit konkret qe percaktojne menyren e fitmit dhe te humbjes se shtetesise. b)Shtetesia si lidhje juridike e karakterit juridiko-publik eshte lidhje e perhershme juridike e personit fizik me nje shtet te caktuare sovran, lidhje qe shprehe

t me nje varg te drejtashe dhe detyrash ne raport me shtetin, sipase se ciles personi fizik ne pikpamje formale juridike i gezon te drejtat civile, politike, dhe ekonomiko-sociale pa marrre parasysh se a gjendet ne territorin e shtetit te vet apo ne territorin e shteitit te huaj. Qendrimet e ndryshme per kuptimin e shtetesise

Sipas nje qendrimi shtetesia eshte lidhje kontraktuese midis shtetit dhe personit fizik ne baze te se ciles lidhje, kirjohen te drejtat dhe detyrimet reciproke, kete teori e perfaqeson doktrina farnqeze ku perfaqesuses kryesore eshte AndreWeiss. Zanafillen e ka ne teorine e Zhan Zhak Rusose per kontraten shoqerore sipase se ciles edhe shteti eshte kriju ne baze te kontrates shoqerore.

17


18/55

Sipas pikpamjes tjeter ku perfaqesuses kryesore i se ciles eshte Niboyet, shtetesia eshte lidhje politike dhe shpirterore misdis persnoit fizike dhe shteiti sovran. Menyrat e fitimit te shtetesise

Faktoret qe ndikojne ne drejtimin per fitimin e shtetesise jan: politika populacioniste e shteiti, faktoret ekonomik, politika e kolonizimit, qeshtjet e nderrimit ( ndryshimit ) te kufive te shtetve ne menyre paqesore ose me dhune, shperberja e shtetve , dhe krijimi i shteteve te reja. Te gjitha keto situata ndikojne ne menyreat e fitimit dhe te humbjes se shtetesise andaj edhe ne legjislacionet e shteteve te ndryshme perfitimin dhe humjen e shtetesise parshihen kushte dhe menyra te ndryshme. a) b) c) d) Menyrat kryesore te fitimit te shtetesise Ius Sanguinis Ius Soli Natyralizimit Sipas traktateve nderkombetare

Fitimi i shtetesise sipas Ius Sanguinis a) Nje femije e fiton shtetesine R.Kosoves me lindje nese ne kohen e lindjes se femijes te dy prinderit jan shtetas te R.Kosoves. b) Nese ne kohen e lindjes se femijes vetem i njeri prinde e ka shtetesine e R.Kosoves, femija e fiton shtetesine R.Kosoves me lindje ne rastet vijuese: - Femija eshte i lindur ne territorin e R.Kosoves - Femija eshte i lindur jashte territorit te R.Kosoves dhe prindi tjeter eshte me shtetesi te panjohure ose pa shtetesi - Femija eshte i lindur jahste territorit te R.Kososves dhe prinditjeter ka shtetesi tjeter, por te dy prinderit pajtohen me shkrim qe femija te fitoje shtetesine e R.Kososves. Kjo dispozite duhet te ushtrohet para moshes 14 vjeqare te femiut. Ne te drejten romake ne periushen klasike paraqitet dhe zbatohet ne shtetet ne te cilat parimi i barazize se burrit dhe gruas eshte pranuar dh

e aplikuar ne menyre konsekuente. Kjo menyre nenkupton caktimin e shtetesise sefemijeve qe lindin rishtazi. Fitimi i shtetesis sipas sistemit Ius Soli ( ne territor )

Ky sistem prejardhjen e ka nga koha e feudalizmit dhe ateher ka qen e vetmja menyre e fitimit te shtetesise. Zbatohej si menyre e fitimit te shtetesise ne ato shtete imigracionit ku eshte shfaqure nevoja per fuqi punetore (SHBA, Kanada, Australi). Fitimi i shtetesis me lindje ne territorin e R.Kosoves behet : a) Femija i gjeture ose i lindur ne territorin e R.Kosoves prinderit e te cilit jan te panjohure e fiton shtetesine e R.Kosoves me rastin e lindjes perkatesisht gjetjes. b) Ne raste se te pakten njeri prinde te percaktuare ne paragrafin a) indetifikohet para se femija te ket mbushur moshen 7 vjeqare dhe prindi ne fjale nuk eshte shtetas i R.Kosoves me kerkes te prindit femija e humb shtetesine e R.Kosoves,

me kusht qe me humbjen e shtetesise se R.Kosoves femija te mos mbetet pa shtetesi.

18


19/55

c) Femija i lindure mbrenda territorit te R.Kosoves prinderit e te cilit kane shtetesi tjeter per te cilet kan leje qendrimi te vlefshme ne R.Kosoves mund te fitoje shtetesin e R.Kosoves me pelqimin e te dy prinderve. Dallimet midis menyrave kryesore dhe plotesuses te fitimit te shtetesis

Perderisa menyrat e fitimit kryesore te shtetesis burojne nga lindja territori dhe sovraniteti qe perndryshe jan menyrat Ius Sanguinis, Ius Soli, ku ne kete relacion ne qdo person konkret shteti i percakton kushtet e fitimit, nderrimit dhepushimit te shtetesise. Menyra plotesuses te fitimit te shtetesis njihen si natyralizimi, dhe fitimi i shtetesis sipas traktateve nderkombetare. Varsisht nga rrethanat konkrete , kushtet shoqerore dhe ekonomike, qdo shtet parasheh menyra te ndryshme plotesuses per fitimin e shtetesise. Si fitohet shtetesia e Republikes se Maqedonise dhe cili ligje e rregullon kete materie

Fitimi i shtetesis R.Maqedonise sipase nenit 3 percakton shtetsia e R.Maqedonise fitohet me : a) b) c) d) Prejardhje Lindje ne territorin ne R.Maqedonise Natyralizim Marreveshje nderkombetare.

Kete e rregullon ligji per shtetesine e R.Maqedonise me nr.45/2004 me date 07.07.2004.

Menyrat plotesuses te fitimit te shtetesise

Menyrat plotesuese te fitimit te shtetesise jane: a) Natyralizimi b) Traktatetenderkombetare . Kuptimi i natyralizimit Natyralizimi eshte kur nje i huaj mund ta fitoje shtetesine e nje vendi nese personalishte ka parashtruar kerkese per pranim ne shtetesine e vendit. Shtetesine e R.Maqedonise me natyralizim mund ta fitoje personi pa shtetesi ose personi me statuse te pranuare te refugjatit nese nga verifikimi i mos pasjes se shtetesise perkatesisht pranimi i statusit te refugjatit deri te parashtrimi i kerkeses per pranim per shtetesi. Kategorizimi i llojeve te natyralizimit

Dallohen tri lloje te natyralizimit : a) b) c) Natyralizimi i rregullte Natyralizimi me lehtesime speciale Natyralizimi i jashtezakonshem. Fitimi i shtetesise sipase natyralizimit te rregullt.

19


20/55

Shtetesine sipase natyralizimit te rregullte e fiton qdo i huaj i cili e paraqet kerkesen, i ploteson kushtet e caktuara dhe me nxjerrjen e vendimit nga ana e organit kompetent e fiton shtetesin e shtetit konkret. Natyralizimi me lehtesime

Sipase ketij lloji te natyralizimit u lejohet fitimi i shtetesise se nje kategorie te caktuar te huajsh. Nga keta te huaj qe paraqesin kerkese per fitimin e shtetesise kerkohet te plotesojne me pak kushte se tek natyralizimi i rregullt. Secili shtete ne veqanti i cakton kushtet dhe kategorine e caktuar te huajve qe dot'ua lejoje fitimin e shtetesise duke u udhehequre nga interesat e veta vitale. Natyralizimi i jashtezakonshem

Sipase ketij lloji te natyralizimit u mundesohet fitimi i shtetesise se atyre te huajve qe kan meritaz te veqanta per shtetin, shtetesine e te cilit deshirojneta fitojne. Pra nuk ekzisotjne kritere objektive per fitimin e shtetesise, por,arsye te veqanta qe i kerkon interesi i shtetit andaje eshte qeshtje faktike ( questio facti ), secilit te huaj do ti mundesohet fitimi i shtetesise ne kete menyre.

Efektet juridike te natyralizimit

Natyralizimi si menyre plotesuese e fitimit te shtetesise krijon efekte juridike si ndaj personit qe fiton shtetesi te re asthu edhe ndaj antarve te tij. I huaj

i ose personi pa shtetesi me ane te natyralizimit fiton shtetesi te re e gjithashtu edhe te drejta civile, politike, ekonomike, sociale. Ne pikepamjen formale juridike ne disa shtete keto te drejta i fiton menjeher ( natyralizimi i madhe )kurse ne grupine e dyt te shteteve pas kalimit te nje kohe te caktuar ( natyralizimi i vogel). Fitimi i shtetesise me ndyrshime teritoriale sipase konventave nderkombetare

Qe te fitohet shtetesia sipase ndryshimeve territoriale respektivisht traktateve nderkombetare duhet te plotesohen keto kushte : a) b) c) Te ekzistoje traktatinderkombetare i cili rregullon mundesine e fitimit te shtetesise Ndryshimi i sovranitetit mbi territoret e caktuara te shteteve konkrete E drejta e optimit te popullsise qe te zgjedhe midis dy shtetesive. Menyrat e humbjes se shtetesise

Menyrat e humbjes se shtetesise jane : a) b) c) d) Humbja e shtetesise me daljenga shtetesia ( lenda e shtetesie) Humbja me heqje dore Humbja e shtetesise me marrje Humbja e shtetesise per shkak te mungimit Humbja e shtetesise me dalje nga shtetesia ( lenda e shtetesie )

Per shkaqe te ndryshme shtetasi i nje shteti konkret mund ta nderprese lidhjen faktike me shtetin shtetas i te cilit eshte dhe te krijoje lidhje te asaje natyre mandje edhe te fitoje shtetesin e shtetit tjeter. Ne ate raste shtetet lejojneqe me ane te kerkeses se parashturar me shkrim dhe ne qofte se jane plotesuar kushtet sipase

20


21/55

ligjit te shtetit shtetesine e te cilit e ka pasur personi ne fjale te dilet nga shtetesia. Ne nje grup shtetesh lejohet dalja nga shtetesia me automatizem ne qofte se jane plotesuar kushtet e parapara me ligjin e shtetit shtetas i te cilit ka qene personi ateher ai person e fiton shtetesine tjeter keshtu qe vjen derite dalja nga shtetesia e me parshme. Vet fakti i fitimit te shtetesise se dyte llogaritet si kerkese per dalje nga shtetesia e deri atehershme. Ne grupin e dyte te cilin e perbejne nje numer me i madhe i shteteve, dalja nga shtetesia lejohet me kerkesen e personit, plotesimit te kushteve te parapra me ligjin e shtetitku per dalje nga shtetesia sipas ligjit kerkohet edhe nxjerrja e vendimit nga organi kompetent.

Humbja e shtetesise me heqje dore

Humbja e shtetesise me heqje dore si institut jurdik nuk eshte i njohure ne te gjitha shtetet. E ne ato shtete ku zbatohet menyra e humbjes se shtetesise me heqje dore eshte e lidhure ne nje fare menyre me menyrat plotesuses te fitimit te shtetesise si p.sh : natyralizimi, lidhja e marteses, lindja ne territorin e shtetit te caktuar etj, qe d.m.th se ne keto shtete e drejta ne heqje dore nga shtetesia nuk i lejohet qdo shtetasi. Shtetsia me ane te heqjes dore pushon ne rastet kur jepet deklarate nga personi i cili e ka shtetesin e shtetit nga e cila heqdore , edhe ne qofte se jane plotesuar kushtet e parapara me ligje te atije shteti. Ne kete rast duhet te plotesohen dy kushte qe te pushoje shtetesia me heqje

dore : a) Shfaqja e deshires ( vullnetit ) se personit te interesuar b) Plotesimi i kushteve te caktuara te parapara me ligj. Humbja e shtetesise me marrje Shtetesia me marrje humbet sipase vendimit te organit kompetent ne rastet kur shtetasi i shtetit te vendit duke ushtruar veprime aktive merr qendrim jo lojale ndajshtetit te vendit. Andaj qdo shtet ne menyre individuale cakton se cilat veprime aktive ndikojne qe organi kompetent te leshoje vendimin per marrjen e shtetesise andaje klasifikimi i veprimeve aktive dallohet ne shtete e ndryshme. Humbja eshtetesise per shkake te mungimit

Mungimi perkufizohet si menyre e humbjes se shtetsise sipase se ciles shtetasi e humb shtetsine me vendim te organit konkret per arsye se disa vite me radhe qendrone jashte shtetit shtetas i te cilit eshte. Ne sistemet juridike bashkekohore mungimi nuk eshte menyre pergjithesishte e pranuar per humbjen e shtetesise. Ef

ektet juridike pas humbjes se shtetesise

Efektet juridike pas humbjes se shtetesise varen nga fakti se per cilen menyre te humbjes se shtetesise behet fjale dhe nga zbatimi i parimit te diskriminimit te gjinive. Kur shtetasi e humb shtetesine ne baze te cilese do menyre ateher aitrajtohet si i huaj dhe nuk mund te gezoje te drjeta apsolutisht te rezervuara si p.sh te ushtroje funksione publike, te votoje etj, nuk gezon te drejten e mbrojtejs diplomatike te shtetit ngase e ka humbure shtetesine, mund te perjashtohet, te ekstradohet nga shteti etj. Rifitimi i shtetesise se humbure ± reintegrimi

21


22/55

Kjo menyre e fitimit te shtetesise me ane te reintegrimit eshte forme e veqantee fitimit te shtetesise dhe personi i interesuar duhet te plotesoje kushtet e parapara ne te drejtene shtetit konkret dhe ta parashtroje kerkesen me shkrim. Reintegrimi mundesohet edhe me ane te natyralizimit por do te veshtiresohej sitatane raste kur personi nuk do te mund ti plotesonte kushtet qe kerkohen te natyralizmi.Reintegrimi paraqite si institut i veqante juridike. Ne sistemet juridike te shteteve te ndryshme paraqitet si institut i perhershem juridik dhe si institut i perkoheshem ( transitor) juridik. Kolizioni i shtetesive

Ne rastet kur personi nuk i ploteson kushtet per fitimin e shtetesie sipase te drejtes se asnje shteti, shtrohet qeshtja e konfliktit negativ te shtetesise. Kurse ne rastet kur personi i plotesone kushtet e shtetesise sipase se drejtes se dy apo me teper shteteve ateher shtrohet problemi i konfliktit pozitiv te shtetesive. Keto situata sjellin deri te paraqitja e personave pashtetesi dhe personave me dy apo me teper shtetesi. Konfilikti ( kolizioni ) negativ i shtetesise

Kolizioni negativ i shtetesise eshte kur personi nuk i ploteson kushtet per fitimin e shtetesise sipase te drjtes se asnje shteti dhe kjo sjell deri te situataqe disa persona te mbeten pashtetesi dhe quhen apatrid, apolid, hajmatos. Pytjae cila me te drejt do shtrohej te kolizioni negativ do te ishte , Cila gjyakte do te jete kompetente nese subjekti i marredhenies juridiko-private eshte personpashtetesi (Apatrid)? Pergjigjja ne kete raste me se miri eshte qe si fakte vendimtar te zbatohet vendbanimi ose vendqendrimi. Personat me disa shtetesi (kolizioni pozitiv i shtetesise)

Kolizioni pozitiv i shtetsise eshte kur personi i ploteson kushtet per fitimin e shtetesise sipase se drejtes se dy apo me teper shteteve. Keta persona quhen ndryshe bipatrid,bipolid.Per te rregulluar rastet dhe situatat e personave me dy shtetesi shtete ne mes veti lidhin traktate bilaterale dhe multilaterale. Ne qofte se personi ka dy apo me shum shtetesi te huaja konsiderohet se e ka shtetesine e atij shteti ku e ka edhe vendbanimin. Ne qofte se nuk ka vendbanim ne asnjeren nga keto shtete do te trajtohet si shtetas i atij shteti me te cilin eshte nelidhje me te ngushte. Ne qofte se personi ka dy shtetesi te shteteve te huaja gjate rregullimit te marredhenive juridiko-private me elemnt te huaj para gjykates ose organeve te shtetit te vendit ky person trajtohet si shtetas i huaj. Ligjiper DNP aplikon dy kritere: vendbanimin, shtetesine efektive. Shtetesia efektive

Shtetesia efektive eshte ateher ne qofte se personi nuk ka vendbanim ne asnjeren prej shteteve shtetesin e te cilave e ka ateher zbatohet shtetesia efektive per arsye se eshte ne harmoni me respektimin e parimit te sovranitetit te shtetevetjera. Pikat e lidhjes per rregullimin e marredhenieve juridiko-private me element te huaj te personat me dy apo me shume shtetesi

Personat pa shtetesi dhe personat me dy apo me shum shtetsi kan te drejta dhe detyrime te shumfishta keta persona mund te jene inkompatibile si detyrimi ushtarak, tatimor, lojalitetit ndaj dy shteteve, etj., prandaje ketu shfaqet problemi se cila e drejt do te zbatohet ku shtetesia eshte fakte vendimtare (pike e lidhjes ) kur personi ka dy apo me shume shtetesi. Qe te rregullohen rastet e dy shtetsise shtetet ne mes veti lidhin traktate bilaterale. Kur personi me dy shtetsi paraqitete si subjekt i marredhenieve juridiko-private me

22


23/55

element te huaj, nje mori shtetesh lidhin ne mes veti marreveshjet e posaqme meqellim qe te shmangen pasojat e dy shtetesise. Deshmimi i shtetesise

Qeshtja e deshmimit te shtetesise si dhe te gjitha qeshtjet tjera qe kane te bejne ne pergjithesi me shtetesine ne menyre sovrane i rregullon qdo shtet me ligjet e veta por gjithashtu deshmimi i shtetesise mund te rregullohet ne mes te shteteve me traktate nderkombetare. Deshmimi i shtetesise nga ana e shtetasit te vendit ne shtetin e vendit behet ne baze te dokumentit per shtetesine te cilin e leshon organi kompetent.Shtetesi deshmohet me ane te qertifikates per shtetesi tecilen e leshon ministria per pune te brendshme , me leternjoftim dhe me dokument udhetimi (pasaporte). Te cilat marredhenie shtetesia paraqitet si pike e lidhjes dhe roli i saj

Shtetesi si e lidhjes paraqitet te marredheniet si : a) Marredheniet statusore b) Marredheniet trashegimore. Roli i saj eshte sepse kjo rregullon marredheniet statusore me faktin se shtetesia eshte lidhje juridike midis personit fizik dhe shtetit konkret qe i mundeson personit nje status te caktuar.Ne qofte se respektohet sovraniteti i shteteve kete status te subjektit mund ta ndryshoje vetem ai sovranitet qe ia ka dhene subjektit. Te shtetet e emigracionit shtetesia zbatohet si fakt vendimtar te marredheniet statusore dhe marredheniet trashegimore. Te cilat shtete shtetesia eshte fakt vendimtar dhe pse

Deri kah fundi i shek XVIII, ekskluzivisht si fakt vendimtar eshte zbatuar vendbanimi(demicili).Kodi Civil Francez i vitit 1804 per te paren here ne nenin 3 e k

a parapare shtetesine si fakt vendimtar. Me pas kete zgjidhje e ka zbatuar edheKodi Civil Austriak. Nen ndikimin e teorise se Mancinit (e ashtuquajtura shkolla e re italiane , respektivisht personaliteti i se drejtes) nga viti 1865 shtetesia si fakt vendimtar fiton perkrahje te gjere dhe deperton pothuajse ne te gjitha sistemet juridike te Europes Kontinentale me perjashtim te Britanise se Madhedhe shteteve Skandinave si dhe nje numer te shteteve te Azise dhe Afrikes. Shtetet e Europes Kontinentale bejne perpjekje maksimale qe ne marredheniet statusore te shteteasve te tyre , qdo here te zbatohet e drejta e tyre si Lex Nationalis.

Roli i shtetesise si fakt vendimtar per gezimin e te drejtave statusore

Lidhur me gezimin e te drejtave statusore shtetesia paraqitet si fakt vendimtar

kryesisht ne ato raste kur shtetasi i huaj duhet te gezoje ndonje te drejte statusore ndaj shtetasit te vendit.Ne keto raste elementi i huaj ne subjekt shfaqetsi i perzier ngase shtetasi i huaj ne territorin e shtetit te vendit ushtron tedrejta statusore ndaj shtetasit te vendit. Roli i shtetesise si fakt vendimtar per caktimin e zbatimit te se drejtes kompetente te marredheniet statusore

23


24/55

Shtetesia gjithashtu sherben si fakt vendimtar gjate percaktimit te zbatimit tese drejtes kompetente te rregullimit te marredhenieve statusore me element te huaj si p.sh , te kushtet per lidhje te marteses se a do te vendosen sipas ligjitte shtetit te vendit ose shtetit te huaj ose shkaqet per shkurorezim te marteses ,adoptim , legjitimim etj. Shtetesi si fakt vendimtar gjate percaktimit te zbatimit te se drejtes kompetente te rregullimi te marredhneieve statusore me element te huaj sherben vetem ne disa shtete dhe ne disa shtete te emigracionit. Ne te drejten tone pozitive te marredheniet statusore me lement te hauj zbatohet ligji nacional (kombetar) per percaktimin e zotesise juridike dhe te veprimit. Ligji i DNP-se ne nenin 14 paragrafi 1 parasheh per zotesine juridike dhe zotesine eveprimit te personit fizik zbatohet e drejta e shtetit shtetas i te cilit eshte. Roli i shtetesise si fakt vendimtar te caktimi i kompetences se gjykates te marredheniet statusore

Shtetesia gjithashtu sherben si fakt vendimtar per caktimin e kompetences se gjykates se shtetit te vendit ose gjykates se shtetit te huaj te kontestet statusore me element te huaj kur si pale ndergjyqesore paraqiten vetem shtetasit e vendit.Per keto lloje te kontestesh gjyqesore nje pjese e doktrines dhe sipas legjislacionit te disa shteteve patjeter duhet te jete kompetente gjykata nacionale e atij shteti shtetesine e te cilit e ka personi ne fjale ªforum nationalisº. Gjithashtu disa autore theksojne faktin se nuk ka nevoje qe pala kontestin nga marredhenia statusore ta shtroje para gjykates se shtetit shtetas i te cilit eshte ngase te gjitha shtetet e perbejne nje familje te madhe (civitas magna). Nderkaq te marredheniet statusore qe krijohen ne mes te shtetasve te huaj ose ne mes te shteta

sve te huaj dhe shtetasve te vendit konsiderohet se nuk ekziston kompetenca gjyqesore ekskluzive dhe se ne keto raste ne vend te shtetesise si fakt vendimtar (pika te lidhjes) ne baze te cilit percaktohet zbatimi i te drejtes se shtetit tevendit ose te drejtes se huaj sherben si rregull vendbanimi (Demicili). Shmangia nga shtetesia si fakt vendimtar

Shtetet e emigracionit te cilet e zbautojne shtetesine si fakt vendimtar te marredhenieve statusore me element te huaj bejne shmangie nga zbatimi i ligjit nacional dhe nga kompetenca e gjykates nacionale te personit per statusin e te cilitshtrohet qeshtja.

Shmangia nga shtetesia si fakt vendimtar per shkak te Proteksionizmit Nacional

Rasti i pare i shmangies nga shtetesia si fakt vendimtar eshte Proteksionizmi nacional kjo behet nga ana e dy shteteve te cilet zbatojne parimin e kompetences se gjykates nacionale dhe zbatimit te ligjit nacional per marredheniet statusorete shtetaseve te vet edhe ate ne dy raste : a) Kur nje kontest statusor me element te huaj duhet te krijoje efekt juridik edhe ne territorin e shtetit te vendit (i huaji vihet nen kujdestari ne shtetit tjeter ne qofte se ka Demicil ne territorin e atij shtetit si ne Gjermani ). b) Kur shtrohet qeshtja e kontestit te perzier ku si pale ne kontest paraqitet shtetasi i vendit (France).

Shmangia nga shtetesia si fakt vendimtar per shkak te Masave te Perkohshme

24


25/55

Rasti i dyte i shmangieve nga shtetesia si fakt vendimtar behet per shkak te ª Masave te Perkohshme ª. Keto masa ndermerren per arsye se organet ose gjykatat e shtetit shtetas i te cilit eshte personi per statutin e te cilit shtrohet qeshtja nuk kane mundesi dhe nuk jane ne gjendje qe menjehere te ndermarrin masa konkreteper mbrojtjen e interesave te personit te cilat jane te domosdoshme dhe patjeter qe te ndermerren qofte per tu mbrojtur personi per statutin e te cilit behet fjale ose pasuri i tij ne shtetin ku ndodhet. Shtetesia si fakt vendimtar behet per shkaqe ªHumanitareº

Shmangia nga zbatimi i ligjit nacional dhe kompetences se gjykates nacionale temarredheniet statusore vijne ne shprehje ne rastet kur personi eshte pa shtetesi (apatrid). Ne kete rast shtetesia nuk mund te sherbeje si fakt vendimt ngase personi per statusin e te cilit behet fjale nuk ka shtetesi dhe eshte apatrid. Neato raste si fakt vendimtar ne baze te te cilit percaktohet zbatimi i se drejtes se vendit ose te huaj dhe caktimi i kompetences se gjykates se shtetit te vendit ose te huaj sherben vendbanimi (Domicili) ose vendqendrimi , kurse ne disa shtete zbatohet shtetesia e fundit e personit per statusin e te cilit behet fjale. Roli i shtetesise si fakt vendimtar te marredheniet trashegimore me element te huaj

Te nje marredhenie konkrete trashegimore elementi i huaj mund te shprehet ne forma te ndryshme edhe ate kur trashegimlenesi (de Cuiusi) i cili ka vdekur ka pasvendbanimin ose vendqendrimin jashte shtetit shtetas i te cilit ka qene , elementi i huaj ne kete marredhenie shprehet ne Subjekt. Rasti i dyte eshte kur trashe

gimlenesi ka vdekur ne shtetetin shtetas i te cilit ka qene kurse masa trashegimore e tij gjendet ne shtetin e huaj ne kete rast elementi i hauj shprehet ne objekt. Rasti i trete kur trashegimlenesi ka vdekur ne shtetin shtetas i te cilit eshte edhe aty gjendet pasuria e tij por si trashegimtare paraqiten te huajt. Roli vendimtar te te gjitha keto marredhenia trashegimore me element te huaj konsiston ne percaktimin dhe pergjigjjen ne pyetjen se shtetasi i huaj mund te trashegoje sipas ciles se drejte dhe se per shqyrtimin e trashegimise a do te jete kompetente gjykata e shtetit te vendit apo gjykata e huaj. Shtetesia si fakt vendimtar per gezimin e te drejtave trashegimore

Ushtrimi (gezimi) i te drejtave trashegimore paraqitet si fakt vendimtar ne rastet kur i huaji duhet te gezoje te drejtat trashegimore edhe ndaj shtetasit te vendit edhe ndaj te huajit. Kurse te marredheniet statusore ushtrimi i te drejtave

statusore te te hujave konsistonte vetem ne ushtrimin e ketyre te drejtave ndaj shtetasve te vendit dhe ne shtetin e vendit. E drejta e te huajit qe te trashegoje edhe sipas te drejtes sone konsiderohet si e drejte relativisht e rezervuar, e kushtezuar me reciprocitet. Shtetesia si fakt vendimtar per percaktimin e zbatimit te se drejtes kompetente te marredheniet trashegimore me element te huaj

Lidhur me rregullimin e permbajtjes se marredhenieve trashegimore me element tehuaj shtetesia paraqitet si fakt vendimtar kryesisht te shtetet e emigracionit dhe e cakton p.sh: rendin ligjor te trashegimise , momentin nga i cili qelet trashegimia , pjesen e trashegimise se detyrueshme , ekzistimit ne sistemin konkretjuridik te inistitutit : ªHereditas iaceensº (trashegimia e fjetur). Mirepo edhe teketo shtete ku shtetesia sherben si fakt vendimtar per ta percaktuar te drejtenkompetente sipas te ciles do te qelet trashegimia e trashegimlenesit ekzsitojne

dy sisteme : Sipas sistemit te pare , ne tere trashegimine edhe te trashegimia qe ka per objekt sendet e paluajtshme edhe te luajtshme zbatohet vetem nje ligj , ligji nacional i shtetesise se trashegimlenesit (lex nationalis) ,

25


26/55

ngase ne sistemet juridike te ketyre shteteve mbare trashegimia trajtohet si e njesuar (res universitas) dhe si fakt vendimtar merret shtetesia e trashegimlenesit. Sipas sistemit te dyte i cili e ka si pikenisje pluralitetin e trashegimise, ku mbisundon qendrimi se pasurite e paluajtshme e perbejne sovranitetin territorial te nje shteti , te trashegimia e paluajtshme zbatohet ligji i shtetit ku ndodhet masa trashegimore e paluajtshme (lex rei sitae) kurse per trashegimine epasure se luajtshme zbatohet e drejta e shtetesise (lex nationalis) se trashegimlenesit.

Shtetesia si fakt vendimtar per caktimin e kompetences se gjykates te shqyrtimii trashegimise me element te huaj

Shtetesia gjithashtu e ka rolin e faktit vendimtar edhe te percaktimi i kompetences se gjykates.Respektivisht ato shtete te cilat zbatojne ligjin e shtetesise (lex nationalis) te trashegimlenesit per rregullimin e permbajtjes se marredhenieve trashegimore me element te huaj si fakt vendimtar edhe per percaktimin e kompetences se gjykates e cila do ta shqyrtoje trashegimine e trashegimlenesit zbatohet shtetesia e tij. Megjithate edhe te keto shtete te cilet e zbatojne shtetesine e trashegimlenesit si fakt vendimtar per ta percaktuar kompetencen e gjykates sipas se ciles do te shqyrtohet trashegimia ajo nuk zbatohet per te gjithe masen trashegimore respektivisht , kompetenca e gjykates per ta shqyrtuar trashegimine e trashegimlenesit sipas shtetesise se tij , caktohet vetem per trashegimine

e perbere nga sendet e luajtshme. Nderkaq per trashegimine e perbere nga sendete paluajtshme , kompetente eshte gjykata e shtetit ku ndodhet trashegimia e paluajtshme (forum rei sitae) Kuptimi dhe llojet e vendbanimit si fakt i identifikimit ±

Vendbanimi(domicili) njëlloj sikurse edhe shtetësia paraqitet si fakt identifikimi (fakt në bazë të të cilit krijohet elementi i huaj) në bazë të të cilit konstatohet preznia) e elementit të huaj juridiko-privat në subjekt. Në të drejtën ndërkombëtare privatanimi(domicili) është qendër e mardhënieve jetësore të një personi në një shtet të caktse për të DNP është me rëndësi se ku ndodhet ajo qendër respektivisht në cilin shtet, dme rëndësi se në cilin vend (qytet) në kuadër të atij shteti. Sikurse në të drejtën e bhtu edhe në DNP ekzistojnë dy lloje të vendbanimit : a)vendbanimi me dëshirë (domiciliuoluntarium) b)vendbanimi ligjor (domicilium necesarium)

Vendbanimi me dëshirë (domicilium voluntarium) -

Është qendra e mardhënieve jetësore të një personi në një shtet,e cila krijohet kur njëthmonë vendoset në atë shtet me qëllim që aty të banoj përgjithmonë.

26


27/55

Mirëpo jo të gjitha shtetet i pranojnë këto dy elemente: 1)Qëllimi që të vendoset në njithmonë dhe 2)Vendosja e përhershme në atë shtet. (Cilësimi para gjykatës gjithmonë zgjipas lex fori)

- Vendbanimi ligjor (domicilium necesarium) -

Është ajo qendër e mardhënieve jetësore që me ligj I caktohet kategorisë së caktuar të një shtet për t'u mbrojtur interesat e tyre si dhe interesat e rrethit ku jetojnë ata. sistemet juridike të shteteve të ndryshme vendbanimi ligjor parashihet për kategori të dryshme të personave, dhe ata : - Për persona që nuk kanë zotësi veprimi - në të gjithat konsiderohen personat e mitur dhe personat e sëmurë psiqik, kurse në disa shtete edhe plangprishësit dhe pijanecët që janë vënë nën kujdestari. - Përfaqësuaesit diplomatikat me status diplomatik ± konsiderohen se kanë banim në vendin e shtetit ku shërbejnë. tje nuk shqyrtohet problemi i cilësimit. - Për funksionarët e lartë ± në disa shtete pahet vendbanim i veçantë - Për tregtarët ± në disa shtete caktohet vendbanimi special,atjanë regjistruar në regjistrin tregtar ose ku e kanë selinë kryesore, por vetëm për marqë janë të lidhura me ushtrimin e veprimtarisë tregtare.

-

Vendbanimi sipas origjinës ±

Êshtë një lloj i veçantë i vendbanimit ligjor,i cili ekziston në disa shtete anglo-saksKrijohet nga momenti i lindjes,nuk ndryshohet me fitimin e zotësisë së veprimit (moshe

s madhore) dhe e përcjellë personin deri në vdekje. Ai caktohet në atë shtet ku e ka veanimin prindi (i ati) i tij në momentin e lindjes së femiut.

-

Kuazi-vendbanimi ±

Për dallim nga llojet tjera të vendbanimit,ky lloj nuk është qendër e mardhënieve jetëspersoninë kuptimin e plotë të fjalës. Ekszistojnë dy lloje të tij : 1. kuazi-vendbanimijedhur 2. kuazi-vendbanimi i notifikacionit

-

Kuazi-vendbanimi i zgjedhur - i cili është fiksion për ekzistimin e vendbanimit e ka prejardhjen nga Franca (domicile elu) dhe ekziston në disa shtete (romane). Palët kontraktuese me marrëveshje e caktojnë një vendbanim të përbashkët për të dy palët dhe vlerdhënie juridike. Në këtë mënyrë palët heshtazi e caktojnë edhe kompetencën e gjykatës.

27


28/55

-

Kuazi-vendbanimi i notifikacionit ± gjithashtu nuk është qendër e marrëdhënieve jetësorrsoni,por është vendi i caktuar nga i huaji për personin e autorizuar për pranimin dhe orëzimin e shkresave gjyqsore në rastet kur i huaji nuk ka vendbanim në shtetin ku zhvillohet procedura gjyqsore.

-

Dëshmimi (të provuarit) e vendbanimit ±

A. Që të provohet (dëshmohet) vendbanimi sipas dëshirës duhet të konstatohet se personijuridikisht i aftë për të vepruar, të ketë zotësi juridike,të jetë vendosur në një shtete dëshmohet edhe vullneti se aty dëshiron të jetoj përgjithmonë (animus semperi vivend Plotësimi i kushteve të parapara vlerësohet sipas organit të shtetit para të cilit shtet çështja e të provuarit të vendbanimit (lex fori), e herë herë lex causa. B. Vendbanigjor krijohet në rastet kur shprehimisht e cakton ligji, dhe ky vendbanim në shumicëne rasteve dëshmohet me anë të dokumentave zyrtare të lëshuara nga organet kompetente. Ntëse ky dokument përdoret në shtetin e huaj,atëherë është dokument i huaj publik dhe pa në aspektin ndërkombëtar duhet të legalizohet, por, ne traktat ndërkombëtar mund të pat suprimimi i legalizimit.

-

Roli i vendbanimit si fakt vendimtar ±Vendbanimi paraqitet si fakt vendimtar në bazë të të cilit përcaktohet zbatimi i së drehtetit të vendit ose të huaj dhe përcaktohet kompetenca e gjykatës së shtetit të vendittë huaj (dhe për mundësinë e ushtrimit-gëzimit të të drejtave të caktuara civile nga tëitorin e shtetit të vendit) te mardhëniet statusore dhe trashëgimore me element të huaj edhe atë, kryesisht te shtetet e imigracionit.

- Te cilat shtete vendbanimi paraqitet si fakt vendimtar? -

Në shtetet e imigraciomit,vendbanimi si fakt vendimtar e ka rolin e njëjtë sikurse shtetësia te shtetet e emigracionit, tek të cilat gjithashtu paraqitet por ka rol subsidiar.

- Te cilat mardhënie juridike private me element të huaj paraqitet vendbanimi si fakt vendimtar ? ±

Paraqitet te mardhëniet statusore dhe trashëgimore me element të huaj.

-

Vendbanimi si fakt vendimtar primar, roli i tij ±

Vendbanimi në shtetet e imigracionit ka të njëjtin rol dhe rëndësi si fakt vendimtar (p lidhjes) që e ka shtetësia në shtetet e emigracionit. Shtetet e imigracionit në të cilvendbanimi si fakt vendimtar ka rol primar janë shtetet anglo-saksone,një numër i madh

shtetesh të Amerikës jugore dhe qendrore etj.

28


29/55

Në këto shtete,për rregullimin e mardhënieve statusore,si dhe për rregullimin e disa maieve familjare dhe trashëgimore, zbatohet e drejta e shtetit ku e ka vendbanimin personi statusi i të cilit duhet të rregullohet,respektivisht e drejta e shtetit ku e ka pasur vendbanimin trashëgimlënësi (de cuiusi). Gjitashtu te këto shtete,vendbanimi hërben si fakt vendimtar(pikë e lidhjes) për caktimin e kompetencës së gjykatës lidhur jedhjen e kontesteve statusore dhe trashëgimore me element të huaj.

- Vendbanimi si fakt vendimtar subsidiar, roli i tij -

Në shtetet e emigracionit te të cilat shtetësia shërben si fakt vendimtar primar, vendbnimi shërben si fakt vendimtar subsidiar për gëzimin (ushtrimin) e të drejtave të caktu civile nga të huajt,për zbatimin e të drejtës së huaj ose të vendit dhe për caktimin eencës së gjykatës së vendit ose të huaj te mardhëniet trashëgimore me element të huaj.

- Vendbanimi si fakt vendimtar subsidiar për gëzimin e të drejtave civile nga të huajt

Paraqitet dhe kjo për arsye se qëllimi i disa të drejtave të caktuara civile nga të huakushtëzohet me ekzistimin e vendbanimit të huaj në shtetin e vendit. Pra ai shërben si i fakt vendimtar në disa shtete lidhur me gëzimin e të drejtave relativisht të rezervuaa nga të huajt në teritorin e shtetit të vendit. Se cilat të drejta do të kushtëzohen mistimin e vendbanimit nga të huajt në teritorin e shtetit të vendit,varet nga çdo shtetnë veçanti si dhe nga interesat konkrete.

-

Vendbanimi si fakt vendimtar subsidiar për caktimin e kompetencës së organit gjyqësor ±

Në shtetet e emigracionit, vendbanimi si fakt vendimtar subsidiar ka rëndësi më të madhjatë caktimit të kompetencës së gjykatës, respektivisht shtetet e emigracionit të cilatatojnë shtetësinë si fakt vendimtar primar te mardhëniet statusore dhe trashëgimore me ment të huaj,vendbanimi (domicili) shërben si fakt vendimtar subsidiar për caktimin ekompetencës së gjykatës në shumicën e këtyre shteteve kur shtrohet çështja e shkurorëziave të përziera. Gjithashtu, vendbanimi është fakt vendimtar në të drejtën ndërkombëtarle sipas ligjit për zgjidhjen e kolizionit të ligjeve, ku vjen në shprehje posaqërisht jatë përcaktimit të kompetencës ekskluzive të gjykatës,te kontestet martesore. Vendbaniben si fakt vendimtar subsidiar për rregullimin e mardhënieve të njëjta të personave biridë apo apatridë.

-

Vendbanimi si fakt vendimtar subsidiar për caktimin e të drejtës kompetente

29


30/55

Paraqitet si fakt vendimtar subsidiar në disa raste (për caktimin e të drejtës kompetene) kur zgjidhja nuk mund të arrihet sipas ligjit të shtetësisë (lex nationalis). Sipas igjit për DNP, vendbanimi si fakt vendimtar subsidiar paraqitet : 1. 2. 3. 4. 5. Për shumë lloje të kontratave Për efektet juridike të martesës Për efektet e bashkësisë jare Për raportet mes prindërve dhe fëmijëve Për efektet juridike të adoptimit

-

Përkatësia e personave juridik si fakt identifikimi ±

Roli i përkatësisë së personave juridik si fakt në bazë të cilit krijohet elementi i hudiko-privat konsiston në identifikimin e prezencës së elementit të huaj në subjekt të meve juridiko-private dhe e ka të njëjtën detyrë (rol) si shtetësia dhe vendbanimi te penat fizik. Përkatësia (nacionaliteti) i personave juridik është lidhje juridike mes peronit juridik dhe sovranitetit të shtetit konkret, sipas së cilës lidhje ai person ështëtullar i te drejtave të caktuara dhe është në juridiksionin e shtetit konkret.

-

Mardhëniet te të cilat përkatësia e personave juridik paraqitet si fakt identifikimi dh roli i tij ±

Përkatësia e personave juridik paraqitet si fakt identifikimi te mardhëniet statusoreme element të huaj e ka rolin e njëjtë si shtetësia dhe vendbanimi te personat fizik. P

es tij konstatohet prezenca e elementit të huaj në subjekt.-

Personat juridik që kanë përkatësin

E Drejta Nderkombetare Private Pjesa 1 Dhe 2 PDF

Documents

Transcript of E Drejta Nderkombetare Private Pjesa 1 Dhe 2 PDF