Prof. dr. sc. Hajrija Sijerçiq – Çoliq Mr. sc. Haris Haliloviq, asistent i lartë

E DREJTA E PROCEDURËS PENALE ME VËSHTRIM TË POSAÇËM NË PROCEDURËN PENALE TË KOSOVËS Titulli i origjinalit: KRIVIČNO PROCESNO PRAVO S POSEBNIM OSVRTOM NA KRIVIČNI POSTUPAK KOSOVA Përktheu nga kroatishtja: prof. Mustafë Reçica Prishtinë, 2007

2

PARATHËNIE Libri “E Drejta e Procedurës Penale - me vështrim të veçantë në procedurën penale të Kosovës” rregullon materien e së Drejtës së Procedurës Penale, duke shqyrtuar dhe analizuar njëkohësisht ligjet pozitive të Kosovës, të cilat e rregullojnë procedurën penale. Këtu, në rend të parë, është Ligji i Përkohshëm i Procedurës Penale si burim themelor i së Drejtës së Procedurës Penale në Kosovë por edhe një varg ligjesh tjera me të cilat, në mënyrë plotësuese, rregullohet sfera e procedurës penale. Teksti të cilin e keni para vetës u është destinuar ne rend të parë studentëve të Fakultetit të Shkencave Kriminalistike në Prishtinë me qëllim të fitimit të njohurive nga sfera e së drejtës së procedurës penale si dhe me qëllim të aftësimit të tyre për kryerjen e atyre punëve që bëjnë pjesë në rrethin e gjerë të profesionit të kriminalistikës. Ky tekst u destinohet gjithashtu edhe të gjithë atyre të cilët në punën e tyre profesionale apo në aftësimin e tyre shkencor kanë çfarëdo lidhje apo iu intereson Procedura Penale dhe e Drejta e Procedurës Penale. Prishtinë, mars 2007 Autorët

Vërejtje lidhur me gjininë: Përdorimi brenda këtij teksti i trajtave të përemrit „ai“ / „atij“, etj. nuk tregon përkatësinë gjinore, por ato përdoren me qëllim të shmangies së përdorimit të gjerë të trajtave „ai“ / „ajo“; „tij“ / „saj“ e të ngjashme.

3

PËRMBAJTJA: Faqe PARATHËNIE 2 PJESA I E DREJTA E PROCEDURËS PENALE DHE PROCEDURA PENALE

8

1. Nocioni i procedurës penale dhe i të drejtës së procedurës penale. Qëllimi i pranueshëm shoqëror i procedurës penale dhe i së drejtës së procedurës penale.

8

2. Procedura penale dhe procedurat tjera ndëshkimore 9 3. E drejta ndërkombëtare mbi të drejtat e njeriut dhe e drejta procedurës penale. 10 PJESA II PARIMET THEMELORE TË SË DREJTËS SË PROCEDURËS PENALE

12

4. Mbi parimet themelore në përgjithësi 13 5. Parimi zyrtar (oficiel) i ndjekjes penale 13 6. Parimi i legalitetit dhe oportunitetit të ndjekjes penale 14 7. Parimi i akuzimit 17 8. Parimi kontradiktor 19 9. Parimi i përcaktimit të së vërtetës materiale 20 10. Parimi i vlerësimit të lirë të provave 26 11. Parimi imediat i vlerësimit të provave dhe vënia e tyre në veprim 27 12. Parimi gojor 30 13. Parimi i procedurës së të drejtës 33 14. Parimi i supozimit të pafajësisë dhe in dubio pro reo 34 15. Parimi ne bis in idem 35 16. Parimi i përdorimit të gjuhës dhe shkrimit në procedurën penale 36 17. Parimi i transparencës në procedurën penale 40 PJESA III SUBJEKTET E PROCEDURËS PENALE

40

18. Subjektet e procedurës penale – koncepti dhe klasifikimi 41 19. Palët – koncepti i përgjithshëm. Aftësia procedurale e palëve 43 PJESA IV GJYKATA

43

20. Mbi gjykatën në përgjithësi 43 21. Parimet e kryerjes së funksionit gjyqësor 45 22. Parimi dhe llojet e kompetencave gjyqësore 46 23. Kompetenca e vërtetë (reale) 46 24. Kompetenca territoriale (vendore) 47 A) Kompetenca e zakonshme territoriale (vendore) 48 B) Kompetencat e jashtëzakonshme territoriale (vendore) 49 25. Kompetenca Funksionale 49 26. Kompetenca personale 49 27. Vlerësimi i kompetencave dhe konflikti i tyre 50 28. Përjashtimi i gjyqtarit, gjyqtarit porotë, prokurorit dhe pjesëmarrësve tjerë në

procedurë 52

PJESA V PROKURORI

52

29. Prokurori i autorizuar në procedurën penale 53 30. Organizimi i prokurorisë dhe parimet specifike 55 31. Të drejtat dhe detyrat e paditësit në procedurën penale 55 32. I dëmtuari si paditës dhe paditësi privat 35 PJESA VI I PANDEHURI DHE E DREJTA PËR TU MBROJTUR

37

33. Nocioni „i dyshuar“, „i fajësuar“ dhe „i pandehur“ 37 34. Pozita procedurale e të pandehurit 37

4

35. E drejta për tu mbrojtur dhe llojet e mbrojtjes 38 36. Mbrojtësi 39 37. Llojet e mbrojtjes me anë të mbrojtësit 39 38. Të drejtat dhe detyrat e mbrojtësit 40 PJESA VII I DËMTUARI NË PROCEDURËN PENALE

42

39. Nocioni „i dëmtuar“ dhe pozita e tij në procedurën penale 42 40. Kërkesat pasurore-juridike 43 PJESA VIII OBJEKTI I PROCEDURËS PENALE

44

41. Mbi objektin e procedurës penale në përgjithësi 44 42. Objektet sekondare të procedurës penale 44 PJESA IX MASAT PËR SIGURIMIN E PRANISË SË TË PANDEHURIT, PENGIMI I PËRSËRITJES SË VEPRËS PENALE DHE SIGURIMI I ZBATIMIT TË SUKSESSHËM TË PROCEDURËS PENALE

46

43. Mbi masat për sigurimin e pranisë së të pandehurit, pengimin i përsëritjes së veprës penale dhe mbi sigurimin e zbatimit të suksesshëm të procedurës penale në përgjithësi

46

44. Ftesa 46 45. Urdhërarresti 47 46. Premtimi i të pandehurit se nuk do të braktisë vendqëndrimin 47 47. Ndalimi për t’iu afruar vendit ose personit të caktuar 47 48. Paraqitja në stacionin policor 48 49. Dorëzania 48 50. Arresti shtëpiak 49 51. Paraburgimi 49 52. Arresti i përkohshëm dhe mbajtja në polici 53 PJESA X VEPRIMET NË PROCEDURËN PENALE

56

53. Nocioni „veprim në procedurën penale“ 56 54. Format dhe mënyrat e veprimit në procedurën penale 56 55. Vendi i kryerjes së veprimeve në procedurën penale 56 56. Koha e kryerjes së veprimeve në procedurën penale 57 PJESA XI VENDIMET NË PROCEDURËN PENALE

58

57. Kuptimi dhe llojet e vendimeve në procedurën penale 58 58. Forma e prerë dhe zbatimi i aktvendimeve 58 PJESA XII VËRTETIMI I FAKTEVE NË PROCEDURËN PENALE

60

59. Mbi faktet dhe llojet e fakteve 60 60. Faktet të cilat nuk vërtetohen në procedurën penale 60 61. Mënyra e vërtetimit të fakteve në procedurë 61 62. Mbi provat dhe të provuarit 61 PJESA XIII PROCEDURA PARAPRAKE

64

63. Mbi procedurën paraprake në përgjithësi 64 PJESA XIV KALLËZIMI PENAL

65

A) Kallëzimi penal – nocioni dhe llojet 65

5

64. Obligimi për kallëzim të veprës penale 65 65. Paraqitja e kallëzimit penal 65 B) Detyrat dhe autorizimet e përgjithshme të policisë 65 66. Obligimi i hetimit të veprave penale 65 67. Personi i vërtetë ndaj të cilit policia ka ndërmarrë ndonjë veprim 67 68. Paraqitja e kallëzimit plotësues 68 C) Detyrat dhe autorizimet e përgjithshme të prokurorit publik 68 69. Veprimi i prokurorit pas marrjes së kallëzimit penal 68 PJESA XV HETIMI

70

70. Mbi hetimin, specifikat dhe funksionin e tij në përgjithësi 70 71. Fillimi dhe kohëzgjatja e hetimit 70 72. Ndërprerja dhe pezullimi i hetimit 71 PJESA XVI VEPRIMET HETIMORE

73

A) Përgjithësisht mbi veprimet hetimore dhe qëllimet e tyre në procedurën penale 73 B) Dëshmia e të pandehurit 73 73. Përgjithësisht mbi dëshminë e të pandehurit 73 74. Marrja në pyetje e të pandehurit 73 75. Papranueshmëria e dëshmisë së të pandehurit 75 76. Vlera argumentuese e dëshmisë së të pandehurit 75 C) Dëshmitarët dhe ekspertët 75 D) Mundësia e hetimit të jashtëzakonshëm 76 E) Kërkesat e të pandehurit apo të dëmtuarit për mbledhjen e provave 76 F) Kontrolli dhe konfiskimi i përkohshëm 77 77. Koncepti dhe llojet e kontrollit (bastisjes) 77 78. Rrethanat për kontroll (bastisje) 77 79. Baza juridike dhe procedura e kontrollit 77 80. Kontrolli pa urdhër të gjykatës 79 81. Papranueshmëria e provave të siguruara përmes kontrollit 79 82. Konfiskimi i përkohshëm i sendeve (objekteve) 80 G) Inspektimi i vendit të ngjarjes dhe rikonstruktimi i ngjarjes 82 83. Inspektimi dhe rikonstruktimi i ngjarjes–koncepti dhe formalitetet procedurale 82 H) Identifikimi i personave dhe objekteve 83 PJESA XVII MASAT E FSHEHTA DHE TEKNIKE TË VËZHGIMIT DHE HETIMIT

84

84. Përgjithësisht mbi masat e fshehta dhe teknike të vëzhgimit dhe hetimit 84 85. Llojet e masave të fshehta dhe teknike të vëzhgimit dhe hetimit 84 86. Kushtet ligjore për zbatimin e masave të fshehta dhe teknike të vëzhgimit dhe

hetimit 86

87. Autorizimi për dhënie të urdhrit për zbatimin e masave 87 88. Shqyrtimi i pranueshmërisë/papranueshmërisë së provave të mbledhura me

anë të masave të fshehta dhe teknike të vëzhgimit dhe hetimit 92

PJESA XVIII PROVAT

95

89. Vërejtje të përgjithshme 95 PJESA XIX DËSHMITARËT

97

90. Nocioni „dëshmitar“ dhe „dëshmi“ 97 91. Detyra e dëshmitarit dhe sanksionet për shkeljen e saj. Të drejtat e dëshmitarit 97

6

92. Përjashtimi dhe lirimi nga obligimi i dhënies së dëshmisë 98 93. Marrja në pyetje e dëshmitarit 99 94. Rastet e pavlefshmërisë së dëshmisë së dëshmitarit 100 95. Vlera argumentuese e dëshmisë së dëshmitarit 100 96. Dëshmitari bashkëpunues 101 PJESA XX MBROJTJA E DËSHMITARIT TË DËMTUAR

103

97. Në përgjithësi mbi mbrojtjen e dëshmitarit të dëmtuar dhe dëshmitarit në procedurën penale

103

98. Masat mbrojtëse ndaj dëshmitarit të dëmtuar 103 PJESA XXI EKSPERTIZA

107

99. Nocioni „ekspert“ dhe „ekspertizë“ 107 100. Caktimi i ekspertizës 107 101 Të drejtat dhe detyrat e ekspertit 107 102. Procedura e ekspertizës 108 103. Llojet e ekspertizave të detyrueshme 109 104. Analizat molekulare dhe gjenetike dhe analiza e ADN 111 105. Ekspertiza financiare 112 106. Vlera argumentuese e dëshmisë së ekspertit 112 PJESA XXII PROCEDURA E PADIVE

113

107. Aktakuza – koncepti i saj 113 108. Ngritja e aktakuzës 113 109. Kontrolli gjyqësor i aktakuzës 113 110. Vërtetimi i aktakuzës 115 111. Hedhja aktakuzës 117 112. Vlefshmëria e aktakuzës 118 PJESA XXIII SHQYRTIMI GJYQËSOR

119

113. Koncepti, rëndësia, dhe qëllimi i shqyrtimit gjyqësor 119 114. Përparësitë për mbajtjen e shqyrtimit kryesor 119 115. Rrjedha e shqyrtimit kryesor 120 PJESA XXIV AKTGJYKIMI

121

116. Koncepti, llojet dhe lënda e aktgjykimit. Përpilimi dhe shpallja i aktgjykimit 121 117. Aktgjykimi me të cilin refuzohet aktakuza 121 118. Aktgjykimi me të cilin i pandehuri lirohet nga aktakuza 121 119. Aktgjykimi me të cilin i pandehuri shpallet fajtor 121 PJESA XXV MJETET JURIDIKE

123

120. Mbi mjetet juridike në përgjithësi 123 121. Ankesa lidhur me aktgjykimin e shkallës së parë dhe të dytë 124 122. Ankesa lidhur me aktvendimin 125 123. Kuptimi dhe rëndësia e mjetit të jashtëzakonshëm juridik 126 124. Përtëritja e procedurës penale 126 125. Zvogëlimi i jashtëzakonshëm i dënimit 127 126. Kërkesa për mbrojtjen e ligjshmërisë 127 PJESA XXVI 128

7

PROCEDURA E SHKURTUAR, DHËNIA E URDHRIT PENAL DHE PARALALMËRIMI GJYQËSOR

128

127. Procedura e shkurtuar 128 128. Procedura e dhënies së urdhrit penal 128 129. Paralajmërimi gjyqësore 129 PJESA XXVII PROCEDURAT E POSAÇME

130

130. Llojet e procedurave të posaçme 130 PJESA XXVIII PROCEDURA E DHËNJES SË NDIHMËS JURIDIKE NDËRKOMBËTARDHE ZBATIMI I MARRËVESHJEVE NDËRKOMBËTARE NË ÇËSHTJEPENALE JURIDIKE. PROCEDURA BARTJES SË PERSONAVE TAKUZUAR DHE TË DËNUAR NË KOMPETENCA TË LEGJISLACIONEVTË HUAJA DHE NGA LEGJISLACIONET E HUAJA NË ATO VENDORE

132

131. Përgjithësisht për ndihmën penale-juridike ndërkombëtare dhe llojet e ndihmave

132

132. Ndihma e „vogël“ penale-juridike ndërkombëtare 132 133. Ekzekutimi i aktgjykimit të jashtëm penal 133 134. Cedimi i ndjekjes penale shtetit tjetër (të huaj) 133 135. Procedura e bartjes së personave të akuzuar dhe të dënuar në kompetencë të të

shteteve të huaja dhe nga kompetenca e legjislacionit të huaj në atë vendor (ekstradimi)

134

PJESA E XXIX PROCEDURA E KOMPENSIMIT, REHABILITIMIT DHE REALIZIMIT TË TË DREJTAVE TJERA E PERSONAVE TË DËNUAR PAARSYE DHE TË PRIVUAR NGA LIRIA PA BAZË LIGJORE

135

PJESA E XXX PROCEDURA PËR LËSHIMIN E FLETË-ARRESTEVE DHE NJOFTIMEVE PUBLIKE

138

PJESA E XXXI PROCEDURA NGAJ TË MITURVE

139

PJESA E XXXII PROCEDURA NË RASTET E PAPËRGJEGJSHMËRIVE NË KOHËN E KRYERJES SË VEPRËS PENALE

140

SQARIMI I SHKURTESAVE 141 LITERATURA 142

8

PJESA I

E DREJTA E PROCEDURËS PENALE DHE

PROCEDURA PENALE 1. Nocioni i Procedurës Penale dhe të Drejtës së Procedurës Penale • Qëllimi i pranueshëm shoqëroror i Procedurës Penale dhe i të Drejtës së Procedurës Penale

Në kuadër të sistemit të normave juridike me të cilat rregullohet realizimi i kërkesave penale-juridike të lindura me kryerjen e veprës penale, vërehen tri degë të së drejtës:-e drejta penale (e drejta materiale penale apo e drejta penale në kuptimin e ngushtë të fjalës);- e drejta e procedurës penale( e drejta e procedurës penale apo formale penale); dhe- e drejta e ekzekutimit të sanksioneve penale(e drejta e ekzekutive penale). E drejta penale, e drejta e procedurës penale dhe e drejta e ekzekutimit të sanksioneve penale-juridike janë pjesë e së drejtës penale në kuptimin e gjerë të fjalës. Studimi i konceptit të procedurës penale mbështetet në definimin e procedurës penale si në aspektin e veprimeve procedurale penale të cilat ndërmerren me qëllim të ndriçimit të veprës penale dhe zbulimit të kryesit të saj, ashtu edhe duke u nisur nga marrëdhëniet procedurale penale të cilat zhvillohen ndërmjet subjekteve të procedurës penale.1 Tërësia e veprimeve procedurale penale të cilën e ndërmarrin subjektet procedurale penale (personat dhe organet kompetente) në rast të ekzistimit të dyshimit se është kryer vepër penale në mënyrë që të realizohet qëllimi i pranueshëm shoqëror i reagimit ndaj kriminalitetit- paraqet procedurën penale. Koncepti i procedurës penale do të mbetej jo i plotë sikur të parashtrohej vetëm nga aspekti i marrëdhënieve procedurale penale. Në të vërtetë, në procedurën penale marrin pjesë organet dhe personat e caktuar kompetent të cilët duke ndërmarr veprime procedurale penale hyjnë në marrëdhënie të llojllojshme procedurale penale. 1 Për shpjegimin e definicionit të Procedurës Penale nga aspekti i veprimeve dhe marrëdhënieve procedurale-penale, shih më hollësisht te V. I. Bayer, 1995, fq.4 – 8.

9

Tërësia e marrëdhënieve procedurale-penale të cilat zhvillohen ndërmjet subjekteve procedurale penale në rast të dyshimit se është kryer vepër penale në mënyrë që të arrihet qëllimi i pranueshëm shoqëror i reagimit ndaj kriminalitetit- paraqet procedurën penale. Procedura penale është e rregulluar me akte të posaçme juridike, gjegjësisht me normat e së drejtës të procedurës penale. Prandaj, e drejta e procedurës penale është degë e së drejtës e cila në pikëpamje juridike normon apo rregullon procedurën penale. Duke pasur parasysh definicionet e cekura më lartë mbi procedurën penale mund të përfundohet se e drejta e procedurës penale është degë e së drejtës e cila rregullon të drejtat dhe obligimet e subjekteve procedurale-penale, llojet dhe format e veprimeve procedurale-penale të cilat ndërmerren si dhe formën e marrëdhënieve procedurale penale në të cilën hyjnë subjektet procedurale penale me rastin e ndërmarrjes së veprimeve procedurale penale. Në aspektin e qëllimeve të mirënjohura shoqërore të procedurës penale duhet theksuar se ajo mbështetet në kërkimin e përgjigjes në pyetjet si vijon: - në rastin konkret, a është kryer vepra penale; - personi ndaj të cilit është iniciuar procedura penale, a ka kryer

veprën penale; - a është apo nuk është fajtor për veprën që i ngarkohet; dhe - në kuptimin e së drejtës materiale penale a mund të zbatohen

sanksionet penale. Në këtë kuptim rregullat e përcaktuara të së drejtës të procedurës penale duhet të garantojnë që askush i pafajshëm të mos dënohet, kurse dënimi apo masa tjetër ndëshkuese t’i shqiptohet ekskluzivisht personit i cili e ka kryer veprën penale dhe sipas kushteve të cilat i parasheh Kodi i Përkohshëm Penal dhe ligjet tjera të Kosovës, të cilat rregullojnë veprat penale dhe në bazë të procedurës të zbatuar në mënyrë të drejtë dhe të ligjshme(neni 1 par. 2 KPPK)

2. Procedura penale dhe procedurat tjera ndëshkimore Duke pasur parasysh se veprat e ndëshkueshme ndahen në vepra penale, delikte ekonomike, kundërvajtje dhe masa disiplinore, është pranuar klasifikimi i procedurave ndëshkimore në: - procedurë penale;

10

- procedurë ndaj delikteve ekonomike; - procedura e kundërvajtës - procedura disiplinore. Çështjet materiale juridike të cilave u përshkruhen vepra të tjera ndëshkuese (të cilat nuk janë vepra penale) dhe masat apo sanksionet tjera gjegjëse të cilat mund të shqiptohen si dhe çështjet procedurale juridike mbi mënyrën e veprimit në rast të dyshimit se është kryer ndonjë vepër e dënueshme (e cila nuk është vepër penale) – janë të rregulluara me ligje të posaçme (p.sh. në ligjet mbi kundërvajtjet apo përgjegjësitë disiplinore të personave)2. Me analizimin e marrëdhënies ndërmjet procedurës penale dhe procedurave tjera të ndëshkueshme vërehen ngjashmëri dhe dallime. P.sh. ngjashmëritë janë: - parimet procedurale (p.sh. parimi i së vërtetës, transparencës,

kontradiktor), - veprimet e argumentimit (p.sh. marrja në pyetje e personave), - shqiptimin e dënimit (p.sh. dënimi në të holla) ose - përcaktueshmërinë juridike duke pasur parasysh se veprat e

ndëshkueshme (si dhe veprat penale) janë të rregulluara që më parë dhe janë të përcaktuara kushtet për zbatimin e dënimeve dhe masave tjera. Sa u përket dallimeve ato janë:

- në organet dhe trupat kompetente te të cilat kryhet procedura e caktuar ndëshkimore (p.sh. kundërvajtjet i shqyrtojnë gjykatat kompetente për kundërvajtje apo disa organe tjera shtetërore, ndërsa fajësitë disiplinore i shqyrtojnë komisionet disiplinore).

Nga aspekti i shkallës së përcaktueshmërisë juridike, procedura penale është e normuar hollësisht në pikëpamje juridike ndërsa veprimet tjera të ndëshkueshme në pikëpamje juridike nuk janë të rregulluara ashtu në mënyrë të hollësishme dhe sipas rregullit janë më të zakonshme dhe më afatshkurtra.

2 Për normat e nxjerra më herët, të cilat nuk janë ndryshuar, shih Rregulloren e UNMIK-ut 1999/24.

11

3. E Drejta Ndërkombëtare për të Drejtat e Njeriut dhe e Drejta e Procedurës Penale Për procedurën penale është i lidhur studimi mbi të ekzistuarit e dy tendencave të njohura në suazat e saj siç janë: tendencat e sigurimit të efikasitetit të procedurës penale në luftë kundër kriminalitetit apo që çdo kryes i njohur i veprës penale të kapet dhe dënohet në pajtim me ligjet e së drejtës materiale penale dhe tendencat e mbrojtjes së qytetarëve nga ndjekja dhe dënimi i paarsyeshëm penale, gjegjësisht që çdo person kundër të cilit ngrihet procedurë penale të ketë mundësinë e mbrojtjes3. Duke pasur në konsideratë ekzistimin e tendencave për procedurë efikase penale dhe mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut në procedurën penale, gjegjësisht pranimin e ndikimit të tyre në rregullimin e procedurës penale dhe lidhur me këtë afirmimin gjegjësisht kufizimin e të drejtave dhe lirive të njeriut. Në këtë kuptim vend i posaçëm u takon deklaratave dhe konventave ndërkombëtare të cilat mund të karakterizohen si dokumente universale dhe regjionale. Nga shumë konventa, deklarata dhe rekomandime ndërkombëtare duhet veçuar posaçërisht dokumentet universale: - Deklarata Universale Mbi të Drejtat e Njeriut (1948); - Marrëveshja Ndërkombëtare Mbi të Drejtat Qytetare dhe Politike

(1966) me protokollet plotësuese (1989); - Konventa Mbi të Drejtat e Fëmijës (1989); - Konventa Ndërkombëtare mbi Eliminimin e të Gjitha Llojeve të

Diskriminimeve Raciste (1965); - Konventa Kundër Torturës dhe formave tjera të vrazhda johumane

apo veprimeve poshtëruese (1984); - Rregullat Minimale Standarde të KB për Sjelljen Ndaj të Burgosurve

(1955); - Rregullat Minimale Standarde të KB për Aplikimin e Procedurave

Gjyqësore Ndaj të Miturve (1985); - Deklarata Mbi Pavarësinë e Gjyqësisë (1989). Instrumentet me të cilat gjithashtu mbrohen të drejtat dhe liritë themelore të njeriut janë të përmbajtura edhe në dokumentet 3 V. I. Bayer 1995., fq. 12–13, për mbrojtjen e të drejtave të njeriut në kuadër të legjislacionit penal në Kosovë, shih më hollësisht R. Murati: „Protection of Human Rights Under Kosovo's Criminal Code and Criminal Procedure Code“. Chicago-Kent Law Review, 80 (2005) 1, str. 99. – 116.

12

regjionale. Nga këto më të rëndësishmet janë: - Konventa evropiane për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive themelore

të njeriut (1950) me protokollet shtesë e cila shpesh karakterizohet si “emëruesi më i vogël i përbashkët” i mbrojtjes së të drejtave të njeriut në Evropë, si dhe praktika e Gjykatës Evropiane për të drejtat e njeriut4

- Me ndikim të posaçëm janë p.sh. edhe konventa evropiane për pengimin e torturës, veprimit dhe ndëshkimit johuman dhe poshtërues (1987);

- Rregullat evropiane për burgjet (1987) apo - Konventa evropiane për realizimin e të drejtave të fëmijës (1995). Në këto dokumente hasim norma të cilat, ndër të tjera kanë të bëjnë me: - Të drejtën për integritet fizik dhe dinjitet njerëzor; - Ndalimin e çdo forme të diskriminimit dhe torturës; - Kushtet e privimit nga liria, gjegjësisht kufizimit të drejtës për liri

dhe siguri të individit; - Të drejtën e çdo njeriu për gjykim të drejtë; - Presupozimin e pafajësisë; - Të drejtën për respektimin e jetës private dhe mbrojtjen e banesës

dhe shkresave korrespodencave; - Të drejtën për shfrytëzimin e mjeteve juridike kundër vendimit të

organit shtetëror; - Ndalimin e gjykimit të sërishëm; - “interesin më të mirë të fëmijës” si parim themelor ndaj sjelljes me

të miturit dhe mbrojtjes së të drejtave të të miturve; - Të drejtat e personave të dënuar dhe trajtimin e personave ndaj të

cilëve shqiptohen sanksionet penale; - Të drejtën në rehabilitim dhe kompensim personave të cilët janë

dënuar në mënyrë të padrejtë dhe janë privuar nga liria në mënyrë kundërligjore si dhe

- Pavarësinë dhe autonominë e funksioneve gjyqësore.

4 Sipas Protokollit të Komisionit Europian për të Drejtata e Njeriu, Nr. 11 (ETS No.155), i cili ka hyrë në fuqi më 01.11.1998, është themeluar Gjykata Europiane për të Drejtat e Njeriut, e cila vepron në baza aftgjata.

13

PJESA II

PARIMET THEMELORE TË SË DREJTËS SË PROCEDURËS PENALE

4. Mbi parimet themelore në përgjithësi Parimet procedurale penale kanë rëndësi të madhe për ta kuptuar të drejtën e procedurës penale dhe zbatimin e saj të drejtë në praktikë. Procedura penale në Kosovë mbështetet në parimet procedurale penale në vijim: - Përcaktimin e së vërtetës materiale; - Prezumimi i pafajësisë; - Parimi in dubio pro reo; - Parimi akuzator; - Parimi i legalitetit me parimin oficiel; - Parimi i oportunitetit; - Parimi i procedurës së drejtë; - Parimi i pavarësisë gjyqësore; - Parimi i vlerësimit të lirë të provave; - Parimi i përdorimit të gjuhës amtare; - Parimi i “barazisë së armëve”; - Parimi i transparencës; - Parimi i kompensimit të dëmit dhe rehabilitimit etj5 Në shpjegimet në vijim do të shqyrtohen dhe analizohen parimet e cekura si dhe parimet tjera procedurale penale. 5. Parimi oficiel dhe ndjekja penale Sipas këtij parimi, funksionin e ndjekjes penale e kryen organi kompetent sipas detyrës zyrtare (lat. ex officio) në interesin publik pavarësisht nga dëshira e personit i cili është i dëmtuar me veprën penale apo të ndonjë personi tjetër i cili do të kishte interes që në lëndën e caktuar të (mos) realizohet funksioni i ndjekjes penale 6. Parimi oficiel ka të bëjë me njërën nga tri funksionet themelore të procedurës penale – funksionin e ndjekjes penale. Ky parim nuk është i lidhur vetëm për procedurën e ndjekjes penale sepse shtrihet në tërë procesin e procedurës penale. Duke pasur parasysh se sipas parimit

5 E. Sahiti, R. Murati, E. Kunshtek, 2004., fq. 134. 6 H. I. Sijerçiq-Çoliq, 2005, fq. 69

14

oficiel funksioni i ndjekjes penale realizohet për interesin publik ky funksion në pjesën më të madhe të sistemeve juridike i është besuar prokurorisë publike. Për dallim nga parimi oficiel i ndjekjes penale, parimi i dispozicionit të drejtën e ndjekjes penale ia lë vullnetit të personit të dëmtuar i cili këtë ndjekje e realizon përmes padisë private. Në procedurën bashkëkohore penale parimi oficiel është në plan të parë me çka në masën më të madhe të mundshme kufizohet ndjekja me nismën e të dëmtuarit. Interesi i luftimit të kriminalitetit dhe mbrojtjes së shoqërisë nga veprat penale e tejkalon shumëfish interesin e të dëmtuarit dhe dëshirën e tij të cilën do të dëshironte ta shprehë ai në pikëpamje të inicimit të ndjekjes penale. Sipas KPPPK, në esencë është miratuar parimi oficiel meqenëse për numrin më të madh të veprave penale procedurën e inicion sipas detyrës zyrtare prokurori publik. Këtë të drejtë dhe detyrë prokurori publik e ka edhe për veprat penale të cilat ndiqen sipas kërkesës së të dëmtuarit7. Krahas veprave penale të cilat ndiqen sipas detyrës zyrtare (pjesa dërrmuese e veprave penale) dhe veprave penale të cilat ndiqen sipas kërkesës së palës së dëmtuar (pjesa më e vogël e veprave penale), në pjesën e posaçme të KPPK është paraparë që për disa vepra penale ndjekja iniciohet sipas padisë private (gjithashtu numër më i vogël i veprave penale)8. Për këtë arsye KPPPK ka paraparë se paditësi i autorizuar për vepra penale të cilat ndiqen sipas detyrës zyrtare është prokurori publik, kurse për veprat të cilat ndiqen sipas padisë private është paditësi privat (Neni 6 par. 2). Duke pasur parasysh se për numrin më të madh të veprave penale ndjekja iniciohet ex officio detyra dhe e drejta themelore e prokurorit publik është hetimi i veprave penale dhe ndjekja penale e kryesve të tyre (Neni 47 par. 1). 6. Parimi i legalitetit dhe oportunitetit të ndjekjes penale Për dallim nga parimi oficiel i ndjekjes penale i cili siç kemi parë

7 D.m.th. për disa vepra penale të parapara me Ligjin Penal (psh: detyrimi, Neni 160

KPPK, kërcënimi, Neni 161 KPPK, fotografimi i paautorizuar dhe fotografimet tjera, Neni 171 KPPK, shpërdorimi Neni 257, fq. 1, 2 dhe 5 KPPK, marrja e pronës së luejtshme, Neni 258 KPPK), prokurori publik e fillon procedurën penale vetëm në bazë të propozimit Pas parashtrimit të propozimit të tillë, dillon ndjekja sipas detyrës zyrtare („ex officio“) Neni 6 par. 1.

8 P.sh: Veprat penale kundër prestigjit dhe dinjitetit (Neni 190 i KPPK).

15

garanton ndjekjen penale për interes publik pa marrë parasysh vullnetin e të dëmtuarit, parimi i legalitetit i ndjekjes penale nënkupton se prokurori publik është i detyruar ta fillojë ndjekjen penale nëse janë plotësuar kushtet ligjore, pa marrë parasysh qëndrimin e tij për atë se a është e nevojshme apo jo ndjekja penale. Pra, prokurori publik i cili është bartës i së drejtës së fillimit të procedurës penale sipas detyrës zyrtare, sipas ligjit, është i detyruar që (lat. ex lege) të fillojë ndjekjen penale në të gjitha rastet kur për këtë janë plotësuar kushtet e parapara. Sikurse që sipas parimit oficiel fillimi i procedurës penale nuk varet nga vullneti i të dëmtuarit, ashtu edhe sipas parimit të legalitetit të ndjekjes penale, fillimi i procedurës penale nuk varet nga vullneti i prokurorit publik; pra, kur plotësohen kushtet ligjore fillimi i procedurës penale për prokurorin nuk është vetëm mundësi por edhe obligim apo detyrim9. Parimi i legalitetit i ndjekjes penale vlen për tërë rrjedhën e procedurës penale sepse prokurori është i detyruar që ta realizojë funksionin e ndjekjes penale gjatë tërë kohës sa për këtë ekzistojnë kushtet ligjore. Në procedurat bashkëkohore penale nuk zbatohet ekskluzivisht parimi i legalitetit. Në të vërtetë, përkundër obligimit që kur të jenë plotësuar kushtet ligjore prokurori ta fillojë procedurën penale dhe të marrë pjesë në procedurë, është paraparë edhe e drejta e tij që sipas parimit të oportunitetit (apo përshtatjes) të ndjekjes penale të mos ndërmerr ndjekjen penale pa marrë parasysh se në rastin konkret janë plotësuar kushtet ligjore për këtë, nëse kjo nuk është në interesin publik. Pra, sipas parimit të oportunitetit ekzistimi i kushteve ligjore për ndjekje penale është parakusht i domosdoshëm juridik për mundësinë e ndjekjes penale, mirëpo edhe atëherë kur ky parakusht ekziston, deri te ndjekja penale vjen vetëm nëse prokurori konsideron se në rastin konkret nga këndvështrimi i interesit publik është oportune apo e përshtatshme inicimi i ndjekjes penale10. Te parimi i oportunitetit prokurori nuk ka të drejtë në zgjidhje arbitrare midis realizimit të funksionit të ndjekjes penale dhe mosrealizimit të saj, por vetëm të drejtën për vlerësim se duke filluar nga interesi publik, ndjekja penale në rastin konkret nga aspekti i interesit publik a

9 T. Vasiljeviq, 1981, fq. 121. 10 V. I. Bayer, 1995, fq. 103.

16

është oportune (e përshtatshme) apo jo.11 Edhe njëri edhe tjetri parim sot janë të pranueshëm. Si përparësi të parimit të legalitetit theksohen: barazia e qytetarëve para ligjit, paanshmëria në realizimin e funksionit të ndjekjes penale, objektiviteti dhe pavarësia e legjislacionit penale dhe përgjithësisht efektet preventive, ndërsa për anët pozitive të parimit të oportunitetit flitet në kuptimin e evitimit të procedurës penale për vepra të lehta penale apo kryes specifik të veprave penale, ekonomiciteti në procedurë dhe lehtësimi për gjyqësinë penale. Sipas KPPPK prokurori publik është i detyruar ta fillojë procedurën penale kur për këtë ekziston dyshimi i bazuar se është kryer vepra penale e cila duhet të ndiqet sipas detyrës zyrtare përveç nëse ky ligj nuk e ka paraparë ndryshe (Neni 6 par. 3). Pra, është pranuar parimi i legalitetit të ndjekjes penale, sepse ekzistimi i dyshimit të bazuar se është kryer vepra penale e cila ndiqet sipas detyrës zyrtare, obligon prokurorin publik që ta fillojë ndjekjen penale. Krahas ekzistimit të bazuar se është kryer vepra penale, në rastin konkret nuk guxon të ekzistojnë pengesa ligjore për ndjekje penale (p.sh. vdekja e të fajësuarit apo parashkrimi i ndjekjes penale). Në rastet e parapara me ligj prokurori publik nuk është i detyruar ta fillojë ndjekjen penale ndonëse ekziston dyshimi i bazuar se është kryer vepra penale të cilën duhet ndjekur ex officio dhe nuk ekzistojnë rrethanat të cilat përjashtojnë ndjekjen penale (Neni 6 par. 3). Tërheqja nga parimi i legalitetit të ndjekjes penale dhe zbatimi i parimit të oportunitetit të ndjekjes penale është paraparë për: Veprat penale të cilat ndiqen me pëlqimin paraprak të organit kompetent (Neni 224);

Veprat penale të dënueshme me gjobë apo burg deri në 3 vjet, nëse i pandehuri pranon që të sillet udhëzimeve të prokurorit publik dhe i kryen disa obligime (Neni 226);

Veprat penale për të cilat ligji penal parasheh se gjykata mund të heqë dorë nga dënimi i kryesit të veprës penale (Neni 227);

Veprat penale të dënueshme me gjobë apo me burg deri në një vit për të cilat kryesi shpreh keqardhje dhe pendim të sinqertë, eviton

11 Kështu psh: T. Vasiljeviq, 1981, fq. 121–123 apo M. Grubaç, 2006, fq. 137, i cili konsideron se parimi i oportunietit, prokurorit i jep „pushtet shumë të gjerë, të pakrahasueshëm me atë kur ndjekja penale është e bazuar në parimin e legalitetit“. Për këtë arsye, sistemet që e njohin parimin e oportunitetit, organet e ndjekjes penale i lidhin për çështjet juridike, deontologjike dhe norma të tjera.

17

pasojat e dëmshme apo e kompenson dëmin e shkaktuar (Neni 227); Veprat penale për të cilat është lëshuar ndalesa e inicimit apo vazhdimit të procedurës penale ndaj dëshmitarit bashkëpunues (Neni 300 par. 4, al. 2);

Veprat penale ndjekja penale e të cilave mund t’i besohet shtetit tjetër sipas kushteve të parapara me ligj (Neni 514);

Veprat e lehta penale kryes të të cilave janë personat e mitur (Neni 14, 50 dhe 54 LMK).

Ndonëse KPPPK pranon parimin e legalitetit të ndjekjes penale, megjithatë prokurori publik ka të drejtë të tërhiqet nga ndjekja penale nëse konsideron se nuk ekzistojnë kushtet e mëtejme ligjore për ndjekje penale (parimi i mutabilitetit). Kështu prokurori publik mund të tërhiqet nga ndjekja penale deri në momentin e përfundimit të shqyrtimit kryesor në gjykatën e shkallës së parë, kurse në procedurën tek gjykata e lartë vetëm në rastet e parapara me ligj (neni 52). Përkundrazi, sipas parimit të imutabilitetit prokurori nuk mund të tërhiqet nga ndjekja penale por në procedurë mbetet domosdo deri në fund, përderisa nuk nxirret aktvendimi meritor i gjykatës për lëndën e gjykimit.12 Zbatimi i drejtë i parimit të legalitetit i ndjekjes penale është garantuar ndër të tjera me institutin e paditësit subsidiar. Në të vërtetë, kur prokurori publik nuk e fillon ndjekjen penale apo tërhiqet nga ndjekja penale ai është i detyruar që në afatin kohor prej 8 ditësh ta informojë për këtë të dëmtuarin dhe ta udhëzojë atë se mundet vet të fillojë ndjekjen si paditës subsidiar. I dëmtuari ka të drejtë ta fillojë gjegjësisht ta vazhdojë ndjekjen në afatin kohor prej 8 ditësh nga dita e pranimit të njoftimit nga prokurori publik (neni 6 par. 4 dhe neni 62 par. 1 dhe 2). 7. Parimi akuzator Parimi akuzator apo parimi akuzues (lat. Accusare – akuzim) tradicionalisht konsiderohet si njëri ndër parimet themelore në procedurën penale. Ky parim është pranuar me të madhe në procedurat bashkëkohore penale, prandaj kështu edhe në të drejtën e procedurës penale të Kosovës. Sipas këtij parimi, procedura penale fillohet dhe kryhet vetëm sipas kërkesës së paditësit të autorizuar. Pa paditësin

12 M. Grubaç, 2006, fq. 143.

18

nuk ka procedurë, jo vetëm me rastin e fillimit të saj por edhe gjatë tërë fazave të procedurës. Paditësi mund të tërhiqet nga kërkesa e tij penale-juridike dhe me atë rast procedura penale ndërpritet. Pranimi i këtij parimi mundëson ndarjen e funksioneve themelore të procedurës penale dhe besimin e tyre subjekteve të ndryshme. Në këtë kuptim, dallohet edhe funksioni i ndjekjes dhe akuzës penale dhe të besuarit e saj paditësit. Duhet theksuar se pa funksionin e ndjekjes penale nuk ka procedurë penale dhe se të besuarit e saj subjektit të posaçëm mundëson instalimin e prokurorisë publike si organ i pavarur. Funksionin e ndjekjes penale prokuroria e realizon duke iniciuar procedurën penale, me paraqitjen e padisë para gjykatës kompetente ndërmarrjen e veprimeve të tjera të nevojshme procedurale penale të parapara me ligj. Funksioni tjetër themelor i procedurës penale është funksioni i aktgjykimit që i besohet gjykatës. Gjykata nuk e inicion fillimin e procedurës penale, dhe as mbajtjen e rrjedhës së saj. Funksioni i gjykatës i përket gjykimit të çështjes konkrete penale. Gjithashtu, konform parimit akuzator gjykata mund shqyrtojë vetëm atë vepër penale dhe vetëm për atë kryes i cili është i përfshirë në kërkesë penalo-juridike të paditësit (i ashtuquajturi identitet objektiv dhe subjektiv midis aktakuzës dhe aktgjykimit). Me ndarjen e funksioneve të ndjekjes penale dhe të aktgjykimit ndahet edhe funksioni i tretë - funksioni i mbrojtjes të cilin e kryen i pandehuri me ndihmën e mbrojtësit. Sipas KPPPK procedura penale fillohet vetëm me kërkesën e paditësit të autorizuar (Neni 6 par. 1). Pra gjykata nuk mund të iniciojë procedurën penale, kurse janë të ndara edhe tri funksione themelore të procedurës penale të cilat u janë besuar subjekteve të veçanta procedurale. Parimi akuzator i mundëson të pandehurit pozitën e palës në procedurë. Për këtë arsye procedura e penale e ka karakterin e kontestit i cili zhvillohet midis dy palëve të barabarta (paditësit të autorizuar dhe të pandehurit) para gjykatës së paanshme (neni 10. par. 1). Pastaj, i pandehuri ka të drejtë në mbrojtje gjatë tërë procedurës penale (Neni 10-14), kurse gjykata mund të udhëheqë procedurën vetëm kundër personit i cili është i përfshirë me aktakuzë dhe vetëm për veprën e paraparë penale (Neni 386. par. 1).

19

Parimi akuzator është shprehur edhe në dispozitat procedurale të pezullimit të procedurës penale, gjegjësisht nxjerrjes së aktgjykimit me të cilin aktakuza refuzohet nëse paditësi i autorizuar tërhiqet nga ndjekja penale (Neni 326-329). 8. Parimi kontradiktor Për parimin akuzator është i lidhur edhe parimi kontradiktor, i cili gjithashtu tradicionalisht merret si njëri ndër parimet themelore të procedurës penale. Ky parim shpesh karakterizohet edhe si parim shqyrtues. Në kuptimin përmbajtjesor parimi kontradiktor iu mundëson palëve (paditësit dhe të pandehurit) që para gjykatës t’i prezantojnë provat e tyre dhe argumentet për to, si dhe të deklarohen për provat e palës së kundërt para se ta ketë nxjerrë gjykata aktvendimin për objekte e shqyrtimit në procedurë13. Prandaj, paditësi i autorizuar dhe i pandehuri para gjykatës paraqesin dy teza të kundërta: tezën e akuzës dhe tezën e mbrojtjes, kurse gjykata është e detyruar ti dëgjojë para se ta nxjerrë vendimin lidhur me akuzën penale. Duke iu falënderuar këtij parimi, procedura penale ka formën e kontestit midis palëve të barabarta para gjykatës së paanshme. Mundësia e të pandehurit që në shqyrtimin kryesor të paraqesë tezën e mbrojtjes dhe t'u kundërvihet provave të paditësit të autorizuar ka rëndësi të veçantë për realizimin e së drejtës për mbrojtje dhe për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut. Gjithashtu parimi kontradiktor mundëson realizimin më të plotë të parimit të së vërtetës meqenëse gjykata mund ta gjykoj kontestin vetëm pasi që palët të kenë mundësinë për t’i shprehur qëndrimet e veta dhe për t’u deklaruar për qëndrimet e palës tjetër, gjegjësisht pasi që të jenë dëgjuar deklaratat e të dy palëve në procedurë dhe të jenë analizuar provat e tyre. Sipas KPPPK, parimi kontradiktor është i pranueshëm. Ky parim sidomos vije në shprehje në shqyrtimin kryesor, ndërsa në procesin hetimor dhe në procedurën e shkallës së dytë është i paraparë në një masë të kufizuar. Kjo është e arsyeshme sepse në seancën kryesore

13 H. I. Sijerçiq-Çoliq, 2005., fq. 80.

20

nxjerrët aktgjykimi pasi që të jenë paraqitur drejtpërdrejtë faktet dhe provat e caktuara kontradiktore gojarisht, ndërsa procedura hetimore paraqet veprimin e organeve të caktuara shtetërore me qëllim të vërtetimit të fakteve në bazë të së cilave prokurori publik mund të vlerësoj se a ka vend për aktakuzë apo duhet të ndërpritet hetimi, gjegjësisht procedura e shkallës së dytë shërben për rishqyrtimin e ligjshmërisë dhe rregullsisë së aktgjykimit të shkallës së parë. 9. Parimi i konstatimit të vërtetës materiale Parimi i konstatimit të vërtetës materiale për fajësinë apo pafajësinë e personit kundër të cilit zbatohet procedura penale nuk është vetëm njëri nga parimet më të rëndësishme të procedurës penale por njëkohësisht është edhe njëri ndër qëllimet e procedurës penale. Pra, para nxjerrjes së aktvendimit të obligueshëm gjyqësor duhet të konstatohet e vërteta për atë se në shembullin konkret a është kryer vepër penale dhe se ndaj të pandehurit a mund të zbatohen normat e së drejtës penale materiale mbi shqiptimin e sanksioneve penale që të mund ta realizojë qëllimin dhe kuptimin e vet procedura penale që në bazë të inicimit të procedurës së drejtë ligjore të nxirret aktgjykimi i drejtë për çka është përgjegjëse gjykata14. Procedura penale duhet të rregullohet ashtu që ky parim të realizohet. Pra, faktet në të cilat mbështetet aktvendimi i gjykatës gjegjësisht faktet në të cilat mbështetet përgjigja në pyetjen se a është kryer vepra penale, kush është kryesi dhe a mund të zbatohen sanksionet penale në kuptim të së drejtës materiale penale – duhet të vërtetohen në mënyrë të plotë dhe autentike. Konstatimi i së vërtetës është në interesin publik dhe i dënuar mundet por nuk guxon të jetë vetëm ai i pandehur përgjegjësia penale e të cilit është vërtetuar në mënyrë të plotë dhe të pakontestueshme. Lidhur me këtë, legjislacioni i procedurës penale i Kosovës thekson se gjykata, prokurori publik dhe policia janë të detyruar që t’i vërtetojnë saktë dhe në tërësi faktet të cilat janë të rëndësishme për aktvendim të drejtë (Neni 7 par. 1). Ligjvënësi nuk e përcakton konceptin, as karakterin e “së vërtetës” për nevojat e procedurës penale. Në Teorinë e së Drejtës së Procedurës Penale, sidomos për këto çështje, diskutohet që nga fundi i shek. XIX 14 Spas Nenit 2. KPPPK „Dënimin apo cindo sanksion tjetër penal ndaj kryesit të veprës penale mund ta shqiptojë vetëm gjykata kompetente, e paanshme dhe e pavarur në procedurë e cila është inicuar dhe zbatuar në pajtim me këtë Ligj“.

21

kur për ekzistimin e veprës penale dhe kryesin e saj përfundohej nga aspekti i vlerësimit të lirë të provave (për këtë parim shih shpjegimin në vijim). Pra, çështja e përcaktimit të vërtetës nuk shtrohet në periudhën kohore të procedurës penale të inkuizicionit për shkak se për ato rrethana qëllimi i procedurës penale ka qenë e vërteta formale. Në të vërtetë, në procedurën e inkuizicionit vendimet e gjykatës janë nxjerrë në bazë të provave të caktuara apo numrit të caktuar të provave. Sipas rregullave të parapara më parë të argumentimit dhe pa marrë parasysh a është zhvilluar ngjarja asisoj apo jo në realitet. Kështu që e vërtetë është konsideruar ajo që u ka konvenuar atyre rregullave. Me konceptin e vërtetë materiale është dëshiruar të theksohet se gjykimi deri tek e vërteta duhet të vjen përmes vlerësimit të lirë të provave e jo përmes vlerësimit i cili që në fillim ka qenë i përcaktuar si rregull formale apo ligjore.15 Për këtë shkak me fjalën “e vërteta materiale” (si antonim i së vërtetës formale apo me konstatimin e tillë të fakteve i cili është i bazuar në dispozitat ligjore mbi fuqinë e disa provave) karakterizohet vërtetimi i fakteve deri tek të cilat gjyqtari vjen lirisht dhe pa pengesë me anë të rregullave argumentuese.16 Në literaturë, përmenden dhe shkaqet tjera të përdorimit të nocionit “e vërtetë materiale”. Kështu p.sh. theksohet se e drejta e procedurës penale i hedhë ato forma të veprimit të cilat do të mund të pamundësonin apo të sillnin në pyetje konstatimin e së vërtetës mbi faktet në të cilat bazohet aktakuza dhe në faktet tjera relevante ligjore17. Prandaj, parimi i përcaktimit të së vërtetës materiale nga ligjvënësi kërkon që parimisht t’i shmanget parashikimit të atyre formave procedurale të cilat do të mund të vështirësonin përcaktimin e së vërtetës në procedurën penale.18 Në pikëpamje të karakteristikës të së vërtetës e cila vërtetohet në procedurën penale shtrohet pyetja se a është ajo e vërtetë absolute apo relative në raport me atë se si ka ndodhur vërtetë vepra penale në të kaluarën. Lidhur me këtë duhet theksuar se e vërteta absolute nuk arrihet me të vërtetën materiale të procedurës penale e cila ndonëse është shkalla më e lartë e njohjes së saktësisë së argumenteve në 15 I. H. Sijerçiq-Çoliq, 2005., fq. 85. – 86. 16 B. Pavishiq,.2005, fq. 27. 17 V. I. Bayer, 1995, fq. 114. – 117. 18 G. Tomasheviq, 1998., fq. 119.

22

procedurën penale, ajo prapë paraqet vetëm të vërtetën relative deri tek e cila është arritur në bazë të përvojave dhe e cila nuk përjashton mundësinë e njohurisë së kundërt mbi atë se si është zhvilluar në të kaluarën ngjarja e cila ka karakter të veprës penale19. Me fjalë tjera, e vërteta e cila konstatohet me procedurën penale është e vërtetë subjektive dhe relative sepse konstatimi i saj gjithmonë varet nga personaliteti i gjyqtarit, nga bindjet e tij, njohuritë dhe përvojat e tij por edhe vet mjetet argumentuese me ndihmën e të cilave më së shpeshti konstatohet e vërteta në procedurën penale (dëshmitarët, ekspertët, i pandehuri) janë subjektive.20 Lidhur me kërkesën që faktet relevante ligjore të vërtetohen në mënyrë të plotë dhe të saktë në procedurën penale, e drejta e procedurës penale i njeh si institute të caktuara procedurale të cilat kontribuojnë që vendimi i gjykatës të jetë i mbështetur në gjendjen e vërtetuar faktike të plotë dhe të vërtetë. Në anën tjetër me të drejtë dhe në mënyrë korrekte përfundohet se parimi i së vërtetës materiale nuk është absolutisht i zbatueshëm në procedurën penale. Në të vërtetë, e drejta e procedurës penale i njeh institutet e caktuara procedurale të cilat garantojnë të drejtat shumë të rëndësishme të njeriut në procedurën penale, qëndrueshmërinë e vendimeve gjyqësore dhe sistemin juridik apo i kontribuojnë ekonomicitetit procedural. Pra, rregullat të cilat të sigurojnë vlerat dhe qëllimet e përmendura mundësojnë edhe njohjen e së vërtetës prandaj edhe shpesh karakterizohen si tërheqje nga parimi i konstatimit të së vërtetës materiale në procedurën penale. Konstatimit të së vërtetës materiale i shërbejnë institutet procedurale në vijim: Është obligim i përgjithshëm i gjykatës, prokurorit publik dhe policisë që në mënyrë të plotë dhe saktë t’i vërtetojnë faktet që kanë rëndësi për nxjerrjen e vendimit të drejtë dhe që me kujdes dhe në mënyrë të përkushtuar të analizojnë dhe vërtetojnë, si faktet që e rëndojnë të pandehurin ashtu ato që janë në dobi të tij dhe të gjitha faktet dhe provat që shkojnë në dobi të të pandehurit para fillimit dhe

19 Në këto sqarime, udhëzon T. Vasiljeviq, 1981. fq. 320. 20 Relativiteti dhe subjektiviteti nuk janë specifikë vetëm e së vërtetës e cila

përcaktohet në procedurën penale. Shpesh theksohet se e vërteta është gjithashtu relative edhe për ngjarjet dhe faktet e shkuara për të cilat thuhet se kanë ndodhë në të kaluarën, është gjithashtu relative.

23

gjatë procedurës t’i lihen në dispozicion mbrojtjes (Neni 7); E drejta e gjykatës, prokurorit dhe organeve tjera që marrin pjesë në procedurën penale që ta vlerësojnë ekzistimin apo jo të fakteve nuk është e lidhur as e limituar me rregullat e posaçme formale argumentuese. Vlerësimi i provave sipas bindjes së lirë (bindja e lirë e gjyqtarit) është theksuar edhe me obligimin e gjykatës që në mënyrën e vet ta vlerësojë çdo provë veç e veç dhe në konstalacion me provat tjera dhe në bazë të veprimit të tillë ta nxjerrë konstatimin se a është vërtetuar ndonjë fakt (neni 387 par. 2). Me këtë dispozitë është përjashtuar vlerësimi ligjor i provave apo vlerësimi i provës e cila që në fillim është përcaktuar me ligj në kuptimin se ligji përcakton vlerat e disa provave;

Verifikimi i pranimit të fajësisë (neni 315. par .1 dhe 359, par2-4). Me fjalë tjera, kur i pandehuri pranon fajin sipas të gjitha pikave të aktakuzës, gjyqtari konstaton: - a e kupton i pandehuri karakterin dhe pasojat e pranimit të fajësisë; - a e ka bërë pranimin e fajësisë i pandehuri vullnetarisht pas

konsultimeve të mjaftueshme me mbrojtësin; - ose, pranimi i fajësisë, a është i mbështetur me prova. Verifikimi i pranimit të fajësisë së të pandehurit, është pra verifikim i bazueshmërisë në vullnetin e tij. Përndryshe, vetëm pranimi i fajësisë për gjykim nuk është i mjaftueshëm. Është detyrë e gjyqtarit, gjegjësisht kryetarit të trupit gjykues që të sigurojë shqyrtimin e rastit në mënyrë të ndershme dhe të drejtë (Neni 33, par. 2); Krahas iniciativës së palëve dhe mbrojtësve, në shqyrtimin gjyqësor prezantohen edhe provat të cilat trupi gjykues zyrtarisht ka kërkuar që ato të sigurohen nëse ka qenë e nevojshme për zgjidhjen e plotë dhe të drejtë të rastit (Neni 360, par. 3,5); Kundërshtimi i aktgjykimit me ankesë për shkak të vlerësimit jo të plotë/të gabueshëm/ të gjendjes faktike (neni 405). Ankesa lidhur me aktgjykimin, për shkak të konstatimit jo të plotë apo të gabueshëm të gjendjes faktike, mundëson vlerësimin dhe gjykimin kritik të materialit provues të fakteve të konstatuara nga gjykimi i shkallës së parë; Prezantimi i provave në procedurën penale nuk është i lidhur për kurrfarë afati. Me këtë mundësohet konstatimi i plotë dhe i saktë i fakteve relevante juridike. Në këtë kuptim, ligjet pozitive procedurale

24

u mundësojnë paraqitjen e provave gjatë procedurës së shkallës së parë dhe palët dhe i dëmtuari, deri në përfundimin e shqyrtimit gjyqësor mund të propozojnë që të bëhet shikimi i fakteve të reja dhe të sigurohen provat e reja (Neni 360. par. 4). Gjithashtu subjektet e autorizuara kanë të drejtë që faktet e reja dhe provat e reja t’i paraqesin edhe në procedurën sipas udhëzimit juridik. Kështu në procedurën e ankesës, paraqitja e mjaftueshme e fakteve dhe provave të reja (Neni 401, par. 4). Kurse, faktet dhe provat e reja mund të paraqiten edhe pas aktgjykimit të plotfuqishëm në kuadër të përtëritjes së procedurës si udhëzim i jashtëzakonshëm juridik (Neni 442. par. 1, al, 3). Gjykata gjithashtu është e autorizuar edhe për zgjidhjen e çështjeve paraprake (prejudiciale), pa marrë parasysh se për çështjen e tillë paraprakisht gjykata apo një organ tjetër ka nxjerrë vendim në ndonjë procedurë tjetër (Neni 19). Konstatimit të së vërtetës në procedurën penale i kundërvihen rregullat tjera të cilat përpiqen ta zgjidhin kolizionin e interesave të ndryshme në procedurën penale. Ekzistimi i tyre konfirmon se e vërteta nuk është qëllimi i vetëm apo qëllim ekskluziv i procedurës penale. Rregullat më të rëndësishme procedurale të cilat paraqesin tërheqjen nga parimi i konstatimit të së vërtetës materiale në procedurën penale janë: ▪ për shkak të mbrojtjes së të drejtave dhe lirive të njeriut, në

procedurën penale është siguruar e drejta për ta hedhur dëshminë dhe mundësia e dhënies së dëshmisë së rrejshme. E drejta për ta hedhur nënkupton se i pandehuri nuk është i detyruar të deklarohet për rastin, as të përgjigjet në çfarëdo pyetje, si edhe, nëse deklarohet, nuk është i detyruar që ta akuzojë vetën, as ta pranojë fajësinë (Neni 11, par. 2);

▪ në interesin e mbrojtjes së të drejtave të personit të akuzuar është edhe parimi i ndalimit të ndryshimit të aktgjykimit në dëm të të pandehurit. Në të vërtetë nëse ankesa është deklaruar vetëm në dobi të të akuzuarit, aktgjykimi nuk guxon të ndryshohet në dëm të tij (neni 417.). Prandaj nxjerrja e vendimit në dëm të të pandehurit nuk është e mundur pa marrë parasysh se në procedurën e ankesës janë vërtetuar faktet të cilat janë në dëm të të pandehurit. Prandaj e vërteta materiale te e cila ka ardhur gjykata me rastin e shqyrtimit të ankesës nuk mund të shprehet përmes vendimit të ri të gjykatës;

▪ Parimi ne bis in idem (“jo dy herë për të njëjtën çështje”) apo ndalimi

25

i gjykimit të sërishëm për të njëjtën çështje penale gjithashtu paraqet largim nga qëndrimi parimor se në procedurën penale duhet konstatuar e vërteta materiale. Me KPPPK, është paraparë se askush nuk mund të ndjekur, as i dënuar për veprën penale nga e cila është liruar ose është dënuar me vendimin e formës së prerë të gjykatës apo nëse procedura penale është ndërprerë me vendimin e formës së prerë të gjykatës, ose nëse ankesa është refuzuar me vendimin e formës së prerë të gjykatës (neni 4.). Vetëm në kuadër të përtëritjes së procedurës në dobi të personit të gjykuar mund të përjashtohet zbatimi i parimit ne bis in idem;

▪ E vërteta materiale në procedurën penale nuk guxon të konstatohet në mënyrën e ndaluar me ligj. P.sh: është e ndaluar dhe e dënueshme detyrimi me dhunë i pranimit të fajësisë apo dhënies së çfarëdo deklarate tjetër nga i pandehuri apo cilido person tjetër i cili merr pjesë në procedurën penale, pra me anë të torturës, dhunës, kërcënimit apo nën ndikimin e barnave ose në çfarëdo mënyre tjetër të ngjashme (neni 11. par. 3). Forma e caktuar e sjelljes është e ndaluar pa marrë parasysh se pranimi i detyrueshëm gjegjësisht deklarata është e vërtetë;

▪ shmangie nga parimi i konstatimit të së vërtetës materiale në procedurën penale është identiteti subjektiv dhe objektiv ndërmjet aktgjykimit dhe aktakuzës (neni 386. par. 1). Gjykata shqyrton dhe vendosë për kërkesën penalo-juridike e cila është e cekur në aktakuzë. Nëse në shqyrtimin e përgjithshëm, provat e paraqitura tregojnë se ka ndryshuar gjendja faktike, kurse paditësi i autorizuar nuk e ndryshon aktakuzën e vet, atëherë gjykata do të nxjerrë aktgjykimin, sepse nuk është vërtetuar se i pandehuri ka kryer vepër penale për të cilën akuzohet (neni 390. par. 3). Pa ndryshimin e aktakuzës, gjykata nuk mund ta bazojë aktgjykimin në faktet të cilat janë vërtetuar në shqyrtimin gjyqësor;

▪ Përjashtimi dhe lirimi nga obligimi i dëshmisë paraqet mënyrën për zgjidhjen e konfliktit të interesave të kundërt në procedurë: interesit që të konstatohet e vërteta materiale për veprën penale dhe kryesin e saj dhe interesit që e vërteta për disa fakte të ruhet si sekret, gjegjësisht që personave të caktuar t’u ofrohet mbrojtja për shkak të lidhjeve të tyre specifike dhe shumë të afërta me familjare dhe për shkak të marrëdhënieve dhe lidhjeve tjera.

Ndalesa që si dëshmitarë, të merren në pyetje personat e caktuar (neni 159), gjegjësisht lirimi nga obligimi qytetar për të dëshmuar (neni 160), paraqet shmangie nga parimi i konstatimit të së vërtetës materiale.

26

10. Parimi i vlerësimit të lirë të provave Ky parim është i lidhur drejtpërdrejt me parimi e konstatimit të së vërtetës materiale në procedurën penale. Parimi i vlerësimit të lirë të provave nënkupton që gjykata vlerëson provat e paraqitura në pajtim me logjikën e saj dhe analizën psikologjike, në bazë të ligjshmërisë së mendimit njerëzor dhe në bazë të përvojave. Me këtë rast gjykata nuk është e lidhur për rregullat ligjore të cilat apriori do të përcaktonin vlerën e disa provave. Gjykata është e detyruar që në arsyetimin e aktgjykimit ta cek në mënyrë të saktë dhe të plotë se në bazë të cilave arsye janë vërtetuar faktet e caktuara si juridikisht relevante, gjegjësisht se nuk është dëshmuar ekzistimi i tyre. gjithashtu, me rastin e nxjerrjes së aktgjykimit,gjykata është e detyruar që të vlerësoj me ndërgjegje çdo provë veçmas dhe në raport me provat tjera e pastaj në bazë të vlerësimit të tillë të nxjerrë përfundim për atë se a është dëshmuar ndonjë fakt (Neni 387. par. 2). Së këndejmi vlerësimi i lirë i provave në lëndën konkrete penale kërkon arsyetimin në kuptimin përmbajtjesor si të çdo prove individualisht ashtu edhe të gjitha provave së bashku. Në bazë të kësaj vlerësimi i lirë i provave mund të shikohet në procedurën e shkallës së dytë, sepse në arsyetimin e aktgjykimit ceket se në çfarë baze është konstatuar se ka ardhur deri te përfundimi i tillë (Neni 396. par. 6-9). Nëse gjykata në arsyetimin e aktgjykimit nuk cek arsyet e caktuara dhe të plota lidhur me vlerësimin e vet të lirë të provave, atëherë është bërë shkelje esenciale e dispozitave të procedurës penale gjë që është bazë për paraqitjen e ankesës(Neni 403. par. 1. al 12). Përjashtimisht, e drejta pozitive procedurale, e njeh shmangien nga parimi i vlerësimit të lirë të provave. Ky rast është p.sh. tek llojet e detyrueshme të ekspertizave. Në këtë kuptim, p.sh. për t’u vërtetuar shkaku i vdekjes së ndonjë personi është e domosdoshme të urdhërohet kontrolli dhe obduksioni post mortem, gjegjësisht nëse ekziston dyshimi i helmimit, gjykata urdhëron ekspertizë toksikologjike (Neni 186. par. 1 ose neni 190). 11. Parimi i prezantimit dhe vlerësimit të drejtpërdrejtë të provave. Ky parim mbështetet në kërkesën që deklarimet e palëve, parashtrimi i prove dhe të gjitha veprimet tjera të nevojshme për formimin e

27

vendimit duhet të jenë të prezantuara para gjykatës e cila do ta nxjerrë vendimin, ashtu që gjykata pa ndërmjetësimin e organeve tjera i merr përshtypjet shqisore për tërë materialin procedural mbi të cilin do të bazohet vendimi i saj. 21 Parimi i drejtpërdrejt apo prezantimi i sërishëm i provave para gjykatës (pa marrë parasysh se ato prova tashmë kanë qenë të parashtruara gjatë hetimit dhe pa marrë parasysh se për to ekzistojnë procesverbalet të cilat do të mund të lexoheshin në shqyrtimin kryesor), në mënyrë që gjykata t’i vlerësojë ato drejtpërsëdrejti dhe në bazë të vlerësimit të drejtpërdrejtë të provave ta nxjerrë aktgjykimin. Ky parim i kontribuon realizimit të parimit të konstatimit të së vërtetës në procedurën penale dhe parimit kontradiktor. Për paraqitjen dhe vlerësimin indirekt të provave bëhet fjalë atëherë kur lexohen procesverbalet për veprimet e dëshmuara të kryera gjatë procedurës penale ose para ndonjë organi tjetër. E drejta e procedurës penale e Kosovës, parasheh që gjykata e nxjerrë vendimin në bazë të provave të shqyrtuara dhe vërtetuara në shqyrtimin gjyqësor ( Neni 8 par. 2), gjegjësisht aktgjykimin e vet e bazon vetëm në fakte dhe prova të cilat janë shqyrtuar në shqyrtimin gjyqësor (Neni 387, par. 1). Provat të cilat janë paraqitur drejtpërdrejtë gjatë shqyrtimit gjyqësor dhe të cilat i janë nënshtruar vlerësimit të drejtpërdrejtë të gjykatës nuk mund të merren parasysh me rastin e nxjerrjes së aktgjykimit ( përveç nëse me ligj janë bërë përjashtime, për çka do të flitet më tepër në vazhdim). Ky parim vlen si për provat që përmbahen në dëshmitë e personave (të pandehurit, dëshmitarit apo ekspertit), ashtu edhe për provat materiale apo objektet e veprës penale, dokumenteve dhe fotografimeve teknike të fakteve. Pra nga aspekti i të gjitha këtyre vlen parimi i drejtpërdrejtë dhe ato në shqyrtimin gjyqësor domosdo duhet të prezantohen në formën burimore dhe origjinale. Kështu p. sh. Pa marrë parasysh se ekziston procesverbali nga marrja në pyetje e dëshmitarëve në fazën hetimore, në shqyrtimin gjyqësor, në kuadër të 21 Gjykata, psh. E cila duhet ta mbështes aktgjykimin e vet në dëshmi të dëshmitarit

të cilin e ka ndëgjuar vet, është në situatë më të mirë se sa gjykata e cila aktgjykimin e vet duhet ta mbështes në procesverbalin e dëshmitarit apo hetimit, por edhe palët të cilat atë dëshmi duhet ta vlerësojnë vet në mënyrë kritike, janë në pozitë më të mirë. T.Vasiljeviq, 1981,fq. 248.

28

parimit të drejtpërdrejtë do të merret në pyetje dëshmitari si dhe dokumentet të cilat kanë vlerë provuese e sipas mundësisë këto të jenë të paraqitura në formën origjinale (neni 367. par. 1). Sa u përket objekteve të veprës penale të cilat shërbejnë si provë në procedurën penale ato në shqyrtimin gjyqësor mund ti tregohen të pandehurit, e sipas nevojës edhe dëshmitarit dhe ekspertit (neni 367, par. 2). Për shkak të rëndësisë së parimit të drejtpërdrejt, rregull themelore e zbatimit të tij është që gjykata, aktgjykimin e saj ta mbështes vetëm në fakte dhe prova të cilat janë shqyrtuar në shqyrtimin gjyqësor. Prezantimi i provave në mënyrë të drejtpërdrejtë është rregull, ndërsa prezantimi i provave në formë indirekte është përjashtim. Me fjalë tjera, vetëm përjashtimisht (kur prezantimi i drejtpërdrejtë i provave është i pamundur apo kur këtë e parasheh ligji në raste të veçanta), lexohen procesverbalet për veprimet e ndërmarra gjatë hetuesisë dhe nga ana e organit tjetër të procedurës penale. Procesverbalet duhet të lexohen nëse dëshirohet që provat e caktuara të përdorën me rastin e nxjerrjes së aktgjykimit.

Zbatimi i parimit indirekt lejohet në rastet e: - marrjes në pyetje të dëshmitarit dhe ekspertit jashtë gjykatores për

shkak të pamundësisë së tyre që të vijnë në shqyrtimin gjyqësor, kurse dëshmia e tyre është e rëndësishme për lëndën konkrete penale (neni 366);

- leximit të procesverbaleve të dëshmive të dëshmitarëve, të bashkakuzuarve apo ekspertëve (neni 368);

- leximit të procesverbalit për inspektimin e vendit të ngjarjes, bastisjen e banesës dhe personave, konfiskimin e objekteve dhe dokumenteve( neni 367. par. 1), apo

- reproduktimi i incizimeve audio-vizuale të fazës hetimore.(neni 367. par. 1);

- obligimit të paditësit të autorizuar dhe të pandehurit që ti përgjigjen thirrjes si dhe pasojat në rast të mos përgjigjes. P.sh. mos ardhja e prokurorit publik në shqyrtimin gjyqësor ka për pasojë shtyrjen e seancës gjyqësore(neni 340). Në rast të mungesës së të akuzuarit apo të pandehurit, pa arsye, në seancën gjyqësore, gjykata lëshon urdhëresën për arrest të të pandehurit, gjegjësisht e shtynë shqyrtimin gjyqësor dhe urdhëron që i pandehuri në shqyrtimin e ardhshme gjyqësor të sjellët me forcë. Nëse i pandehuri qartë i shmanget ardhjes në shqyrtimin gjyqësor, gjykata mund t’ia caktoj të pandehurit paraburgimin (Neni 341 .par. 2);

29

- pranisë së përhershme të të gjithë anëtarëve të trupit gjykues në shqyrtimin gjyqësor, madje edhe nëse shihet se shqyrtimi gjyqësor do të zgjatë, kryetari i trupit gjykues mund ta kërkoj nga kryetari i gjykatës që të caktoj një apo dy gjyqtarë, gjegjësisht gjyqtarë porotë që të prezantojnë në shqyrtimin gjyqësor në mënyrë që t’i zëvendësojnë anëtarët e trupit gjykues në rast të pengesave eventuale të tyre për të marrë pjesë (neni 323);

- kontinuitetit të shqyrtimit gjyqësor dhe koncentrimit në shqyrtimin gjyqësor.22

Veprimet në shqyrtimin gjyqësor duhet të ndërmerren në kontinuitet, pra njëri pas tjetrit kurse aktgjykimi shqiptohet dhe kumtohet të njëjtën ditë me të përfunduar të shqyrtimit gjyqësor. Nëse gjykata nuk ka mundësi që po atë ditë me të përfunduar të shqyrtimit gjyqësor që ta shqiptoj aktgjykimin, atëherë do të shtyhet shpallja e aktgjykimit më së shumti 3 ditë dhe do ta caktoj kohen dhe vendin e shpalljes së aktgjykimit (392. par. 1). Duke filluar nga ndërlikueshmëria e veprave penale dhe zgjatja e procedurave gjyqësore, ligji parasheh edhe ndërprerjen dhe shtyrjen e shqyrtimit gjyqësor si përjashtime nga kërkesa që veprimet në shqyrtimin gjyqësor të zhvillohen në kontinuitet. Lidhur me parimin e drejtpërdrejtë në prezantimin dhe vlerësimin e provave, ndërprerja e shqyrtimit gjyqësor nuk ka ndikim negativ në këtë parim(shqyrtimi gjyqësor vazhdohet para të njëjtit trup gjykues), ndërsa në rastin e shtyrjes së shqyrtimit gjyqësor më tepër se tre muaj, shqyrtimi gjyqësor duhet të filloj rishtazi dhe të gjitha provat duhet të paraqiten rishtazi ( neni 345 dhe 346. par. 3). ndërprerja dhe shtyrja e shqyrtimit gjyqësor si dhe shtyrja e shpallje së aktgjykimit për më së shumti 3 ditë paraqesin përjashtime nga parimi i drejtpërdrejtë në prezantimin e provave. 12. Parimi gojor Parimi gojor si njëri ndër parimet themelore të procedurës penale ka të bëjë me formën e ndërmarrjes së veprime procedurale penale. Sipas këtij parimi, të gjitha faktet dhe provat në të cilat bazohet aktgjykimi duhet të paraqiten në formë gojore në shqyrtimin gjyqësor. Parimi me shkrim është parim i kundërt. Sipas këtij parimi gjykata vendimin e vet

22 M. Grubaç, 2006., fq. 212.

30

e mbështet ekskluzivisht në materialin e shkruar të provave, gjegjësisht në provat të cilat gjenden në dokumentet e lëndës penale. Parimi gojor në seancën gjyqësore nënkupton sidomos: - Materiali procedural në të cilin gjykata e bazon aktgjykimin, në

shqyrtimin gjyqësor duhet të prezantohet në formën gojore; - Prokurori publik dhe i pandehuri japin deklaratat e tyre me gojë; - Shqyrtimi gjyqësor fillon me leximin e aktakuzës apo me padinë

private; - Procedura e dëshmisë është gojore(dëshmitarët dhe ekspertët merren

në pyetje me gojë, kurse dëshmia me dokumente, procesverbale dhe dokumente tjera realizohet duke lexuar ato);

- Fjala përfundimtare e prokurorit publik, të dëmtuarit, mbrojtësit dhe e të pandehurit gjithashtu është me gojë;

- Shqiptimi i aktgjykimit gjithmonë lexohet publikisht dhe në pika të shkurta paraqiten arsye për aktgjykimin e caktuar.

Në bazë të kësaj që u cek mund të përfundohet se krejt ajo në të cilën gjykata e bazon aktgjykimin e vet duhet të jetë e paraqitur në formën gojore apo e shpallur gjithashtu në formë gojore edhe në shqyrtimin gjyqësor. Kjo është mënyra e eliminimit të kontradiktave, paqartësive dhe lehtëson konstatimin e së vërtetës materiale. Vlera e parimit gojor qëndron në atë se ky parim i kontribuon realizimit të parimit kontradiktor, parimit publik të shqyrtimit gjyqësor, parimit të drejtpërdrejtë të prezantimit dhe vlerësimit të provave dhe parimit të konstatimit të së vërtetës materiale në procedurën penale. 13. Parimi i procedurës së drejtë Me dispozitën e nenit 6 të KEDNJ garantohet procedura e drejtë në lëndët penale si njëra ndër të drejtat dhe liritë themelore të njeriut. Parimi i procedurës së drejtë përfshinë një numër më të madh të të drejtave të çdo njeriu kundër të cilit zhvillohet procedura penale. Këto të drejta i përcaktojnë kushtet të cilat janë të nevojshme që procedura e caktuar të mund të karakterizohet si e drejtë.23

23 Në vendimet e ESLJP Neni 6. EKLJP interpretohet gjerësisht sepse konsiderohet

se kjo dispozitë është e rëndësisë esenciale për zhvillimin e demokracisë.. E drejta në procedurë të drejt ka të bëjë edhe me veprimin e organeve tjera shtetërore në rastet kur ato organe vendosin për çështjet të cilat për nga natyra e tyre janë penale, apo do të mund të shndërroheshin nga ato civile në apo administrative në

31

Në këtë kuptim e drejta në këtë procedurë është: ▪ e drejtë e çdo njeriu që për aktakuzën penale të drejtuar kundër tij të

vendos gjykata e paanshme dhe e pavarur e cila është e themeluar sipas ligjit;

▪ e drejtë për gjykim publik dhe për shpallje publike të aktgjykimit. Parimi i transparencës së procedurës penale dhe i shqiptimit publik të aktgjykimit është në interesin e palëve, por edhe të qytetarëve, sepse në këtë mënyrë ushtrohet kontrolli mbi punën e organeve gjyqësore;

▪ e drejta në gjykim brenda afatit të arsyeshëm kohor; ▪ parim i barazisë së palëve apo “barazisë së armëve” ( ang. Equality of

arms). Ky parim nënkupton se secila palë në procedurë duhet të ketë më tepër mundësi t’i prezantoj argumentet e veta gjegjësisht të dy palët të kenë të drejtë të informohen për faktet dhe të dhënat e palës së kundërt dhe të drejtën e përgjigjes lidhur me ato të dhëna;24

▪ Parimi i prezumimit të pafajësisë. Kuptimi i këtij supozimi është që secili që është i akuzuar për vepër penale ka të drejtë të konsiderohet i pafajshëm derisa të mos vërtetohet fajësia e tij sipas mënyrës ligjore. Ky prezumim njihet gjatë tërë procedurës penale;

▪ E drejtë e të pandehurit menjëherë dhe në gjuhën që ai e kupton të jetë i njoftuar për aktakuzën e cila është ngritur kundër tij;

▪ E drejtë e të pandehurit që në kohën adekuate të për përgatit mbrojtjen;

▪ E drejtë e të pandehurit që të mbrohet vet ose me ndihmën e mbrojtësit të cilin ai e zgjedhe apo i cili i caktohet sipas detyrës zyrtare nëse nuk ka mjete të mjaftueshme për ta paguar ndihmën juridike;

▪ E drejtë e të pandehurit për t’i shtruar pyetje dhe propozime dëshmitarët të mbrojtjes dhe dëshmitarit të aktakuzës;

▪ E drejtë e të pandehurit për përkthim falas nëse nuk e kupton ose nuk e fletë gjuhën e cila përdoret në gjykatë.

KPPPK, përcakton rregullat të cilat sigurojnë që askush, i pafajshëm të mos dënohet, kurse dënimi apo cilado masë ndëshkuese t’i shqiptohet ekskluzivisht personit i cili e ka kryer veprën penale, sipas kushteve të cilat i parasheh Kodi i Përkohshëm Penal, dhe ligjet tjera të Kosovës,

penale për shkak të natyrës së sanksionit i cili do të mund të aplikohej në rastin konkret. Shih vendimet për lëndët, Delcourt kundër Belgjikës (1970.) ose Ozturk kundër RF Gjermane (1984.).

24 Neumeister kundër Austrisë (1968.).

32

të cilat i definojnë veprat penale dhe në bazë të procedurës, të zbatuar në mënyrë ligjore dhe të drejtë (Neni 1. par. 2). Në kuadër të rregullit që askush i pafajshëm të mos jetë i dënuar dhe që dënimi apo cilado masë ndëshkuese t’i shqiptohet ekskluzivisht personit i cili e ka kryer veprën penale, ndër të tjera parashihet edhe supozimi i pafajësisë (Neni 3. par. 1), rregulli in dubio pro reo( Neni 3. par. 2) dhe e drejta për mbrojtje materiale dhe formale (Neni 10-12). Sa i përket qëllimit të dytë - se shqiptimi i sanksioneve penale duhet të bëhet sipas kushteve ligjore, duhet theksuar se fjala është për sanksionet penale të cilat i parasheh KPPK, si dhe ligjet tjera të cilat i parashohin veprat penale. Qëllimi i tretë - se sanksionet e cekura mund të shqiptohen në bazë të procedurës të zbatuar në mënyrë ligjore dhe të drejtë paraqet kërkesën që sanksioni penal të shqiptohet në bazë të procedurës e cila zbatohet sipas rregullave të KPPPK (e drejta e çdo individi që për aktakuzën penale të drejtuar kundër tij, të vendos gjykata e caktuar në bazë të ligjit/ kompetenca vendore dhe reale, neni 20-32/ e drejta në shqyrtim gjyqësor publik/ neni 328-331/, e drejta në procedurë të ndershme penale të zbatuar në afatin e arsyeshëm kohor/ neni 5/, e drejta për të prezantuar në gjykim, ndalimi i gjykimit të sërishëm për çështjen e njëjtë penale/ neni 4/ apo e drejta për përdorim të gjuhës dhe shkrimit/ neni 15/). Së këndejmi, kërkesat e cekura, duhet të sigurojnë kornizën e përgjithshme për realizimin e të drejtës për t’u mbrojtur dhe pamundësimit të kufizimit të kësaj të drejte jashtë kufijve racional, mbrojtjen e kryesit të supozuar të veprës penale nga arbitrariteti i organeve kompetente si dhe mbrojtjen e qytetarëve nga ndjekja dhe gjykimi i paarsyeshëm penal. Kjo dispozitë njëkohësisht siguron edhe efikasitetin e procedurës penale i cili shprehet përmes shkaqeve të arsyeshme që çdo kryes i njohur i veprës penale të jetë i dënuar në pajtim me dispozitat e ligjit penal. 14. Parimi i prezumimit të pafajësisë dhe in dubio pro reo Një ndër parimet themelore në të cilat bazohet procedura bashkëkohore penale është parimi i prezumimit të pafajësisë (Neni 3. par. 1). Në të drejtën vendore procedurale supozimi (Prezumimi) i pafajësisë është i definuar në pajtim me dokumentet ndërkombëtare

33

(Neni 14, par. 2 PNDCP, dhe Neni 6, par. 2 KEDNJ) në mënyrë që secili person i dyshuar apo i akuzuar se ka kryer vepër penale konsiderohet i pafajshëm derisa të mos vërtetohet fajësia e tij me vendimin e formës së prerë të gjykatës. Prezumimi i pafajësisë njihet gjatë tërë procedurës penale, por ka të bëjë edhe me veprimet që i paraprinë asaj, me të cilat organet shtetërore mbledhin shënime për veprën penale. 25 Supozimi procedural i pafajësisë është i ashtuquajturi supozim i përkohshëm i cili vlen deri sa mos të dëshmohet e kundërta. Në teorinë e procedurës penale supozimi i pafajësisë nënkupton: - Se i pandehuri ka të drejtë, por jo edhe obligim që të mbrohet; - Se i pandehuri lirohet nga barra e provës dhe i takon privilegji

kundër vetakuzimit (ang. Privilege against incrimination); - Se obligimi apo barra e provave bie mbi paditësin e autorizuar; - Se në rast dyshimi, gjykata gjithmonë duhet të veprojë në dobi të

pandehurit. Gjithashtu, ky parim është në lidhje të ngushtë edhe me respektimin e të drejtës për integritet personal dhe dinjitet njerëzor;

- të drejtën për të heshtur; njoftimin me lëndën e akuzës dhe nxjerrjen e aktgjykimit lirues për arsye të mungesës së provave të veprës penale.

Një nga pasojat e drejtpërdrejta të supozimit të pafajësisë është dispozita ligjore sipas të cilës dyshohet në aspektin e ekzistimit të fakteve të cilat janë relevante për rastin apo dyshimi në raport me aplikimin e ndonjë dispozite të ligjit penal të interpretohet në dobi të pandehurit dhe të drejtave të tij (neni 3 par. 2). Fjala është për parimin in dubio pro reo. Në pajtim me këtë parim gjykata nxjerr aktgjykimin lirues, jo vetëm në rastin e vërtetimit të pafajësisë së të pandehurit por edhe atëherë kur nuk dëshmohet fajësia e të pandehurit. Pra, çdo dyshim për ekzistimin e ndonjë fakti relevant juridik duhet të shprehet në dobi të të pandehurit. Në këtë kuptim, ligjvënësi e obligon gjykatën që ta vlerësojë në mënyrë të ndërgjegjshme çdo provë veç e veç, kurse lidhur me provat tjera dhe në bazë të vlerësimit të tillë të nxjerr përfundimin lidhur me argumentimin e ndonjë fakti. Parmi in dubio pro reo përmban dy rregulla. Rregulli e parë ka të bëjë me faktet të cilat shkojnë në dëm të të pandehurit. Këto fakte duhet të jenë të vërtetuara me sigurinë e plotë (p.sh. në të drejtën anglo-amerikane ky është standard argumentimi”jashtë çdo dyshimi të

25 B. Pavishiq, 2005., fq. 14 – 16

34

arsyeshëm”, (ang. Prof beyond areasonable doubt).Nëse ekziston dyshimi në raport me këto fakte atëherë ato nuk mund të merren si të vërtetuara, gjegjësisht konsiderohen të pavërtetuara (inekzistente). Rregulla e dytë është e lidhur për faktet të cilat shkojnë në dobi të të pandehurit. Këto fakte merren si të vërtetuara madje edhe atëherë kur ato janë vetëm probabile (të besueshme), gjegjësisht nëse dyshohet në ekzistimin e tyre, madje edhe atëherë kur ekzistimi i fakteve në dëm të të pandehurit është më i besueshëm (probabil). 15. Parimi ne bis in idem Ndalimi i gjykimit të sërishëm për të njëjtën çështje penale është e shprehur përmes parimit ne bis in idem. Ky parim është paraparë në nenin 14. par. 7 PNDCP dhe nenit 4. të Protokollit 7 të KEDNJ. Dokumentet e përmendura ndërkombëtare parashohin që askush nuk mund të gjykohet përsëri, gjegjësisht askush nuk mund të dënohet përsëri në procedurën penale të të njëjtit shtet për vepër penale për të cilën ka qenë i liruar me vendimin e formës së prerë, apo i dënuar në pajtim me ligjin dhe procedurën penale të atij shteti (neni 4. par. 1. Protokolli 7 i KEDNJ). Rezultati i aplikimit i këtij parimi bazohet edhe në parashikimin e përjashtimeve të tij në atë kuptim që mund të hapet përsëri shqyrtimi i lëndës së caktuar nëse ekzistojnë provat për faktet e reja apo për faktet e zbuluara rishtazi, ose nëse në procedurën paraprake ka ardhur deri te shkelja esenciale e cila ka mundur të ndikoj në zgjidhjen e rastit( neni 4. par. 2 i Protokollit 7 të KEDNJ). Ky parim nuk mund të derogohet në kohë të luftës apo në ndonjë rrethanë të jashtëzakonshme (neni 4. par 3. i Protokollit 7. KEDNJ, dhe neni 15 i KEDNJ). KPPPK, thekson se askush nuk mund të jetë i ndjekur as i dënuar për veprën penale për të cilën është liruar apo është dënuar me vendimin e formës së prerë të gjykatës (Neni 4). Parimi ne bis in idem përfshinë dy kushte kumulative: a) që procedura penale tashmë është zhvilluar kundër personit të

caktuar për veprën e caktuar penale dhe b) se tashmë është nxjerrë vendimi i formës së prerë i gjykatës lidhur

me atë lëndë penale. Për shqyrtimin e parimit ne bis in idem janë të lidhura edhe nocionet e formës së prerë formale dhe materiale. Sipas rregullit, që të dy këto forma të prera vijnë në të njëjtën kohë. Vendimi formal i formës së

35

prerë është ai vendim i cili nuk mund të kundërshtohet me mjete juridike, pra kur ankesa nuk lejohet (Neni 135, par. 1 i KPPPK). Forma e prerë e vendimit në kuptimin material nënkupton ndalesën e zhvillimit të sërishëm të procedurës penale për atë çështje penale për të cilën është nxjerrë vendimi i formës së prerë i gjykatës kompetente (ne bis in idem), gjegjësisht procedura penale e përfunduar në atë mënyrë mund të rishikohet vetëm në bazë të dispozitave mbi rishikimin e procedurë penale, si mjet i jashtëzakonshëm juridik (neni 438-447). 16. Parimi i përdorimit të gjuhës dhe shkrimit në procedurën penale KPPPK, parasheh se në procedurën penale mund të përdoret shkrimi dhe gjuha shqipe, serbe dhe angleze, si dhe gjuhët dhe shkresat shtesë nëse kjo është e paraparë me ligj në kuadër të kompetencës territoriale, reale të gjykatave. Gjithashtu flitet edhe për të drejtën e subjekteve të procedurës penale në përdorimin e gjuhës së vet pa marrë parasysh se ajo gjuhë a është edhe gjuhë zyrtare në të cilën zhvillohet procedura penale dhe të drejtën për përkthim pa pagesë nga ana e përkthyesit të pavarur. Këshilla për të drejtat e cekura duhet të jepet para shqyrtimit të parë, kurse personi mund të heq dorë nga ajo e drejtë nëse e njeh gjuhën në të cilën zhvillohet procedura. Për shkak të rëndësisë së këtij parimi, në procesverbal do të shënohet jo vetëm se i është dhënë këshilla për të drejtën e përdorimit të gjuhës por edhe deklarata e personit lidhur me shfrytëzimin e kësaj të drejte. Personit i cili është privuar nga liria apo gjendet në paraburgim, apo në vuajtjen e dënimit i dërgohet përkthimi i thirrjeve gjyqësore, vendimeve dhe parashtresave në gjuhën me të cilën ai shërbehet në procedurë (Neni 15). E drejta ndërkombëtare për të drejtat e njeriut parasheh të drejtën për përdorimin e gjuhës së vet edhe me rastin e privimit nga liria, gjegjësisht paraburgimit (Neni 14, par. 3 i PNDCP, dhe neni 5. par. 2 i KEDNJ), dhe te e drejta për gjykim korrekt (Neni 14, par. 1 i PNDCP, dhe Neni 6, par. pika a) dhe e) e KEDNJ). Në të vërtetë secili që arrestohet, menjëherë, do të informohet për arsyet e arrestimit dhe për të gjitha akuzat kundër tij në gjuhën të cilën e kupton. Gjithashtu secili që është i akuzuar për vepër penale ka të drejtë që menjëherë në gjuhën të cilën e kupton të jetë i informuar hollësisht për natyrën dhe arsyen e akuzës kundër tij, si dhe ta shfrytëzoj ndihmën falas të interpretit nëse nuk e kupton apo nuk e fletë gjuhën e cila përdorët në gjykatë.

36

Sipas praktikës së Gjykatë Evropiane të të Drejtave të Njeriut, parimi i përdorimit të gjuhës dhe shkrimit në procedurën penale thekson se personi i akuzuar i cili nuk e kupton apo nuk e fletë gjuhën që përdorët në gjykatë, ka të drejtë për ndihmë pa pagesë të përkthyesit me rastin e përkthimit të të gjitha dokumenteve apo deklaratave në procedurën e filluar kundër tij, sepse kjo është e domosdoshme për t’u realizuar benefitet e gjykimit të drejtë..26 17. Parimi i publicitetit në procedurën penale Ky parim para së gjithash ka të bëjë me publikun qytetarë apo të drejtën e personave tjerë të cilët në procedurën konkrete penale nuk janë subjekte të procedurës për të prezantuar në shqyrtimet gjyqësore (publiciteti i përgjithshëm). Krahas publicitetit të përgjithshëm në procedurën penale ekziston edhe publiciteti i palëve apo e drejta e palëve për të qenë të pranishëm me rastin e veprimeve në procedurën penale (p.sh. e drejta e të pandehurit për të prezantuar me rastin e bastisjes së banesës, lokaleve tjera apo të sendeve të luajtshme). Kur flitet për parimin e publicitetit atëherë mendohet në publicitetin e përgjithshëm të shqyrtimit gjyqësor para gjykatës së shkallës së parë (Neni 328-331), si dhe në publicitetin e përgjithshëm para gjykatës së shkallës së dytë (Neni 410, par. 5). Në procedurën paraprake apo hetimore është zbatuar vetëm publiciteti i palëve. Legjislacionet pozitive procedurale e njohin parimin sekret të procedurës paraprake penale (hetimore). Fshehtësia e kësaj faze të procedurës penale rëndom zbatohet: - për të siguruar efikasitetin në ndriçimin e veprës konkrete penale; - për të mbrojtur të drejtat e të pandehurit dhe; - për shkak të aplikimit të parimit të prezumimit të pafajësisë. Parimi i publicitetit shpesh përshkruhet jo vetëm si parim i procedurës penale por edhe si parim politik, kushtetues apo si parim i të së drejtës ndërkombëtare për të drejtat e njeriut.(neni 14. par. 1 i PNDCP dhe neni 6. par. 1 i KEDNJ). Arsyet kryesore për futjen e këtij parimi në procedurën penale janë kontributet e tij për gjykim korrekt, të paanshëm dhe objektiv, veprim preventiv në pengimin e kriminalitetit, zhvillimin e moralit, disiplinës apo njohjen e ligjit. Gjithashtu

26 Psh: Luedicke, Belkacem i Koc kundër Gjermanisë (1978.).

37

informimi i publikut me veprat penale është i përfshirë edhe përmes njoftimit të qytetarëve me anë të medieve lidhur me rrjedhën e procedurës konkrete penale. Shqyrtimet gjyqësore për publikun janë ngjarje e hapur dhe të gjitha ata që janë të pranishëm në gjykim kanë të drejtë që të raportojnë nga gjykimi. Mirëpo, e drejta e mjeteve të informimit publik apo medieve për të raportuar dhe komentuar procedurat penale gjyqësore nuk e përfshijnë edhe të drejtën e medieve që të kyçen në prodhimin e procesit gjyqësor, sepse kjo pashmangshëm do ta ndryshonte qëllimin e procedurës penale. Sipas praktikës së GJEDNJ, raportet midis të së drejtës për gjykim të drejtë e cila përcillet me garanci mbi pavarësinë gjyqësore dhe Prezumimi i pafajësisë (neni 6 i KEDNJ), dhe të drejtës për informim të lirë të publikut apo Shtypit të lirë (neni 10 i KEDNJ), duhet zgjedhur ashtu që publiku të informohet për procedurën penale e cila është duke u zhvilluar, por në atë mënyrë që kjo të bëhet në mënyrë diskrete, duke pasur në konsideratë të gjitha ato që obligon respektimi i parimit të prezumimit të pafajësisë, e drejta në mbrojtje, e drejta në privatësi dhe e mbrojtja e integritetit moral dhe dinjitetit njerëzor të të dyshuarit, gjegjësisht pandehurit. Kjo nënkupton se personi gjatë kohës sa zgjatë procedura nuk guxon të tregohet si kriminel, as që është e lejuar që në publik të krijohet përshtypja apo formohet mendimi për fajësinë e tij. Informimi i publikut përmes medieve duhet të jetë doemos objektiv dhe pa gërshetime dhe rrjedha prejudikuese lidhur me lëndën konkrete penale.27 Shqyrtimi gjyqësor është publik. Në shqyrtimin gjyqësor mund të prezantojnë vetëm personat e moshës madhore. Personat e moshës jo madhore nuk mund të prezantojnë në shqyrtimin gjyqësor. Në qoftëse fëmijët dhe të miturit është e domosdoshme të dëgjohen si dëshmitarë, atëherë ata në gjykatore qëndrojnë vetëm aq kohë për sa është e nevojshme ta japin dëshminë e tyre. parimi i publicitetit i përket edhe shpalljes publike të aktgjykimit. Ndërkaq, ky parim nuk vlen për për këshillim dhe votim të trupit gjykues gjatë shqyrtimit gjyqësor apo pas tërheqjes për këshillim dhe votim me qëllim të nxjerrjes së

27 Aktgjykimi i rastit Worm kundër Austrisë (1997.). V. Sijerčić-Čolić, H. „Krivični

postupak i mediji.“ Në: „Novinarstvo u borbi protiv korupcije. Sarajevo”, 2003., fq. 3.– 46.

38

aktgjykimit. Në këshillim dhe votim mund të prezantojnë vetëm anëtarët e trupit gjykues dhe procesmbajtësi. Në gjykatore gjithashtu është i ndaluar fotografimi, incizimi filmik me kamerë, incizimi televiziv dhe incizimet tjera me mjete teknike. Përjashtimisht, Kryetari i Gjykatës Supreme të Kosovës, mund të lejojë incizimin e tillë në seancën gjyqësore, por për shkaqe të arsyeshme, mund të nxirret vendimi që disa pjesë të shqyrtimit gjyqësor të mos incizohen (neni 93,par. 2,3,5). Nga seanca gjyqësore, sipas kushteve ligjore, mund të përjashtohet publiku i përgjithshëm. Me fjalë tjera gjykata, që nga hapja e seancës deri në përfundimin e shqyrtimit gjyqësor, sipas detyrës zyrtare apo me propozim të palëve dhe mbrojtësve, por gjithmonë pas dëgjimit të tyre, mund të përjashtoj publikun edhe nga tërë shqyrtimi gjyqësor, apo një pjesë e tij, nëse kjo është e nevojshme për arsye të: mbrojtjes së sekretit zyrtar; ruajtjes së informatës konfidenciale e cila do të rrezikohej në shqyrtimin publik; ruajtjes së rendit publik; mbrojtjes së jetës personale apo familjare të të pandehurit, të dëmtuarit apo pjesëtarëve tjerë në procedurë; mbrojtjes së interesit të fëmijëve apo mbrojtjes së të dëmtuarit ose dëshmitarit (Neni 329). Përjashtimi i publikut në kundërshtim me kushtet e parapara me ligj paraqet absolutisht shkelje esenciale të dispozitave të procedurës penale për çka domosdo aktgjykimi i shkallë së parë do të anulohet (neni 403, par. 1 al. 4). Përjashtimi i publikut nga shqyrtimi gjyqësor nuk ka të bëjë me palët, mbrojtësin, të dëmtuarin, përfaqësuesit e tyre, përveç nëse nuk është fjala për mbrojtjen e të dëmtuarit e të dëshmitarit (Neni 330, par. 1). gjykata gjithashtu mund të lejojë që në shqyrtimin gjyqësor nga i cili është i larguar publiku të marrin pjesë personat zyrtar, punëtorët shkencorë dhe publik, kurse me kërkesë të të pandehurit kjo mund t’i lejohet edhe qiftit bashkëshortorë, gjegjësisht qiftit jashtëmartesorë dhe farefisit të afërt. Gjyqtari, gjegjësisht trupi gjykues do t’i paralajmëroj personat të cilët janë të pranishëm në shqyrtimin gjyqësor në të cilin është i shkyçur publiku për atë se janë të detyruar që ti mbajnë sekret të gjitha informatat të cilat i kanë kuptuar në shqyrtimin gjyqësor dhe për atë se zbulimi i paautorizuar i sekretit paraqet vepër penale (neni 330. par. 3).28 Vendimin për

28 Largimi nga gjykatorja i personit i cili prishë rendin dhe disciplinën procedurale

nuk do të thot përjashtim i publikut (Neni 336. par. 1).

39

përjashtimin e publikut nxirret në formë të aktvendimit dhe i cili duhet të jetë i arsyetuar dhe i shpallur publikisht. Krahas kësaj, edhe pse është përjashtuar publiku nga shqyrtimi gjyqësor, aktgjykimi gjithmonë shpallet publikisht. Me këtë rast shqiptimi i aktgjykimit lexohet në seancën publike, kurse në pikëpamje të shpalljes së arsyes së aktgjykimit, gjykata vendos se në ç’masë do ta përjashtoj publikun apo do ta përjashtoj atë krejtësisht.(Neni 392, par. 4).

40

PJESA E III

SUBJEKTET E PROCEDURËS PENALE 18. Subjektet e procedurës penale - ndarja dhe nocioni Subjektet e procedurës penale janë persona fizik dhe juridik të cilët në procedurën penale kryejnë veprime procedurale-penale, sipas ligjit kanë të drejta dhe detyrime të caktuara dhe hyjnë në marrëdhënie procedurale penale.29 Sipas parimit akuzator, për procedurën penale janë të ndërlidhura tri funksione veç e veç të cilat u janë besuar subjekteve të ndryshme dhe të pavarura. Siç është thënë tashmë, këto janë funksioni i ndjekjes penale; funksioni i mbrojtjes dhe funksioni i gjykimit. Funksionin e ndjekjes penale e ushtron paditësi i autorizuar: prokurori publik të cilit me ligj i është dhënë e drejta dhe detyra e ndjekjes penale për veprat penale të cilat ndiqen sipas detyrës zyrtare, i dëmtuari si paditës (paditësi subsidiar i cili pas tërheqjes së prokurorit publik nga ndjekja penale mund ta marrë apo vazhdojë ndjekjen penale) dhe paditësi privat për veprat penale të cilat ndiqen sipas padisë private. I pandehuri ushtron funksionin e mbrojtjes( për realizimin e këtij funksioni atij i ndihmon avokati mbrojtës. Funksioni i gjykimit i takon ekskluzivisht gjykatës. Pra, paditësi i autorizuar, i pandehuri dhe gjykata janë subjektet themelore apo kryesore të procedurës penale. Këto subjekte domosdo duhet të ekzistojnë në çdo procedurë penale. Pa to nuk mund të zhvillohet procedura penale. Subjektet themelore të procedurës penale i kanë edhe të drejtat dhe detyrimet e parapara sipas ligjit gjatë procedurës penale. Krahas subjekteve themelore të procedurës penale, në procedurë penale marrin pjesë edhe subjektet sekondare të procedurës penale. Këto dallohen nga subjektet themelore të procedurës penale sepse procedura penale mund të fillohet, të zhvillohet dhe të përfundohet edhe pa to. Subjektet sekondare të procedurës penale janë: i dëmtuari, përfaqësuesi ligjor, i autorizuari, nëpunësi policor, dëshmitarët apo ekspertët. 29 H. I. Sijerçiq-Çoliq, 2005., fq. 123.

41

19. Palët - nocioni i përgjithshëm - Aftësia procedurale e palëve në procedurë: Palët janë subjekte të cilat në procedurën penale realizojnë interesa të kundërta dhe disponojnë me të drejta dhe detyrime të pavarura procedurale.30 Në këtë kuptim pala është subjekt i procedurës penale i cili shpreh kërkesën penale juridike dhe me këtë rast kërkon vendimin e gjykatës (paditësi i autorizuar) dhe subjekt ndaj të cilit është drejtuar akuza dhe ndaj të cilit kërkohet shqiptimi i vendimit të gjykatës (i pandehuri). Pra, palët janë paditësi dhe i pandehuri (neni 151. al. 16). Në procedurën penale parimisht palët janë të barabarta ndërmjet veti në pikëpamje të mundësisë së realizimit të interesave dhe kërkesave të tyre para gjykatës. Në realitetin e marrëdhënieve procedurale penale palët nuk janë të barazuara plotësisht, sepse për shkak të funksioneve procedurale penale që ato i kryejnë( funksioni i ndjekjes penale dhe funksioni i mbrojtjes), ato gjenden në pozitë që disponojnë me të drejta dhe detyrime të ndryshme. Për këtë arsye e drejta ndërkombëtare për të drejtat e njeriut dhe e drejta e procedurës penale garantojnë të drejta të caktuara të cilat i takojnë të pandehurit dhe të cilat quhen e drejta për t’u mbrojtur. Në këtë mënyrë bëhet përpjekje që sa më tepër të barazohet pozita e të paditësit dhe të pandehurit në procedurën penale dhe të sigurohet parimi i “barazisë së armëve” (ang. equality of arms). Çështja e pozitës së tyre procedurale, të drejtat dhe detyrat në procedurën penale si dhe realizimi i parimit “të barazisë së armëve” kanë rëndësi të veçantë për rregullimin e procedurës penale,”... kurse vet ajo janë shprehje e rrethanave politike kulturore dhe rrethanave tjera shoqërore. Historia e procedurës penale në esencë zhvillohet mbi historinë e palëve dhe pozitës së tyre në procedurë”.31 Edhe sipas KPPPK i pandehuri dhe paditësi në procedurën penale kanë statusin e palëve të barabarta, përveç nëse me atë ligj nuk është paraparë ndryshe (neni 10. par. 1). kurse prokurori publik (krahas gjykatës dhe policisë) është i obliguar që me kujdes të shqyrtojë dhe me profesionalizëm dhe besnikëri maksimale të konstatoj me të njëjtin kujdes faktet të cilat e ngarkojnë të pandehurin si dhe ato të cilat

30 G. Tomasheviq, 1998., fq. 53. 31 M. Grubaç, 2006., fq. 127.

42

shkojnë në dobi të tij dhe që të gjitha faktet dhe provat të cilat shkojnë në dobi të pandehurit t’i jepen në dispozicion mbrojtjes para fillimit dhe gjatë procedurës penale (neni 7. par. 2). Pala në procedurën penale duhet ta ketë aftësinë procedurale të palëve. Aftësia e palëve është aftësia e personit që të jetë palë në procedurën konkrete penale, pra të jetë i pandehur apo paditës. Aftësia procedurale është aftësia e palës që në procedurën penale të ndërmerr veprime procedurale penale.

43

PJESA E IV

GJYKATA 20. Mbi gjykatën në përgjithësi Gjykata e kryen funksionin gjyqësor si një nga funksionet esenciale të shoqërisë së organizuar njerëzore. Funksioni gjyqësor reflektohet në zbatimin e sistemit të caktuar të normave juridike mbi marrëdhëniet konkrete shoqërore. Duke zbatuar sistemin e caktuar të normave juridike mbi marrëdhëniet konkrete shoqërore, gjykata shqyrton kundërthëniet në shoqëri dhe zgjidh konfliktin e interesave përmes prizmës së kontesteve gjyqësore. Funksioni themelor i gjykatës në procedurën penale është që ajo si organ i pavarur dhe i paanshëm në procedurën e paraparë me ligj të vendos se a ka kryer vepër penale i pandehuri dhe ta zbatoj të drejtën pozitive penale. Për funksionin gjyqësor në procedurën penale të Kosovës, janë kompetente gjykatat e rregullta: gjykatat komunale, gjykatat e qarkut dhe Gjykata Supreme e Kosovës. Gjykatat themelohen me ligj dhe sipas ligjit përcaktohen kompetencat, struktura dhe organizimi i tyre si dhe procedura në mënyrë që të sigurohet barazia në procedurë dhe parimi i së drejtës si njëri nga parimet themelore në procedurë para gjykatës.32 21. Parimet e kryerjes së funksionit gjyqësor Parimet themelore në të cilat bazohet organizimi dhe veprimtaria e gjykatave ushtrojnë ndikim të drejtpërdrejtë në realizimin e funksionit gjyqësor. Në këtë kuptim rëndësi të posaçme ka parimi: i pavarësisë dhe paanshmërisë gjyqësore; ligjshmërisë; i emërimit dhe shkarkimit të gjyqtarëve; kolegjialitetit dhe shumëshkallshmërisë.

32 Organizata e gjykatave rregullohet me Ligjin mbi Gjykatat e Rregullta të Kosovës

(„Gazeta Zyrtare e KSAK nr. 21/1978, ndryshimet dhe plotlësimet, „Gazeta Zyrtare e KSAK“, nr. 2/1989.). Me Rregulloren 1999/24 është paraparë që dispozitat e përmendura të lihen nl fuqi. Për strukturën e llojit tjetër të gjykatave flet Projektligji për Gjykatat në Kosovë i cili është në procedurën e përgatitjes.

44

- Parimi i paanshmërisë dhe pavarësisë gjyqësore: KEDNJ parasheh që secili ka të drejtë që për aktakuzën e drejtuar kundër tij të kërkoj që të vendosë gjykata e paanshme dhe e pavarur (neni 6. par. 1)33. Nga pozita juridike e gjyqtarit, profesionalizmi i tij dhe “pjekuria morale”, si kushte themelore të paanshmërisë së tij, varet se si do të realizohet në praktikë pavarësia dhe paanshmëria e gjykatës penale; - Parimi i ligjshmërisë: Ky parim është në lidhje të ngushtë me parimin e pavarësisë dhe paanshmërisë së gjykatës. Në të vërtetë gjykatat janë të detyruara të gjykojnë në bazë të ligjit. Në këtë kuptim, gjyqtarët gjykojnë vetëm sipas bindjes së tyre të lirë gjyqësore të bazuar në dispozitat ligjore; - Parimi i emërimit dhe shkarkimit: Ky parim përfshinë kushtet për përzgjedhjen e kandidatëve në funksionin gjyqësor, emërimin, avancimin në shërbim dhe ndërprerjen e titullit të gjyqtarit. Në pajtim me këtë parim, për të gjitha çështjet e përmendura duhet të vendosë organi i cili është i pavarur nga pushteti ekzekutiv apo pushteti legjislativ, në bazë të ligjit dhe në kuadër të procedurës së paraparë me ligj.34; - Parimi i kolegjialitetit: Ky parim ka të bëjë me organizimin e brendshëm të gjykatës dhe mendrën e punës së gjykatës. Sipas këtij parimi gjykata komunale gjykon në trupin gjykues të përbërë nga një gjyqtarë dhe dy gjyqtarë porotë. Gjykata e Qarkut gjykon në trup gjykues të përbërë nga një gjyqtarë dhe dy gjyqtarë porotë, gjegjësisht për veprat e rënda penale në trup gjykues të përbërë nga dy gjyqtarë dhe tre gjyqtarë porotë. Në shkallën e dytë gjykon nga tre, pesë gjyqtarë, kurse në shkallën e tretë gjykon kolegji gjykues i përbërë nga tre, gjegjësisht pesë anëtarë (gjyqtarë profesionist). Me këtë parim është paraparë edhe përjashtimi për vepra penale për të cilat është paraparë dënimi me burg deri në tri

33 GJEDNJ, me rastin e vendimit se a është ndonjë gjykatë e pavarur apo jo, merr në

shqyrtim si vijon: a) mënyrën e emërimit të gjyqtarëve; b)kohëzgjatjen e mandatit; c) garancitë kundër presionit të jashtëm; d) atë se gjykata e caktuar, a len përshtypjen e gjykatës së pavarur. Shih psh: Campbell dhe Fell kundër Mbretërisë së Bashkuar (1984.).

34 Gjyqtarët dhe gjyqtarët porotë i emëron PSSP të KB me propozim të Këshillit (Neni 5. Rregullorja UNMIK-a 2001/28).

45

vjet apo gjoba me të holla si dënim kryesor meqenëse për ato vepra penale gjykon gjyqtari individual në gjykatën komunale (neni 22,24,26). - Parimi i shumëshkallshmërisë: Ky parim nënkupton atë që për një çështje penale vendosin shumë gjykata, do të thotë gjykata të ulëta dhe të larta ( në procedurë sipas ankesës). 22. Koncepti dhe llojet e kompetencave gjyqësore. Meqenëse ekzistojnë shumë lloje të gjykatave dhe numri i madh i tyre brenda llojit të caktuar, është e domosdoshme të përcaktohet kompetenca e tyre si fushëveprim i punës në çështjet konkrete penale. Krahas kësaj, është e drejtë e çdo individi që për aktakuzën penale të drejtuar kundër tij të vendos gjykata themeluar sipas ligjit në procedurën e cila është filluar dhe zhvillohet sipas të drejtës pozitive procedurale (neni 6. par. 1 i KEDNJ). Kompetenca është e drejtë dhe detyrë e paraparë e gjykatës së caktuar e paraparë me ligj që të veprojë për çështjen e caktuar penale. Për përcaktimin e kompetencës gjyqësore aplikohen kriteret si vijon: a).Karakteri dhe pesha e veprës penale dhe dënimi i paraparë e

mundësojnë përcaktimin e kompetencës reale. Bazë për përcaktimin e kësaj kompetence pra është vepra penale. Kompetenca reale mundëson që veprat penale t’u dorëzohen për gjykim gjykatave komunale apo gjykatave të qarkut;

b). Ndarja e punës midis gjykatave të të njëjtit lloj (p.sh. komunale ) është e mundur në bazë të lidhjes e cila ekziston ndërmjet veprës penale, kryesit të saj dhe vendit të caktuar (territorit) bazë për përcaktimin e kësaj kompetence është vendi për të cilin është e lidhur vepra penale apo kryesi i saj. Kjo kompetencë quhet kompetencë vendore apo territoriale;

c). ndarja e procedurës penale në faza apo funksione të cilat gjyqtari i ka gjatë procedurës penale dhe e që mundëson përcaktimin e kompetencës funksionale. Përfundimisht, edhe cilësia e të pandehurit mund të ketë rëndësi për përcaktimin e kompetencës. Në rast të tillë bëhet fjalë për kompetencën personale. Kjo kompetencë vije në shprehje në procedurën ndaj të miturve.

46

23. Kompetenca reale Kompetenca reale është e drejtë dhe detyrë e paraparë me ligj, e llojit të caktuar të gjykatave, për të gjykuar për veprat e caktuara penale, varësisht nga pesha e tyre. Pesha e veprës penale është shprehur përmes dënimit i cili për disa vepra penale është paraparë me ligjin penal. Në këtë kuptim gjykatat komunale janë kompetente që të gjykojnë për veprat penale për të cilat është paraparë si dënim kryesor gjoba me të holla apo dënimi me burg deri në 5 vjet, përveç në rastet kur për ato vepra penale është kompetente Gjykata e Qarkut (neni 21). Gjykatat e Qarkut janë kompetente të gjykojnë për veprat penale për të cilat është paraparë dënimi së paku 5 vjet heqje lirie apo me burg afatgjatë si dhe për veprat tjera të cilat sipas ligjit janë kompetencë e gjykatës së Qarkut (neni 23). Shmangiet nga parimi që të gjykojë vetëm gjykata kompetente reale: - Nëse personi i njëjtë është i akuzuar për më shumë vepra penale dhe

për ndonjë nga ato vepra është kompetente gjykata më e ulët, kurse për ndonjë tjetër gjykata më e lartë (neni 33) ;

- Nëse gjatë shqyrtimit gjyqësor, gjykata konstaton se kompetente është gjykata më e ulët, atëherë lëndën nuk ia dërgon asaj gjykate, por e zhvillon procedurën vet dhe e nxjerr vendimin (neni 37, paragrafi 2 ) ;

- Nëse në momentin e hyrjes në fuqi të KPPPK ndonjë lëndë penale është ende në procedurë, ndërsa ka ardhur deri te ndryshimi i kualifikimit ligjor apo te ndryshimi i kompetencës reale, ajo lëndë do të përfundohet para asaj gjykate (neni 552 , paragrafi1). Gjykata është e detyruar që gjatë tërë procedurës penale të kujdeset për kompetencën reale, kurse palët gjithashtu gjatë tërë procedurës mund të paraqesin kundërshtim për kompetencën reale. Në rast të jokompetentes reale, gjykata duhet të shpallet jokompetente dhe sipas vendimit të formës së prerë, t’ia dërgojë lëndën gjykatës kompetente (neni 37, paragrafi 1).

24. Kompetenca territoriale Kompetenca vendore është e drejtë dhe detyrë e gjykatës kompetencë lëndore që të ndërmarrë veprime procedurale penale dhe të gjykoj

47

veprën e caktuar penale për shkak të ndërlidhjes specifike të veprës penale me kryesin e saj nga njëra anë dhe të territorit në të cilin gjendet gjykata. Me parimet e kompetencës territoriale përcaktohet një gjykatë nga një numër i madh gjykatash si gjykatë kompetente në pikëpamje lëndore do të gjykoj në lëndën konkrete penale. E drejta pozitive procedurale i njeh normat të cilat flasin për kompetencën e rëndomtë dhe të jashtëzakonshme territoriale. Normat për kompetencën e jashtëzakonshme territoriale aplikohen atëherë kur në bazë të rregullave për kompetencat e zakonshme territoriale nuk mund të caktohet gjykata kompetente. Edhe njëri edhe tjetri lloj i kësaj kompetencë është i përcaktuar me ligj, prandaj kjo nuk mund të ndryshohet me vendimin e gjykatës apo me marrëveshje të palëve. Për kompetencën territoriale gjykata kujdeset deri në formën e prerë të aktakuzës (Neni 37 par. 3). A) kompetencat e zakonshme territoriale Kompetencat territoriale sipas rregullit i jepet gjykatës në territorin e së cilës është kryer vepra penale ose është tentuar, apo është shkaktuara pasova (neni 27. par. 1). Kjo kompetencë primare e zakonshme territoriale duhet të mundësojë zhvillimin sa më të lehtë të procedurës penale meqenëse në territorin e asaj gjykate gjenden mjetet e nevojshme argumentuese. Vendi i kryerjes së veprës penale përcaktohet me dispozitat e së drejtës materiale penale. Nëse vepra penale është kryer, ose është tentuar të kryhet apo janë shkaktuar pasojat e asaj vepre në territorin të cilin e mbulojnë shumë gjykata apo në kufijtë e atij territori, atëherë gjykata e cila e fillon e para procedurën si përgjigje në kërkesë të paditësit të autorizuar do të jetë edhe kompetente. Nëse procedura nuk është iniciuar, atëherë gjykata të cilës i parashtrohet së pari kërkesa për fillimin e procedurës do të jetë kompetente (neni 27. par. 3). Nëse vepra penale është kryer në lundrimin ajrorë atëherë kompetente është gjykata në territorin e së cilës e regjistruar fluturakja (neni 28). Nëse vepra penale është kryer përmes shtypit, atëherë kompetente është gjykata në territorin e së cilës është shtypur gazeta.( Neni 29. par. 1). Nëse vendi i kryerjes së veprës penale nuk është i njohur apo nëse ai vend është jashtë territorit të Kosovës, atëherë kompetente

48

është gjykata në territorin e së cilës i pandehuri e ka vendbanimin e përhershëm apo të përkohshëm. Nëse gjykata në territorin e së cilës i pandehuri e ka vendbanimin e përhershëm apo të përkohshëm tashmë e ka filluar procedurën, atëherë ajo gjykatë është kompetente, dhe pse është kuptuar për vendin e kryerjes së veprës penale (Neni 30, par. 1-2). Nëse nuk është i njohur vendi i kryerjes së veprës penale, as vendbanimi i përhershëm apo i përkohshëm i të pandehurit, ose që të dy janë jashtë territorit të Kosovës, atëherë kompetente është gjykata në territorin e së cilës i pandehuri është arrestuar apo i është dorëzuar vet organeve të rendit (Neni 30. par. 3). B) Kompetencat e jashtëzakonshme territoriale Krahas rregullave të kompetencës së zakonshme territoriale, në KPPPK janë dhënë edhe kriteret plotësuese për caktimin e gjykatës kompetente territoriale dhe me atë rast fjala është për kompetencat territoriale të jashtëzakonshme. Zbatimi i normave për kompetencat territoriale të jashtëzakonshme lejohet vetëm nëse kompetenca territoriale nuk mund të përcaktohet sipas rregullave për kompetencat e zakonshme territoriale. KPPPK ka dispozita të posaçme për kompetencat sipas vendimit të gjykatës (Gjykatës Supreme të Kosovës, neni 32), kompetencën e deleguar (bartja e kompetencës territoriale për shkaqe ligjore apo reale ose nëse është e qartë se ashtu do të zhvillohet procedura shumë më lehtë, apo nëse ekzistojnë arsyet tjera esenciale; neni 35, 36), dhe kompetenca sipas koneksitetit (rregulla e kësaj kompetence zbatohet atëherë kur ekziston lidhja ndërmjet shumë veprave penale në pikëpamje të të cilave duhet të zhvillohet procedurë unike penale dhe të nxirret një aktgjykim; neni 33).35

35 Koneksiteti paraqet lidhjen e cila ekziston midis një apo më shumë objekteve.

Koneksiteti mund të jetë subjektiv, objektiv dhe i përzier apo subjektiv-objektiv. Koneksiteti subjektiv ekziston atëherë kur një person ka kryer shumë vepra penale. Koneksitetin objektiv e kemi atëherë kur në kryerjen e një vepre penale kanë marrë pjesë shumë persona apo në mënyrë tjetër, janë të kanë lidhje të drejtpërdrejt me veprën e kryer penale (bashkëpjesëmarrje). Koneksiteti i përzier ekziston në atëherë kur shumë persona janë akuzuar për shumë vepra penale, kurse midis veprave të kryera penale njëkohësisht ekziston lidhje dhe prova të njëjta.

49

25. Kompetenca funksionale Kompetenca funksionale është e drejtë dhe detyrë e gjykatës që të ndërmerr veprime të caktuar procedurale penale gjatë procedurës konkrete penale. Siç kemi theksuar, gjykatat kanë funksione të ndryshme të cilat përcaktohen sipas fazës në të cilën gjendet procedura konkrete penale si dhe sipas shkallës në të cilën realizohet funksioni i gjykimit. Kështu, funksionin i gjykimit në shkallën e parë e kryen gjyqtari individual ( për veprat penale për të cilat është paraparë dënimi me burgim deri në 3 vjet, apo dënimi me gjobë si dënim kryesor) dhe kolegjet e përziera për vepra të rënda penale. Në procedurën e shkallës së dytë gjykatat gjykojnë në përbërje kolegjiale. Në shkallën e tretë gjithashtu vendosin kolegjet gjyqësore. Sipas ligjit janë të ndara edhe aktivitetet e gjyqtarit të procedurës paraprake ( në procedurën hetimore), gjyqtarit për konfirmimin e aktakuzës ( në stadin e aktakuzës), apo kryetarit të kolegjit gjyqësor (në seancën kryesore). 26. Kompetenca personale. Në pikëpamje të kompetencës personale është e nevojshme të përfundohet se cilësia e të pandehurit si kryes i supozuar i veprës penale ka rëndësi për përcaktimin e kompetencës gjyqësore. Lidhur me këtë, kompetenca e përmendur vije në shprehje në procedurën ndaj të miturve, sepse për ndërmarrjen e veprimeve procedurale penale dhe gjykimin e veprave penale të personave të mitur është kompetent gjyqtari për të mitur dhe trupi gjykues për të mitur në shkallën e parë, gjegjësisht në gjykatën e shkallës së dytë (neni 49. LPMK). 27. Vlerësimi i kompetencës dhe konflikti i kompetencës Shpjegimet paraprake treguan se gjykata duhet: - të kujdeset për kompetencën e vet reale dhe territoriale sipas detyrës

zyrtare; - të kujdeset për kompetencën reale gjatë tërë procedurën penale; - të kujdeset për kompetencën territoriale deri në aktakuzën e formës

së prerë; - të shpallet jokompetente dhe lëndën t’ia drejtoj gjykatës kompetente ; - si gjykatë jokompetente të ndërmarrë ato veprime në procedurë për të

cilat ekziston rreziku i shtyrjes.

50

Krahas detyrave të parapara të gjykatës, me rastin e vlerësimit të kompetencës mund të vihet deri te mospajtimi midis gjykatave lidhur me kompetencën për gjykim. Prandaj konflikti i kompetencës është kontest i dy apo më tepër gjykatave rreth asaj se cila prej tyre është kompetente reale apo territoriale për ta zgjidhur çështjen konkrete penale. Konflikti i kompetencave mund të jetë pozitiv dhe negativ. Për konfliktin pozitiv të kompetencave bëhet fjalë atëherë kur dy apo më shumë gjykata në çështjen konkrete penale pretendojnë të jenë kompetente. Kurse për konfliktin negativ të kompetencave bëhet fjalë kur një apo më shumë gjykata e refuzojnë kompetencën për gjykim. Procedurën për zgjidhjen e konfliktit të kompetencës e fillon gjykata sipas detyrës zyrtare. Konfliktin e kompetencave midis gjykatave e zgjidh së bashku drejtpërdrejtë gjykata më e lartë( neni 37. 39). 28. Përjashtimi i gjyqtarit, gjyqtarit porotë, prokurorit dhe

pjesëmarrësve tjerë në procedurë Duke pasur parasysh të drejtën e çdo individi që për aktakuzën penale të ngritur kundër tij të vendos gjykata e pavarur dhe e paanshme e themeluar sipas ligjit (Neni 6, par. 1. KEDNJ), me dispozitat për ushtrimin e funksionit gjyqësor ndër të tjera janë përcaktuar kushtet për emërimin dhe revokimin e gjyqtarit, në mënyrë që të sigurohet aftësia që në mënyrë të paanshme, të drejtë dhe pa ndikime nga jashtë ta kryej funksionin e gjykimit. Me qëllim të sigurimit të pavarësisë dhe të paanshmërisë së gjykatës KPPPK e parasheh institutin e përjashtimit. Përjashtimi i gjyqtarit apo gjyqtarit porotë paraqet përjashtimin e tij nga gjykimi apo nga kryerja e veprimeve tjera procedurale në çështjen e caktuar penale për shkak të ekzistimit të arsyes e cila sjell në dyshim paanshmërinë dhe objektivitetin e tij.36 Arsyet për përjashtim janë: - nëse gjyqtari apo gjyqtari porotë është i dëmtuar me veprën penale; - është bashkëshort, bashkëshort jashtëmartesor, person në afri gjinie

në vijë të drejtpërdrejtë të çfarëdo shkalle ose në vijë anësore deri në shkallën e katërt , person në afri krushqie deri në shkallën e dytë me të pandehurin, mbrojtësin e tij, paditësin, të dëmtuarin, përfaqësuesin e tij ligjor ose përfaqësuesin e autorizuar;

36 B. Pavishiq, 2005., fq. 60. – 61; G. Tomasheviq, 1998., fq. 98.

51

- është kujdestar ligjor, nën kujdestari ligjore, fëmijë i adoptuar ose

prind adoptues, ushqyes ose i ushqyer me të pandehurin, me mbrojtësin e tij , me paditësin ose me të dëmtuarin;

- në çështjen e njëjtë penale ka marrë pjesë në procedurë si paditës, mbrojtës, përfaqësues ligjor, përfaqësues i autorizuar i të dëmtuarit apo paditësit ose është pyetur si dëshmitar ose ekspert; ose

- në të njëjtën çështje ka marrë pjesë në marrjen e vendimit në gjykatën më të ulët ose nëse në gjykatën e njëjtë ka marrë pjesë në marrjen e vendimit i cili kundërshtohet me ankesë. (Neni 40)

Gjyqtari apo gjyqtari porotë është i detyruar ta ndërpresë punën në çështjen penale dhe për këtë ta njoftoj kryetarin e gjykatës i cili e emëron gjyqtarin tjetër. Krahas gjyqtarit apo gjyqtarit porotë përjashtim mund të kërkojnë edhe palët. Kërkesa duhet të paraqitet deri në fillimin e shqyrtimit gjyqësor (nëse ekzistojnë rrethanat të cilat sjellin në dyshim paanshmërinë e tij), gjegjësisht para përfundimit të shqyrtimit gjyqësor (nëse fjala është për arsyet tjera për përjashtim). Kërkesa për përjashtim duhet të arsyetohet. Për përjashtim dhe zëvendësim vendos kryetari i gjykatës, kurse për përjashtimin e tij drejtpërsëdrejti kryetari i gjykatës më të lartë. Për përjashtimin e Kryetarit të Gjykatës Supreme të Kosovës, vendoset në seancën e përgjithshme të Gjykatës Supreme të Kosovës. (neni 43. par. 1-2). Dispozitat për përjashtim të gjyqtarit dhe gjyqtarit porotë zbatohen edhe në rastin e prokurorit publik dhe personave të autorizuar për ta përfaqësojnë atë, personit të autorizuar të policisë, procesmbajtësit të gjykatës, përkthyesit, specialistit apo ekspertit (Neni 45).

52

PJESA V

PROKURORI 29. Paditësi i autorizuar në procedurën penale. Në pajtim me parimin akuzator, funksioni i ndjekjes penale i është besuar paditësit të autorizuar. Paditësi i autorizuar kërkon nga gjykata që në procedurën penale ta vërtetoj se a është kryer vepra penale; personi i akuzuar a është kryesi i asaj vepre; a është përgjegjës penalisht dhe a mund të zbatohen ndaj tij sanksionet penale. Veprimtaria procedurale e paditësit të autorizuar me të cilën ai nga gjykata kërkon konstatimin e ekzistimit të kërkesës penale juridike në rastin konkret, në literaturë quhet akuzë penale. Në këtë kuptim, akuza penale është aktivitet procedural i paditësit të autorizuar e cila ka të bëjë me veprimet e llojllojshme procedurale, me të cilat nga gjykata kërkohet që në procedurën penale të konstatojë ekzistimin e kallëzimit penal-juridik dhe varësisht nga rezultati i këtij konstatimi, ndaj personit të akuzuar të zbatohen sanksionet gjegjëse penale.37 Funksioni i ndjekjes penale është i vendosur para së gjithash si funksion publik i cili realizohet në interesin publik, pra ndjekja penale realizohet sipas detyrës zyrtare nga ana e prokurorit publik. Krahas veprave penale që ndjekjen sipas detyrës zyrtare, ekzistojnë vepra penale ndjekja e të cilave është e lidhur për propozimin e të dëmtuarit. Ajo që është specifike për ato vepra penale është se funksionin e ndjekjes penale e ushtron prokurori publik pasi që i dëmtuari të ketë paraqitur propozimin e tillë. Gjithashtu ekzistojnë edhe vepra penale të cilat mund të ndjekjen sipas padisë private dhe në rastin e tyre si paditë paraqitet paditësi privat.38 Në aspektin e veprave penale të cilat ndjekjen sipas detyrave zyrtare KPPPK krahas prokurorit publik pranohet edhe i dëmtuari si paditës (paditës subsidiar), i cili realizon ndjekjen penale në rastet kur prokurori publik nuk fillon ndjekjen penale. 37 M. Grubaç, 2006., fq 134. – 135.; H.I. Sijerçiq-Çoliq, 2005, fq. 161. 38 Shih më lartë shpjegimin për Parimin e Oficialitetit të Ndjekjes Penale.

53

30. Organizimi i prokurorisë dhe parimet specifike Organizimi i prokurorisë në Kosovë, është i rregulluar me Ligjin Mbi Prokurorinë dhe i është përshtatur organizimit të gjykatave.39 Me këtë ligj janë themeluar: Prokuroria Komunale, Prokuroria e Qarkut, dhe ajo e Kosovës. Si gjyqtarët ashtu edhe prokurorët në Kosovë i emëron PSSP-ja.40 Rregullimi i prokurorisë është i bazuar në parimet e caktuara siç janë: Parimi i bashkimit të prokurorisë: Sipas këtij parimi prokuroria është e ngritur në parimin e bashkimit organizativ, sepse gjitha prokuroritë së bashku e formojnë unitetin organizativ në të cilin prokuroritë më të ulëta i nënshtrohen prokurorisë më të lartë; Parimi i ligjshmërisë: Çdo prokurori sipas këtij parimi e ushtron funksionin e vet në bazë të dispozitave gjegjëse ligjore. Prokuroria domosdo ndërmerr ndjekjen penale sa herë që plotësohen kushtet ligjore, do të thotë kur ekzistojnë provat se është kryer vepra penale (parimi i legalitetit të ndjekjes penale). Parimi i rregullimit monokrat: Sipas këtij parimi vetëm një person, kurse ky person është prokuroi kryesor, e përfaqëson prokurorinë dhe e drejton punën e saj. Ky parim ka të bëjë me mënyrën dhe formën e ushtrimit të funksionit të ndjekjes penale nga ana e atij prokurori i cili gjendet në krye të organizatës së caktuar të prokurorisë. Prokurori i cili gjendet në krye të prokurorisë, funksionin e ndjekjes penale mund ta ushtroj drejtpërdrejt vet ose ato aktivitete ja delegon ose ja beson prokurorëve tjerë në prokurorinë në krye të së cilës gjendet. Me këtë rast ai atyre mund t’u jap udhëzimet e nevojshme për t’i kryer ato punë ashtu që prokurorët gjatë aktivitetit të tyre realizimin e funksionit të ndjekjes e ushtrojnë vet për ushtrimin

39 Ligji për Prokurorinë Publike të Kosovës „Gazeta Zyrtare e KSAK nr. 32/1976, ndryhimet dhe plotësimet nr. 42/1977, 44/1982. i 44/1984. Ky ligj ësht lënë në fuqi me Rregulloren e UNMIK-ut 1999/24. Në procedurë e sipër është nxjerrja e Ligjit për Prokurorinë e Kosovës, i cili parasheh një strukturë tjetër për Prokurorinë e Kosovës. 40 Neni. 5. Rregullorja e UNMIK-ut 2001/28.

54

ligjor të punëve dhe detyrave; Parimi i rregullimit hierarkik: Ky parim nënkupton subordinimin e prokurorive më të ulëta ndaj atyre më të larta, gjegjësisht nënshtrimin e prokurorisë më të lartë asaj më të ulëtës. Parimi i rregullimit hierarkik aplikohet edhe brenda prokurorisë konkrete. Pra, prokurori i cili gjendet në krye të prokurorisë konkrete udhëheqë me punën e tij, bënë ndarjen e punëve brenda saj, mund të ndërmerr edhe kryerjen e punëve të caktuara në atë mënyrë që i kryen ato në vend të prokurorit të caktuar apo që ato punë ia beson prokuroritë tjetër në atë prokurori. Ndërkaq, krahas parimit të hierarkisë së brendshme dhe vendosjes monokratike, sipas ligjit, çdo prokuror edhe pa autorizim të posaçëm mund të ndërmerr çfarëdo veprimi në procedurën para gjykatës apo organit tjetër shtetëror, të cilën punë do të mund ta kishte marrë prokurori kryesor. Veprimi i ndërmarr në procedurë nga cilido anëtar i prokurorisë e obligon prokurorin në tërësi, madje edhe atëherë kur është ndërmarr në kundërshtim me udhëzimin e prokurorit kryesor. Prandaj, për procedurë prokurorit nuk i duhet autorizimi, sepse gjykata nuk e verifikon se a ka vepruar prokurori në pajtim me udhëzimin, kurse gjatë procedurës prokurorët mund të ndërrohen. Lidhur me sa u tha ka të bëjë edhe dhënia e udhëzimeve të detyrueshme. Udhëzimet kanë karakter intern dhe e obligojnë atë prokurorë të cilit i jepen ato; pra, ato nuk e udhëzojnë edhe gjykatën, sepse për gjykatën është meritore deklarata, gjegjësisht veprimi i prokurorit i ndërmarr në procedurë pa marrë parasysh se a është në pajtim me udhëzimin e dhënë apo jo; Parimi i devolucionit: Ky parim nënkupton të drejtën e prokurorit më të lartë që të ndërmerr dhe drejtpërsëdrejti t’i kryejë punët nga kompetenca e prokurorit më të ulët ( p.sh. prokurori kryesor i Prokurorisë së Qarkut, mund të ndërmerr ndjekjen penale në vend të Prokurorit Komunal dhe në ndonjë rast të procedurës konkrete penale ta kryej atë para gjykatës komunale kompetente); Parimi i substitucionit: Ky parim nënkupton të drejtën e prokurorit të rangut më të lartë që përfaqësimin e caktuar apo ndërmarrjen e veprimeve procedurale në ndonjë lëndë ta përjashtojë nga kompetenca e prokurorit kompetent të rangut më të ulët, dhe atë t’ia besojë prokurorit tjetër kompetent.

55

31. Të drejtat dhe detyrat e prokurorit publik në procedurën penale. Prokuroria publike është organ i pavarur përgjegjës për hetimin e veprave penale, për ndjekjen penale të akuzuarve për veprat e kryera penale të cilat ndjekjen sipas detyrës zyrtare (ex officio), apo sipas kërkesës së palës së dëmtuar, mbikëqyrjen e punës së policisë gjyqësore me rastin e kryerjes së hetimit dhe mbledhjes së provave dhe informatave. Prokurori publik është i detyruar që ti shqyrtoj provat dhe faktet të cilat e rëndojnë si dhe ato të cilat janë në dobi të të pandehurit, të sigurojë që hetimi të kryhet me respektimin e plotë të të drejtave të pandehurit dhe që të mbledhja e provave të mos vij duke shkelur dispozitat e procedurës penale (neni 46. par. 1-3). Në realizimin e funksionit të veprës penale prokurori publik ka të drejtë dhe detyrë: - që të ndërmerr masat e nevojshme për zbulimin e veprave penale dhe

gjetjen e kryesve të tyre dhe të ndërmarr veprime hetimore derisa zbaton dhe mbikëqyrë hetimet në procedurën paraprake penale;

- të paraqesë apo prezantoj aktakuzën, gjegjësisht propozimakuzën para gjykatës kompetente;

- të paraqesë ankesë kundër vendimeve gjyqësore të cilat nuk e kanë

marrë formën e prerë dhe të paraqesë mjetet e jashtëzakonshme juridike kundër vendimeve gjyqësore të formës së prerë;

- që të kryej dhe ndërmerr edhe punë dhe veprime tjera të parapara me ligj (neni 47).

32. I dëmtuari si paditës dhe paditësi privat Sipas parimit të legalitetit të ndjekjes penale prokurori publik është i detyruar ta filloj ndjekjen penale kur për këtë ekziston dyshimi i bazuar se është kryer vepra penale e cila ndiqet sipas detyrës zyrtare. Prokurori publik në rastin konkret mund të mos e filloj procedurën penale ose në rastin e procedurës tashmë të filluar të ndjekjes të tërhiqet. Nëse prokurori publik konsideron se nuk ka bazë për fillimin apo vazhdimin e procedurës penale, atëherë rolin e tij mund ta marrë pala e dëmtuar nën kushtet e caktuara ligjore, (Neni 6. par. 3-4). Pra, i dëmtuari ka të drejtë që ta vazhdojë ndjekjen penale dhe këtu ai paraqitet si paditës subsidiar vetëm atëherë kur prokurori publik nuk e ndërmerr ndjekjen penale. Për këtë arsye kur prokurori publik nuk e

56

fillon ndjekjen apo tërhiqet nga ndjekja, ai është i detyruar që në afat prej 8 ditësh ta njoftojë për këtë të dëmtuarin dhe ta udhëzoj atë se mund të vazhdoj vetë ndjekjen si paditës subsidiar.41 I dëmtuari në këtë rast ka të drejtë të ndërmerr, gjegjësisht të vazhdoj ndjekjen penale në afat prej 8 ditësh nga dita e pranimit të njoftimit. I dëmtuari i cili nuk është i informuar për tërheqjen e prokurorit nga ndjekja apo për mos fillimin e ndjekje penale, me deklaratën e vet mund ta vazhdoj procedurën, të cilën e jep para gjykatës kompetente me afat prej 3. muajsh nga dita kur prokurori e ka hedhur poshtë kallëzimin penal, gjegjësisht nga dita kur e ka nxjerrë vendimin për ndërprerjen e procedurës, ( Neni 62. par. 4). Kur janë në pyetje veprat penale të cilat ndiqen sipas padisë private, funksionin e ndjekjes penale e realizon paditësi privat, gjegjësisht personi i dëmtuar me vepër penale. Paditësi privat vendos se a do të ndërmerr ndjekjen penale për veprën e tillë penale. Nëse paditësi privat paraqet padinë private, atëherë ai edhe e përfaqëson atë. Prokurori publik në rastin e këtyre veprave penale nuk ka kurrfarë ingjerencash. Për veprat penale të cilat ndiqen sipas paditë private, padia private duhet të paraqitet në afat prej 3. muajve nga dita kur personi i autorizuar ka kuptuar për veprën penale dhe kryesin e saj (Neni 54. par. 1). Paditësi subsidiar dhe paditësi privat kanë të drejtë që gjatë gjithë këtyre fazave të procedurës penale të demonstrojnë të gjitha faktet dhe të propozojnë prova të cilat janë të rëndësishme për konstatimin e veprës penale, zbulimin e kryesit apo vërtetimin e kërkesave të tyre pronësore-juridike. Në shqyrtimin gjyqësor paditësi subsidiar dhe paditësi privat kanë të drejtë të propozojnë prova, t’i parashtrojnë pyetje të pandehurit, dëshmitarit dhe ekspertëve dhe të paraqesin vërejtje dhe sqarime lidhur me dëshmitë e tyre, si dhe të japin deklarata tjera dhe propozime. Paditësi subsidiar dhe paditësi privat kanë të drejtë ta kontrollojnë procesverbalin, dokumentet dhe lëndët të cilat shërbejnë si provë, në pajtim me dispozitat e KPPPK (Neni 61, par. 13).

41 procedurën e njëjtë e zbaton gjykata edhe në rastin e tërheqjes së prokurorit publik nga ndjekja para se të fillojë shqyrtimi gjyqësor (Neni. 62.fq. 1).

57

PJESA E VI

I PANDEHURI DHE E DREJTA E TIJ PËR TU MBROJTUR 33. Nocioni “i dyshuar”; i pandehur” dhe “i akuzuar” “I dyshuari” është personi për të cilin policia apo organi i ndjekjes penale me arsye dyshon se ka kryer vepër penale, por që kundër tij nuk është filluar vepra penale. “i pandehuri” është personi kundër të cilit zhvillohet procedura penale. “i akuzuari” është personi kundër të cilit aktakuza është bërë e plotfuqishme; është paraqitur padi private apo propozim-akuza dhe është caktuar shqyrtimi gjyqësor. “i dënuari” është personi i cili me aktgjykimin e formës së prerë të gjykatës është shpallur fajtorë për veprën e kryer penale (Neni 151, pika 1- 4). Shprehja “i pandehur” përdorët gjithashtu si shprehje e përgjithshme edhe për të pandehurin, të akuzuarin dhe të dënuarin. Çdo kryes i veprës penale nuk mund të jetë i pandehur. Kështu p.sh. procedura penale nuk mund të zhvillohet kundër personit i cili gëzon imunitet penal dhe material juridik, apo imunitet procedural penal ( te imuniteti procedural penal, derisa prokurori publik të mos e merr lejen e nevojshme nga organi kompetent, (Neni 144. par. 1), si dhe as kundër personit i cili në momentin e kryerjes së veprës penale nuk i ka mbushur 14 vjet (Neni 11, par. 2 i KPPK). 34. Pozita procedurale e të pandehurit. Në teorinë e të drejtës së procedurës penale theksohet se pozita procedurale e të pandehurit përcaktohet nga të drejtat dhe detyrimet e tij. Specifikat e pozitës procedurale të të pandehurit mbështetën në pozitën juridike të cilën ai e ka në procedurën penale: i pandehuri është njëri ndër tre subjektet themelore në procedurën penale. Në këtë kuptim është edhe palë i cili duhet t’i ketë të gjitha mundësitë juridike dhe reale të përfaqësoj interesat e veta. Në anën tjetër, i pandehuri mund të jetë edhe burim i të kuptuarit të fakteve të relevante të cilat duhet të vërtetohen në procedurën penale, në atë kuptim që edhe kundër vullnetit të tij tu nënshtrohet masave të caktuara të detyrimit (p.sh. kontrollit trupor apo bastisjes). Pra, i pandehuri është subjekt i procedurës penale i cili disponon me të drejtën për tu mbrojtur, kurse

58

ai mund të jetë edhe mjet i provës pasive.42 Këto dy pozita procedurale të të pandehurit në procedurën penale shprehen në mënyra të ndryshme në disa stade të saj: në hetuesi i pandehuri më tepër u nënshtrohet masave të detyrimit procedural të cilat janë të lidhura për hetimin e gjendjes faktike, derisa në shqyrtimin gjyqësor një gjë e tillë është më pak e shprehur, sepse ai stad i procedurës penale i përket kundërshtimeve reciproke të fakteve dhe argumenteve juridike të palëve.43 Pozita procedurale e të pandehurit ka të bëjë në masë më të madhe me të drejtat të cilat i kontribuojnë realizimit të njërit nga tre funksionet themelore të procedurës penale-funksionit për tu mbrojtur.44 Për shkak të rëndësisë së të drejtës për tu mbrojtur kjo e drejtë është paraparë edhe me dokumentet ndërkombëtare me të cilat i ofrohet mbrojtja të drejtave themelore të njeriut (p.sh. neni KEDNJ) si dhe me legjislacionit penal. Pjesa dërmuese e këtyre të drejtave mund të shfrytëzohet gjatë tërë procedurës penale, gjegjësisht në cilindo stad të saj. Pra, gjithmonë ekzistojnë të drejtat e caktuara të cilat duhet të sigurohen dhe të cilat i garantojnë të pandehurit cilësinë e subjektit dhe palës në procedurë. Këtu do të nënvizojmë disa nga të drejtat e të pandehurit (kurse për të drejtat tjera do të flasim më vonë): • cilido person i pandehur për kryerje të veprës penale konsiderohet i

pafajshëm derisa të mos vërtetohet fajësia e tij me aktgjykim të formës së prerë të gjykatës (Neni 3. par. 1);

• cilido person i pandehur për kryerjen e veprës penale ka të drejtë për procedurë penale të ndershme të zhvilluar në afat kohor të arsyeshëm( neni 5. par. 1);

42 V. I.. Bayer, 1995., fq. 268; G.Tomasheviq,1998.,fq.70; T. Vasiljeviq,1981.fq.154. 43 D. Krapac, 2003.,fq. 159 – 160. 44 Këtu duhet cekur se nëse informatat nga kallëzimi penal janë bazë për dyshimin e

bazuar se personi i caktuar ka kryer vepër penale e cila ndiqet sipas detyrës zyrtare, apo gjatë mbledhje së informatave nga personi i caktuar, policia vjen deri tek njohuria se ai person ka kryer veprën penale e cila ndiqet sipas detyrës zyrtare, atëherë ai person konsiderohet si i pandehur dhe ka të drejtat të cilat janë paraparë për të pandehurit sipas KPPPK, pa marrë parasysh se ende nuk iniciuar hetimi (Neni. 220. fq. 3). Për të drejtat e të akuzuarit, shih E. Sahiti, R. Murati, E. Kunshtek, 2004., fq. 132.

59

• me rastin e parë të marrjes në pyetje, i pandehuri duhet të informohet menjëherë dhe hollësisht në gjuhën që ai e kupton për natyrën dhe arsyet e aktakuzës kundër tij (Neni 11. par. 1);

• të drejtën në heshtje në kuptim që nuk është i detyruar që ta paraqesë mbrojtjen e tij dhe as të përgjigjet në pyetje (Neni 11. par. 2);

• të drejtën që të mos jetë i detyruar që ta akuzoj vetveten ose të afërmit e tij, as ta pranoj fajësinë (Neni 11. par. 2);

• të drejtën për tu mbrojtur sipas zgjedhjes së tij, për të cilën të drejtë duhet të paralajmërohet që me rastin e marrjes së parë në pyetje ose privimit nga liria (Neni 12, par. 2);

• të drejtën për ndihmë profesionale të mbrojtësit falas (Neni 12 par. 4) Krahas të drejtave, i pandehuri në procedurën penale i ka edhe obligimet: - Kontrolli mjekësor i të pandehurit mund të zbatohet pa pëlqimin e

tij, nëse ky kontroll është i domosdoshëm për tu vërtetuar faktet të cilat janë të rëndësishme për procedurën penale. Kontrolli mjekësor i cili përfshinë kontrollin trupor siç është marrja e mostrës së gjakut, mund të bëhet vetëm me urdhër të gjykatës, ose me pëlqim vullnetar të personit për të cilin është fjala (Neni 192. par. 1-5);

- Obligimi për t’iu përgjigjur thirrjes së organit të procedurës penale. Në këtë kuptim janë paraparë edhe masat me të cilat sigurohet prezenca e të pandehurit, kurse me këto masa kufizohet e drejta themelore e njeriut- e drejta në liri (Neni 268).

35. E drejta për tu mbrojtur dhe llojet e mbrojtjes E drejta për tu mbrojtur për të pandehurin është e drejta më e rëndësishme, sepse nga ajo burojnë edhe të drejtat tjera të tij. Mbrojtja paraqet aktivitetin procedural i cili është i drejtuar në mohimin e aktakuzës në tërësi apo pjesërisht, në vërtetimin e fakteve në dobi të pandehurit si dhe në zbatimin e atyre normave juridike të cilat për të pandehurin janë më të volitshme.45 Në procedurën penale na paraqiten dy lloj mbrojtjeje:

45 Kështu, M. Grubaç, 2006., fq. 180; G. Tomasheviq, 1998., fq.73. D. Krapac, 2003.,fq. 160 – 165; N. Matovski, 1984, fq. 13 – 18.

60

- Mbrojtja materiale apo mbrojtja personale (mbrojtja të cilën i pandehuri e ndërmerr vet);

- Mbrojtja formale apo mbrojtja profesionale (mbrojtja me ndihmën profesionale të mbrojtësit).

Për këto lloje të mbrojtjes fletë dispozita e (Neni 11. par. 2 e KPPPK). Gjithashtu, edhe Neni 6. par. 3. pika c) e KEDNJ flet për mbrojtjen materiale dhe formale. GJEDNJ, në praktikën e saj thekson se këto dy lloje të mbrojtjes nuk përjashtohen (nuk janë dhënë në mënyrë alternative), por plotësohen me njëra tjetrën ( janë kumulative).46 Mbrojtja materiale (personale) është ajo mbrojtje të cilën e ndërmerr vet i pandehuri në atë mënyrë që jep dëshminë (nëse dëshiron), pyet dëshmitarët dhe ekspertët, propozon prova, jep fjalën përfundimtare në shqyrtimin gjyqësor, paraqet kundërshtime apo mjete juridike. I pandehuri mund ta realizoj edhe të drejtën për mbrojtje personale jo vetëm me rastin e marrjes në pyetje por edhe gjatë tërë procedurës penale duke i shfrytëzuar mjetet juridike të parapara me ligj. Mbrojtja materiale apo personale nuk i takon vetëm të pandehurit, sepse këtë mbrojtje e shfrytëzojnë edhe organet të cilat marrin pjesë në procedurën penale, si dhe personat tjerë. Në aspektin e shfrytëzimit të mbrojtjes materiale nga ana e organeve të cilat marrin pjesë në procedurën penale theksohen p.sh. gjykata, prokurori publik dhe policia. P.sh. se janë të detyruar që saktë dhe në mënyrë të plotë ti vërtetojnë faktet të cilat kanë rëndësi për nxjerrjen e vendimit të drejtë ligjor gjegjësisht se janë të detyruara që me kujdes t’i shqyrtojnë dhe vërtetojnë si faktet që e ngarkojnë të pandehurin ashtu edhe ato që të cilat janë në dobi të tij (Neni 7). E drejta në mbrojtje materiale iu takon edhe personave të cilët në ndonjë mënyrë të caktuar janë të lidhur me marrëdhënie dhe lidhje shumë të afërta me të pandehurin (p.sh: qifti bashkëshortor apo jashtëmartesor, farefisi më i afërt i të pandehurit), sepse ata persona mund të angazhojnë mbrojtës për të pandehurin (neni 69. par. 6), kanë të drejtë të mos dëshmojnë në procedurën penale (neni 160) ose të paraqesin kërkesën për përsëritjen e procedurës (neni 443, par. 1).

46 Kështu psh: në lëndën Pakelli kundër Gjermanisë (1987.), Imbrioscia kundër Zvicrrës (1993.).

61

36. Mbrojtësi Krahas mbrojtjes materiale të cilën siç theksuam e realizon i pandehuri vet (dhe organet të cilat marrin pjesë në procedurën penale si dhe rrethi i caktuar i personave të cilët janë në lidhje të afërta me të pandehurin), i pandehuri ka të drejtë të mbrohet edhe me anë të ndihmës profesionale të mbrojtësit. Konsiderohet se mbrojtja me ndihmën e mbrojtësit siguron barazinë e të pandehurit me paditësin e autorizuar në kuptim të parimit të “barazisë së armëve”. Mbrojtja, të cilën të pandehurit ia ofron mbrojtësi që ai vet e zgjedh apo ia cakton gjykata, kur me ligj parashihet mbrojtja e detyrueshme, quhet mbrojtje formale. Arsyet për mbrojtje formale janë të shumëfishta, por më së shpeshti përmendet se mbrojtësi në procedurën penale ofron ndihmën teknike-juridike të pandehurit gjë që i kontribuon barazisë së palëve në procedurën penale. Paditësi në raport me të pandehurin, në drejtësi është person profesional, derisa i pandehuri më së shpeshti është person i cili nuk e njeh të drejtën, përmbajtjen e saj dhe ligjet. Me vet këtë f akt pozita e paditësit është më e forte dhe më e volitshme. Mirëpo, këto përparësi nuk janë edhe të vetmet që janë edhe në anën e paditësit. I pandehuri është person kundër të cilit zhvillohet procedura penale, pra person i cili mu për këtë arsye edhe është në një gjendje të posaçme psikike. Kjo gjë, mund të ndikoj seriozisht edhe në ushtrimin e mbrojtjes së tij, gjegjësisht që veprimet e tij të mos jenë gjithmonë të organizuara mirë, të dobishme, gjë që mund të çojë në lëshime me rastin e paraqitjes së rrethanave dhe fakteve të relevante për mbrojtjen. Pra, deri te mbrojtja e plotë e të pandehurit mund të arrihet vetëm nëse i pandehuri, krahas të drejtave të cilat i takojnë, ka edhe mundësi të angazhoj persona të cilët sipas profesionalizmit të tyre janë të barabartë me paditësin e autorizuar, në mënyrë që të vendoset baraspesha e vërtetë midis dy palëve kundërshtuese në procedurën penale- midis paditësit të autorizuar dhe të pandehurit. Neni 6. par. 3 pika c) e KEDNJ parasheh të drejtën e të pandehurit për tu mbrojtur me ndihmën e mbrojtësit sipas zgjedhjes së vet ose nëse nuk ka mjaftë mjete për ta paguar atë, kurse interesi i së drejtës e kërkon domosdo, t’i sigurohet mbrojtësi sipas detyrës zyrtare.

62

Sipas KPPPK, i pandehuri ka të drejtë të mbrohet me ndihmën profesionale të mbrojtësit të cilin vet e zgjedh, kurse nëse vet nuk merr mbrojtës kur kjo është e paraparë me këtë ligj- do t’i caktohet mbrojtësi sipas detyrës zyrtare. Gjithashtu, kur interesi i së drejtës e kërkon këtë, nëse i pandehuri nuk ka mjete të mjaftueshme për ndihmë juridike, sipas kërkesës së tij do t’i caktohet mbrojtësi i cili paguhet nga mjetet buxhetore (Neni 12, par. 2- 4). I pandehuri ka të drejtë në mbrojtës në të gjitha fazat e procedurës (Neni 69, par. 1 ). I pandehuri njoftohet për të drejtën e tij për tu mbrojtur që nga momenti i parë i marrjes në pyetje, si dhe për atë se nëse ai kërkon, mund t’i caktohet mbrojtësi, po që se për shkak të gjendjes materiale nuk mund t’i paguaj shpenzimet e mbrojtjes (Neni 12. par. 5). për të drejtën në ndihmë juridike profesionale sipas zgjedhjes së tij, njoftohet edhe personi i arrestuar (Neni 14. par. 1. al. 2). 37. Llojet e mbrojtjes me ndihmën e mbrojtësit Mbrojtja me ndihmën e mbrojtësit mund të jetë e organizuar si fakultative, obligative dhe mbrojtje e personave me gjendje të dobët materiale ( e ashtuquajtura mbrojtje e të varfërve). Lidhur me këtë ekzistojnë edhe dy baza juridike sipas të cilave mbrojtësi paraqitet në procedurën penale, e këto janë: a) ndihma e mbrojtësit i cili është zgjedhur lirisht (Neni 70, par. 2); b) vendimi i gjykatës në formë aktvendimi për caktimin e mbrojtësit.

(Neni 73-74). Mbrojtja formale fakultative: paraqet të drejtën e të pandehurit që sipas zgjedhjes së lirë të ketë mbrojtës nëse këtë e dëshiron dhe sa herë që ai e dëshiron. Te mbrojtja fakultative, nëse mbrojtësin nuk e merr i pandehuri vet këtë mund ta bëjnë edhe personat të cilët janë në lidhje të caktuara me të pandehurin, në marrëdhënie dhe lidhje shumë të afërta me të. ( Neni 69, par. 6). i pandehuri ka të drejtë në mbrojtës gjatë tërë procedurës penale dhe për këtë të drejtë duhet të njoftohet para momentit të marrjes së parë në pyetje. I pandehuri mund të ketë më së shumti tre mbrojtës (Neni 71, par. 2). Për dallim nga mbrojtja formale fakultative, ka edhe raste kur, qoftë për shkak të peshës së veprës penale, apo për shkak të nevojave të posaçme të të pandehurit, i pandehuri duhet patjetër të ketë mbrojtës,

63

në mënyrë që të realizohen me sukses qëllimet e procedurës penale dhe të sigurohet mbrojtja e tij. Kjo është mbrojtja formale obligative. Mbrojtja formale obligative është e paraparë në raste si vijon: • nëse i pandehuri është memec, i shurdhër ose tregon simptoma të

sëmundjes shpirtërore apo paaftësi mendore, për çka nuk është në gjendje që të mbrohet vet me sukses. Në rastet e tilla ai duhet ta ketë mbrojtësin që nga momenti i parë i marrjes në pyetja;

• me rastin e marrjes në pyetje në paraburgim, gjatë tërë kohës sa zgjat paraburgimi;

• nga momenti i ngritjes së aktakuzës, nëse aktakuza është ngritur për vepër penale për të cilën parashihet dënimi me burgim mbi tetë vjet;

• në procedurë sipas mjeteve të jashtëzakonshme juridike nëse i pandehuri është i shurdhër, memec apo tregon shenja të sëmundjes shpirtërore ose paaftësi mendore, apo në rast se i është shqiptuar dënimi me burgim afatgjatë( Neni 73, par. 1 al. 1 - 4).

Nëse në raste të mbrojtjes së detyrueshme i pandehuri nuk angazhon mbrojtjes, kryetari i gjykatës apo organi kompetent i cili zhvillon procedurën paraprake, nga mjetet e fondit publik, sipas detyrës zyrtare e angazhon mbrojtësin.47 Gjithashtu, nëse gjatë procedurës, i akuzuari mbetet pa mbrojtësin e caktuar, kurse vet nuk angazhon mbrojtës tjetër, atëherë kryetari i trupit gjykues apo organi kompetent i cili e zhvillon procedurën paraprake, emëron mbrojtësin e ri sipas detyrës zyrtare, i cili paguhet nga buxheti publik (Neni 73. par. 3). I pandehuri mund të marrë vet tjetër mbrojtës në vend të mbrojtësit të emëruar. Në rastin e tillë mbrojtësi i emëruar revokohet (Neni 75, par. 1). për ta mundësuar mbrojtjen e plotë të të pandehurit, KPPPK parasheh caktimin e mbrojtësit edhe për disa raste të mbrojtjes fakultative. Kjo është mbrojtja e personave me gjendje të dobët materiale. Me fjalë tjera, në rast të gjendjes së dobët materiale, gjykata sipas kërkesës së të pandehurit dhe me plotësimin e kushteve të caktuara, e cakton mbrojtësin. Kushtet e përgjithshme kanë të bëjnë me: mosekzistimi i mundësisë për mbrojtje formale obligative; kërkesa e të pandehurit; dhe gjendja e dobët materiale e të pandehurit për çka ai nuk mund t’i

47 Për shkak të kësaj që u theksua, shpesh për mbrojtjen e ubligueshme thuhet se është mbrojtje sipas detyrës zyrtare, sepse gjykata e emëron mbrojtësin ex officio.

64

bartë shpenzimet e mbrojtjes. Kushtet e veçanta janë: që procedura të zhvillohet për vepër penale të dënueshme me së paku tetë vjet burg; apo nëse kjo është në interesin e së drejtës (Neni 74. par. 1). Në pajtim me qëndrimin parimor se e drejta për tu mbrojtur me ndihmën e mbrojtësit është një nga të drejtat themelore në procedurën penale, kërkesa për emërimin e mbrojtësit për shkaka të gjendjes së dobët materiale mund të theksohet gjatë tërë procedurës penale, kurse për këtë të drejtë i pandehuri do të këshillohet para marrjes së parë në pyetje (Neni 74. par. 2-3). 38. Të drejtat dhe detyrat e mbrojtësit Gjatë zhvillimit të procedurës penale mbrojtësi i ka të drejta dhe detyra të caktuara. Të drejtat dhe detyrat e mbrojtësit janë kanë të bëjnë me mbrojtjen efikase dhe korrekte gjatë tërë procedurës penale. Mbrojtësi ka të drejtat e njëjta sikurse i pandehuri, përveç atyre që janë të rezervuara në mënyrë eksplicite vetëm për të pandehurin. Mbrojtësi ka të drejtë të komunikojë lirisht me të pandehurin, me gojë dhe me shkrim, nën kushtet të cilat garantojnë konfidencialitet. Mbrojtësi ka të drejtë të informohet që në fillim për vendin dhe kohën e ndërmarrjes së çfarëdo veprimi hetimor si dhe të merr pjesë në të dhe t’i shikojë procesverbalet dhe provat që i përkasin lëndës penale (Neni 77). Mbrojtësi ka të drejtë të propozojë prezantimin e provave me qëllim të vërtetimit të fakteve të cilat janë në dobi të të pandehurit. Gjithashtu mbrojtësi ka të drejtë që në dobi të të pandehurit t’i parashtrojë të gjitha mjetet juridike-mjetet e zakonshme dhe të jashtëzakonshme juridike; si dhe parashtresat dhe propozimet. Krahas të drejtave mbrojtësi ka edhe detyrime të caktuara. Detyrë themelore e mbrojtësit është ndërgjegjshmëria gjatë mbrojtjes së interesave të të pandehurit, ruajtja e fshehtësisë që i besohet, me ç‘rast, në nga ai nuk kërkohet objektivitet; ka të drejtë dhe detyrë t’i heshtë faktet e dëmshme për personin që mbron. Ai nuk guxon ta pengojë gjykatën, paditësin dhe organet tjera të procedurës gjatë konstatimit të fakteve.48 Detyrë e tij është që t’i ndihmojë të pandehurit pa marrë qoftë mbrojtja fakultative, obligative apo e personit me gjendje të dobët materiale.49

48 N. Matovski, 1984.,fq. 141 – 175. 49 Mbrojtësi mund të refuzojë pranimin e mbrojtjes me arsyetim të ngarkesës së

madhe me punë tjera apo për shkak të angazhimit në lëndë tjera.

65

PJESA E VII

I DËMTUARI NË PROCEDURËN PENALE 39. Nocioni i “dëmtuar”dhe “pozitë në procedurën penale” Personi e drejta personale apo materiale e të cilit është shkelur apo rrezikuar me vepër penale, quhet i dëmtuar (neni 151. al.5), me vepër penale mund të jetë i dëmtuar si personi fizik ashtu edhe personi juridik. I dëmtuari është subjekt sekondar i procedurës penale me të drejta dhe detyrime të caktuara. I dëmtuari, të drejtat e tij në procedurën penale mund t’i realizoj vetë ose me ndihmën e përfaqësuesit ligjor, gjegjësisht të autorizuarit.50 Gjithashtu, i dëmtuari mund të jetë paditësi i autorizuar: paditësi privat (te veprat penale të cilat ndiqen me padi private) apo paditësi subsidiar (te veprat penale të cilat ndiqen sipas detyrës zyrtare). Gjithashtu i dëmtuari ka të drejtë që propozimin t’ia paraqes prokurorit publik për ndjekje të veprës penale e cila ndiqet sipas propozimit. Statusi i tillë i të dëmtuarit është bazë për pozitën e tij në procedurën penale dhe për parashikimin e të drejtave dhe detyrave të caktuara. I dëmtuari ka të drejtë: • Të paraqes kallëzimin penal për veprën e kryer e cila mund të jetë

bazë për aktivitetet e prokurorit publik dhe policisë; • Të jetë i informuar për pezullimin e hetimit në mënyrë që, nëse

dëshiron, ta vazhdojë ndjekjen ( Neni 224 par. 2 dhe Neni 62, par.1). • Të jetë i informuar për tërheqjen e aktakuzës para fillimit të

shqyrtimit gjyqësor, dhe për atë se mund ta vazhdojë ndjekjen (Neni 326. par. 1 dhe Neni 62. par. 1).

• Në shqyrtimin kryesor, pas tërheqjes së aktakuzës nga ana e prokurorit publik të deklarojë a dëshiron ta vazhdojë ndjekjen (Neni 63, par. 1);

• Ta deklarojë ankesën lidhur me vendimin e gjykatës për sanksionet e shqiptuara penale, për veprat penale kundër jetës dhe trupit, kundër integritetit seksual, apo sigurisë publike në komunikacion51, apo shpenzime e procedurës penale (Neni 399. par. 3);

50 “Përfaqësuesi ligjor” është prindi ose personi që e ka të drejtën e prindit, apo që ka detyrë ligjore, ose që është kujdestar ligjor (Neni 151. al. 6). Kurse „i autorizuar“ është personi, i cili në rastet e parapara me KPPPK vepron në emër dhe në interes të të dëmtuarit (Neni. 151, al. 7). 51 Nëse prokurori publik e ka ndërmarrë ndjekjen nga paditësi subsidiar (Neni 65,

66

• Të jetë i informuar dhe të prezantoj në marrjen në pyetje të dëshmitarëve apo ekspertëve jashtë gjykatores, si dhe në kryerjen e inspektimit të vendit të ngjarjes apo në rikonstruktimin e ngjarjes (Neni 366. par. 3);

• Gjatë hetimit të paraqesë kërkesën prokurorit publik për sigurimin e provave të caktuara (239, par. 1);

• Që në fjalën përfundimtare të diskutoj për provat të cilat argumentojnë kërkesën pasurore juridike dhe të dëftoj për provat e përgjegjësisë penale të të pandehurit (Neni 380);

• Ta kundërshtojë transferin e ndjekjes penale në shtetin tjetër përveç nëse është dhënë siguria për realizimin e kërkesës së tij juridike (Neni 514. par. 4);

• Të parashtroj kërkesën pasurore juridike. Me fjalë tjera, kur për shkak të kryerjes së veprës penale sipas normave të së drejtës pasurore kërkesa pasurore-juridike e të dëmtuarit ka lindur, ai mund të kërkoj që në procedurën penale të shqyrtohet kërkesa e tij (Neni 107-118);

• Të jetë që të merret në pyetje si dëshmitar (Neni 158. par. 2) Përveç të drejtave të cekura i dëmtuari në procedurën penale i ka edhe detyrimet siç janë: • Nëse ai është i lidhur si dëshmitar, ndaj të dëmtuarit aplikohen të

gjitha detyrimet të cilat janë të lidhura për pozitën e dëshmitarit në procedurën penale. Këtu ka të bëjë me detyrimin e përgjigjës në thirrjen e rregullt të dërguar, për detyrimin e dëshmimit, (përveç nëse fjala është për përjashtimin apo lirimin nga detyrimi i dëshmisë) dhe detyrimin e dëshmisë autentike në procedurën penale;

• Nënshtrimi i kontrollit të lëndimeve trupore (të cilat janë të domosdoshme, të detyrueshme në rastet e lëndimeve apo rrezikimeve të integritetit fizik të të dëmtuarit, (Neni 191.);

• Nënshtrimi i kontrollit mjekësor nëse i dëmtuari është dëshmitarë dhe nëse është e domosdoshme për tu konstatuar se a ka gjurmë në trupin e tij apo për tu konstatuar pasoja e veprës penale (Neni 192, par. 3).

40. Kërkesat pasurore juridike I dëmtuari ka të drejtë që në procedurën penale t’i bashkohet kërkesës së tij pasurore juridike dhe që në procedurë ta realizoj atë. Kërkesa

par. 2), i dëmtuari mund të deklarojë ankesën sipas të gjitha bazave të ankuese.

67

pasurore juridike si lëndë sekondare e procedurë penale do të shqyrtohet në procedurë nëse: - kërkesa pasurore juridike ka lindur si rezultat i veprës së kryer

penale; - nëse personi i autorizuar ka paraqitur propozimin; - nëse kjo procedurë e shqyrtuar nuk do të zvarrit procedurën penale si

lëndë themelore të procedurës penale (Neni 107, par. 1). Lëndët e kërkesës pasurore juridike janë të ndryshme dhe në procedurën penale mund t’i takojnë kompensimit të dëmit, kthimit të sendeve apo prishjes së punës së caktuar juridike (Neni 107.par.2)52 Propozimi për realizimin e kërkesës pasurore juridike i paraqitet organit kompetent të cilit i është paraqitur kallëzimi penal apo gjykatës para të cilës zhvillohet procedura (Neni 109. par. 1). Personi i autorizuar për paraqitjen e kërkesës pasurore juridike është i detyruar t’i prezantoj edhe provat për kërkesën e tij. Gjithashtu, gjykata merr në pyetje të pandehurin lidhur me faktet e propozimit të personit të autorizuar dhe hulumton faktet të cilat janë të rëndësishme për përcaktimin e kërkesës pasurore juridike (Neni 111. par. 1). Për kërkesën pasurore juridike vendos gjykata. Në procedurën penale gjykata nuk mund të nxjerrë vendim me të cilin kërkesa pasurore juridike do të refuzohej. Me rastin e shqiptimit të aktgjykimit me të cilin i pandehuri shpallet fajtor, gjykata mund ta miratoj kërkesën pjesërisht ose në tërësi, por mund edhe ta udhëzoj personin e autorizuar në procedurë kontestimore, për pjesën e pagjykuar të kërkesës pasurore-juridike, si dhe atëherë kur shënimet e procedurës penale nuk ofrojnë bazë të mjaftueshme për përfundimin e gjykimit në mënyrë të pjesërishme apo të tërësishme lidhur me kërkesën pasurore-juridike. Në rast të nxjerrjes së aktgjykimit lirues apo aktgjykimit me të cilin aktakuza refuzohet, si dhe vendimit me të cilin procedura pezullohet, gjykata është e detyruar që ta shqyrtoj kërkesën pasurore juridike dhe nxjerrjen e vendimit për të bartë në procedurën kontestimore të gjykatës. 52 Kompensimi i dëmit përfshinë kompensimin e pasurisë ose pronës materiale apo

dëmit jomaterial. Kërkesa për kthimin e sendeve, i përket si pronës së luajtshme, ashtu edhe asaj të paluajtshme. Kërkesa për anulimin e punës së caktuar juridike, mund tu përket punëve të ndryshme juridike (njëpalëshe apo dypalëshe, që ngarkojnë apo ato që janë lidhur midis të gjallëve dhe për rastet e vdekjeve).

68

PJESA E VIII

OBJEKTI I PROCEDURËS PENALE - Në përgjithësi lidhur me objektin e procedurës penale. Objekti themelor i procedurës penale është çështja penale si ngjarje reale e cila tregon për mundësinë e ekzistimit të veprës së caktuar penale dhe kryesin e saj, për çka edhe zhvillohet procedura penale.53 Objekti themelor i procedurës penale mund të shqyrtohet dhe të vërtetohet vetëm në procedurën penale. Veprat tjera të dënueshme (p.sh. kundërvajtjet) nuk mund të jenë objekt i shqyrtimit në procedurën penale, sepse për to diskutohet në procedurë të posaçme (p.sh. në procedurën e kundërvajtjes. Në raste të parapara me ligj mund të zhvillohet procedurë e përbashkët penale për shkak të shumë veprave penale dhe/ ose kundër shumë personave. Në rastin e tillë objekt i procedurës penale janë shumë çështje penale të ndërlidhura mes veti, gjegjësisht shumë çështje penale të cilat qëndrojnë në marrëdhënie me llojin e caktuar të koneksitetit (subjektiv-objektiv apo i përzier). Në procedurën penale, përveç shqyrtimit mbi çështjen penale, shqyrtohen edhe objektet sekondare siç janë: - kërkesat pasurore juridike që kanë lindur për shkak të veprës penale; - shpenzimet e procedurës penale dhe ; - çështjet paraprake. 42. Objektet sekondare të procedurës penale Siç kemi theksuar kërkesat pasurore-juridike si objekt sekondar i veprës penale shqyrtohen në procedurën penale nëse kërkesa pasurore-juridike ka rezultuar nga kryerja e veprës penale, nëse personi i autorizuar ka paraqitur propozimin dhe nëse ajo procedurë nuk do të zvarrisë procedurën penale. Këto tri supozime paraqesin kushtin për të cilin gjykata duhet pasur kujdes, të vendos për parimet dhe normat e të drejtës civil, para se të vendos për miratimin e të ashtuquajturit shqyrtim të bashkuar dhe për kërkesën pasurore-juridike.

53 G. Tomasheviq, 1998. fq. 23.

69

Shpenzimet e procedurës penale janë shpenzimet e shkaktuara gjatë procedurës penale dhe shpenzimet lidhur me procedurën penale.(Neni 99. par. 1). Vendimin për shpenzimet e procedurë penale e nxjerr gjykata me të përfunduar të procedurës penale dhe varësisht nga rrjedha e saj. Mirëpo, që të mund të filloj dhe vazhdoj procedura penale, është e nevojshme që shpenzimet e procedurës të paguhen në fillim. Pagesa e shpenzimeve të procedurës në fillim është e përkohshme, sepse organi i cili është i detyruar ti paguaj shpenzimet nuk është gjithmonë i detyruar edhe ti bartë ato detyrimisht.54 Pjesëmarrësit në procedurën penale i bartin shpenzimet e caktuara të procedurës penale pa marrë parasysh rrjedhën e procedurës nëse ato shpenzime kanë lindur me fajin e tyre (shpenzimet ardhjes, shtyrja e aktiviteteve hetimore, apo e shqyrtimit gjyqësor). Vendimi për shpenzimet e procedurës penale është pjesë përbërëse e aktgjykimit të shqiptuar, gjegjësisht vendimit me të cilin ndërpritet procedura penale. Ai duhet të përmbajë: - vendimin lidhur me atë se kush i bartë shpenzimet e procedurës

penale, gjegjësisht vendimin për lirimin nga detyrimi i kompensimit të shpenzimeve të pjesërishme apo të tërësishme të procedurës penale.

- lartësinë e shpenzimeve të procedurës penale. Është rregull që nga rrjedha e procedurës penale të varet edhe vendimi lidhur me atë se kujt i bije në barrë kompensimi i shpenzimeve të procedurës konkrete penale. Për këtë arsye, kur gjykata e shpallë fajtor të akuzuarin-ajo në aktgjykim e shqipton se është i detyruar t’i kompensoj shpenzimet e procedurës penale, kurse kur e ndërpret procedurën penale ose kur nxjerr aktgjykimin me të cilin i pandehuri lirohet nga aktakuza, apo me të cilin aktakuza hedhet apo refuzohet-konstaton se shpenzimet e procedurës penale bien në barrën e buxhetit. 54 Shpenzimet e caktuara paguhen në fillim, nga mjetet e policisë,prokurorit publik apo gjykatës e cila zhvillon procedurën, kurse më vonë iu merren personave të cilët kanë qenë të obliguar sipas dispozitave të KPPPK që t’i paguajnë ato (Neni 99.par. 4).

70

Gjykata është e autorizuar ta lirojë të pandehurin pjesërisht apo plotësisht nga kompensimi i shpenzimeve të procedurës penale, nëse për shkak të pagesës së tyre vihet në pyetje ekzistenca e të akuzuarit, ose personave që ai është i detyruar t’i mbajë (Neni 102-103). Është me rëndësi të theksohet se shpenzimet e mbrojtësit i cili është caktuar për shkak të mbrojtjes së detyrueshme profesionale, apo mbrojtësit për shkak të gjendjes së dobët materiale dhe shpenzimet e përkthimit bien mbi barrën e buxhetit (Neni 99, par. 5 dhe Neni 104, par. 1). Duke u nisur nga mbrojtja e të drejtave themelore të njeriut, me rastin e vendosjes për shpenzimet e procedurës penale duhet të aplikohen dispozitat e Neni 6, par. 3, pika c) dhe e) e KEDNJ dhe Neni 14, par. 3 pika d) dhe f) të PNDCP, sepse edhe me rastin e vendosjes për shpenzimet e procedurës penale duhet të kihen parasysh të drejtat e të pandehurit për ndihmë profesionale të mbrojtësit pa pagesë dhe ndihmë të interpretim pa pagesë, nëse ai nuk e kupton apo nuk e fletë gjuhën në të cilën zhvillohet procedura penale. Krahas kërkesave pasurore juridike dhe shpenzimeve të procedurës penale, çështjet paraprake (prejudiciale) gjithashtu janë objekt sekondar i procedurës penale. Për zgjidhjen e çështjeve paraprake kompetente është gjykata në ndonjë procedurë tjetër (kontestimore apo jokontestimore dhe përmbaruese). Çështjet paraprake janë çështje civile apo administrative, kurse në procedurën penale janë paraprake atëherë kur nga zgjidhja e tyre paraprake varet zbatimi i ligjit penal. Në këtë kuptim çështjet paraprake janë çështje ligjore dhe nuk mund të jenë procedurale, as argumentuese. Gjykata mund të vendos në mënyrë të pavarur për çështjet paraprake sipas rregullave të argumentimit në procedurën penale me ç’rast vendimi i gjykatës për çështjen paraprake vepron vetëm në objektin konkret penal në të cilin shqyrtohet çështja e përmendur. Për shkaqet e përmendura, vendimi për çështjen paraprake shënohet në arsyetimin e aktgjykimit, ai nuk ka klauzolë të formës së prerë dhe nuk e detyron organin kompetent që të njëjtën çështje paraprake ta shqyrtoj në të njëjtën mënyrë. Ndonëse aplikohen rregullat e argumentimit në procedurën penale, megjithatë vendimi për çështjen paraprake (për vlefshmërinë e martesës, pronësinë, cilësinë e personit të caktuar)nxirret në bazë të dispozitave materiale të cilat i zbaton organi që është kompetent për zgjidhjen e çështjes paraprake (gjykata në ndonjë procedurë tjetër apo organi tjetër).

71

Vendimin për çështjen paraprake të cilin e nxjerr gjykata në ndonjë procedurë tjetër apo në ndonjë organ tjetër, gjykata nuk mund ta aplikoj në procedurën penale. Mirëpo, gjykata në procedurën penale nuk e lidhur për vendimin e tillë në aspektin e vlerësimit se a është kryer vepra e caktuar penale, sepse çështjen penale e shqyrton sipas dispozitave të procedurës penale.

72

PJESA E IX

MASAT PËR SIGURIMIN E PREZENCËS SË TË PANDEHURIT, PENGIMIN E PËRSËRITJES SË VEPRËS PENALE DHE SIGURIMIN E

ZHVILLIMIT TË SUKSESSHËM TË PROCEDURËS PENALE. 43. Në përgjithësi mbi masat për sigurimin e prezencës së të pandehurit, pengimin e përsëritjes së veprës penale dhe sigurimin e zhvillimit të suksesshëm të procedurës penale. Për zhvillimin e suksesshëm të procedurës së veprës penale është e nevojshme të sigurohet prezenca e personave të caktuar. Prezenca e personave të caktuar në procedurën penale arrihet me përshkrimin e detyrimit të përgjigjes ndaj ftesës së organit të procedurës penale. Në këtë pjesë flitet ekskluzivisht për masat të cilat janë të drejtuara ndaj personave në atë kuptim që me masat e parapara u kufizohet në një masë më të madhe apo më të vogël e drejta për liri personale.55 Masat për sigurimin e prezencës së të pandehurit dhe zhvillimi i suksesshëm i procedurës penale nuk janë sanksione penale. Me këto masa bëhen përpjekje për zhvillim të suksesshëm të procedurës penale, por edhe për arritjen e qëllimeve tjera siç janë p.sh. ndalimi i kryesit të veprës penale dhe sjellja e tij para drejtësisë, zhvillimi pa pengesë i procedurës penale dhe ndërmarrja e veprimeve procedurale penale, ekzekutimi i sanksionit penalo-juridik të shqiptuar, pengimi i akteve të reja kriminale, sigurimi i materialit argumentues apo siguria e njerëzve. Këto masa e kufizojnë lirinë dhe të drejtën e njeriut para se të përfundohet procedura penale e formës së prerë. Në KPPPK theksohet në mënyrë taksative shkalla e cila fillon me masën më të butë-me thirrje, kurse përfundon me masën më të rëndë me paraburgim. Masat tjera janë: urdhërarresti, premtimi i të pandehurit se nuk do të braktisë vendqëndrimin, ndalimi për t’iu afruar vendit ose personit të caktuar, paraqitja në stacionin policor, dorëzania, arresti shtëpiak (Neni 268. par. 1). Me rastin e vendosjes për zbatimin e masave të cekura duhet të respektohen kërkesat të cilat rezultojnë nga e drejta ndërkombëtare për të drejtat e njeriut (Neni 9 i PNDCP, dhe neni 5. i KEDNJ): 55 O mjerama kojima se ograničava pravo raspolaganja predmetima ili stvarima govori se u okviru radnji dokazivanja pretresanja stana, prostorija i osoba i privremenog oduzimanja predmeta i imovine.

73

• Kushtet për zbatimin e tyre duhet parashihen me ligj, e të cilave duhet tu përmbahet organi kompetent. (parimi i legalitetit);

• Respektimi i parimit të proporcionalitetit i cili obligon që të mos zbatohet masa më e rëndë nëse qëllimi mund të arrihet me masë më të butë;

• Masa duhet të hiqet sipas detyrës zyrtare kur pushojnë arsyet të cilat kanë sjellë deri te zbatimi i tyre, gjegjësisht të zëvendësohen ato me masë tjetër më të butë, nëse për këtë janë pjekur kushtet ligjore (parimi subsidiar);

• Vendimin për zbatimin e masave me përjashtime të kufizuara, e nxjerrë gjykata (parimi i mbikëqyrjes gjyqësore).56

44. Ftesa Ftesa bëhet me shkrim, në raste të jashtëzakonshme edhe me gojë57, urdhëresa e gjykatës me të cilën i pandehuri urdhërohet që për arsye të ndërmarrjes së aktiviteteve të caktuara procedurale t’i përgjigjet thirrjes dhe të vij në kohën e caktuar në vendin e caktuar.58 I pandehuri është i detyruar t’i përgjigjet thirrjes e cila i dërgohet në mënyrë të rregullt, kurse në rast të mos përgjigjes në thirrje, atëherë ai mund të sillet me forcë (në thirrje i pandehuri paralajmërohet se nëse nuk përgjigjet në thirrje do të sillet me forcë). Përmbajtja e thirrjes rregullohet me ligj (Neni 269, par. 2-3), si dhe mënyra e dërgimit të saj (Neni 127, par. 1). Në rast se i pandehuri thirret për herë të parë, atëherë në thirrje udhëzohet për të drejtat e tij që ta siguroj mbrojtësin dhe të drejtën e mbrojtësit për të marrë pjesë me rastin e marrjes së tij në pyetje. Është detyrë e të pandehurit që për çdo ndryshim të adresës apo për qëllimin e ndërrimit të vendqëndrimit, menjëherë ta informoj gjykatën. Nëse i pandehuri nuk është në gjendje t’i përgjigjet thirrjes për shkak të sëmundjes apo pengesës tjetër të pashmangshme, ai do të merret në

56 B. Pavishiq, 2005, fq. 116; R Murati: „Protection of Human Rights Under

Kosovo's Criminal Code and Criminal Procedure Code“. Chicago-Kent Law Review, 80 (2005) 1, fq. 109 – 111.

57 Ftesën për shqyrtimin gjyqësor apo ftesën tjetër së bashku me këshillën për pasojat e mosardhjes, gjykata mund ta komunikojë edhe me gojë, për palët që janë para gjykatës (Neni 124. par. 2.).

58 Në procedurën penale, ftesat iu dërgohen edhe personave tjerë (dëshmitarëve, ekspertëve), me shënimin e cilësisë në të cilën ata ftohen.

74

pyetje në vendin ku gjendet, ose do të sigurohet transporti i tij deri te ndërtesa e gjykatës apo vendi tjetër ku zhvillohet aktiviteti ose shtyhet marrja në pyetje (Neni 269. par. 5). I pandehuri është i detyruar t’i paraqitet prokurorit publik pasi ta ketë marrë thirrjen, kurse dispozitat e nenit 269. par. 2-5. zbatohen me një përshtatje të domosdoshme. I pandehuri mund të paraqesë ankesë gjyqtarit të procedurës paraprake lidhur me vendimet mbi ligjshmërinë e detyrimit për t’iu paraqitur prokurorit publik ( Neni 230).59 45. Urdhërarresti Urdhërarrestin e lëshon gjyqtari i procedurës paraprake apo kryetari i trupit gjykues. Urdhërarresti lëshohet sipas detyrës zyrtare me kërkesë të prokurorit publik, kurse në rrethanat urgjente edhe me kërkesë të policisë. Arsyet për lëshimin e urdhërarrestit janë: Arsyet e lëshimit të urdhërarrestit janë: - Nëse ekzistojnë kushtet për përcaktimin e paraburgimit (Neni 281,

par. 1); - Nëse i pandehuri i ftuar me thirrje të rregullt nuk vjen, kurse edhe

mosardhjen nuk e arsyeton; - Nëse nuk ka qenë e mundur të dërgohet thirrja e rregullt, kurse nga

rrethanat rezulton qartë se i pandehuri i shmanget pranimit të thirrjes (Neni 270. par. 1).

Në rastet e përmendura, lëshimi i urdhërarrestit është fakultativ. Lëshimi i detyrueshëm i urdhërarrestit është i paraparë në rastet kur i akuzuari ftohet me thirrje të rregullt në shqyrtimin gjyqësor, kurse në shqyrtimin gjyqësor nuk vjen, as nuk e arsyeton mosardhjen e tij. Nëse i akuzuari arsyeton mungesën e tij para se të arrestohet, kryetari i trupit gjykues e pezullon urdhërarrestin (Neni 341. par. 1).Urdhërarrestin e ekzekuton policia. Me rastin e arrestimit personi duhet të informohet për arsyet e arrestimit në gjuhën të cilën e kupton si dhe për të drejtat që i takojnë: - që të hesht dhe të mos përgjigjet në asnjë pyetje përveç dhënies së

shënimeve për identitetin e tij; - që t’i ofrohet ndihma falas e përkthyesit nëse nuk e kupton apo flet

59 I pandehuri është i detyruar t’i lajmërohet prokurorit porsa ta marr ftesën (Neni.

230).

75

gjuhën e cila flitet në polici; - që të marrë ndihmën e mbrojtësit dhe t’i sigurohet mbrojtësi nëse ai

nuk është në gjendje ta paguaj ndihmën juridike; - t’i informojë anëtarët e familjes apo personin tjetër gjegjës sipas

zgjidhjes së tij lidhur me arrestimin; - ta gëzojë të drejtën për kontrollin dhe kujdesin mjekësor, përfshirë

këtu edhe mjekimin psikiatrik. Gjithashtu, nëse personi i arrestuar është i huaj, ka të drejtë që për arrestimin e tij ta njoftoj zyrën për ndërlidhje, misionin diplomatik të shtetit, shtetas i të cilit është, apo përfaqësuesin e organizatës kompetente ndërkombëtare nëse personi i arrestuar është refugjatë apo në ndonjë formë tjetër është nën mbrojtjen e organizatës ndërkombëtare. Përveç lajmërimit të institucioneve të përmendura, personi i arrestuar ka të drejtë që me to edhe të komunikoj gojarisht apo me shkrim (Neni 270. par. 6 dhe neni 214). Urdhërarresti lëshohet me shkrim. Përmbajtja e urdhëresës dhe mënyra e arrestimit janë paraparë në KPPPK (Neni 270. par. 4) 46. Premtimi i të pandehurit se nuk do ta braktisë vendqëndrimin Kjo masë ka të bëjë me premtimin e të pandehurit para gjykatës e cila zhvillon procedurën, se nuk do të fshehët dhe pa lejen e gjykatës nuk do ta braktisë vendqëndrimin. Këtë vendim gjykata mund kërkoj nga i pandehuri nëse ekziston dyshimi i bazuar se ai ka kryer vepër penale dhe ekzistojnë arsyet që të dyshohet se i pandehuri mund të fshehët apo të shkoj në vend të panjohur, ose ta lëshoj Kosovën, gjatë procedurës penale (Neni 271. par. 1). I pandehuri me rastin e dhënies së premtimit do të paralajmërohet se kundër tij mund të caktohet paraburgimi gjyqësor, nëse këtë obligim e shkel. Premtimi i të pandehurit futet në procesverbal. Të pandehurit i cili e ka dhënë këtë premtim, mund t’i konfiskohet përkohësisht dokumenti i udhëtimit. 47. Ndalimi për t’iu afruar vendit dhe personit të caktuar Gjykata mund t’ia ndalojë të pandehurit që t’i afrohet vendit apo personit të caktuar nën kushtet si vijon: 1) nëse ekziston dyshimi i bazuar se i pandehuri ka kryer vepër

penale; 2) nëse ekzistojnë arsyet se do t’i asgjësoj, fsheh, ndryshoj apo

falsifikoj provat e veprës penale; nëse rrethanat e posaçme tregojnë

76

se i pandehuri do ta pengoj rrjedhën e procedurës penale duke ndikuar në dëshmitarë, të dëmtuarin apo në pjesëmarrës tjerë (Neni 381. par. 1. al. . pika (ii ) ; apo pesha e veprës penale, mënyrat ose rrethanat nën të cilat është kryer ajo, karakteristikat personale, sjellja në të kaluarën, ambienti dhe kushtet në të cilat jeton i pandehuri, ose disa rrethana tjera personale tregojnë për rrezikun që i pandehuri mund ta përsërisë veprën penale, të tentoj kryerjes së veprës penale, apo të kryej vepër penale duke kërcënuar se do ta kryej atë( Neni 281, par. 1. al. 2, pika (iii));

3) nëse ndalesa e tillë mund të zvogëloj rrezikun që i pandehuri të asgjësoj provën e veprës penale, të ndikoj në dëshmitar, pjesëmarrës dhe ndihmës të veprës penale ose që të përsërisë veprën penale, të tentoj të kryej veprën penale apo të bëjë vepër penale të kërcënimit (Neni 272. par. 1).

Këto ndalesa shqiptohen me vendimin me të cilin parashihet largimi nga vendi dhe personi i caktuar të cilin i pandehuri është i detyruar ta respektoj dhe të cilin nuk guxon ta shkel me qëllim. Gjykata përcakton paraburgimin nëse i pandehuri nuk iu përmbahet ndalesave të shqiptuara, kurse për këtë ai është paralajmëruar më parë. Për kohëzgjatjen, vazhdimin apo pezullimin e kësaj mase rrjedhimisht zbatohen vendimet ligjore mbi paraburgimin gjyqësor. Paraqitja në stacionin policor Këtë masë gjykata e urdhëron nën kushtet si vijon: 1) nëse ekziston dyshimi i bazuar se i pandehuri ka kryer vepër

penale; dhe 2) nëse ekziston baza për dyshim se i pandehuri do të fshehët, shkojë

në vend të panjohur apo do ta lëshojë Kosovën (Neni 273. par. 1). Në qoftëse urdhërohet kjo masë i pandehuri është i detyruar që të paraqitet herë pas herë në kohë të caktuar në stacionin policor në në qarkun ku e ka vendqëndrimin apo vendbanimin e tij ose në vendin ku i pandehuri është ndodhur në momentin e nxjerrjes së vendimit të gjykatës për këtë masë. Gjykata mund të urdhëroj paraburgimin nëse i pandehuri nuk i përmbahet kësaj mase, për çka i pandehuri është informuar në fillim. Për kohëzgjatjen, vazhdimin dhe pezullimin e kësaj mase rrjedhimisht zbatohet vendimi i gjykatës për paraburgimin. Krahas kësaj mase gjykata mund të urdhëroj edhe konfiskimin e përkohshëm të dokumentit të udhëtimit.

77

49. Dorëzania

Për dorëzanin fletë neni 5. par. 3 i KEDNJ, duke paraparë se lirimi mund të kushtëzohet me dorëzani se personi do t’i përgjigjet thirrjes për gjykim. Dorëzania si masë për sigurimin e pranisë së pandehurit dhe zhvillimin e suksesshëm të procedurës penale është zëvendësim me paraburgim. Me fjalë tjera, gjykata mund të urdhërojë që i pandehuri të mbetet në liri me dorëzani apo që krahas dorëzanisë të lirohet nga paraburgimi: 1) nëse ekziston dyshimi i bazuar se i pandehuri ka kryer vepër

penale; 2) nëse arsyeja e vetme për paraburgim është ndrojtja se i pandehuri

mund të ik; 3) nëse i pandehuri ka premtuar se nuk do të fshehët dhe se pa leje

nuk do ta braktisë vendqëndrimin e vet (Neni 274, par. 1). Gjykata gjithashtu mund të urdhëroj që i pandehuri të mbetet në liri me dorëzani apo me dorëzani të lirohet nga paraburgimi; 1) nëse ekziston dyshimi i bazuar se i pandehuri ka kryer vepër

penale; 2) nëse i pandehuri nuk është i dyshuar për vepër penale të

dënueshme me burgim së paku pesë vjet, sipas kreut, XII, XIV, XV, XIX, XX, XXV, XXVII, XXVIII. Të KPPK;

3) nëse baza e vetme për paraburgim është dyshimi për përsëritjen e veprës penale, tentimi për kryerje të veprës penale apo kryerja e veprës penale të kërcënimit dhe ;

4) nëse i pandehuri ka premtuar se nuk do ta përsërisë veprën penale, as të tentoj të kryej veprën penale apo ta kryej atë me kërcënim (Neni 274, par. 2). Pra dorëzania mund të jepet për të mos u urdhëruar paraburgimi për shkak të rrezikut nga ikja apo dhe kur i pandehuri është në paraburgim për shkaqet e përmendura, për t’u pezulluar paraburgimi.

Dorëzania mund të jepet në formë të parave të gatshme, letrave me vlerë, sendet e çmueshme, ose sende tjera të luajtshme me vlerë të madhe të cilat lehtë mund të shndërrohen në para, të ruhen ose futja në hipotekë e pasurive të paluajtshme të atij që jep dorëzanin (dorëzania reale), ose në formë të obligimit personal të një apo më shumë personave se në rast të ikjes së të pandehurit do ta paguajnë shumën e paraparë të dorëzanisë (dorëzania personale). Shuma në të

78

holla e dorëzanisë është quaestio facti dhe përcaktohet për çdo rast konkret sipas peshës së veprës penale, sipas rrethanave personale dhe familjare të pandehurit dhe sipas gjendjes materiale të atij që jep dorëzaninë. Vendimi me të cilin përcaktohet dorëzania ose vendimin, me të cilin lejohet dorëzania ose pezullohet ajo, e nxjerrë gjykata (gjyqtari i procedurës paraprake, kurse pas ngritjes së aktakuzës, kryetari i trupit gjykues), pas dëgjimit të prokurorit publik, të të pandehurit dhe mbrojtësit (Neni 275. par. 3). Nëse i pandehuri ik, me vendim do të përcaktohet se vlera e dhënë si dorëzani është e hyrë e buxhetit të Kosovës (Neni 276. par. 3). Gjithashtu, nëse i pandehuri e përsërit veprën penale, tenton kryerjen e veprës penale, apo bënë vepër penale të kërcënimit- shuma e dhënë si dorëzani me vendimin e gjykatës i ndahet buxhetit të Kosovës (Neni 277, par. 2). Dorëzania pezullohet (ose i kthehet atij që e ka dhënë) në rastin kur procedura penale është pezulluar me vendimin e formës së prerë, apo kur procedura penale përfundohet me aktgjykimin e formës së prerë. Nëse i pandehuri është i dënuar me burg, dorëzania pezullohet vetëm atëherë kur i pandehuri fillon ta vuaj dënimin (Neni 277, par. 4-5). 50. Arresti shtëpiak Konform parimit të proporcionalitetit, KPPPK parasheh llojin e posaçëm të paraburgimit-arrestin shtëpiak. Për dallim nga paraburgimi gjyqësor, me arrest shtëpiak kufizohet liria personale në atë mënyrë që të pandehurit i ndalohet braktisja e dhomave në të cilat jeton përkohësisht apo me kohë të pacaktuar, gjegjësisht entin publik të mjekimit apo përkujdesit (Neni 278. par. 3). Për arrestin shtëpiak vendos gjykata nën kushtet si vijon: 1) nëse ekziston dyshimi i bazuar se i pandehuri ka kryer vepër

penale; 2) nëse ekzistojnë rrethanat për përcaktimin e paraburgimit gjyqësor.

Duke e shqiptuar këtë masë gjykata mund t’ia kufizojë apo ndalojë të pandehurit kontaktin me personat të cilët nuk jetojnë me të, gjegjësisht me personat të cilët i pandehuri nuk i mban.

Përjashtimisht, gjykata mund t’i lejojë të pandehurit që në kohë të caktuar të dal nga lokalet të cilat mban arrestin shtëpiak, por vetëm atëherë kur është më se e nevojshme për tu siguruar nevojat e

79

domosdoshme jetësore, apo për tu kryer puna (Neni 278. par. 3 Vendimit me të cilin caktohet arresti shtëpiak përmban arsyetimin dhe i dorëzohet të arrestuarit dhe stacionit gjegjës policor në territorin në të cilin zbatohet kjo masë. Gjykata bënë mbikëqyrjen e zbatimit të masës së arrestit shtëpiak, në mënyrë të drejtpërdrejtë ose përmes policisë. Policia, në çdo kohë edhe pa kërkesën e gjykatës mund të kontrolloj zbatimin e kësaj mase dhe ta informoj menjëherë gjykatën për shkeljet e mundshme të kësaj mase. Për këtë arsye, gjykata mund të caktoj paraburgimin gjyqësor nëse i pandehuri nuk i përmbahet masës së shqiptuar për të cilën informohet me rastin e urdhëresës për arrest shtëpiak. Dispozitat gjyqësore për arrest shtëpiak zbatohen me përshtatje të përcaktimit, kohëzgjatjes, vazhdimit, ose pezullimit të arrestit shtëpiak. Gjithashtu dispozitat e KPPPK për llogaritjen e paraburgimit gjyqësor në dënimin e shqiptuar zbatohen me një përshtatje të caktuar edhe në rastin e arrestit shtëpiak. 51. Paraburgimi Në përgjithësi për paraburgimin: E drejta për liri dhe siguri personale gëzon mbrojtje në kuadër të së drejtës ndërkombëtare për të drejtat e njeriut (Neni 9. i PNDCP, dhe Neni i 5. i KEDNJ). Për këtë arsye kjo e drejtë është e pacenueshme, kurse vendimin për pezullimin apo kufizimin e saj e nxjerrë organi i pushtetit gjyqësor sipas procedurës dhe mënyrës të cilat janë paraparë me norma ligjore (lidhur me çka flasin shpjegimet paraprake për arrestin shtëpiak). Paraburgimi si arrest preventiv paraqet mbajtjen e dhunshme të të pandehurit në vend të caktuar i cili sigurohet me roje apo lloj tjetër të mbikëqyrjes duke zbatuar regjim të caktuar të ekzekutimit të paraburgimit dhe ndaj të paraburgosurve. Bazën juridike për vendimet ligjore të paraburgimit paraqet Neni 9. i PNDCP, dhe Neni 5. i KEDNJ, i cili parasheh masat për mbrojtjen e kësaj të drejte themelore të njeriut. Këto masa kanë atë bëjnë sidomos: - me kërkesën që procedura e arrestimit të përcaktohet me ligj; - me nënvizimin laksativ të bazave për paraburgim; - me parashikimin e obligimeve konkrete të pushtetit publik lidhur me

përcaktimin dhe zhvillimin e procedurës për pezullimin e lirisë (kompetencën për përcaktimin e paraburgimit, kohëzgjatjen e paraburgimit, obligimin e veprimit të shpejtë të organeve të cilat

80

marrin pjesë në procedurën penale dhe të cilat ofrojnë ndihmën juridike dhe zbatimin e paraburgimit).60

Qëndrimi i dokumenteve ndërkombëtare për paraburgimin si masë e heqjes së drejtës së lirisë ekskluzivisht sipas kushteve ligjore dhe në pajtim me procedurën e paraparë ligjore, e mbështet judikatura e GJEDNJ.61 Nëse individi do të hiqte dorë nga të drejtat e tij të përmendura në dokumentet ndërkombëtare, dhe do të pajtohej që të privohej nga liria, heqja e lirisë mund të karakterizohet si e paligjshme dhe në kundërshtim me dispozitat e Konventës. Në këtë kuptim GJEDNJ, thekson se e drejta për liri është jashtëzakonisht e rëndësishme për shoqërinë demokratike dhe individi nuk mund të humb atë vetëm me faktin se vullnetarisht i nënshtrohet heqjes së lirisë.62 Arsyet ligjore për përcaktimin e paraburgimit: Në pajtim me dispozitën sipas së cilës mund të jenë të kufizuara të drejtat dhe liritë e të pandehurit, para nxjerrjes së aktgjykimit të formës së prerë vetëm nën kushtet ligjore (Neni 1. par. 3), KPPPK parasheh arsyet për përcaktimin e paraburgimit. Kushtet e përgjithshme për përcaktimin e paraburgimit janë: - së pari ekzistimi i dyshimit të bazuar se personi i caktuar ka kryer

vepër penale (Neni 281. par. 1. al. 1)63; - së dyti, se masat tjera për sigurimin e prezencës së të pandehurit,

pengimi i kryerjes së veprave penale dhe zhvillimi i suksesshëm i procedurës penale kanë qenë të pamjaftueshme për ta siguruar prezencën e të pandehurit, për ta penguar përsëritjen e veprës penale dhe për ta siguruar zhvillimin e suksesshëm të veprës penale (281. par. 1. al. 3).

60 H. I. Sijerçiq-Çoliq, 2005, fq. 226-227. 61 Psh: Lawless kundër Irlandës (1961.), Winterwert kundër Holandës (1979.), Fox,

Campbell dhe Hartley kundër Mbretërisë së bashkuar (1990.), Giulia Manzoni kundër Italisë (1997.).

62 Psh: De Wilde, Ooms i Versyp kundër Belgije (1971.). 63 Për dyshimin e bazuar flet edhe Neni 5, par. 1. pika c) e KEDNJ. GJEDNJ shumë herë ka theksuar në mënyrë eksplicite se dyshimi i bazuar duhet të ekzistojë gjatë tërë kohës sa tgjatë paraburgimi, e jo vetëm në momentin e caktimit të tij.

81

Krahas kushteve të përgjithshme të cekura për përcaktimin e paraburgimit kërkohet edhe ekzistimi i kushteve të posaçme apo arsyeve për paraburgim (Neni 281. par. 1, al. 2. pika (i)-deri te (iii) ), pra kushtet për përcaktimin e paraburgimit kanë të bëjnë me ekzistimin e dy kushteve të përgjithshme për paraburgim dhe me ekzistimin e një apo më tepër bazave të theksuara në mënyrë taksative në ligj për paraburgim. Pra, nëse ekziston dyshimi i bazuar se personi i caktuar ka kryer vepër penale dhe nëse masat tjera janë të pamjaftueshme për t’i arritur qëllimet në procedurën penale, atëherë paraburgimi mund të përcaktohet: (i) nëse fshihet; nëse nuk mund të konstatohet identiteti 64; apo nëse ekzistojnë rrethana tjera që tregojnë për rrezikun e arratisë. Qëllimi i përcaktimit të paraburgimit në këtë rast është sigurimi i prezencës së të pandehurit në procedurën penale. Rrethanat konkrete në bazë të së cilave mund të përfundohet se ekziston rreziku i arratisjes janë: nëse i pandehuri fshehët, i shmanget pranimit të thirrjes apo nëse për të është lëshuar fletarresti. Ky paraburgim mund të përcaktohet gjatë tërë procedurës penale. Të njëjtin qëllim e ka edhe caktimi fakultativ i paraburgimit me të cilin tentohet të sigurohet prezenca e të pandehurit në shqyrtimin gjyqësor dhe zhvillimi pa pengesë i shqyrtimit gjyqësor. Kjo formë e paraburgimit, nëse nuk është pezulluar më herët, zgjat deri në shpalljen e aktgjykimit, kurse më së voni një muaj (Neni 341. par. 2); (ii) nëse ekzistojnë arsyet për të besuar se i pandehuri do t’i asgjësoj, fshehë, ndryshoj apo falsifikoj provat e veprës penale, apo nëse rrethanat e posaçme tregojnë se i pandehuri do ta pengojë procedurën penale me ndikimin e tij në dëshmitarë, të dëmtuar, apo në pjesëmarrësit tjerë. Paraburgimi i cili caktohet sipas kësaj baze, pezullohet posa të sigurohen provat për shkak të së cilave është caktuar paraburgimi. Paraburgimi caktohet edhe për shkak të “rrezik të koluzionit” (lat. coludere - marrëveshje e fshehtë), i cili çmohet sipas një vargu rrethanash konkrete, p.sh: rreziku nga asgjësimi i dokumentacionit, rreziku nga marrëveshja e bashkëkryerësve, bashkëpjesëmarrësve, nga lidhjet farefisnore dhe miqësore të të pandehurit dhe dëshmitarit,

64 Paraburgimi heqet porsa të vërtetohet identiteti (Neni 281. par. 2.).

82

presionet mbi dëshmitarin; (iii) peshën e veprës penale e bëjnë ose rrethanat nën të cilat ajo është kryer, karakteristikat personale, sjellja në të kaluarën, ambienti dhe kushtet në të cilat jeton i pandehuri, ose disa rrethana tjera personale që tregojnë për rrezikun se i pandehuri mund të përsërisë veprën penale, ta përfundoj veprën e tentuar penale, apo të kryej vepër penale kërcënimi. Këtu është i paraparë paraburgimi për shkak të “rrezikut të përsëritjes” (lat. iterare - përsëritje). Me paraburgim për shkak të rrezikut iterar duhet të pamundësohen aktivitetet e reja kriminale të të pandehurit (Neni 281. par. 1). Meqenëse gjykata në rastin konkret e çmon ekzistimin e kushteve ligjore dhe domosdonë e përcaktimit të paraburgimit, ajo mund të caktoj paraburgimin nëse janë plotësuar kushtet ligjore për paraburgim dhe se heqja e tillë e lirisë quhet paraburgim fakultativ. Përcaktimi i paraburgimit Në pajtim me të drejtën ndërkombëtare për të drejtat dhe liritë e njeriut, përcaktimi i paraburgimit është kompetencë ekskluzive e instancave gjyqësore (Neni 9. par. 3 PNDCP, dhe Neni 5. par. 3 i KEDNJ). Vendimi e gjykatës për paraburgim mund të kundërshtohet me ankesë për të cilën gjithashtu vendos gjykata. Me fjalë tjera, personi i paraburgosur ka të drejtë që para gjykatës ta kontestoj ligjshmërinë e paraburgimit të tij (lat. habeas corpus).65 Ky standard ndërkombëtar i mbrojtjes së lirive dhe të drejtave të njeriut parasheh se çdo person i privuar nga liria ka të drejtë të filloj procedurën në të cilën gjykata urgjentisht do ta rishikoj ligjshmërinë e paraburgimit dhe urdhëroj lirimin në rast se privimi nga liria është i kundërligjshëm (Neni 5. par. 4. i KEDNJ, dhe Neni 9. par. 4. i PNDCP). Sipas vendimeve të GJEDNJ, personi i privuar nga liria duhet të jetë i autorizuar që” ta iniciojë procedurën” për rishikimin e ligjshmërisë së 65 «Duhet pasur trup» janë fjalët fillestare të Ligjit mbi pacenueshmërinë e

personalitetit të njeriut, i cili u miratua në Parlamentin anglez më 1679. Kuptimi i këtyre fjalëve fillestare ka të bëjë me urdhëresën e gjykatës për atë që ndokend e arreston apo privon nga liria, se e ka për detyrë që menjëherë ta sjell para gjyqtarit, në mënyrë që gjyqtari ta marr në pyetje atë dhe të vendosë për arsyeshmërinë e privimit nga liria. Nga kjo rezulton, gjithashtu e drejta e gjyqtarit për liruar atë nga paraburgimi apo nga burgu nëse konsideron se arrestimi apo paraburgimi është bërë në mënyrë të kundërligjshme. V. Sijerçiq-Çoliq, H. Haxhiomeragiq, M. Jurçeviq, M. Kaurinoviq, D. Simoviq, M. 2005., fq. 455 – 456.

83

paraburgimit brenda suazave të arsyeshme kohore.66 Sipas të drejtës pozitive procedurale të Kosovës, për paraburgimin mund të vendosë vetëm gjykata. Në këtë kuptim paraburgimin e cakton gjyqtari i procedurës paraprake i gjykatës kompetente në bazë të kërkesës së shkruar të prokurorit publik dhe pas seancës së dëgjimit.(Neni 282. par. 1). Gjykata gjithashtu vendos edhe për ankesën lidhur me vendimin për paraburgim. Për ankesën vendoset brenda 48. orëve nga dorëzimi i saj, kurse afati për ankesë lidhur me vendimin e gjykatës për paraburgim është 24. orë nga momenti i dorëzimit të vendimit (Neni 283. par. 4). Siç u tha tashmë, paraburgimin e përcakton gjyqtari i procedurës paraprake. Me fjalë tjera pas nxjerrjes së të arrestuarit para gjyqtarit të procedurës paraprake, gjyqtari e informon atë menjëherë për të drejtat që i takojnë dhe të cilat janë theksuar në mënyrë eksplicite në Nenin 214. Udhëzimet juridike për të drejtat që i takojnë futen në procesverbal duke shënuar kohën e saktë të privimit nga liria dhe kohën e sjelljes së personit para gjyqtarit të procedurës paraprake. Pastaj gjyqtari i procedurës paraprake zhvillon seancën e dëgjimit për paraburgimin në të cilën prezantojnë prokurori publik dhe mbrojtësi. Nëse personi i arrestuar nuk angazhon mbrojtës brenda 24. orësh nga momenti kur është informuar për atë të drejtë apo nëse deklaron se nuk do ta angazhon mbrojtësin, atëherë gjykata ia angazhon mbrojtësin ex officio (zyrtarisht). Në seancën dëgjimore për paraburgimin prokurori publik i prezanton argumentet e veta lidhur me paraburgimin, lidhur me të cilin mund të diskutoj i pandehuri dhe mbrojtësi i tij. Pasi që të ketë vendosur për propozimet e palëve dhe kërcënimet tjera, relevante për zbatimin e masave të përmendura, gjyqtari i procedurës paraprake konstaton nëse janë plotësuar kushtet ligjore. Vendimin për paraburgimin, i cili duhet të jetë i arsyetuar (Neni 282 dhe 283. par. 1). Nëse gjyqtari i procedurës paraprake e refuzon kërkesën e prokurorit publik për përcaktimin e paraburgimit gjyqësor, atëherë mund të urdhëroj cilëndo masë tjetër e cila ka të bëjë me personalitetin e të akuzuarit.

66 Winterwerp kundër Holandës (1979).

84

Kohëzgjatja e paraburgimit Kohëzgjatja e paraburgimit sipas aktvendimit të parë të gjykatës paraburgimi, i pandehuri mund të mbahet më së shumti një muaj nga dita e arrestimit. Pas kësaj i pandehuri, mund të mbahet në paraburgim por vetëm në bazë të aktvendimit për vazhdimin e paraburgimit. Paraburgimi mund të vazhdohet vetëm me propozim të prokurorit publik, kurse aktvendimin për vazhdim e nxjerrë trupi gjykues i përbërë nga tre gjyqtarë. Lidhur me këtë, KPPPK i cakton afatet e kohëzgjatjes së paraburgimit në mënyrën në vijim: Para ngritjes së aktakuzës, paraburgimi nuk mund të zgjasë më shumë se tre muaj, nëse procedura zbatohet për vepër penale të dënueshme me burgim më pak se pesë vjet, gjegjësisht 6. muaj nëse procedura zbatohet për vepër penale të dënueshme me burg më së paku pesë (Neni 284. par. 1). Në rrethanat e jashtëzakonshme, kur aktakuza nuk është ngritur në afatet e parapara me ligj, paraburgimi mund të vazhdohet, por nuk mund të zgjasë më shumë se nëntë muaj (për vepër penale të dënueshme me më pak se pesë vjet burgim, gjegjësisht 12. muaj (për veprat e rënda penale). Gjyqtari i procedurës paraprake zyrtarisht (ex-officio), me marrëveshje me prokurorin publik, e pezullon paraburgimin përderisa hetimi vazhdon,(Neni 286 .par. 1). Personi i paraburgosur dhe mbrojtësi i tij gjithashtu mund t’i parashtrojnë gjykatës kërkesën për vlerësimin e ligjshmërisë së paraburgimit (Neni 286. par. 2). Pasi të jetë ngritur aktakuza, paraburgimi mund ta urdhëroj, vazhdoj apo ta heqë trupi gjykues, gjegjësisht kryetari i trupit gjykues. Kohëzgjatja e paraburgimit nuk është e kufizuar, por çdo dy muaj duke filluar që nga nxjerrja e aktvendimit të parë për paraburgim, trupi gjykues apo kryetari i trupit gjykues zyrtarisht (ex-officio), e shqyrton se a ekzistojnë edhe më tutje shkaqet për paraburgim dhe nxjerrë aktvendim me të cilin paraburgimi vazhdohet apo pezullohet (Neni 287. par. 1, 2). Në pikëpamje të kohëzgjatjes së paraburgimit pas aktvendimit të shkallës së parë KPPPK parasheh që me rastin e nxjerrjes së aktgjykimit me të cilin i akuzuari dënohet me dënim me burg, trupi gjykues cakton paraburgimin nëse janë plotësuar kushtet nga Neni 281. par. 1 i këtij Kodi, kurse e heqë paraburgimin, nëse i akuzuari gjendet në paraburgim, kurse shkaqet për të cilat është shqiptuar paraburgimi tashmë nuk ekzistojnë (Neni 393. par.1).

85

Paraburgimi i cili është caktuar apo vazhduar mund të zgjasë deri në momentin e hyrjes në fuqi të aktgjykimit, e më së gjati deri në skadimin e kohëzgjatjes së dënimit të shqiptuar në aktgjykimin e shkallës së parë (Neni 393. par. 6). Lidhur me aktvendimin me të cilin është caktuar apo vazhduar paraburgimi është e lejuar ankesa, kurse lidhur me aktvendimin me të cilin është refuzuar kërkesa për caktimin heqjen e paraburgimit nuk është e lejuar ankesa. (Neni 287). Gjithashtu, gjykata duke vendosur për rishqyrtimin e shkaqeve të përcaktimit të paraburgimit mund të nxjerrë vendim për shqiptimin e masës më të lehtë. Urgjenca e procedurës Nëse i pandehuri gjendet në paraburgim, detyrë e të gjitha organeve të cilat marrin pjesë në procedurën penale dhe atyre të cilat ofrojnë ndihmën juridike është që në mënyrë jashtëzakonisht të shpejtë të veprojnë dhe kohëzgjatja e paraburgimit domosdo të reduktohet në kohën më të shkurt të domosdoshme (Neni 279. par. 2). Neni 5. KEDNJ, dhe res iudicata e GJEDNJ, gjithashtu kërkojnë pikërisht detyrat e theksuara të organeve në fjalë, me qëllim që të shmanget paraburgimi i pakufizuar, derisa zgjat procedura penale. Pra, i pandehuri i cili gjendet në paraburgim ka të drejtë në përparësi gjykimi në raport me gjykimin e personit i cili mbrohet nga liria.67 Zbatimi i paraburgimit KPPPK përmban dispozitat mbi zbatimin e paraburgimit dhe për veprimin me personin e burgosur (288-297). Gjithashtu, pozita e personave të cilët janë të arrestuar dhe të paraburgosur i rregullojnë dokumentet e caktuara ndërkombëtare si p.sh: Normat Minimale Standarde të Kombeve të Bashkuara Për Sjellje Ndaj të Burgosurve (1955), Konventa Kundër Torturës dhe Formave Tjera të Sjelljeve dhe Dënimeve Çnjerëzore, të vrazhda dhe poshtëruese (1984), Konventa Evropiane për Pengimin e Torturës, Sjelljes dhe Dënimit Ç’njerëzor, apo poshtërues(1987) dhe Rregullat Evropiane të Burgjeve (1987). Përveç kësaj, dhuna ndaj integritetit fizik dhe mendor të njeriut e kryer me torturë dhe me sjellje ç’njerëzore apo poshtëruese, ose me dënim, është e ndaluar edhe sipas nenit 3. të KEDNJ, dhe Nenit 10 të PNDCP. Duke pasur parasysh se paraburgimi paraqet masë preventive (jo sanksion penal), qëllimi i së cilës është sigurimi i prezencës së të 67 Wemhoff kundër RF Gjermane (1968.).

86

pandehurit dhe i zhvillimit të suksesshëm të procedurës penale, me rastin e rregullimit të zbatimit të paraburgimit ligji i ngërthen ato kufizime të cilat domosdo i kërkon qëllimi preventiv i paraburgimit apo arrestimit. Ligji parasheh në mënyrë eksplicite se personaliteti dhe dinjiteti i të arrestuarit nuk guxon të fyhet. Të drejtat dhe liritë e të paraburgosurit mund të jenë të kufizuara vetëm në masën sa për ta penguar ikjen apo komunikimin e tij, çka do ta rrezikonte zhvillimin efikas të procedurës penale (Neni 288). Paraburgimi mbahet në ente të posaçme të destinuara për mbajtjen e paraburgimit ose në pjesë të posaçme të enteve të destinuara për vuajtjen e dënimit me burg. (Neni 291. par. 1). I paraburgosuri ka të drejtë të komunikoj me personat jashtë me leje dhe nën mbikëqyrje të gjyqtarit të procedurës paraprake, por që kjo formë e kontrollit nuk ka të bëjë në rast komunikimi me obudspersonin, apo zëvendësin e tij (komunikimi midis personit i cili gjendet në paraburgim dhe obusmanit për liritë e njeriut dhe zëvendësit të tij mund të vëzhgohet, por jo edhe të dëgjohet nga ana e pjesëtarëve të Shërbimit Policor, sikurse edhe e mbrojtësit (Neni 294. par. 3 dhe Neni 294, par. 4). Të paraburgosurit të cilët janë shtetas të huaj kanë të drejtë në vizita të përfaqësuesve të tyre konsullor-diplomatik apo vizitat të përfaqësuesve të shtetit i cili i mbron interesat e tyre, në pajtim me të drejtën ndërkombëtare dhe dispozitat e brendshme (interne) me të cilat rregullohet paraburgimi (Neni 294. par. 2). Sjelljen ndaj të paraburgosurve e mbikëqyr kryetari i gjykatës kompetente (ose gjyqtari të cilin ai e cakton, por jo edhe gjyqtari i cili ka urdhëruar paraburgimin), i cili është i detyruar që së paku një herë në javë t’i vizitoj personat të cilët gjenden në paraburgim (Neni 297. par. 2). 52. Arrestimi i përkohshëm dhe ndalimi policor Nga paraburgimi si masë e sigurimit të prezencës së të pandehurit dhe e zhvillimit të suksesshëm të procedurës, gjithsesi duhet dalluar privimin e përkohshëm nga liria dhe ndalimin policor, sepse zakonisht këto të fundit i paraprinë përcaktimit të paraburgimit. Privimi i përkohshëm nga liria dhe ndalimi policor si masa të përkohshme dhe afatshkurta paraqesin heqjen e lirisë personit për shkak të dyshimit se ka kryer vepër penale.

87

Privimi i përkohshëm nga lirisë Kapja e befasishme në kryerje të veprës penale (in flagranti) nuk është arsye për caktimin e paraburgimit, por është arsye për arrestim apo privim të përkohshëm nga liria. Policia apo cilido person tjetër është i autorizuar ta arrestoj personin e kapur në kryerje të veprës penale, e cila vepër ndiqet zyrtarisht (ex officio), apo personin për të cilin është lëshuar fletarresti. Në rastin e cekur është i lejuar arrestimi edhe pa urdhëresë të gjykatës. Personi i arrestuar nga qytetari që nuk është pjesëtar i policisë, menjëherë duhet t’i dorëzohet policisë, ose kur kjo nuk është e mundur, atëherë policia apo prokurori publik menjëherë duhet të informohen për këtë (Neni 210). Nocioni “kapje në befasi në vepër penale” do të thotë kapje në befasi gjatë kryerjes së veprës penale, ose menjëherë pas kryerjes së saj në rrethana të cilat janë të barabarta me kryerjen (p.sh. kapja me objekte të cilat rezultojnë nga vepra penale, ose na udhëzojnë për pjesëmarrjen e personit në kryerje të veprës, kapja në befasi në rrethanat të cilat tregojnë se pikërisht ai person e ka kryer veprën penale, gjurmët në kryesin e veprës penale menjëherë pas kryerjes së veprës, ndjekja e kryerësit, p.sh. nga dëshmitarët e gjallë që e kanë parë). Gjithashtu policia mund ta arrestoj personin nëse ekzistojnë arsyet për paraburgim nga Neni 281. par. 1, por ajo është e detyruar që atë person menjëherë ta nxjerrë para gjyqtarit të procedurës paraprake në mënyrë që t’i caktohet paraburgimi (Neni 211). Ndalimi policor Procedura e paraparë për kufizimin e të drejtave në liri bazohet në përpjekjet që përdorimi i cilësdo formë të dhunës duhet të jetë qysh në fillim e paraparë me ligj dhe në pajtim me standardet ndërkombëtare për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut. Së këndejmi, organi policor vetëm përkohësisht mund t’ia heq lirinë personit dhe ndalojë atë nën kushtet në vijim: (1) nëse ekziston dyshimi i bazuar se ai person ka kryer vepër penale

për të cilën vepër duhet ndjekur zyrtarisht; (2) nëse arrestimi dhe ndalimi janë të nevojshme për ta identifikuar

personin, verifikuar alibinë apo për t’i mbledhur informatat dhe provat lidhur me veprën konkrete penale; dhe

(3) nëse ekziston arsye për ta ndaluar atë sipas Nenit 281. par. 1. al. 2, pika (i) dhe (iii) ose nëse ekziston arsyeja për ndrojtje se ai person mund t’i asgjësojë gjurmët e veprës penale (Neni 212,par. 1).

88

Privimin e përkohshëm nga liria dhe ndalimin policor i lejon prokurori publik, kurse për shkak të situatës urgjente kur leja e tillë nuk mund të sigurohet para arrestimit, atëherë atë e lejon policia e cila për këtë e informon prokurorin publik menjëherë pas arrestimit. Pas arrestimit personi i privuar nga liria njoftohet gojarisht për të drejtat nga Neni 214. dhe me shkrim për të drejtat tjera të cilat i takojnë sipas KPPPK. Ndalimi policor nuk mund të zgjasë më tepër se 72. orë nga momenti i privimit nga liria. Pas kalimit të këtij afati policia e liron personin e arrestuar përveç nëse është caktuar paraburgimi. Sipas praktikës së GJEDNJ, çdo heqje lirie që nuk bëhet me qëllim që në kohën më të shkurtër të mundshme personi të nxirret para gjykatës, paraqet shkelje të nenit 5. par. 1. pika(c), të KEDNJ68. Duke e rregulluar ndalimin policor KPPPK parasheh si vijon: që menjëherë pas arrestimit, e më së voni 6. orë nga momenti i arrestimit, prokurori publik apo nëpunësi i lartë i autorizuar policor, personit të arrestuar i japin aktvendimin në formë të shkruar për ndalimin policor i cili përmban: emrin dhe mbiemrin e personit të arrestuar, vendin, datën, dhe kohën e saktë të arrestimit, veprën penale për të cilën personi është i dyshuar, bazën ligjore për arrestim, dhe udhëzimet për të drejtën e tij në ankesë. Pra, personi i arrestuar ka të drejtë ta paraqesë ankesën. Ankesa i dërgohet gjyqtarit të procedurës paraprake i cili vendos për ankesën brenda 48 orësh nga momenti i arrestimit (Neni 212). Personi i arrestuar duhet të informohet për shkaqet e arrestimit në gjuhën që ai e kupton si dhe për të drejtat në vijim: - për të drejtën që të heshtë dhe të mos përgjigjet në asnjë pyetje

përveç dhënies së shënimeve për identitetin e tij; - për të drejtën që ti ofrohet ndihma falas e përkthyesit nëse nuk e

kupton apo flet gjuhën e cila flitet në polici; - për të drejtën e ndihmës së mbrojtësit, që t’i sigurohet mbrojtësi nëse

ai nuk është në gjendje materiale ta paguaj ndihmën juridike; - për të drejtën që ti informoj anëtarët e familjes ose personin tjetër

gjegjës sipas zgjidhjes së tij për arrestimin, dhe; - për të drejtën që të gëzojë kontrollin dhe kujdesin mjekësor,

përfshirë këtu edhe mjekimin psikiatrik (Neni 214, .par. 1). Gjithashtu, personi i arrestuar ka të drejtë që për arrestimin e tij ta informojë zyrën ndërlidhëse, misionin diplomatik të shtetit, shtetas i të

68 Vendimi i Lawless kundër Irlandës (1961.).

89

cilit është, ose përfaqësuesin e organizatës ndërkombëtare kompetente, në rastin kur është refugjat, apo është në ndonjë formë tjetër nën mbrojtjen e organizatës ndërkombëtare. Përveç të informimit të institucioneve të cekura i arrestuari ka të drejtë që me ta edhe të komunikoj gojarisht dhe me shkrim (Neni 214, par. 2). KPPPK veçanërisht e dallon të drejtën e personit i cili është privuar nga liria në prani të mbrojtësit të cilin mund ta zgjedhë vetë pas arrestimit (Neni 213. par. 1). nëse personi i arrestuar nuk e angazhon mbrojtësin dhe nëse këtë nuk e bënë dikush tjetër në vend të tij, atëherë atij do t’i caktohet mbrojtësi në pajtim me Urdhëresën Administrative të UNMIK-ut, 2001/15. datë. 13. Tetor 2001 Mbi Zbatimin e Rregullores 2001/28 Për Të Drejtat e Personave Të Arrestuar nga Organet e Rendit (Neni 213, par. 2), personi i arrestuar ka të drejtë për komunikim konfidencial me mbrojtësin, gojarisht dhe me shkrim. Gjatë marrjes në pyetje nga policia personi i arrestuar ka të drejtë ta ketë prezentë mbrojtësin. Marrja në pyetje pa mbrojte mund të bëhet vetëm nëse prokurori publik apo policia vendosin se shtyrja69 e marrjes në pyetje do ta rrezikonte seriozisht kryerjen e hetimit (Neni 218). Biseda midis të arrestuarit dhe mbrojtësit mund të vëzhgohet por nga ana e nëpunësit të policisë por jo edhe të dëgjohet (Neni 213. par. 3). përveç të drejtave të cekura, KPPPK parasheh që personi i privuar nga liria të ketë të drejtë që familja e tij apo personi tjetër të informohen për arrestimin e tij dhe për vendin ku mbahet (Neni 215), pastaj ai ka të drejtë në kontrollin e mjekut dhe të dentistit (Neni 216). Me normat procedurale nuk është përcaktuar koha prej kur llogaritet arrestim. E konsiderojmë të drejtë qëndrimin të cilin e argumentojnë legjislacionet bashkëkohore dhe literatura, se ai moment mund të lidhet për çfarëdo kufizimi të lirisë i cili ka kuptimin e ndalimit të dhunshëm.

69 Nëse mbrojtësi nuk lajmërohet në afat prej dy orësh nga momenti kur informohet për arrestimin, policia do të gjejë mbrojtësin alternativ. Nëse edhe ky nuk lajmërohet brenda një ore nga momenti që policia e ka kontaktuar, atëherë personi i arrestuar mun të merret në pyetje(Neni 218, par. 1).

90

PJESA E X

VEPRIMET NË PROCEDURËN PENALE 53. Nocioni “veprim në procedurën penale” Procedura penale është një sistem veprimeve procedurale-penale që i ndërmarrin subjektet e procedurës penale (organet dhe personat kompetent) në rast të ekzistimit të dyshimit se është kryer vepër penale, me qëllim të vërtetimit se a është kryer vepra penale, kush është kryesi i saj, a është kryesi fajtor dhe a mund të zbatohen ndaj ti sanksionet penale. Në këtë kuptim dallojmë tri lloje normash procedurale të cilat kanë të bëjnë me: formën e veprimit procedural-penale; vendin e kryerjes së veprimit procedural penale dhe kohën e kryerjes së veprimit procedural penale. 54. Forma apo mënyra e veprimeve në procedurën penale E drejta procedurale penale parasheh mënyrën apo formën e veprimeve procedurale penale. Rëndësia e ndërmarrjes së veprimeve procedurale në formën apo mënyrën e paraparë mbështetet: - sigurimin e provave kualitative materiale; - sigurimin e ushtrimit real dhe të pa pengesa të të drejtave të cilat u njihen subjekteve procedurale dhe; - në arritjen e rezultateve më të mira procedurale në mënyrë efikase. Për çdo veprim të ndërmarr gjatë procedurës penale hartohet procesverbali njëkohësisht me veprimin e kryer, kurse nëse kjo nuk është e mundur, atëherë procesverbali hartohet menjëherë pas veprimit. Procesverbalin e mban procesmbajtësi i gjykatës apo në rastet kur veprimin e ndërmerr prokurori publik atë e mban procesmbajtësi i prokurorisë publike. Procesverbali mund të hartohet nga personi i cili ndërmerr veprimin vetëm pasi ta ketë kryer bastisjen e banesës apo personit, ose veprimi ndërmerret jashtë lokaleve zyrtare të organit kompetent, kurse procesmbajtësi nuk mund të sigurohet (Neni 86, par. 1, 2).

91

Qëllimi i procesverbalit, si dokument i shkruar është që veprimi procedural të ruhet nga harresa dhe të përdoret si provë për atë veprim apo të shërbejë për analizat e më vonshme për korrektësinë e veprimit të kryer.70 Për këtë arsye ligji parasheh përmbajtjen e procesverbalit si në pikëpamje të pjesës së tij hyrëse ashtu edhe në pikëpamje të rrjedhës dhe përmbajtjes së veprimit të ndërmarr. Në pjesën hyrëse janë shënimet e atij që kryen veprimin, vendin dhe kohën e ndërmarrjes së veprimit, objektin penal në bazë të së cilit ndërmerret veprimi dhe personat që janë të pranishëm. Pastaj në procesverbal futen të dhënat e rëndësishme për rrjedhën dhe përmbajtjen e veprimit të ndërmarrë dhe ajo se a ka ndodhur konfiskimi i përkohshëm i objekteve dhe dokumenteve (Neni 87). Prokurori publik, apo gjyqtari i procedurës paraprake apo kryetari i trupit gjykues mund të urdhërojnë që marrja në pyetje të regjistrohet në audio-video trakë në pajtim me kushtet ligjore.(Neni 90). 54. Vendi i Kryerjes së veprimeve në procedurën penale Zakonisht, të gjitha veprimet procedurale-penale ndërmerren në selinë dhe ndërtesën e gjykatës, apo të organit i cili kryen veprimin, por mund të ndërmerren edhe në tjetër vend, gjë që varet nga rrethanat konkrete (p.sh: rikonstruktimi i ngjarjes jashtë gjykatores). Gjatë hetimit veprimet procedurale-penale mund të ndërmerren në vende të ndryshme. Kështu është rasti, p.sh. me kontrollet dhe obduksionet post mortem, me ekhsumimin e kufomës, kontrollimet psikiatrike, apo me vëzhgimet me qëllim të ekspertizës në ndonjë ent shëndetësor adekuat., inspektimin e vendit të kryerjes së veprës penale bastisjet e banesave, lokaleve apo personave, ose ndërmarrjen e masave të fshehta teknike të vëzhgimit dhe hetimit. 55. Koha e kryerjes së veprimit në procedurën penale Për arsye të efikasitetit të procedurës penale dhe ekonomicitetit të saj, si dhe realizimit të të drejtave dhe detyrimeve të parapara, veprimet procedurale penale duhet të kryhen doemos shpejt dhe në periudhën e caktuar kohore. Zakonisht, veprimet procedurale penale ndërmerren

70H. Sijerçiq - Çoliq, M. Haxhiomeragiq, M. Jurçeviq, D. Kaurinoviq, M. Simoviq, 2005, fq. 476.

92

gjatë kohës së orarit të punës së gjykatës, prokurorisë ose organit tjetër i cili merr pjesë në procedurën penale. Natyrisht veprimet procedurale penale mund të ndërmerren edhe pas orarit të punës, nëse kjo është e nevojshme (p.sh: veprimet hetimoret cilat nuk bënë të shtyhen, format e ndryshme të bastisjeve, inspektimi në vendin e ngjarjes etj.). Me qëllim që ndërmarrjes me kohë dhe në mënyrë efikase të veprimeve në procedurën penale, parashihen lloje të ndryshme të afateve procedurale.71 Afati është periudha kohore në të cilën personi i autorizuar duhet ta kryej veprimin e caktuar procedural, gjegjësisht në të cilin është e ndaluar të ndërmerret aktiviteti konkret procedural, sepse ai mund të ndërmerret vetëm pas kalimit të afatit. Në këtë kuptim afatet ndahen në: - afate të cilat pengojnë kryerjen e veprimit të caktuar procedural

derisa të mos kaloj afati (afati suspenziv ose dilator); - afate brenda të cilave duhet të ndërmerret veprimi, sepse me

lëshimin e tyre humbet e drejta për të ndërmarrë veprime procedurale (afati prekluziv dhe preamtor);

- afati në të cilat është e lejuar ndërmarrja e veprimit por me kalimin e tij nuk humbet mundësia e kryerjes së atij veprimi edhe më vonë (afati instruktiv).72

Afatet mund të jenë ligjore dhe gjyqësore. Afatet ligjore janë të caktuara me ligj dhe kohëzgjatjen e tyre nuk mund ta ndryshojnë pjesëmarrësit në procedurën penale. Afatet ligjore janë prekluzive dhe me lëshimin e tyre humbet e drejta për aktivitetin e caktuar procedural. Përjashtimisht, pasojat e dëmshme të lëshimit të afatit ligjor mund të riparohen përmes institutit të kthimit në gjendje të mëparshme (Neni 96.). Afatet gjyqësore i cakton gjykata dhe ato, kur ekzistojnë kushtet për këtë, mund të vazhdohen me vendim të gjykatës. Afatet mund të

71 Krahas afateve procedurale-juridie, ekzistojnë edhe afatet materiale-juridike të

cilat janë të caktuara me Ligjin Penal (afati i parashkrimit të ndjekjes penale, apo i parashkrimit të ekzekutimit të dënimit.

72 Afatet ve caktuara për aktivitettet e gjykatës dhe të organeve tjera që marrin pjesë në procedurë, quhen afate instruktive. Lëshimi i këtyre afateve nuk shkakton pasoja procedurale, por mund të sjell deri te përgjegjësia e organit i cili e ka lëshuar afatin.

93

ndahen në subjektive (që rrjedhin nga momenti i të kuptuarit të rrethanës së caktuar), dhe objektive (afati që llogaritet nga momenti i ngjarjes së caktuar). Çështja e llogaritjes së afateve është rregulluar me ligj dhe madje në mënyrë identike pa marrë parasysh se a bëhet fjalë për afatet ligjore apo gjyqësore. Afatet caktohen me orë, ditë, muaj dhe vite. Afatet e caktuara me ditë, muaj apo vjet fillojnë të rrjedhin në ditën e parë vijuese nga dita e dërgimit apo shpalljes, pa marrë parasysh se a është kjo ditë pune apo ditë feste. Nëse afati është i caktuar me orë, për fillimin e afatit merret ora e parë vijuese nga ora kur është kryer dërgesa apo shpallja. Me këtë vërtetohet rregulli se secili duhet doemos ta ketë në dispozicion “njësinë e plotë kohore”sipas të cilës është përcaktuar afati. Afati rrjedh vetëm nëse dërgesa apo shpallja ka qenë korrekte (e drejtë).

94

PJESA E XI

VENDIMET NË PROCEDURËN PENALE 57. Kuptimi dhe llojet e vendimeve në procedurën penale Vendimi është deklarim i vullnetit të gjykatës apo organit tjetër kompetent në procedurën penale me të cilin zbatohet ligji lidhur me gjendjen konkrete faktike. Në procedurën penale vendimet nxirren në formë të: aktgjykimit; aktvendimit dhe urdhëresës. Aktgjykimi - është vendimi më i rëndësishëm i cili nxirret në procedurën penale dhe me të vendoset për objektin themelor dhe sekondar në procedurën penale. Nxjerrja e aktgjykimit është në kompetencë ekskluzive të gjykatës. Ligji njeh aktgjykim me të cilin hedhet aktakuza, aktgjykim me të cilin i akuzuari lirohet nga aktakuza, dhe aktgjykim me të cilin i akuzuari shpallet fajtor. Aktvendimi - me aktvendim shqyrtohen shumë çështje gjatë procedurës që u përkasin situatave të ndryshme procedurale (aktvendimi për paraburgimin, aktvendimi për fillimin e hetimeve, aktvendimi për përjashtimin e gjyqtarit). Urdhëresa, - me urdhëresë zgjidhen çështjet që janë të lidhura për rrjedhën e procedurës penale apo ndërmarrjen e veprimeve të caktuara procedurale (urdhëresa për arrest, urdhëresa për bastisje, urdhëresa për masat e fshehta të vëzhgimit dhe hetimit, ejt.). Ligji ka definuar formën dhe përmbajtjen e vendimeve në procedurën penale, qoftë kur parashihet përmbajtja e tyre në përgjithësi (përmbajtja e aktgjykimit), qoftë kur parashihet përmbajtja e atyre vendimeve në situatën e caktuar procedurale (p.sh. përmbajtja e urdhëresës për arrest, përmbajtja e aktvendimit për paraburgim). Aktgjykimi dhe aktvendimi duhet ta kenë arsyetimin, kurse urdhëresa nuk e përmban arsyetimin. Nga karakteri i vendimit varet edhe mundësia e hedhjes së tij. Kështu, kundër aktgjykimit të shkallës së parë gjithmonë ankesa është e lejuar, kundër aktvendimeve ankesa është e lejuar gjithmonë kur me ligj nuk është e caktuar në mënyrë eksplicite se ankesa nuk lejohet, ndërkaq kundër urdhëresës ankesa

95

nuk është e lejuar. Nën kushtet e caktuara ligjore aktgjykimi dhe aktvendimi marrin klauzolën e formës së prerë dhe ekzekutive (Neni 135, dhe 138). Ndërkaq, urdhëresa nuk është e përfshirë me “formën e prerë”. 58. Forma e prerë dhe ekzekutueshmëria e vendimeve Përmes formës së prerë vendimi gjyqësor merr përmbajtjen përfundimtare, kurse procedura penale përfundimin final. Plotfuqishmëria formale do të thotë se vendimi i gjykatës nuk mund të atakohet me mjete të rregullta juridike. Plotfuqishmëria materiale do të thotë pamundësi e zhvillimit të procedurës së re penale për të njëjtën vepër penale. Në procedurën penale të dy llojet e cekura të plotfuqishmërisë vijnë në të njëjtin moment. Forma e prerë apo plotfuqishmëria arrijnë vetëm në aspektin e shprehjes apo diapozitivit të aktgjykimit, respektivisht aktvendimit, derisa arsyetimi nuk hynë në fuqinë ligjore. Me dispozitat juridike duhet të rregullohet dhe sigurohet që vendimi gjyqësor i nxjerrë në procedurën penale të ekzekutohet kur për këtë të plotësohen kushtet ligjore. Me fjalë tjera procedura penale është e drejtuar në nxjerrjen e llojeve të ndryshme të vendimeve, sidomos të aktgjykimit me hyrjen në fuqi e të cilit kuptohet se ngjarja konkrete penale është zgjedhur në mënyrë përfundimtare. Në aspektin e ekzekutimit ai paraqet realizimin e kërkesës penale juridike të përcaktuar gjatë gjykimit dhe përmbajtur në vendimin e plotfuqishëm gjyqësor, gjegjësisht realizimin e vendimit i cili është nxjerrë gjatë procedurës penal. Forma e prerë dhe ekzekutueshmëria sipas rregullit vijnë në të njëjtën kohë. Aktvendimi gjyqësor nuk mund të ekzekutohet para se të hyjë në fuqi. Ligji procedural parasheh kushtet e caktuara për ekzekutueshmërinë e vendimeve ashtu që aktgjykimi ekzekutohet: kur ai është i formës së prerë; i dërguar si i tillë; kur për ekzekutimin e tij nuk ekzistojnë pengesa ligjore (Neni 135, par. 2). Aktvendimi, sipas rregullit ekzekutohet kur të ketë hyrë në fuqi. Ndërkaq, aktvendimi mund të ekzekutohet edhe para marrjes së klauzolës së formës së prerë nëse është rregulluar kështu, në mënyrë eksplicite me ligj, (caktimi i paraburgimit). Ekzekutimi i urdhëresës fillon menjëherë pas nxjerrjes së saj, nëse organi që e lëshon atë nuk e cakton ndryshe (neni 138. par. 1).

96

PJESA XII

KONSTATIMI I FAKTEVE NË PROCEDURËN PENALE 59. Për faktet dhe llojet e fakteve Që të mund të realizohen qëllimet e pranueshme shoqërore të procedurës penale - që askush i pafajshëm të mos dënohet, kurse kryesit të veprës penale t’i shqiptohet sanksioni penal nën kushtet a parapara me ligj dhe sipas procedurës ligjore - është e nevojshme që në procedurën penale të vërtetohen plotësisht dhe në mënyrë të saktë faktet që janë relevante për nxjerrjen e vendimit të drejtë ligjor dhe në bazë të gjendjes së tillë faktike, të konstatuar, të zbatohet e drejta materiale dhe procedurale.73 Lidhur me këtë, në teorinë e së drejtës theksohet se gjendja faktike është kompleks faktesh apo grup faktesh të caktuara, të cilat duhet të vërtetohen në procedurën penale, me qëllim të nxjerrjes së vendimit të drejtë.74 Në procedurën penale duhet të vërtetohen faktet relevante juridike. Krahas këtyre në procedurën penale vërtetohen edhe indicet (lat. indicium-shenjë), dhe faktet ndihmëse. Indicet – janë fakte irelevante juridike, sepse prej tyre nuk varet zbatimi i normës juridike dhe sepse kontribuojnë në mënyrë indirekte në vërtetimin e fakteve relevante juridike. Prandaj vërtetimi indirekt i fakteve do të thotë se fakti relevant juridik është vërtetuar përmes një a më shumë indiceve. Për argumentimin me anë të indiceve vlen rregulli si vijon: indicet duhet të veprojnë si rreth i fortë i mbyllur i cili lejon vetëm një përfundim në raport me faktin relevant dhe të përjashtoj objektivisht dhe plotësisht mundësinë e përfundimit të ndryshëm në raport me faktin e njëjtë.75 Faktet ndihmëse në procedurën penale mundësojnë besueshmërinë e saktësisë së burimit të informatës për faktet dhe indicet relevante juridike. Prandaj faktet ndihmëse dallohen nga indicet për atë se me to vetëm vërtetohen faktet tjera.76

73 H. Sijerçiq-Çoliq, 2005.fq. 257. 74 M. Grubiša, 1980. fq. 1. 75 B. Pavishiq, 2005. fq. 403.; H. Sijerçiq-Çoliq, M. Haxhiomeragiq, M. Jurçeviq, D.

Kaurinoviq, M. Simoviq, M. 2005.fq. 716. 76 D. Krapac, 2003.fq. 306.; G.Tomašević, 1998.fq. 277. dhe 278.

97

60. Faktet të cilat nuk vërtetohen në procedurën penale Siç u tha në procedurën penale vërtetohen faktet të cilat janë të rëndësishme për nxjerrjen e vendimit të drejtë dhe ligjor (faktet relevante juridike), dhe indicet dhe faktet ndihmëse. Mirëpo ekziston një numër i fakteve të cilat në procedurën penale nuk vërtetohen. Sipas teorisë të së drejtës ato fakte ndahen në: fakte të cilat nuk duhet vërtetuar; fakte të cilat gjykata nuk guxon t’i vërtetoj në procedurë.77 Faktet të cilat nuk duhet vërtetuar janë:- faktet e qarta apo të dukshme78 dhe faktet notore, ose të njohura botërisht.79 Faktet të cilat gjykata nuk guxoj t’i vërtetoj në procedurë janë: faktet me vërtetimin e të cilave do të shkelej parimi i ndalimit të ndryshimit të aktgjykimit në dëm të pandehurit (lat. reformatio in peius, Neni 417), faktet me vërtetimin e të cilave do të cenohej identiteti i aktgjykimit dhe i aktakuzës(Neni 386. par1), faktet me vërtetimin e të cilave do të shkeleshin dispozitat mbi përjashtimin nga detyrimi i dëshmisë (neni 159, 160), faktet vërtetimi i të cilave ndalohet me normat e të drejtës materiale penale dhe faktet vërtetimi i të cilave ndalohet me dispozitat tjera ligjore80 61. Mënyrat e vërtetimit të fakteve në procedurën penale Vërtetimi i fakteve në procedurën penale 81 mbështetet në: • vërtetimin e tyre me perceptimin personal të organit i cili zhvillon

procedurën. • Duke pasur parasysh se në procedurën penale shqyrtohet vepra

penale si ngjarje nga e kaluara, ai shembull i vërtetimit të fakteve përfshinë vetëm ato fakte të cilat ekzistojnë në kohën e perceptimit

77 Shih hollësisht: M. Grubaç, 2006. 238 – 240; D. Krapac, 2003, fq. 307 – 315; B.

Pavishiq 2005, fq. 404; G. Tomasheviq, 1998, fqr. 278 – 280; T. Vasiljeviq, 1981, fq. 294– 301.

78 Faktet e dukshme janë vetvetiu prova (ndrimi i natës dhe ditës). 79 Këto fakte u janë të njohura rrethit të gjerë njerëzish, gjegjësisht të gjithë të

interesuarve në procedurë. Ndërkaq, në rast dyshimi, mund të vërtetohet edhe fakti notor.

80 M. Grubač, 2006, fq. 239 dhe 240; D. Krapac, 2003, fq. 308; B. Pavishiq, 2005, fq. 404; G.Tomasheviq, 1998, fq. 278 dhe 279; T. Vasiljeviq, 1981, fq. 299 – 300.

81 Për shpjegimin në vijim, shih: hollësisht V. Bayer, 1995,fq. 207, dhe detajet; D. Krapac, 2003, fq. 322 – 325; G.Tomasheviq, 1998, fq. 282 – 283.

98

gjatë procedurës penale.82 Konsiderohet se vërtetimi i fakteve me perceptim personal të organit të procedurës penale është mënyra më e sigurt përcaktimit të fakteve për nevojat e procedurës penale. Shembull i vërtetimit të këtyre fakteve është inspektimi i vendit të ngjarjes dhe rikonstruktimi i ngjarjes ( të cilat sipas definimit ligjor mund t’i urdhëroj prokurori publik apo gjykata në vendin e ngjarjes me qëllim që të analizohen provat e mbledhura apo të qartësohen faktet të cilat janë të rëndësishme për procedurën penale (Neni 254. par1), apo kontrolli i banesës, lokaleve tjera dhe pasurisë së personit të caktuar( e cila urdhërohet nëse ekziston dyshimi i bazuar se ai person ka kryer vepër penale e cila ndiqet zyrtarisht dhe nëse ekziston mundësia reale se rezultati i bastisjes do të përfundoj me arrestimin e atij personi apo me zbulimin dhe konfiskimin e provave të rëndësishme për procedurën penale (Neni 240. par. 1), gjegjësisht kontrolli i personit (i cili mund të urdhërohet nëse ekziston mundësia reale se ai kontroll do të ketë për rezultat zbulimin e gjurmëve dhe marrjen e provave të veprës penale (Neni 240. par. 3); • Vërtetimin e tërthortë të fakteve përmes dëshmisë së dëshmitarit

apo ekspertit; • Vërtetimin e fakteve me ndihmën e dokumenteve –duke i lexuar

ato se çfarë ka shkruar personi mbështetur në perceptimin e tij; • Shfrytëzimin e incizimeve teknike (fotografitë apo tingujt).

Te kjo mënyrë e përcaktimit të fakteve përmbajtja e cila vërtetohet është marrë përmes pajisjes teknike e jo me perceptimin e njeriut sikurse te dokumentet. Në bazë të kësaj që u cek mund të përfundohet se vërtetimi i fakteve me perceptimin personal të organit të procedurës penale nuk është i mundur të zbatohet në numrin më të madh të rasteve, ndonëse kjo është mënyrë e zakonshme dhe e besueshme e vërtetimit të fakteve. Rariteti i marrëdhënieve procedurale-penale na çon në drejtim të vërtetimit të fakteve me anë të shfrytëzimit të mënyrave tjera të cekura apo provave (dëshmia e dëshmitarit apo ekspertit), shfrytëzimi i dokumenteve dhe incizimeve teknike. 82 Në të vërtetë, kjo mënyrë e vërtetimit të fakteve, më së tepërti do të shfrytëzohet për qëllime të vërtetimit konstatimit të gjurmëve të veprës penale të kryer në të kaluarën e të cilat ekzistonë tashti ( në momentin e zhvillimit të proceurës). G. Tomasheviq 1998, fq. 282. bilj. 839.

99

Prandaj, krahas vërtetimit të fakteve me anë të perceptimit personal të organit të procedurës penale, paralelisht zhvillohet edhe vërtetimi i fakteve me anë të argumentimit83

62. Provat dhe të provuarit Nga shqyrtimet e mëparshme mund të përfundohet se të provuarit është mjet për vërtetimin e fakteve për veprën penale dhe kryesin e saj. Të provuarit në procedurë përfshinë të gjitha faktet të cilat gjykata i konsideron të nevojshme për nxjerrjen e vendimit të drejtë dhe ligjor. Në teorinë e së drejtës së procedurës penale ekzistojnë çështje të caktuara që lidhen me të provuarit në procedurën penale kështu tentohet të përcaktohet nocioni i provës. Me këtë rast paraqiten mendime të ndryshme lidhur me atë se ç’është prova. Më së shpeshti prova përshkruhet si burim i mësimit të fakteve të cilat janë objekt i konstatimit në procedurën penale.84 Pastaj, gjithashtu theksohet se provë është çdo bazë e dëshmisë apo arsye që e përmban mjeti i caktuar dëshmues i cili fletë për saktësinë e fakteve të rëndësishme. 85 Duke pasur parasysh sa u cek, prova përfshinë elementet në vijim: - objekti i provës (thema probandi). Objekti i provës është fakt të cilin

duhet vërtetuar86; - baza e provës apo arsyeja (argumentum probatio); Baza e provës është fakt tashmë i vërtetuar nga i cili nxirret përfundimi për ekzistimin apo mosekzistimin e faktit i cili vërtetohet; mjeti i provës (lat. media probandi)është burim nga i cili merren që janë bazë e provës. Mjetet e provës janë forma procedurale me ndihmën e të cilave futet materiali i mësuar (marrja në pyetje e të pandehurit, dëgjimi i dëshmitarëve dhe ekspertëve)87.

83 M. Grubisha 1980, fq. 2. e të ngjashme; G. Tomasheviq, 1998, fq. 286. 84 B. Pavishiq, 2005, fq. 401; G. Tomashević, 1998,fq. 286. 85 M. Grubaç, 2006, fq. 236; Z. Simiq-Jekiq, 1985,fq. 206–209; T. Vasiljeviq, 1981,

fq. 294. 86 Objekti i provës nuk është „i kufizuar“ me dispozita ligjore. Për këtë arsye

argumentimi përfshinë faktet të cilat gjykata i konsideron të rëndësishme për gjykim të drejtë.

87 M. Grubaç, 2006,fq. 236; B. Pavishiq, 2005, fq. 401.

100

Sikur t’i kishim marrë dhe lidhur kuptimet e cekura me veprën penale të vjedhjes (Neni 252 KPPPK), atëherë ato do të dukeshin kështu: - objekti i provës do të ishte fakti i përvetësimit të sendeve të huaja të

luajtshme me qëllim të përfitimit pasuror të kundërligjshëm për vete apo të tjerët;

- baza e provës do të ishte dëshmi e dëshmitarit i cili e ka takuar të pandehurin duke i marrë sendet;

- mjeti i provës do të ishte dëshmitari. Në Teorinë e së Drejtës së Procedurës Penale, klasifikimi i provave bëhet sipas kritereve të caktuara. Kështu p.sh. flitet për provat materiale apo reale dhe provat personale apo individuale. Provat materiale janë objektet me të cilat vërtetohen faktet në procedurë (p.sh. dokumentet, incizimet teknike, gjurmët e veprës penale, mjetet me të cilat është kryer vepra penale apo në të cilat vepra është kryer, shenjat e gishtave), kurse provat personale përbëhen nga dëshmitë e personave të cilët paraqiten si mjet i provës. Provat ndahen në ato të drejtpërdrejta me të cilat, faktet relevante juridike vërtetohen drejtpërdrejtë (provat në kuptimin e ngushtë të fjalës dhe provat e tërthorta, indirekt provat në kuptimin e gjerë të fjalës).88 Përmendet edhe klasifikimi i provave, në provat e aktakuzës dhe në provat e mbrojtjes, varësisht nga ajo se a janë në dëm apo në dobi të të pandehurit dhe në prova primare dhe sekondare. Shembulli i provës primare apo burimore është inspektimi i vendit të ngjarjes apo materiali i provave, kurse provat sekondare p.sh. dëshmia e dëshmitarit sipas dëgjimit. Nga aspekti i procedurës së argumentimit të provuarit kalon përmes fazave të caktuara siç janë: - konstatimi dhe demonstrimi i provave; - demonstrimi i provave në kuptim të shfrytëzimit të bartësit të provës

me qëllim të përcaktimit të përmbajtjes së provës dhe futja në dokumentin e objektit dhe vlerësimi i provave. 89

Në literaturë gjithashtu theksohet se provat së pari duhet gjetur (zbulimi i materialit të provës siç janë zbulimi i mostrave biologjike për analizën e ADN-së), pastaj të sigurohen ato (marrja në pyetje e 88 Provat në kuptimin e gjerë i përfshijnë edhe indicjet. G. Tomašević, 1998, fq. 287. 89 Provat në kuptimin e gjerë i përfshijnë edhe indicjet. G. Tomašević, 1998, fq. 287.

101

dëshmitarëve menjëherë pas kryerjes së veprës penale), pastaj provat duhet të fiksohen në kuptim të demonstrimit të provave (p.sh. përpilimi i procesverbalit nga vendi i ngjarjes), dhe para vlerësimit të provës sipas bindjes së lirë, të verifikohet prova me analizën e përmbajtjes së saj, dhe duke e ndërlidh atë me provat tjera të demonstruar.90 Vlera e provave në procedurën penale mbështetet në ligjshmërinë e tyre dhe për këtë gjykata është e detyruar të kujdeset gjatë tërë procedurës penale. Sipas KPPPK, prova e fituar duke shfrytëzuar dispozitat e procedurës penale është e papranueshme sidomos nëse kjo është e paraparë në mënyrë eksplicite nga ky ligj apo dispozitave e ligjeve tjera.91 Kështu p.sh. prova e të pandehurit e dhënë në polici apo prokurorit publik mund të jetë e lejueshme vetëm nëse është marrë në pajtim me dispozitat për marrjen në pyetje të të pandehurit (Neni 156. par. 1). Ose prova e marrë me bastisje është e palejueshme nëse p.sh. kontrolli është kryer pa urdhër të gjyqtarit të procedurës paraprake, ose në kundërshtim me urdhëresën (Neni 246. al.(1)-(4). E Drejta Procedurale parasheh se gjykata nuk mund ta mbështes vendimin e saj në provat e palejueshme (Neni 153). Lidhur me këtë KPPPK parasheh që gjykata vendos për lejueshmërinë e provave, me kërkesë të palëve apo sipas detyrës zyrtare (ex officio). Prova e palejueshme veçohet nga dokumentet dhe vuloset. Provën e tillë gjykata e ruan ndaras nga dokumentet dhe provat tjera dhe nuk mund të shfrytëzohet në procedurën penale (Neni 154, par. 4). ndalimi i përdorimit të provave të palejueshme është absolut, sepse në njërën anë ka të bëjë me prova juridikisht të pavlefshme, pa marrë parasysh se a janë në dëm apo në dobi të pandehurit, dhe në anën tjetër provat e tilla janë të ndaluara pa marrë parasysh se a janë të sakta, të besueshme apo autentike.92 90 Provat në kuptimin e gjerë i përfshijnë edhe indicjet. G. Tomašević, 1998, fq. 287. 91 D. Krapac, 2003, fq. 332– 353; B..Pavišić, 2005, fq. 402 – 403. Up. Spjegimi

paraprak për interpretimin dhe vlerësimin e lirë të provave 92 T.Vasiljeviq, op. cit. fq. 309 – 315.

102

PJESA XIII

PROCEDURA PARAPRAKE - Në përgjithësi për procedurën paraprake. Procedura paraprake është titulli i pjesës së tretë të KPPPK. Vështrimi i përgjithshëm i procedurës paraprake tregon se bëhet fjalë për atë segment të procedurës penale i cili përfshinë procedurën para hetimore, hetimin, dhe procedurën e aktakuzës. Siç fletë vetë titulli fjala është për procedurën e cila i paraprinë shqyrtimit gjyqësor. Sipas dispozitave të KPPPK, procedura paraprake përfshinë kapitujt: - “kallëzimi penal” (përveç kallëzimit penal ky kapitull përfshinë edhe

detyrat dhe autorizimet e përgjithshme të policisë dhe të prokurorit); - “arrestimi i përkohshëm dhe paraburgimi policor” - “Fillimi dhe kohëzgjatja e hetimit”; - “ndërprerja e përkohshme apo pezullimi i ndjekjes penale, për vepra

të lehta penale”; - “procedura e ndërmjetësimit”; - “veprimet hetimore”; - “masat e fshehta teknike të vëzhgimit dhe hetimit”; - “masat për sigurimin e prezencës së të pandehurit, pengimi i

përsëritjes së veprës penale dhe sigurimi i zhvillimit të suksesshëm të procedurë penale”;

- “ dëshmitarët bashkëpunues”; - “aktakuza dhe konfirmimi i saj”

103

PJESA E XIV

KALLËZIMI PENAL

A) Kallëzimi penal –nocioni dhe llojet Me nocionin “kallëzim penale” në teorinë kriminalistike dhe juridike nënkuptojmë çdo informatë të dhënë organit kompetentë lidhur me veprën penale e cila ndiqet zyrtartarisht (ex officio)93. Kallëzimet penale në praktik mund të jenë anonime, me pseudonime, gjegjësisht vetëkallëzime. Në bazë të përmbajtjes mund të jenë të plotë dhe jo të plota, kurse sipas mënyrës së kallëzimit mund të jenë me gojë dhe me shkrim. Kallëzimet i paraqesin policia ose personat juridik dhe fizik, këta të fundit mund të paraqiten si të dëmtuar, dëshmitarë, etj.94 Detyra dhe e drejta e paraqitjes së veprës penale janë rregulluar me neni 197, 198. Është me rëndësi të përmendet se KPPPK dallon të ashtuquajturin kallëzim penal të policisë dhe kallëzim penal të personave tjerë. Me kallëzim penal të personave tjerë nënkuptohet kallëzimi penal të organeve publike dhe kallëzimin penal të cilido person tjetër në kuptim të personit fizik dhe juridik.

64. Detyra për ta paraqitur veprën penale Sipas Nenit 197. par. 1. të gjitha organet publike janë të detyruara ta paraqesin veprën penale e cila ndiqet zyrtarisht e lidhur me të cilën janë të informuar apo në ndonjë formë tjetër kanë ardhur deri të njohuria për të. Me rastin e kallëzimit penal organet publike paraqesin provat të cilat u janë të njohura dhe ndërmarrin hapa për ruajtjen e gjurmëve të veprës penale dhe të objekteve në të cilat apo me të cilat është kryer vepra penale si dhe provave tjera (Neni 197. par. 2). Sipas Nenit 198. par. 1-2. të KPPPK, çdo njeri ka të drejtë ta paraqes veprën penale e cila ndiqet zyrtarisht, kurse është edhe i detyruar që këtë ta bëjë në rastet kur mos paraqitja e veprës së tillë penale paraqet vepër penale. Punëtorët social dhe shëndetësor, edukatorët dhe personat tjerë që kryen punë të ngjashëm, kurse edhe personat tjerë që 93 Ligji për të Miturit i Kosovës dhe Ligji për Procedurën Penale të cilët përfshijnë

kryesit e sëmurë psikik. 94 H. Sijerçiq-Çoliq, M. Haxhiomeragiq, M. Jurçeviq, D. Kaurinoviq, M. Simoviq,

2005, fq. 63 – 69.

104

dinë dhe zbulojnë se ekziston dyshimi i bazuar se fëmija është viktimë e veprës penale, sidomos në rastet e veprës penale kundër integritetit seksual janë të detyruar ta paraqesin menjëherë këtë.

65. Paraqitja e kallëzimit penal. Kallëzimi penal i paraqitet prokurorit kompetent publik në formë të shkruar, përmes mjeteve teknike të komunikimit ose gojarisht. Nëse vepra penale paraqitet me gojë, paraqitësi paralajmërohet për pasojat e paraqitjes së rrejshme të kallëzimit penal. Paraqitja me gojë regjistrohet në procesverbal, kurse në rastet kur ajo bëhet me telefon apo me mjete tjera të informimit, mbahet raport zyrtarë. Kallëzimet penale të paraqitura gjykatës, policisë, apo prokurorit publik kompetent, merren dhe menjëherë përcillen prokurorit publik kompetent (Neni 199, par1-3). B) Detyrat dhe autorizimet e përgjithshme të policisë

66. Obligimet për hetimin e veprës penale. Me Neni 200, par. 1 dhe 2. të KPPPK, parashihet se obligim i përgjithshëm i policisë si organ shtetërorë është që ta hetojë veprën penale dhe pa vonuar të ndërmerr masa me qëllim të pengimit të fshehjes së provave. Në këtë kuptim, posa policia të njoftohet, qoftë me paraqitjen e kallëzimit penal apo në ndonjë formë tjetër se ekziston dyshimi për kryerje të veprës penale e cila ndiqet zyrtarisht, pa vonesë, më së voni 24 orë nga marrja e informatës e lajmëron prokurorin publik, e pastaj i raporton me informata të reja plotësuese sa herë që është e mundur. Me punën e policisë gjyqësore në procedurën paraprake udhëheq dhe mbikëqyrë prokurori publik (Neni 200. par. 3). Nëse ekziston dyshimi i bazuar se kryer vepër penale e cila ndiqet zyrtarisht, policia është e detyruar qoftë zyrtarisht apo me kërkesë të prokurorit publik t’i ndërmarr të gjitha hapat e nevojshme për ta gjetur kryerësin, për ta penguar atë, apo pjesëmarrësin e saj që të fshehët apo arratisën, t’i zbuloj dhe t’i ruaj gjurmët dhe provat tjera të veprës penale dhe lëndët që mund të shërbejnë si provë dhe t’i mbledh të gjitha informatat që mund të jenë të dobishme për procedurën penale. (Neni 2001. par. 1).

105

Nga sa u tha rezulton se hapat e përmendur paraprak i ndërmerr policia zyrtarisht ose në bazë të kërkesës të prokurorit publik. Pra, policia ka të drejtë dhe detyrë që edhe sipas nismës së vet, jo vetëm me kërkesë të prokurorit publik të ndërmerr masa dhe veprime adekuate. Me qëllim të kryerjes së detyrave të lartcekura, policia sipas Nenit 2001. par. 2 të KPPPK, është e autorizuar: 1. që të mbledh informata nga njerëzit; 2. ta bëjë kontrollin e përkohshëm të automjeteve udhëtarëve dhe

valixheve të tyre; 3. ta kufizoj lëvizjen në territoret e caktuara në kohën kur kjo është

nevojë urgjente; 4. të ndërmarr hapat e nevojshëm për identifikimin e personave dhe

objekteve; 5. të organizoj kërkimin për gjetjen e personit apo objektit për të cilin

është dhënë fletarresti; 6. në prani të personit përgjegjës të kryej kontrollin e ndërtesave dhe

lokaleve të caktuara të organeve publike, dhe t’i analizoj dokumentet e caktuara që u përkasin atyre;

7. t’i konfiskoj objektet të cilat sipas KPPPK duhet të konfiskohen, apo të cilat mund të shërbejnë si provë në procedurës;

8. të siguroj që i dëmtuari t’i qaset kontrollit mjekësor në pajtim me Nenin 192. të KPPPK, dhe;

9. të ndërmarrë hapa tjerë dhe veprime të nevojshme të parapara me ligj.

Është detyrë e policisë që për faktet dhe rrethanat të cilat konstatohet pas ndërmarrjes së disa veprimeve e që mund të jenë me interes për procedurën penale, si dhe për objektet e gjetura dhe ë konfiskuara, ta përpiloj procesverbalin apo raportin zyrtar (Neni 201.par.3). në pajtim me Nenin 202, policia ka të drejtë dhe detyrë t’i ruaj informatat nga personat të cilët janë hasur në kryerjen e veprës penale. Mbahen personat të cilët mund të ofrojnë informata të rëndësishme për procedurën penale, nëse është e besueshme se më vonë mbledhja e informatave për këta persona është e pamundur, apo dukshëm do ta shtynin procedurën apo do të shkaktonin vështirësi tjera. Mbajtja e personit të tillë nuk mund të zgjasë më shumë sesa është e nevojshme për t’ua marrë emrat, adresat dhe informatat tjera relevante, kurse në asnjë rast nuk mund të jetë më i gjatë se gjashtë orë. Mbajtja e tillë mund të përdorët vetëm kur nuk ka mënyra tjera për marrjen e informatës. Në rastin e marrjes së informatave të personave nga Neni

106

201. 202, policia është e detyruar t’iu përmbahet ndalesave të përcaktuara me Nenin 155. të KPPPK. Bëhet fjalë për ndalesat:

1) liria e të pandehurit për të formuluar dhe shprehur mendimin e tij të ndikohet nëpërmjet keqtrajtimit, lodhjes së shkaktuar, ndërhyrjes fizike, përdorimit të drogës, torturës, shtrëngimit, ose hipnotizimit;

2) i pandehuri të kanoset me masat e ndaluara me ligj; 3) të premtohet ndonjë përfitim i paparaparë me ligj; dhe 4) të dobësohet kujtesa e të pandehurit ose aftësia e tij për të kuptuar.

Ndalesat e cekura i zbatojnë pavarësisht se a ekziston pajtimi i subjektit i cili hetohet dhe merret në pyetje. Mosveprimi në përputhje me sa u cek për pasojë e ka mospranimin e procesverbalit të hetimit dhe marrje së tillë në pyetje. Gjithashtu, në pajtim me Nenin 204. policisë i takon autorizim i posaçëm të kryej të ashtuquajturën bastisje të përkohshme të personit për shkaqe të sigurisë, në kërkim të armëve apo sendeve tjera të rrezikshme në rastet kur ekziston rreziku që personi të posedojë armë apo sende tjera që mund të përdorën për sulm apo vetëlëndim. Sipas definimit eksplicit të ligjit kjo nuk paraqet bastisje të personit dhe është e kufizuar vetëm në kontrollin e jashtëm të rrobave të personit, kurse përjashtimisht në verifikim provizor të valixhes apo automjetit të personit nën kontrollin drejtpërdrejtë të atij personi (Neni 204. par. 2). Kontrollin provizor të sigurisë e kryen nëpunësi i policisë i të njëjtës gjini me personin që e kontrollon, përveç nëse kjo absolutisht nuk është e mundur për shkak të rrethanave të jashtëzakonshme. Nëse me rastin kontrollit provizor të sigurisë policia gjen sende të cilat mund të përdorën si provë në procedurën penale atëherë ajo vepron në pajtim me dispozitat të cilat e rregullojnë kontrollin e personave sipas këtij ligji. (204. par. 3, 4). Policia gjithashtu në kuadër të detyrave dhe autorizimeve të saj të përgjithshme mund: 1.ta fotografoj personin dhe t’ia marrë shenjat e gishtave nëse ekziston

dyshimi i bazuar se ai person ka kryer vepër penale; 2.në bazë të autorizimit të prokurorit publik t’ia publikoj fotografinë

nëse kjo është e domosdoshme për vërtetimin e identitetit të dyshuarit, ose në rastet tjera të rëndësishme për zhvillimin efikas të procedurës;

3.nëse është e nevojshme të vërtetohet se të kujt janë shenjat e gishtërinjve të gjetura në ndonjërin nga objektet, të merren shenjat e

107

gishtave nga personi për të cilin besohet se ka qenë në kontakt me atë objekt;

4. me ndihmën e mjekut të kualifikuar, apo punëtorit tjetër mjekësor, kurse në rrethana të jashtëzakonshme edhe vet t’i marrë mostrat nga (Neni 192. par. 4) 95i ligjit nga i dyshuari nëse kjo është e nevojshme të bëhet urgjentisht, me obligim që për marrjen e atyre mostrave menjëherë të lajmërohet prokurori publik;

5.të kërkoi nga i dyshuari që t’i nënshtrohet testimit të alkoolit, duke dhënë urinën apo duke fry, ndërkaq refuzimi i të dëmtuarit për të dhënë mostrën e tillë paraqet provë të pranueshme, me ç’rast i dyshuari duhet të paralajmërohet dhe të informohet që në fillim për këtë, kurse asnjë mostër nuk mund të merret duke përdorur dhunën dhe pa urdhër të gjykatës.

67. Të drejtat e personit ndaj të cilit policia ka ndërmarrë

ndonjë veprim Në Nenin 206. të ligjit janë definuar të drejtat e personave ndaj të cilëve ndërmerret ndonjë veprim në bazë të autorizimeve të përgjithshme të policisë. Në këtë kuptim me rastin e mbledhjes së informatave nga i dëmtuari, policia ka për detyrë ta informoj atë për të drejtën e tij që ta ketë të autorizuarin, kurse me kërkesë së të dëmtuarit edhe nëse i dëmtuari bënë pjesë në njërën nga kategoritë e Nenit 82, par. 1 të ligjit, e informon shërbimin për ndihmë juridike të viktimave.96 Krahas kësaj personi ndaj të cilit është ndërmarr cilado masë nga Neni 201, 202, 204, apo 205. i KPPPK, ka të drejtë të paraqes ankesë prokurorit kompetent publik brenda 3 ditësh. Prokurori publik pa vonesë verifikon bazueshmërinë e ankesës dhe nëse vërteton se veprimet apo masat e ndërmarra shkelin ligjin penal apo rregulloren për sjellje të policisë, ose detyrat e punës, atëherë vepron në pajtim me ligjin dhe për këtë e informon personin i cili ka ushtruar ankesën (Neni 206. par. 2, 3.). 95 D. Modly, N.Korajliq: „Kriminalistički rječnik“, Qendra për Kulturë dhe Arsim Teshanj, Teshanj, 2002, fq. 277. 96 Ibidem, fq. 277.

108

68. Paraqitja dhe plotësimi i kallëzimit Në bazë të informatave të mbledhura policia bënë kallëzimin penal policor në të cilin duhen të përfshihen provat e zbuluara gjatë procedurës së mbledhjes së informatave. Ky kallëzim penal i dorëzohet prokurorit publik, së bashku me objektet, skicat, fotografitë, raportet e marra, procesverbalet mbi masat dhe veprimet e ndërmarra, shënimet zyrtare, deklaratat dhe materialet tjera të cilat do të mund t’i kontribuonin zhvillimit efikas të procedurës (Neni 207. par.1, 2). Në pajtim me Nenin 207. par. 3, 4. nëse pas paraqitjes së kallëzimit penal, policia kupton për faktet e reja, provat apo gjurmët e veprës penale, atëherë është e detyruar që vazhdimisht t’i mbledh informatat e nevojshme dhe menjëherë t’ia dërgoj prokurorit publik raportin lidhur me këtë si plotësim të kallëzimit penal policor. Nëse policia ka ndërmarrë masa dhe veprime, kurse informatat e mbledhura nuk ofrojnë bazë për paraqitjen e kallëzimit penal policor dhe nuk ekziston dyshimi i bazuar se është kryer vepër penale, policia prapë i dërgon raport të posaçëm për këtë prokurorit publik. C). Detyrat e përgjithshme dhe autorizimet e prokurorit publik 69. Veprimi i prokurorit pas marrjes së kallëzimit penal Posa ta ketë marrë kallëzimin penal prokurori publik mund të veproj në tri mënyra si vijon: a) ta hedhë poshtë kallëzimin penal; b) të kërkoj plotësimin e tij në kuptim të mbledhjes së informatave të

nevojshme dhe c) të nxjerrë aktvendimin për fillimin e hetimit. Secila nga mundësitë e cekura i referohet ekzistimit apo mosekzistimit të arsyeve adekuate apo plotësimit, gjegjësisht mosplotësimit të kushteve adekuate. a). Arsyet për hedhje poshtë të kallëzimit penal policor apo kallëzimit të personave tjerë janë të definuara në Nenin 208. të KPPPK. Kështu prokurori publik e hedhë poshtë kallëzimin penal të policisë apo të personave tjerë nëse nga raporti shihet qartë se:

1.nuk ekziston dyshimi i bazuar se personi i caktuar ka kryer vepër penale, përveç kur besohet se hetimi i mëtejshëm policor mund të siguroj informata të mjaftueshme;

109

2.vepra e kallëzuar nuk është vepër penale që ndiqet sipas detyrës zyrtare;

3.vepra penale e kallëzuar është parashkruar; 4.vepra penale është përfshirë në amnisti ose me falje; 5.i dyshuari gëzon imunitet dhe heqja e tij nuk është e mundur ose

nuk është bërë nga autoriteti kompetent; 6.ekzistojnë rrethana tjera që përjashtojnë ndjekjen penale.

Është detyrë e prokurorit publik që në afat prej 8. ditësh nga dita e hedhjes poshtë të kallëzimit penal ta njoftoj të dëmtuarin, si dhe për arsyet e hedhjes poshtë (Neni 208. par. 2).97 Gjithashtu, prokurori publik menjëherë i njofton policinë për hedhjen poshtë të kallëzimit penal policor (Neni 208. par. 3). Neni 209. par. 1 i KPPPK definon se nëse prokurori publik në bazë të kallëzimit penal nuk është në gjendje të konstatoj se a janë pohimet e kallëzimit penal të besueshme, apo nëse informatat në kallëzim nuk ofrojnë mjaftë bazë për fillimin e hetimit, sidomos kur kryerësi është i panjohur, apo prokurori publik vetëm ka dëgjuar thashetheme se është kryer vepër penale, e nuk është në gjendje të veprojë vetë, atëherë do të kërkoj që policia gjyqësore të mbledhë informatat e nevojshme. Policia gjyqësore është e detyruar të veprojë sipas kërkesave ligjore të prokurorit publik. Prokurori publik vetë, ose përmes organeve tjera publike mund të mbledhë informata të tilla duke përfshirë edhe bisedat me dëshmitarë dhe të dëmtuar dhe me përfaqësuesit e tyre ligjor. Prokurori publik mund të marrë pjesë me policinë gjyqësore në secilin nga trajtimet e të pandehurit, mirëpo edhe atë gjithashtu e obligojnë kërkesat e KPPPK (Neni 208. par. 2). Policia gjyqësore është e detyruar që menjëherë ta lajmërojë prokurorin publik për masat e ndërmarra sipas udhëzimeve të tij/saj, apo nëse nuk ka qenë në gjendje t’i ndërmarrë, gjithashtu e lajmëron prokurorin publik për shkaqet që e kanë penguar ndërmarrjen e atyre masave (Neni 208. par. 3). 97 Fjala është për mostrat në vijim: mostra e flokut, folikulës, pështymës, urinës,

sekretit të hundës, brisit të sipërfaqes së lëkurës, përfshirë ijet, mostra e thonjve dhe mbeturinës nën thonj dhe mostra tjera të ngjashme që nuk kërkojnë përmasa trupore.

110

Prokurori publik mund të kërkoj shënimet e nevojshme nga organet publike dhe për këtë qëllim mund ta ftojë personin i cili ka paraqitur kallëzimin penale (Neni 208. par. 4). Nëse edhe pas kryerjes së veprimeve nga paragrafi. 2, 3, 4. i këtij Neni ekzistojnë rrethanat nga paragrafi 1. i këtij neni prokurori publik e hedhë poshtë kallëzimin penal, ashtu siç është paraparë në Nenin 208. të ligjit (Neni 208. par. 5). Policia, prokurori publik dhe organet tjera publike janë të obliguara të veprojnë me kujdes gjatë mbledhjes apo sigurimit të informatave që të mos cenojnë dinjitetin dhe prestigjin e personave me të cilët kanë të bëjnë ato informata (Neni 208. par. 6)

111

PJESA XV

HETIMI

70. Në përgjithësi për hetimin, funksionin dhe specifikat e tij Hetimi është rregulluar me Nenin 220-225 të KPPPK, kreu xxv. i cili mban titullin “fillimi dhe zgjatja e hetimit”. Për dallim nga zgjidhjet e mëparshme ligjore kur hetimin e ka filluar dhe zbatuar gjyqtari hetues, tashti ky rol i është besuar prokurorit publik me çka KPPPK, është përcaktuar për formën e hetimit të prokurorit. Me funksionin themelor të hetimit duhet konsideruar mbledhjen e provave dhe informatave tjera në bazë të së cilave duhet gjykuar se a duhet ngritur aktakuza kundër personit të caktuar për veprën e caktuar penale, apo të ndërpritet procedura. Përveç kësaj funksion i hetimit është edhe mbledhja e provave e cila gjë nuk do të mund të përsëritej në shqyrtimin gjyqësor, apo prezantim i tyre do të gërshetohej me vështirësi të përmasave të mëdha. 71. Fillimi dhe kohëzgjatja e hetimit Sipas Nenit 220. par. 1. të ligjit, hetimin e fillon prokurori publik kundër të dyshuarit në bazë të kallëzimit penal apo burimeve tjera, nëse ekziston dyshimi i bazuar se ai person ka kryer vepër penale e cila ndiqet zyrtarisht. Dyshimi për të cilin është fjala është i bazuar kur mbështet në prova.98 98 Sipas Nenit 82 të Ligjit, i dëmtuari duhet ta ket të autorizuarin që nga fillimi i mprocedurës: 1) aNëse i dëmtuari është fëmi; 2) Nëse i dëmtuari ka lidhje familiare me të pandehurin; 3) Nës eprocedura zhvillohet për vepër penale nga Neni 139. KPPK apo për vepër penale kundër integritetit seksual nga Kreu XIX i KPPPK, përveç veprave penale nga Neni 203. të të njëjtit kapitul; 4) Nëse i dëmtuari është i sëmurë psikik apo i hendikepuar mentalisht dhe 5) Nëse gjykata konstaton se i dëmtuari shumë i ndieshëm dhe i duhet doemos ndihma e të autorizuarit. Në të gjitha rastet e cekura, nëse i dëmtuari apo përfaqësuesi i tij ligjor nuk e angazhon të autorizuarin, kryetari i gjykatës apo organi kompetent i sili zhvillon procedurën në fazën paraprake, sipas detyrës e emron një përfaqësuesin në shpenzime të veta.

112

Prandaj, kushtet për fillimin e hetimit janë: a) ekzistimi i dyshimit të bazuar99; b) që personi i caktuar të ketë kryer veprën e caktuar penale; c) që vepra e caktuar penale ndiqet sipas detyrës zyrtare.

Gjatë hetimit prokurori publik vlerëson jo vetëm rrethanat dhe provat inkriminuese, por edhe ato që nuk ngarkojnë dhe lehtësojnë dhe siguron që të merret prova e cila ndoshta nuk do të jetë në dispozicion në shqyrtimin gjyqësor. Qëllimi i hetimit është mbledhja e provave dhe informatave të nevojshme për nxjerrjen e vendimit lidhur me atë se a do të ngritet aktakuza apo ndërpritet procedura si dhe mbledhja e provave, prezantimi i sërishëm i të cilave në shqyrtimin gjyqësor do të mund të ishte i vështirë dhe pothuaj i pamundur. KPPPK, definon se nëse informata nga kallëzimi penal është bazë për dyshim dhe se personi i caktuar ka kryer vepër penale e cila ndiqet sipas detyrës zyrtare apo nëse kurdo gjatë mbledhjes së informatave nga personat, policia kupton se personi ka kryer veprën penale e cila ndiqet sipas detyrës zyrtare, ai person trajtohet si i pandehur dhe ka të drejta të cilat me këtë ligj parashihen për të pandehurin, ndonëse hetimi ende nuk ka filluar. Hetimi fillohet me aktvendim të prokurorit publik Aktvendimi për fillimin e hetimit përmban: emrin e personit kudër të cilit zhvillohet hetimi; kohën e fillimit të hetimit; përshkrimi i veprimit i cili përmban elemente të veprës penale; emërtimi ligjor i veprës penale; rrethanat dhe faktet të cilat e arsyetojnë dyshimin e bazuar se është kryer vepër penale; provat dhe informatat të cilat tashmë janë mbledhur. Kopja e aktvendimit për hetimin vërtetohet me vulë dhe i dërgohet pa vonesë gjyqtarit të procedurës paraprake (Neni 221. par. 1). 99 Procedura e cekur është në pajtim me dispozitën e Nenit 62. të KPPPK sipas të cilës prokurori publik përveç në rastet nga Neni 226 dhe 227. (ndërprerja e përkohshme e ndjekjes penale për veprën penale për të cilën mun të shqiptohet gjoba në të holla apo burgu deri në tri vjet dhe rastit kur prokurori publik nuk është i detyruar ta filloj ndjekjen penale ose mund të heq dorë nga ajo) dhe kur ai konstaton se nuk ka bazë për fillimin e hetimit dhe ndjekjes penale sipas detyrës zyrtare apo sipas propozimit për ndjekje të kujtdo nga pjesëmarrësit e paraqitur., gjegjësisht kur ai sipas lidjit konsideron se është tërhequr nga ndjekja, është i obliguar që brenda 8 ditësh ta informojë të dëmtuarin dhw ta udhëzojë atë që ta vazhdijë vet ndjekjen si paditës subsidiar.

113

Hetimin e udhëheqë dhe mbikëqyrë prokurori publik (Neni 221. par. 3). Ai mund të ndërmerr veprime hetimore ose ta autorizoj policinë gjyqësore që të merr veprime hetimore lidhur me mbledhjen e provave (Neni 221. par. 4). Megjithatë, sipas Nenit 237. par. 2. kontrollin mjekësor dhe obduksionin, përveç rasteve nga neni 192, par. 2-4,100 dhe Neni 205 i ligjit, kontrollin psikiatrik, analizën molekulare gjenetike dhe analizën e ADN-së, mund ta urdhëroj vetëm gjyqtari i procedurës paraprake, përveç kur dëshmitari apo i dëmtuari jep pëlqimin policisë apo prokurorit publik për veprime të tilla. Hetimi zhvillohet vetëm lidhur me atë që ka të bëjë me të pandehurin e caktuar dhe veprën e tij penale sipas aktvendimit konkret për fillim e hetimit. Nëse gjatë hetimit duhet të zgjerohet procedura hetimore edhe në ndonjë vepër tjetër penale apo edhe kundër ndonjë personi tjetër, prokurori publik e fillon hetimin e ri ose e zgjeron hetimin ekzistues. Tërë kjo duhet të shënohet në procesverbalin mbi hetimin, kurse prokurori publik për këtë e informon gjyqtarin e procedurës paraprake (Neni 222. par. 2). 72. Ndërprerja dhe pezullimi i hetimit Në pajtim me Nenin 223. par. 1, 2, të KPPPK prokurori publik mund të nxjerrë aktvendimin për ndërprerjen e përkohshme të hetimit nëse i pandehuri, pas kryerjes së veprës penale, është sëmurë nga një sëmundje kalimtare psikike apo ka çrregullim psikik apo është i sëmurë nga ndonjë sëmundje tjetër e rëndë, nëse është arratisur apo ekzistojnë rrethana tjera të cilat përkohësisht e pengojnë ndjekjen e suksesshme të të pandehurit. Para ndërprerjes së përkohshme të hetimit mblidhen të gjitha provat në dispozicion për veprën dhe përgjegjësinë penale të të pandehurit. Prokurori publik e kryen hetimin pas pushimit të shkaqeve që kanë diktuar ndërprerjen e përkohshme të tij. Prokurori publik në procesverbal të hetimit mban shënimet zyrtare për kohën dhe shkaqet e ndërprerjes së përkohshme të hetimit dhe për kohën e përtëritjes së tij dhe për këtë e informon gjyqtarin e procedurës paraprake (Neni 223. par. 3, 4).

100 V. ITako Bayer, 1995., fq. 61.

114

Koha në të cilën është ndërprerë përkohësisht hetimi nuk llogaritë në afatin kohorë të hetimit (Neni 223. par. 5). Shkaqet për ndërprerjen e hetimit janë definuar me Nenin 224. të Ligjit, sipas të cilit prokurori publik e ndërprenë hetimin në çfarëdo kohe nëse në bazë të provave të mbledhura është e qartë se: 1. nuk ekziston dyshimi i bazuar se personi i caktuar ka kryer veprën

e cekur penale; 2. vepra e kryer nuk përbën vepër penale që duhet ndjekur ex officio; 3. periudha e parashkrimit për atë vepër ka skaduar; 4. vepra penale është e përfshirë në amnisti ose falje; 5. ekzistojnë rrethana tjera që e përjashtojnë ndjekjen penale. Prokurori publik brenda tetë ditësh pas ndërprerjes së hetimit e informon të dëmtuarin për këtë fakt dhe për shkaqet e tilla (Neni 62), dhe për të njëjtën gjë e informon menjëherë edhe gjyqtarin e procedurës paraprake. Nëse hetimi nuk kryhet brenda 6 muajve, prokurori publik i paraqet gjyqtarit të procedurës paraprake kërkesë me shkrim me arsyetimin për vazhdimin e hetimit. Gjyqtari i procedurës paraprake mund të miratoj vazhdimin e hetimit edhe gjashtë muaj nëse këtë e arsyeton ndërlikueshmëria e rastit. Për veprat penale të dënueshme më shumë se 5. vjet burgim, gjyqtari i procedurës paraprake mund të lejojë edhe një vazhdim hetimi deri në gjashtë muaj. Në raste të jashtëzakonshme gjykata supreme mund të lejojë vazhdim plotësues deri në kohëzgjatje deri në gjashtë muaj (225. par. 1, 2). Pas pranimit të kërkesës për vazhdimin e hetimit, gjyqtari i procedurës paraprake e informon të pandehurin dhe të dëmtuarin për hetimin dhe për kërkesën e prokurorit publik për vazhdimin e hetimit. I pandehuri dhe i dëmtuari kanë të drejtë të paraqesin deklarata me shkrim lidhur me vazhdimin e hetimit në afat prej 3 ditësh nga dita e marrjes së lajmërimit (Neni 225, par. 3). Në kërkesë për vazhdimin e hetimit prokurori publik mund të kërkoj që i pandehuri dhe i dëmtuari mos të informohen për hetimin dhe kërkesën e vazhdimit të hetimit, nëse kjo është e nevojshme për mbarëvajtjen dhe përfundimin e suksesshëm të hetimit (Neni 225. par. 4). Në bazë të dispozitave të Nenit 225, par. 5 të KPPPK, lidhur me aktvendimin e gjyqtarit të procedurës paraprake për vazhdimin e hetimit, prokurori publik, i dëmtuari dhe i pandehuri mund të

115

paraqesin ankesë kolegjit gjyqësor prej tre anëtarëve. Nëse në vendimin e gjyqtarit të procedurës paraprake ankohet vetëm i dëmtuari dhe ankesa e tij është e suksesshme, i dëmtuari konsiderohet se ka ndërmarrë ndjekjen si paditës subsidiar. Sipas Neni 225. par. 6 deri në nxjerrjen e aktvendimit për vazhdimin e hetimit prokurori publik mund të kryej veprime hetimore të cilat janë të pashlyeshme. Megjithatë, ai ka për detyrë që gjyqtarin e procedurës paraprake ta informoj sa më parë për ndërmarrjen e këtyre veprimeve hetimore. Prokurori publik mban shënime zyrtare në procesverbalin e hetimit për kohën e kërkesës për vazhdim të hetimit dhe për çfarëdo veprimi hetimor që ai e ndërmerr (Neni 225. par. 7).

116

PJESA E XVI

VEPRIMET HETIMORE A) Në përgjithësi për veprimet hetimore dhe llojin e tyre në

procedurën penale Veprimet hetimore bëjnë pjesë në nocionin e përgjithshëm të veprimit procedural-penale. Termi “veprim hetimore”është i lidhur për veprimin e prokurorit, gjykatës apo policisë të urdhëruar dhe zbatuar në pajtim me rregullat e definuara me ligj. Prandaj, këto veprime quhen edhe veprime formale, kurse rezultati i tyre është dëshmi që mund të përdorët në procedurë. Veprimet hetimore në disa sisteme të procedurës penale janë quajtur edhe veprime të argumentimit, gjë që mund të konsiderohet edhe si emërtim adekuat, duke pasur parasysh se nuk zbatohen vetëm e vetëm në hetim por janë të drejtuara edhe në grumbullimin, gjegjësisht furnizimin e provave për nevojat e procedurës së drejtë dhe objektive të mbështetur në ligj. Veprimet hetimore të cilat i njeh KPPPK, janë: 1. marrja në pyetje e të pandehurit; 2. marrja në pyetje e dëshmitarit; 3. ekspertiza; 4. kontrolli dhe konfiskimi i përkohshëm; 5. inspektimi i vendit të ngjarjes dhe rikonstruktimi; dhe 6. identifikimi i personave dhe sendeve C) Dëshmia e të pandehurit 73. Në përgjithësi për dëshminë e të pandehurit Specifika e pozitës së të pandehurit në procedurën penale është se në të njëjtën kohë atij i takojnë dy role; nga njëra anë, ai është subjekt i procedurës penale i cili i ka të gjitha mundësitë fizike dhe juridike që në procedurë t’i përfaqësoj vetë interesat e veta, dhe në anën tjetër, ai është edhe personi dëshmia e të cilit shërben si provë në procedurën penale.101

101V. I. Bayer, 1995., fq. 268.

117

Dëshmia e të pandehurit si mjet argumentimi paraqet burim njohurish për faktet të cilat janë objekt i shqyrtimit në procedurë, kurse dëshmia e tij është njëra ndër provat më të rëndësishme në procedurën penale.102 Përmbajtja e kësaj dëshmie mund të jetë pohimi (deklarata me të cilën në tërësi apo pjesërisht i prezanton faktet të cilat paraqesin karakteristikat ligjore të veprës penale), apo mohimi i asaj që me aktakuzë i ngarkohet, apo ndonjë deklaratë tjetër me të cilën pajtohet me pohimet e aktakuzës për ekzistimin e fakteve në dëm të tij.103 73. Marrja në pyetje e të pandehurit Sipas dispozitës së Nenit 229. i pandehuri duhet të merret në pyetje më së voni para përmbylljes së hetimit, përveç në rastin kur procedura pezullohet. Në çështjet e rëndomta mjafton që i pandehuri të ofroj mundësinë e përgjigjes në formë të shkruar. I pandehuri është i detyruar të paraqitet të prokurori publik pasi të jetë ftuar, me ç’rast me një përshtatje të domosdoshme do të zbatohet Neni 269.par.2-5 i Ligjit.104. Të pandehurit i takon e drejta për të parashtruar ankesë gjyqtarit të procedurës paraprake lidhur me vendimmarrjen për ligjshmërinë e paraqitjes së tij të detyrueshme para prokurorit publik. Marrjen në pyetje të të pandehurit e kryen prokurori publik. Ai megjithatë këtë mund t’ia besoj policisë gjyqësore ose në raste të jashtëzakonshme edhe policisë së rregullt. Me rastin e çdo marrjeje në pyetje të të pandehurit, pa marrë parasysh se a është në paraburgim apo në liri i pandehuri, ai informohet për: 1. veprën penale e cila i ngarkohet; 2. për të drejtën e heshtjes dhe të mospërgjigjjes në cilëndo pyetje,

përveç të jap informata për identitetin e tij; 3. të drejtën për ndihmë falas të përkthyesit, nëse nuk e kupton apo

flet gjuhën e personit i cili e kryen hetimin;

102 H. I. Sijerçiq-Çoliq, 2005., fq. 293. 103 D. Krapac.: „Kazneno procesno pravo“, Prva knjiga: Institucije, Narodne

novine, Zagreb, str. 357. 104 Dispozitat e Nenit të përmendur si një ng a masat për sigurimin e pranisë së të

pandehurit në procedurën penale, pengimin e përsëritjes së veprës penale dhe zhvillimin e sukseshëm të procedurës penale..

118

4. të drejtën të ketë ndihmën e mbrojtësit dhe ta konsultoj atë para dhe gjatë marrjes në pyetje;

5. faktin se deklarata e tij mund të përdorët si dëshmi para gjykatës; 6. faktin se mund të kërkojë që të merret prova e caktuar në mbrojtjen

e tij. Në pajtim me Nenin 231. të KPPPK, nëse i pandehuri është në paraburgim, ai gjithashtu informohet para marrjes në pyetje, për të drejtën e tij që t’i sigurohet avokati nëse nuk është në mundësi t’i paguaj shpenzimet e ndihmës juridike. I pandehuri gjithashtu ka të drejtë të konsultohet me mbrojtësin e tij para dhe gjatë marrjes në pyetje. (Neni 231. par. 3). Sipas dispozitës së Nenit 231. par. 4, çdo marrje në pyetje e të pandehurit nga ana e policisë apo prokurorit publik, mund të incizohet në audio-video kasetë, në pajtim me Nenin 90. të Ligjit.105 Në rastet kur kjo praktikisht nuk është e mundur përpilohet procesverbal me shkrim nga marrja në pyetje, në pajtim me nenet 87, 88, 89, të Ligjit. Në procesverbal shënohen arsyet për shkak të së cilave marrja në pyetje nuk ka pasur mundësi të incizohet në audio-video kasetë. I pandehuri merret në pyetje me ndihmën e përkthyesit në rastet e parapara në këtë Ligj. Nëse i pandehuri është i shurdhër, apo memec, marrja në pyetje bëhet përmes përkthyesit të kualifikuar për gjuhën e shenjave apo në formën e shkruar. Nëse marrja në pyetje nuk mund të kryhet në këtë mënyrë, personi i cili di të komunikoj me të pandehurin ftohet për interpretim, përveç nëse nuk ka ndonjë konflikt interesi. Nëse përkthyesi nuk e ka dhënë betimin në fillim, atëherë ai ftohet që ta jap betimin se me besnikëri do t’i përcjell pyetjet të cilat i parashtrohen të pandehurit, si dhe deklaratat të cilat ai i jep. Gjatë marrjes së parë në pyetje nga i pandehuri kërkohet që ta thotë emrin dhe mbiemrin, nofkën, nëse e ka, emrin dhe mbiemrin e prindërve, mbiemrin e vajzërisë së nënës, vendin e lindjes, vendin e banimit, ditën, muajin dhe vitin e lindjes, numrin personal, nacionalitetin dhe shtetësinë, profesionin dhe gjendjen familjare, a është i arsimuar, shkallën e arsimimit, a ka të ardhura personale dhe çfarë gjendje ekonomike ka, a zhvillohet ndaj tij ndonjë procedurë tjetër penale për ndonjë vepër tjetër penale, dhe nëse është i mitur identiteti i

105 Neni 90. i KPPPK parasheh rastet e shënimit të hetimeve në shirit të audio-video trakës.

119

përfaqësuesit të tij legjitim. I pandehuri informohet se është i detyruar që ta paraqes çdo ndryshim të adresës apo qëllimin që ta ndërroj vendqëndrimin (Neni 233. par. 1). I pandehuri merret në pyetje gojarisht. Gjatë marrjes në pyetje mund t’i lejohet që të shërbehet me shënimet e tij. Sipas Nenit 233. par. 3 i KPPPK, marrja në pyetje të pandehurit do të duhet t’i ofronte mundësi t’i kundërshton arsyet për dyshim kundër tij dhe t’i prezantoj faktet të cilat janë në dobi të tij. Në pikëpamje të marrjes në pyetje të të pandehurit, KPPPK, në Nenin 234. par. 1-4, definon se ajo duhet të zhvillohet ashtu që në masë të plotë të respektohet personaliteti i të pandehurit. Të pandehurit pyetjet i shtrohen qartë, kuptueshëm dhe saktë. Pyetjet të pandehurit nuk mund t’i shtrohen në bazë të supozimeve se i pandehuri ka pranuar diç që në realitet nuk e ka pranuar. Paraprakisht ndalimet e cekura zbatohen pa marrë parasysh pëlqimin apo jo të pandehurit. Objektet të cilat kanë të bëjnë me veprën penale, apo të cilat shërbejnë si provë i tregohen të pandehurit në mënyrë që ai t’i njoh, pasi që ato së pari të jenë përshkruar. Nëse këto objekte nuk mund të sjellën, i pandehuri mund të dërgohet në vendin ku gjendet ato. Për tu sqaruar pyetjet e caktuara teknike dhe pyetjet tjera profesionale që mund të paraqiten lidhur me provën që është marrë apo gjatë marrjes në pyetje të të pandehurit, ose gjatë ndërmarrjes së veprimeve tjera hetimore, prokurori publik mund të kërkojë që personi profesionist apo instituti profesional të jap sqarimet e domosdoshme lidhur me ato pyetje. Nëse i pandehuri dhe mbrojtësi janë të pranishëm në momentin e dhënies së sqarimit, ata mund të kërkojnë që personi profesionist të jap sqarime të hollësishme dhe që kjo të shënohet në procesverbal (Neni 236). 75. Papranueshmëria e dëshmisë së të pandehurit Dëshmia e të pandehurit nuk do të pranohet, gjegjësisht nuk do të mund të përdorët si provë në procedurë nëse ka ardhur deri te shkelja e dispozitave të KPPPK, Neni 125, par. 1; Neni 231, par.2, 3, ose Neni 234, par. 2. Dispozitat e përmendura kanë të bëjnë me ndalesat e përgjithshme të cilat vlejnë në rastin e çdo marrje në pyetje apo analize, pastaj informimi i detyrueshëm i të pandehurit për fakte të caktuara për çka u fol më larë dhe përfundimisht ndalimi që të pandehurit t’i parashtrohen pyetje të cilat janë të paqarta, të pa

120

kuptueshme dhe të pasakta, si dhe ndalimin që t’i parashtrohen pyetje në bazë të supozimeve se gjoja ka pranuar diçka që në realitet nuk ka pranuar, për çka gjithashtu është bërë fjalë në këtë tekst. 76. Vlera argumentuese e dëshmisë së të pandehurit. Me vlerësimin e rëndësisë së të pandehurit si provë në rastin konkret nënkuptojmë vlerësimin të cilin e argumenton dëshmia e të pandehurit në rastin konkret duke marrë në konsideratë të gjitha provat tjera në dispozicion për rastin si dhe faktet të cilat organi i procedurës penale i ka vërtetuar me perceptimin e vet.106Vet vlera argumentuese e dëshmisë së të pandehurit si provë vështrohet në kuadër të parimit të vlerësimit të lirë të provave me ç’rast, pa marrë parasysh përmbajtjen e dëshmisë së pandehurit, ajo dëshmi vlerësohet si çdo provë tjetër në procedurën penale.107 D) Dëshmitari dhe eksperti Meqenëse për dëshmitarët dhe ekspertët do të bëhet fjalë më tepër në pjesën që e mban titullin “provat”, ku do të analizohen hollësisht këto dy kategori të mjeteve argumentuese, në këtë pjesë do të flitet vetëm për dispozitat e Nenit 237. të KPPPK, me të cilat dëshmitari apo eksperti, apo thënë më saktë marrja në pyetje e dëshmitarit dhe ekspertiza janë rregulluar në pjesën ku flitet për hetimin. Kështu sipas Nenit 237. par. 1. detyra e dëshmitarit dhe ekspertit është që të paraqiten para prokurorit publik kur ata të ftohen për të dhënë deklaratat dhe shprehur mendimet për rrethanat e veprës penale. Nëse nuk është paraparë ndryshe, dispozitat e kreut XX, XXI, XXII, të Ligjit të cilat i referohen dëshmitarit dhe ekspertit, do të zbatohen me një përshtatshmëri adekuate. Me kapitujt e përmendur rregullohet marrja në pyetje e dëshmitarit, mbrojtja e tij dhe e të dëmtuarit dhe ekspertiza. Me rastin e marrjes në pyetje të dëshmitarit dhe ekspertit, ata para prokurorit publik nuk japin betimin. Obduksionin dhe kontrollin mjekësor, përveç rasteve nga Neni 192. par. 2, 4, dhe Nenit 205, të ligjit, analizat psikiatrike, molekulare dhe gjenetike dhe të ADN-së mund t’i urdhëroj vetëm gjyqtari i procedurës paraprake, vetëm kur dëshmitari apo i dëmtuari japin pëlqimin policisë apo

106 V. I. Bayer, 1995., fq. 296. 107 H. I. Sijerçiq-Çoliq, 2005., fq. 301.

121

prokurorit publik për këto veprime.108 Nëse dëshmitari apo eksperti nuk i përgjigjet thirrjes ose refuzojnë të paraqiten pa ndonjë arsyetim, prokurori publik është i autorizuar t’i ndërmerr masat e parapara me Nenin 167, dhe 177, të Ligjit. Shqiptimi i gjobës me të holla nga Neni 167 dhe 177, i KPPPK, apo i dënimit me burg nga Neni 167. mund ta urdhëroj ekskluzivisht gjyqtari i procedurës paraprake me kërkesë të prokurorit publik (Neni 237. par.). Përfundimisht prokurori publik mund të vendos që ta ftojë të pandehurin mbrojtësin e tij dhe të dëmtuarin që të jenë të pranishëm gjatë marrjes në pyetje të dëshmitarit apo ekspertit, siç rezulton edhe nga paragrafi 4. i të njëjtit Nen. E) Mundësia e jashtëzakonshme hetimore Me Nenin 238. rregullohet instituti i ashtuquajturës i “mundësisë së jashtëzakonshme hetimore”. Në këtë kuptim prokurori publik apo i pandehuri përjashtimisht mund të kërkojnë nga gjyqtari i procedurës paraprake që ta marrë në pyetje dëshmitarin apo ta kërkoj mendimin e ekspertit me qëllim të ruajtjes së provës kur ekziston mundësia unike për tu siguruar prova e rëndësishme apo kur ekziston rrezik i madh që ajo provë, pas kësaj, të mos jetë në dispozicion gjatë shqyrtimit gjyqësor. Kundër aktvendimit të gjyqtarit të procedurës paraprake me të cilin ai e refuzon kërkesën për marrjen në pyetje të dëshmitarit, mund të deklarohet ankesa kolegjit gjyqësor prej 3 anëtarëve. Gjyqtari i procedurë paraprake ndërmerr masat e domosdoshme për sigurimin e efikasitetit dhe integritetit të procedurës, sidomos për mbrojtjen e të të drejtave të pandehurit. I pandehuri, mbrojtësi i tij dhe prokurori publik marrin pjesë në dëgjim me qëllim të marrjes së deklaratave. I dëmtuari dhe përfaqësuesi i tij ligjor apo i autorizuari do të informohen për dëgjimin dhe kanë të drejtë të marrin pjesë në të. Dhënia e deklaratës para gjyqtarit të procedurës paraprake bëhet në pajtim me dispozitat e Kreut XX, XXI; XXII. të KPPPK, lidhur me dëshmitarin dhe ekspertin (Neni 238. par. 2) E). Kërkesa e të pandehurit apo të dëmtuarit për mbledhjen e provave Në pajtim me Nenin 239 të KPPPK, i dëmtuari dhe i pandehuri gjatë hetimit mund t’i paraqesin kërkesë prokurorit publik për sigurimin e

108 Vidi fusnotu 100.

122

provës së caktuar. Prokurori publik e siguron provën e tillë nëse ka rrezik që ajo provë të humbet apo nëse kjo mund ta arsyetoj lirimin e të pandehurit nga paraburgimi, ose nëse ekziston ndonjë arsye tjetër e bazuar për marrjen e provës së tillë. Nëse prokurori publik e refuzon kërkesën për pranimin e provës, ai do ta nxjerrë aktvendimin e arsyetuar dhe për këtë do ta informoj të dëmtuarin dhe të pandehurin. Në anën tjetër, i dëmtuari dhe i pandehuri kanë të drejtë të paraqesin ankesë kundër aktvendimit të tillë te gjyqtari i procedurës paraprake. F) Kontrolli dhe konfiskimi i përkohshëm 77. Nocioni i kontrollit dhe llojet e tij Bastisja apo kontrolli si veprim hetimi është një ndër veprimet më të rëndësishme të argumentimit i cili në kuadër të procedurës penale shumë shpesh zbatohet.109Arsyet për këtë qëndrojnë në faktin se ky veprim hetimor duke pas parasysh përmbajtjen e tij paraqet mënyrë jashtëzakonisht efikase që për nevojat e procedurës penale në mënyrë procedurale të pranueshme zbulohen dhe fiksohen objektet apo gjurmët e veprës penale, ose zbulohet kryesi i veprës penale. Në teorinë e së drejtës së procedurës penale për kontrollin apo bastisjen thuhet se është hetim material ndaj personave dhe sendeve i cili ndërmerret me qëllim të zbulimit të gjurmëve të veprës penale apo të objekteve të rëndësishme për procedurën penale ose me qëllim të kapjes së kryesit të veprës penale.110 KPPPK, i njeh dy lloje të kontrollit në bazë të objektit të kontrollit si vijon: a) kontrolli apo bastisja e shtëpisë, lokaleve tjera dhe pasurisë; b) kontrolli apo bastisja personale (kontrolli i personave). 78. Kushtet për bastisje apo kontroll Kushtet për kontroll apo bastisje janë rregulluar me Nenin 240 të Ligjit, sipas të cilit gjyqtari i procedurës paraprake mund ta urdhëroj bastisjen e shtëpisë, lokaleve tjera dhe pasurisë së personave të caktuar nëse ekziston dyshimi i bazuar se ai person ka kryer vepër penale e cila ndiqet sipas detyrës zyrtare dhe nëse

109 Sijerčić-Čolić, H., I, 2005., str. 269. 110 Grubač, M., 2004., str. 373 – 374.

123

ekziston mundësia reale që rezultati i bastisjes të jetë arrestimi i atij personi apo zbulimi dhe konfiskimi i provave të rëndësishme për procedurën penale. Prandaj krahas dyshimit të bazuar se personi i caktuar ka kryer vepër penale e cila ndiqet sipas detyrës zyrtare, kërkohet edhe ekzistimi i të ashtuquajturës “mundësi reale” që rezultati i bastisjes të jetë arrestimi atij personi gjegjësisht zbulimi dhe konfiskimi i provave të rëndësishme për procedurën penale. Gjithashtu gjyqtari i procedurës paraprake mund ta urdhëroj bastisjen e shtëpisë, lokaleve tjera dhe pasurisë së personit i cili nuk është i dyshuar se ka kryer vepër penale, në dy raste: 1.kur realisht besohet se rezultat i bastisjes do të jetë arrestimi i të

pandehurit ose; 2.kur është e domosdoshme të ruhet prova e veprës penale ose të

konfiskohen objektet e caktuara të cilat nuk mund të ruhen, apo të merren pa bastisje dhe kur ekziston mundësia reale që provat apo objektet e tilla të gjenden në lokalet apo pronën e cila duhet të kontrollohet.

Kontrolli personal i personave të caktuar mund të urdhërohet nga gjyqtari i procedurës paraprake nëse ekziston mundësia reale që kontrolli të ketë për rezultat zbulimin e gjurmëve apo konfiskimin e provave të veprës penale Neni 240. par. 3. 79. Baza juridike dhe procedura e kontrollit Autorizimin për dhënien e urdhrit për bastisje e ka ekskluzivisht gjyqtari i procedurës paraprake. Në pajtim me Nenin 240. par. 4, 5. të KPPPK, urdhri për bastisje apo kontroll jepet me aktvendim të formës së shkruar në bazë të kërkesës me shkrim të prokurorit publik ose në rastet urgjente me kërkesë të policisë gjyqësore, dhe ky urdhër përmban: - identifikimin e personit kundër të cilit lëshohet urdhëresa; - emërtimin e veprës penale lidhur me të cilën lëshohet urdhri; - arsyetimin e bazës për dyshim dhe mundësi reale, në pajtim me

këtë nen; - përshkrimin e objektit i cili kërkohet me bastisje; - përshkrimin e posaçëm të personit, lokaleve dhe pronës të cilat do

të bastisen dhe informatat tjera të rëndësishme për kontroll.

124

Duhet theksuar sidomos se dispozitat ligjore të cilat i referohen bastisjes së shtëpisë, lokaleve tjera dhe pronës vlejnë me përshtatje gjegjëse edhe me rastin e bastisjes së vendeve të fshehta në vetura dhe në mjete tjera transportuese (Neni 240. par. 6). Urdhrin për bastisje e zbaton policia gjyqësore me ndihmën e domosdoshme të nëpunësve tjerë policor, në afat prej 48. orësh nga momenti i dhënies së urdhrit. Në pikëpamje të kohës policia gjyqësore, zakonisht, e zbaton urdhrin për kontroll në periudhën kohore midis orës 6 dhe 22./h. Përjashtimisht, bastisja apo kontrollim mund të kryhet edhe jashtë këtij termini kohor, nëse ka filluar brenda këtij termini kohor e nuk ka përfunduar deri në ora 22:00, ose ekzistojnë shkaqet e arsyeshme për bastisje edhe pa urdhrin e gjykatës apo nëse gjyqtari i procedurës paraprake vendos se shtyrja mund të sjell deri tek arratia e personit të kërkuar apo deri te shkatërrimi i gjurmëve dhe provave të veprës penale, prandaj për këtë arsye e lejon bastisjen jashtë kësaj periudhe kohore (Neni 241. par. 2). Sipas nenit 242. par. 1-3, i KPPPK, para fillimit të bastisje policia gjyqësore jep urdhrin personit kudër të cilit është lëshuar ai dhe ai person informohet për atë që të vendos kontaktin me mbrojtësin i cili ka të drejtë të jetë i pranishëm gjatë kryerjes së kontrollit. Nëse personi e kërkon prezencën e avokatit gjatë kontrollit, policia gjyqësore është e detyruar ta shtyjë kontrollin derisa të vijë avokati, por jo më shumë se dy orë, nga momenti kur avokati është informuar për kontrollin. Në ndërkohë policia gjyqësore mund të kufizoj lëvizjen e personit përkatës dhe personave tjerë në vendin ku bëhet kontrolli. Në rrethanat urgjente policia gjyqësore mund ta filloj kontrollin edhe para kalimit të afatit për ardhjen e avokatit. Para fillimit të kontrollit policia gjyqësore kërkon nga personi që vullnetarisht ta dorëzoj personin apo sendin e kërkuar. Përjashtimisht kontrolli mund të filloj pa e treguar paraprakisht urdhrin apo pa kërkesë paraprake për dorëzimin e personit apo sendeve të cilat kërkohen, nëse eventualisht pritet rezistencë e armatosur, ose nëse besohet se do të dëmtohej efikasiteti i kontrollit, nëse kontrolli nuk kryhet momentalisht dhe pa paralajmërim paraprak, apo kur bëhet bastisja e lokaleve publike (Neni 242 par. 4).

125

Gjatë bastisjes së shtëpisë apo lokaleve tjera personi shtëpia e të cilit apo lokalet dhe prona e tij do të bastisen, ose përfaqësuesi i atij personi kanë të drejtë të jenë të pranishëm. Gjatë bastisjes së personave, shtëpisë apo lokaleve tjera duhet të jenë të pranishëm dy persona të rritur si dëshmitarë. Para fillimit të kontrollit dëshmitarët paralajmërohen që të përcjellin me vëmendje sesi po kryhet kontrolli, kurse u bëhet me dije se kanë të drejtë të bëjnë vërejtje nëse ato do t’i kenë në përmbajtjen e procesverbalit para se ta nënshkruajnë atë (Neni 243. par. 1,2). Sipas dispozitës së Nenit 243. par. 3-6, i KPPPK, kontrollin e personit femër e kryen vetëm femra, dhe vetëm femrat mund të jenë dëshmitare. Kontrolli i lokaleve të banimit kryhet me kujdes për t’iu shmangur prishjes së qetësisë. Lokalet e mbyllura, mobilet apo sendet tjera mund të hapen me dhunë vetëm nëse pronari nuk është i pranishëm, ose refuzon që t’i hap ato vullnetarisht. Me rastin e hapjes së këtyre objekteve duhet të kihet kujdes që të mos shkaktohet dëm i panevojshëm. Kontrolli i personit përfshinë edhe bastisjen intime të cilën e kryen mjeku i kualifikuar, apo personeli i spitalit në pajtim me rregullat e shkencës së mjekësisë dhe me respektim të plotë të dinjitetit të personit. Nëse kryhet kontrolli i lokaleve të organit publik, drejtuesi i atij organi ftohet që të prezantoj gjatë kontrollit. Sipas Nenit 243. par. 7 rregullohet obligimi i mbajtjes së procesverbalit për çdo bastisje të personave, shtëpive dhe lokaleve. Procesverbalin e tillë e nënshkruan personi i cili bastiset apo lokalet dhe prona e të cilit bastisen, avokati i tij nëse ka qenë i pranishëm gjatë bastisjes apo kontrollit, dhe personat prezenca e të cilëve është e obligueshme. Gjatë kryerjes së kontrollit mund të konfiskohen vetëm gjërat dhe dokumentet të cilat kanë lidhje me qëllimin e bastisjes së caktuar. Sendet dhe dokumentet e konfiskuara shënohen në procesverbal dhe përshkruhen në mënyrë të saktë, kurse po kjo shënohet edhe në vërtetimin i cili i jepet menjëherë personit sendet dhe dokumentet e të cilit konfiskohen. Nëse gjatë bastisjes së personave, shtëpisë dhe lokaleve zbulohen objektet të cilat nuk kanë lidhje me veprën penale për të cilën bëhet kontrolli, por të cilat tregojnë për tjetër vepër penale e cilat ndiqet sipas detyrës zyrtare, ato objekte gjithashtu shënohen në procesverbal dhe konfiskohen, kurse vërtetimi mbi konfiskimin e tyre jepet menjëherë. Informata për këtë menjëherë i dërgohet prokurorit publik kështu që ai mund ta filloj procedurën penale. Gjërat e konfiskuara do të kthehen menjëherë nëse prokurori publik konstaton

126

se nuk ka bazë për procedurë penale, as ndonjë bazë tjetër ligjore për konfiskimin e sendeve (Neni 244.). 80. Bastisja apo kontrolli pa urdhër të gjykatës Nëse është e domosdoshme policia, nëse është e domosdoshme mund të hyjë në shtëpi dhe lokale tjera të personit dhe ta kryej kontrollin në masën e duhur, nëse është e domosdoshme edhe pa urdhrin e gjyqtarit të procedurës paraprake:

1.nëse personi vullnetarisht dhe me vetëdije pajtohet me kontrollin; 2.nëse personi thërret në ndihmë; 3.nëse kryerësi është kapur në kryerje të veprës penale duhet të

arrestohet pas ndjekjes; 4.nëse arsyet e sigurisë së njerëzve dhe pasurisë e kërkojnë këtë dhe ; 5.nëse personi kundër të cilit është dhënë urdhri për arrestim gjendet

në shtëpinë apo lokalet tjera (Neni 245. par. 1). Në rastet e përmendura nuk përpilohet procesverbali nëse nuk është kryer kontrolli, mirëpo personit i jepet shënimi zyrtarë në të cilin theksohen arsyet e hyrjes në shtëpi dhe lokale tjera. Nëse gjatë hyrjes në shtëpi dhe lokale tjera të personit është kryer gjithashtu edhe kontrolli, me atë rast zbatohen dispozitat e Nenit 243. par. 2, 7, i Ligjit. Me Nenin 245. par. 3, janë paraparë si përjashtim të ashtuquajturat “situatë urgjente”kur policia gjyqësore së jashtmi mund ta filloj kontrollin në bazë të lejes me gojë të gjyqtarit të procedurës paraprake. Këto janë:

1.pamundësia për ta marrë me kohë urdhrin me shkrim për kontroll; 2.ekzistimi i rrezikut real nga shtyrja e cila mund të sjellë humbjen e

provave apo rrezikun për jetë dhe shëndet të njerëzve. Gjithashtu, përjashtimisht kontrolli mund të kryhet pa praninë e dëshmitarëve nëse prezenca e tyre nuk mund të sigurohet menjëherë dhe nëse do të ishte rrezik që të shtyhej kontrolli. Arsyet e kontrollit pa dëshmitarë shënohen në procesverbal (Neni 245. par. 4). Policia mund ta kryej kontrollin e njerëzve pa urdhër ose pa prezencë të dëshmitarëve, me rastin e zbatimit të vendimit për sjelljen e dhunshme të personit apo kur e bëjnë arrestimin nëse ekziston dyshimi i bazuar se ai person ka armë apo mjete tjera sulmuese, ose ka për qëllim t’i hedhë ato, t’i fshehë apo t’i asgjëson objektet të cilat nga ai

127

kërkohen dhe duhet të konfiskohen e që do të ishin provë në procedurën penale. Nëse policia ka ndërmarrë kontrollin pa urdhër me shkrim të gjykatës, ajo më së voni 12 orë pas kontrollit duhet t’ia paraqes raportin prokurorit publik dhe gjyqtarit të procedurës paraprake nëse është caktuar për rastin gjyqtari i procedurës paraprake (Neni 245. par. 5, 6). 81. Papranueshmëria e provave të siguruara me bastisje apo kontroll Prova e siguruar me bastisje apo kontroll është e pa pranueshme:

1.nëse kontrolli është bërë pa urdhër të gjyqtarit të procedurës paraprake duke shkelur dispozitat e KPPPK;

2.nëse urdhri i gjyqtarit të procedurës paraprake paraqet shkelje të procedurës të cilën e parasheh KPPPK;

3.nëse esenca e urdhrit të gjyqtarit të procedurës paraprake paraqet shkelje të kërkesave të KPPPK;

4.nëse kontrolli nuk është kryer në pajtim me urdhrin; 5.nëse personat prezenca e të cilëve është e detyrueshme nuk kanë

qenë të pranishëm gjatë kontrollit dhe ; 6.nëse kontrolli nuk është kryer në pajtim me Nenin 245. par. 1, 3, 4,

5 i KPPPK. 82. Konfiskimi i përkohshëm i sendeve apo objekteve Konfiskimi i përkohshëm i objekteve apo sendeve karakterizohet si masë e dhunës procedurale me karakter shumëfishë të ndryshëm, duke pas parasysh se me këtë veprim argumentues: - sigurohen provat e rëndësishme për zhvillimin e procedurës penale

dhe nxjerrjen e vendimit gjyqësor; - garantohet siguria e njerëzve dhe pasurisë duke penguar kryerjen e

veprës penale (që kryerësi të mos e shfrytëzoj më tutje mjetin e rrezikshëm për kryerjen e veprave penale, gjegjësisht për përsëritjen e tyre) dhe

- mundëson zhvillimin efikas të procedurës penale meqenëse konfiskimi i përkohshëm sidomos i pasurisë i kontribuon zhvillimit të suksesshëm të procedurës penale dhe pengon kriminalitetin.111

Sendet apo objektet të cilat mund të konfiskohen përkohësisht janë ato objekte të cilat duhet të jenë të konfiskuara sipas KPPPK, apo të cilat

111 Sijerčić-Čolić, H., I, 2005., str. 281.

128

mund të shërbejnë si provë në procedurë penale, ose të cilat përbëjnë përfitim material me anë të kryerjes së veprës penale, e që sipas ligjit mund të konfiskohen (Neni 247. par. 1). Objektet e konfiskuara përkohësisht vihen nën kontrollin dhe mbikëqyrjen e prokurorit publik. Personi që është i ngarkuar që ti ruaj ato sende të konfiskuara përkohësisht, është i obliguar që me kërkesën e gjyqit t’i dorëzoj. Gjykata lëshon kërkesën e tillë në bazë të propozimit me shkrim të prokurorit publik. Nëse ai person refuzon t’i dorëzoj ato, mund të gjobitet me të holla sipas Nenit 85. par. 1. i Ligjit. Nëse edhe pas gjobës së shqiptuar refuzon që t’i dorëzoj atëherë ai mund të burgoset. Me këtë rast burgimi zgjat derisa të mos dorëzohen objektet apo deri në përfundim të procedurës penale, por jo më shumë se një muaj. Këtë arrestim dhe burgim mund ta urdhëroj vetëm gjykata (Neni 247, par. 2, 3.). Për ankesën kundër aktvendimit me të cilin është shqiptuar gjoba me të holla apo dënimi me burg vendos kolegji gjyqësor prej tre anëtarësh. Ankesa lidhur me aktvendimin për paraburgim nuk e ndalon ekzekutimin e vendimit (Neni 247. par 4). kur objektet të jenë konfiskuar shënohet se ku janë gjetur dhe jepet përshkrimi i tyre. Nëse është e domosdoshme identifikimi i tyre, kjo do të sigurohet në ndonjë mënyrë tjetër. Për objektet e konfiskuara jepet vërtetimi mbi konfiskimin. Megjithatë, me ligj janë paraparë edhe rastet kur nuk është i mundur konfiskimi i përkohshëm i objekteve. Kështu sipas Nenit 248 të Ligjit, përkohësisht, nuk mund të konfiskohen objektet si vijon:

1.korrespondencat ose letërkëmbimet ndërmjet të pandehurit dhe personave të cilët sipas këtij ligji mund të mos dëshmojnë (Neni 159.), ose nuk janë të detyruar të dëshmojnë dhe refuzojnë të dëshmojnë (Neni 160);

2.shënimet e personave nga Neni 159 i KPPPK, që kanë të bëjnë me informata konfidenciale të cilat ua ka besuar i pandehuri;

3.objektet tjera të përfshira në të drejtat e personave nga Neni 159 dhe 160 i Ligjit.

Kufizimet e përmendura zbatohen vetëm nëse këto objekte janë nën mbikëqyrjen e personit i cili nuk mund të dëshmoj, apo nuk është i detyruar të dëshmoj (Neni 160). Gjërat e përfshira në kuadër të të drejtave të personit nga Neni 160. par. 1, al. 5. e Ligjit, gjithashtu nuk i nënshtrohen konfiskimit nëse janë nën mbikëqyrjen e spitalit apo institucionit tjetër mjekësor.

129

kufizimet ndërkaq nuk zbatohen lidhur me personat të cilët nuk mund të dëshmojnë (Neni 159), ose nuk janë të detyruar të dëshmojnë dhe kanë refuzuar të dëshmojnë (Neni 160), nëse janë persona të dyshuar për nxitje, pjesëmarrje apo pengim të drejtësisë, ose për marrje të mallit të vjedhur apo kur objektet përkatëse janë fituar me vepër penale ose janë shfrytëzuar apo është dashur të shfrytëzohen për kryerje të veprës penale ose rezultojnë nga vepra penale (Neni 248. par. 2.) Në pajtim me Nenin 249. par. 1, 2. organet publike mund të refuzojnë që t’i ekspozojnë apo t’i tregojnë dhe dërgojnë dokumentet dhe listat tjera nëse konsiderojnë se publikimi i përmbajtjes së tyre do të ishte i dëmshëm për interesin e përgjithshëm. Nëse ata refuzojnë ta bëjnë këtë, vendimin përfundimtar për këtë e nxjerrë kolegji gjyqësor i përbërë nga tre anëtarë. Organizatat afariste dhe personat tjerë juridik mund të kërkojnë që informatat lidhur me afarizmin e tyre të mos publikohen. Nëse dokumentet përfshirë këtu edhe fajlet kompjuterike të cilat kanë vlerë prove konfiskohen përkohësisht atëherë bëhet lista e tyre. nëse kjo nuk është e mundur listat futen në pliko dhe vulosen. Pronari i listës mund ta vendos vulën e tij në pliko. Personi të cilit i takojnë listat apo dokumentet e konfiskuar ftohet të prezantoj me rastin e hapjes së plikos. Nëse personi të cilit i kanë takuar listat apo dokumentet e konfiskuar nuk i përgjigjet thirrjes apo nuk është i pranishëm, plikoja hapet në pranin e tij. Me rastin e kontrollit të listës duhet të kihet kujdes që përmbajtjen e saj të mos e kuptojnë personat e paautorizuar (Neni 250. par. 1-3). Sipas Nenit 251. të KPPPK , objektet e marra gjatë procedurës penale i kthehen pronarit apo poseduesit nëse procedura është ndërprerë apo pezulluar dhe nuk ka bazë për tu konfiskuar (Neni 489112). Nëse deri në ndërprerjen e procedurës vije për shkak të mospërgjigjjes së të pandehurit apo për shkak të paaftësisë psikike të të pandehurit ose kur me arsye besohet se hetimi i ndërprerë do të përtërihet, prokurori publik mund të kërkoj, kurse gjyqtari i procedurës paraprake apo kryetari i trupit gjykuese mund ta miratojë shtyrjen e kthimit të

112 Me dispozitën e Nenit 489.par 1. parashihet që objektet të cilat në harmoni me KPPPK mund dhe duhet të konfiskohen, do të konfiskohen edhe kurprocedura penali nuk kryhet me aktgjykim me të cilin i pandehuri shpallet fajtor, nëse ekziston rreziku se do të mund të shfrytëzohehen për vepër penale apo kur këtë e kërkon interesi i sigurisë së përgjithshme ose arsyet morale.

130

objekteve të konfiskuara nëse ekziston arsye e mirë për këtë. Në rastin kur objekti i gjetur te i pandehuri i takon personit tjetër të panjohur, atëherë organi i procedurës penale e përshkruan atë objekt dhe e publikon përshkrimin në tabelën e shpalljeve të Kuvendit Komunal në territorin në të cilin i pandehuri jeton, dhe në territorin ku është kryer vepra penale. Përmes shpalljes informohet dhe ftohet pronari që të lajmërohet brenda 1 viti nga dita e shpalljes së informatës, sepse në të kundërtën objekti do të shitet. Të hollat e fituar me shitjen e tij derdhen në buxhet. Nëse fjala është për objektet me vlerë të madhe informata mund të shpallet edhe në gazetat e përditshme. Nëse objekti është send që prishet ose ruajtja e tij kushton shumë, atëherë ai do të shitet sipas dispozitave të cilat zbatohen për procedurën e dhunshme kurse paratë e fituara do të deponohen në bankë që të ruhen (Neni 252. par. 1-3). Në të njëjtën mënyrë do të veprohet edhe me objektet të cilat i takojnë të pandehurit i cili është në arrati, kryesit të panjohur të veprës penale. Nëse brenda një viti asnjë person nuk i kërkon ato sende apo paratë e fituara nga shitja e tyre, gjykata nxjerrë aktvendimin me të cilin objekti apo sendi kalon në pronësi të organit kompetent publik, ose paratë nga shitja e tij derdhen në buxhet. Pronari ka të drejtë ta kërkoj kthimin e objektit apo parave të fituara nga shitja e tij, por me procedurë civile-kontestimore. Periudha e parashkrimit të kësaj të drejte fillon të llogaritet nga dita e shpalljes së informatës (Neni 253. par. 1-2). G) Inspektimi i vendit të ngjarjes dhe rikonstruktimi i ngjarjes 83. Inspektimi i vendit të ngjarjes dhe rikonstruktimi- kuptimi dhe

formalitetet procedurale Inspektimi në vendin e ngjarjes është veprim hetimor në suaza të kornizës procedurale të cilën organet e procedurës penale, në bazë të perceptimit të tyre analizojnë provat e mbledhura dhe i identifikojnë, gjegjësisht i sqarojnë për procedurën penale shumë fakte të rëndësishme. Shikimi i vendit të ngjarjes para së gjithash i shërben zbulimit dhe mbledhjes së provave rreth veprës penale dhe provave të rëndësishme për zbulimin e kryerësit të saj, por ky gjithashtu është i rëndësishëm edhe për verifikimin dhe vlerësimin e provave tjera të mbledhura si dhe për marrjen e shënimeve të cilat janë të rëndësishme

131

për identifikimin e kërkesave pasurore-juridike.113 Për dallim nga shikimi i vendit të ngjarjes, rikonstruktimi i ngjarjes është veprim hetimor në të cilin në kuptimin substancial krijohet gjendje e ngjashme me atë çfarë ka qenë gjatë inspektimit apo të ndonjë veprimi tjetër, në kuadër të tij pikërisht ekspertët i përsërisin disa fakte dhe rrethana të ngjarjes penale me kushte të konstruktuara të ekspertizës.114 Në pajtim me Nenin 243. par. 1. prokurori publik apo gjykata mund ta urdhërojnë inspektimin e vendit të ngjarjes apo rikonstruktimin e ngjarjes në vendin e ngjarjes me qëllim të hetimit të provave të mbledhur apo sqarimit të fakteve të cilat janë të rëndësishme për procedurën penale. Shikimin apo rikonstruktimin e vendit të ngjarjes e udhëheqë gjyqtari, prokurori publik apo policia. Prokurori publik dhe polica mund ta kryejnë shikimin apo rikonstruktimin për shkak të njohurive të tyre të cilat do tu ndihmojnë në identifikimin e autenticitetit apo zbulimit të fakteve, mirëpo në rastin e tillë nëse nuk është i lajmëruar i pandehuri ose mbrojtësi i tij, për gjykatën rezultatet janë të papranueshme. Prokurori publik mund ta përsërisë inspektimin apo rikonstruktimin duke informuar siç edhe e kërkon ky nen. Me atë rast rezultatet janë të pranueshme dhe mund të përdorën si provë në procedurën penale (Neni 254. par. 2). Me Ligj parashihet e drejta e të pandehurit apo mbrojtësit të tij për të qenë të pranishëm në shikimin apo rikonstruktimin i cili kryhet në vendin e ngjarjes. Rikonstruktimi kryhet me vendosjen e sërishme të fakteve dhe situatave në rrethanat në të cilat në bazë të provave të mbledhura ka ndodhur ngjarja. Nëse faktet apo rrethanat janë paraqitur ndryshe në argumentime të disa dëshmitarëve, rikonstruktimi i ngjarjes sipas rregullit i paraqet ndaras për secilin dëshmitarë. Gjatë rikonstruktimit të ngjarjes duhet pasur kujdes që të mos shkelet ligji dhe rendi, të mos fyhet morali publik apo të mos vijë deri tek rrezikimi i jetës dhe i shëndetit të njerëzve (Neni 254, par. 4, 5). Me rastin e kryerjes së shikimit dhe rikonstruktimit të ngjarjes në vendin e ngjarjes mund të shfrytëzohet edhe ndihma e specialistit mjeko-ligjor, të komunikacionit dhe specialistit të fushave tjera me qëllim të mbrojtjes apo përshkrimit të provave, kryerjes së matjeve dhe incizimeve të domosdoshme, skicimit apo mbledhjes së informatave tjera (Neni 254. par. 6). Me Ligj gjithashtu parashihet mundësia e ftesës së ekspertit

113 Sijerçiq-Çoliq, H., I, 2005., fq. 323. 114 D. Modly, N. Korajliq, 2002., fq. 553.

132

për të marrë pjesë në shikimin dhe rikonstruktimin në vend të ngjarjes nëse prokurori publik apo gjykata konsideron se prania e tij është e dobishme. H) Identifikimi i personave dhe objekteve Veprimi hetimor i “identifikimit të personave dhe të objekteve”ndërmerret atëherë kur është e nevojshme për tu vërtetuar se a mund ta identifikoj gjegjësisht njohë personin apo objektin dëshmitari. Ky veprim hetimor mund të haset edhe me emërtimin “ballafaqim me qëllim njohjeje-identifikimi”. Në praktikën procedurale penale dhe kriminalistike, kurse lidhur me zbatimin e këtij veprimi paraqiten një varg pyetjesh praktike dhe teorike siç janë: 1. a duhet ballafaquar një apo më shumë objekte të identifikimit dhe në ç’mënyrë; 2. si bëhet identifikimi-njohja; 3. sa objekte duhet ballafaquar; 4. a duhet ballafaquar objektet e identifikimit në të njëjtën kohë dhe njërin pas tjetrit; 5. si duhet sjellë ndaj ballafaqimeve të sërishme; 6. raporti i përshkrimit dhe identifikimit-njohjes; 7. domosdoja e konkretizimit dhe saktësimit të shenjave sipas të cilave është vërtetuar identiteti; 8. vlera e njohjes kategorike dhe probabile; 9. distanca nga e cila dëshmitari e ka vështruar identifikimin-njohjen; 10. mundësia e identifikimit apo njohjes në errësirë, në dritat e të shtënave nga armët e zjarrit; 11. a janë përzgjedhur qytetarët e domosdoshëm për të marrë pjesë me rastin e identifikimit si figurantë115.

115 Vodinelić, V.: Kriminalistika, otkrivanje i dokazivanje – teoretski i praktični kriminalistički i dokazni problemi, II Tom, Predavanja na poslediplomskim studijima iz kriminalistike i dokazne teorije na Fakultetu za bezbednost i društvenu samozaštitu u 1983/84 i 84/85. škol. god., Univerzitet „Kiril i Metodij“ – Skopje, Fakultet za bezbednost i opštestvena zaštita, Skopje, 1985., str. 575.

133

Në pajtim me Nenin 255. par. 2 i KPPPK, procedura e identifikimit kryhet në atë mënyrë që nga dëshmitari së pari kërkohet të përshkruaj shenjat karakteristike të personit apo objektit të cilët do të identifikohen. Pas kësaj dëshmitarit i tregohet personi së bashku me personat tjerë për të të panjohur, apo fotografitë e tyre, ose objektet tjera të të njëjtit lloj, ose fotografitë e tyre. Dëshmitari këshillohet se nuk është i detyruar ta zgjedhë me çdo kusht cilindo person apo objekt ose fotografi, dhe gjithashtu është e rëndësishme që të deklaroj se nuk e njeh personin, objektin apo fotografinë sikurse që deklaron se i njeh ato (Neni 255. par. 3).

134

PJESA XVII

MASAT E FSHEHTA DHE TEKNIKE TË VËZHGIMIT DHE HETIMIT 84. Në përgjithësi mbi masat e fshehta dhe teknike të vëzhgimit dhe

hetimit Këto masa apo ndryshe masat e hetimit të fshehtë (të njohura si veprime të posaçme hetimi, teknika speciale, hetimi etj), parashihen në legjislacionet bashkëkohore të procedurës penale. KPPPK, këto masa i rregullon në kapitullin XIX, Neni 256-267. Meqenëse bëhet fjalë për masat të cilat dukshëm prekin themelet e të drejtave dhe liritë të qytetarit, edhe zbatimi i tyre supozon plotësimin paraprak të kërkesave të caktuara me të cilat limitohet zbatimi i tyre vetëm në rastet kur marrë kushtimisht, në mënyrë tjetër nuk është e mundur të zhvillohet hetimi penal, ose zbatimi i tyre ngërthen vështirësi të mëdha në vete. Kështu me parimet dhe standardet themelore të cilave duhet përmbajtur gjatë zbatimit të masave të fshehta hetimore, sot konsiderohen: 1. parashikimi me ligj i çdo mase veçmas të hetimit të fshehtë; 2. kontrolli dhe mbikëqyrja nga ana e gjykatës; 3. përcaktimi kohor si dhe detyrimi për ta pezulluar në rast të

pushimit të shkakut për të cilin janë ndërmarrë; 4. zbatimi i parimit subsidiar në kuptim të moszbatimit të tyre, nëse

është e mundur që qëllimi i njëjtë të arrihet me masa më të lehta; 5. ndërmarrja e këtyre masave vetëm në rastin e veprave të rënda

penale sipas katalogut të tyre ligjor njëkohësisht, dhe; 1. e drejta në mbrojtje në rast të zbatimit të paarsyeshëm të tyre116. 85. Llojet e masave të fshehta dhe teknike të vëzhgimit dhe hetimit Në pajtim me Nenin 256. par. 1. të KPPPK, masa e fshehtë apo teknike e vëzhgimit dhe hetimit e karakterizon secilën nga masat në vijim: 1. fotografimi i fshehtë apo video-incizimi; 2. përgjimi i fshehtë i bisedave; 116 Vidi: Halilović, H.: Prikriveni istražitelj, pravno – kriminalistički pristup, Fakultet kriminalističkih nauka, Sarajevo, 2005., str. 47-48.

135

3. kontrolli i kutisë postare; 4. përgjimi i telekomunikimit; 5. përgjimi i komunikimit përmes rrjetës kompjuterike; 6. dërgesa e kontrolluar postare; 7. përdorimi i pajisjeve për gjurmim apo vendosje; 8. tregtimi i simuluar; 9. simulimi i veprës penale të mitos; 10. hetimi përmes prezantimit të rrejshëm; 11. lista e numrave me thirrje telefonike dhe; 12. dhënia e shënimeve financiare. Është interesant sesi Ligji, në dispozitat e mëtejme të këtij Neni përshkruan përmbajtjen e masave të cekura, gjë që duhet të konsiderohet si zgjidhje jashtëzakonisht e mirë, për shkak se lenë shumë pak dyshim lidhur me atë se çfarë aktivitetesh nënkupton ndonjëri veprim, gjë që më vonë në procedurë, sidomos me rastin e shfrytëzimit të rezultatit të masave të përmendura mund të tregohet i vendosur. Kështu shprehja “fotografimi i fshehtë apo video-incizimi “ karakterizon vëzhgimin, përcjelljen apo incizimin e individit, lëvizjen e tij apo aktivitetet tjera nga ana e pjesëtarit të autorizuar me ligj të policisë gjyqësore, me anë të fotografimit apo video-incizimit, pa dijen dhe pëlqimin e së paku njërit nga personat ndaj të cilëve zbatohet kjo masë. Shprehja “përcjellje e fshehtë e bisedave” karakterizon përcjelljen, incizimin apo përshkrimin e bisedave nga ana e pjesëtarit të autorizuar ligjor të policisë gjyqësore duke shfrytëzuar mjetet teknike pa dijen apo pëlqimin e së paku njërit nga personat ndaj të cilëve zbatohet kjo masë. Shprehja “kontrolli i kutisë postare” nënkupton kontrollin e letrave dhe dërgesave tjera postare nga ana e pjesëtarit të autorizuar ligjor të policisë gjyqësore, që mund të përfshijë shfrytëzimin e pajisjes për incizim rëntgeni. Shprehja”dërgesa e kontrolluar e dërgesave postare”nënkupton dërgesën e letrave dhe materialit tjetër postar nga ana e pjesëtarit të autorizuar ligjor të policisë gjyqësore.

136

Shprehja “shfrytëzimi i aparateve lokator dhe përcjellës”nënkupton se pjesëtari i autorizuar ligjor i policisë gjyqësore shfrytëzon pajisjet të cilat identifikojnë lokalitetin e personit apo objektit për të cilin ngjiten. Shprehja blerje e simuluar nënkupton aktin e blerjes nga personi i dyshuar për vepër penale të ndonjë gjësendi që mund të shërbejë si provë në procedurën penale, ose nga personi i cili dyshohet se është viktimë e veprës penale, tregti me njerëz, siç është definuar në Nenin 139 të KPPPK. Shprehja “ simulim i veprës penale-mitë” nënkupton aktin i cili është i ngjashëm sikurse vepra penale lidhur me mitës, përveç që kryhet me qëllim të mbledhjes së informatave dhe provave në procedurën penale. Shprehja “hetimi me anë të prezantimit të rrejshëm “ karakterizon interaksionin e pjesëtarit të autorizuar të policisë gjyqësore i cili nuk mund të jetë i identifikuar si pjesëtarë i autorizuar i policisë gjyqësore, ose personi i cili vepron nën mbikëqyrjen e pjesëtarit të autorizuar të policisë gjyqësore, me personat e dyshuar për vepër penale. Shprehja “furnizimi i listës me thirrje nga numri përkatës telefonik” shënon marrjen e të dhënave për thirrjet telefonike të kryera nga numri i caktuar telefonik; Shprehja “dhënia e shënimeve financiare” nënkupton marrjen e informatave nga bankat apo institucionet tjera financiare për depozitat, llogaritë apo transaksionet. Përfundimisht, ligji e definon edhe se kush është “nëpunësi i legjislacionit i cili jep autorizim” në kuptimin që ai nënkupton gjyqtarin e procedurës paraprake apo prokurorin publik në kuadër të autorizimit të së cilit është dhënë urdhëresa në bazë të kësaj kaptine; Shprehja “objekti i urdhëresës” me të cilin shënohet personi kundër të cilit janë urdhëruar masat e fshehta dhe teknike të hetimit dhe vëzhgimit. 86. Kushtet ligjore për zbatimin e masave të vëzhgimit dhe hetimit Në pikëpamje të kushteve ligjore për zbatimin e masave të fshehta dhe teknike të vëzhgimit dhe hetimit ligjvënësi është përcaktuar për mënyrën e tillë të definimit të tyre me ç’rast këto kushte

137

definohen si: a) dyshimi i bazuar se personi ka kryer vepër penale që ndiqet sipas

detyrës zyrtare ose në rastet kur tentimi i tillë është i dënueshëm dhe personi i tillë ka tentuar të kryej vepër penale e cila ndiqet sipas detyrës zyrtare;

b) bindja se nuk ekzistojnë gjasat që informatat e mbledhura, të urdhëruara me masat ndihmëse në hetimin e veprës penale të mund të mblidhen me veprime tjera hetuese pa vështirësi të jashtëzakonshme ose rrezik potencial për të tjerët. Sipas Nenit 257. par. 1. të KPPPK, fotografimi i fshehtë apo video-incizimi, përgjimi i fshehtë i bisedave në vendet publike, sigurimi i listave të thirrjeve nga numri i caktuar i telefonit, ose dhënia e shënimeve financiare mund të urdhërohet kundër ndonjë personi nëse :

1.ekziston dyshimi i bazuar se personi i tillë ka kryer vepër penale e cila ndiqet sipas detyrës zyrtare apo në rastet kur tentimi është i dënueshëm dhe ai ka tentuar të kryej vepër penale e cila ndiqet sipas detyrës zyrtare;

2.ekziston besueshmëri se informatat të cilat mund të merren me masat të cilat duhet urdhëruar do të ndihmojnë në hetimin e veprës penale, kurse besohet se ato nuk mund të merren me kurrfarë masash tjera hetimore pa vështirësi të mëdha apo rrezik potencial për të tjerët.

Sigurimi i listës së thirrjeve nga ndonjë numër i telefonit apo zbulimi i shënimeve financiare mund të urdhërohet kundër personit i cili nuk është i dyshuar në rastin kur ndaj të dyshuarit zbatohen kriteret e cekura më parë dhe kur janë plotësuar kushtet e plotësuar më parë (Neni 257. par. 1. pika 1, 2), dhe nëse ekziston dyshimi i bazuar që: 1) ai person merr dhe dërgon porosi të cilat rrjedhin nga i dyshuari

apo i destinohen të dyshuarit, ose merr pjesë në transaksionet financiare të të dyshuarit;

2) i dyshuari e shfrytëzon telefonin e atij personi (Neni 257. par. 2).në pajtim me Nenin 257, par. 3; monitorimi i fshehtë i bisedave në vendet private, kontrollimi i dërgesave postare, ndërprerja e telekomunikimeve, ndërprerja e komunikimeve me anë të rrjetit kompjuterik, dërgimi i kontrolluar i dërgesave postare, shfrytëzimi i përcjelljes ose i vendosjes së mjeteve të përgjimit, blerja e simuluar e ndonjë sendi, simulimi i një vepre penale të korrupsionit apo hetimi i fshehtë mund të urdhërohet kurdër personi konkret

138

nëse: 1) ekziston dyshimi i bazuar se ai person ka kryer ose në rastin kur

tentimi ndëshkohet ka tentuar të kryej: a) vepër penale të dënueshme me të paktën katër vjet burgim ose b) një a më shumë vepra penale nëse janë kryer si vazhdim i

veprës penale të terrorizmit të kriminalitetit të organizuar: (1) shtrëngimi siç është përkufizuar me Nenin 160 të KPPK; (2) shkaktimi i rrezikut të përgjithshëm siç është përkufizuar me

Nenin 291. të KPPK; (3) tregimi i materialeve pornografike personave më të rinj se 16.

vjet, siç përkufizuar në Nenin 203 të KPPK; (4) vepër penale të falsifikimit të dokumenteve dhe parave siç është përkufizuar në nenet 239, 244 dhe 245 të KPPK; (5) tregtim të ndaluar siç është e përkufizuar me Nenin 246. të

KPPK; (6) marrja të paarsyeshme të dhuratave siç është siç është

përkufizuar me Nenin 250 të KPPK; (7) dhënie të paarsyeshme të dhuratave siç është përkufizuar në

Nenin 251, të KPPK; (8) ndërhyrje në sistemet kompjuterike siç është përkufizuar në

Nenin 264 të KPPK; (9) deklarata e rreme siç është përkufizuar në Nenin 307. të

KPPK; (10) ushtrim i ndikimit siç është përkufizuar në Nenin 245. KPPK; (11) bashkim kriminal siç është përkufizuar në Nenin 26. të

KPPK; (12) pronësia, kontrolli, posedimi ose shfrytëzimi i paautorizuar i

armëve siç është përkufizuar në Nenin 328 të KPPK; (13) mosrespektimi i kushteve për mbajtjen e autorizuar të armëve

siç është përkufizuar në Nenin 329 të KPPK; (14) marrje e ryshfetit siç është përkufizuar në nenin 343. të

KPPK; (15) dhënia e ryshfetit siç është përkufizuar në Nenin 344. të

KPPK; (16) heqje e paligjshme e lirisë siç është përkufizuar në Nenin 162

të KPPK; (17) kalim i paautorizuar i kufirit siç është përkufizuar në Nenin

114. të KPPK; 2) ekziston besueshmëria se informacioni i cili do të mund të merrej me masat e urdhëruara me gjasë do të ndihmonte në hetimin e veprës penale dhe nuk do të kishte mundësi të merrej me veprime të tjera

139

hetimore pa shkaktuar vështirësi të jashtëzakonshme apo rrezik potencial për të tjerët.

Kontrollimi i dërgesave postare, përgjimi i telekomunikimeve apo i komunikimeve nëpërmjet rrjetit kompjuterik, poashtu mund të urdhërohen kundër personit i cili nuk është i dyshuar, kur kriteri i cekur dhe kushti mund të zbatohen kundër të dyshuarit (Neni 257, paragrafi 3. pika 1, 2, ) dhe ekziston dyshim i bazuar se: 1). Një person pranon ose transmeton komunikime që burojnë prej të

dyshuarit, dhe i dedikohen të dyshuarit; ose 2). I dyshuari përdorë telefonin e personit të tillë ose ka qasje në

sistemin kompjuterik (Neni 257. par. 4); 87. Autorizimi për dhënien e urdhrit për zbatimin e masave Autorizimi për përcaktimin e masave të fshehta dhe teknike të hetimit dhe vëzhgimit është i ndarë midis prokurorit publik dhe gjyqtarit të procedurë paraprake, me ç’rast është shumë e rëndësishme të konstatohet se përcaktimi i atyre masave të fshehta dhe teknike të hetimit dhe vëzhgimit të cilat për nga përmbajtja e tyre dhe karakteri i tillë, dukshëm cenojnë të drejtat dhe liritë themelore të qytetarit e që i janë lënë në kompetencë gjyqtarit të procedurës paraprake. Përveç kësaj, urdhri i shumicës së këtyre masave gjithashtu është në kompetencë të gjyqtarit të procedurës paraprake. Qasja e këtillë e legjislacionit mund të arsyetohet me bindjen se për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive themelore të qytetarëve të cilët mund të jenë objekt i zbatimit të masave të cekura, megjithatë më i qëlluar është funksioni i gjyqtarit sesa i prokurorit. Siç do të shohim nga shpjegimi i mëvonshëm në rastet e caktuara (kur shtyrja e dhënies së urdhëresës nga gjyqtari i procedurës paraprake do të rrezikonte sigurinë e hetimit apo jetën dhe sigurinë e të dëmtuarit, dëshmitarit dërguesit apo anëtarëve të familjeve të tyre), prokurori publik mund të urdhëroj zbatimin e cilësdo masë të fshehtë dhe teknike të hetimit dhe vëzhgimit duke dhënë urdhër të përkohshëm. Kështu prokurori publik mund të jap urdhrin për zbatimin e masave si vijon: 1. fotografimi i fshehtë apo video-incizimi në vendet publike; 2. përgjimi i fshehtë i bisedave në vende publike;

140

3. hetimi me ndihmën e prezantimit të rrejshëm apo; 4. sigurimi i listës së thirrjeve nga numri i caktuar i telefonit (Neni 258. par. 1). Për dallim nga prokurori, gjyqtari i procedurës paraprake mund të jep urdhër për secilën nga masat në vijim në bazë të kërkesës së prokurorit publik, siç janë: 1. fotografimi i fshehtë apo video-incizimi në vendet publike; 2. përgjimi i fshehtë i bisedave në vendet publike; 3. kontrollimi i dërgesave postare; 4. përgjimi i telekomunikimeve; 5. përgjimi i komunikimeve përmes rrjetit kompjuterik; 6. kontrollimi i dërgesave dhe porosive postare; 7. shfrytëzimin e përcjelljes ose vendosjes së mjeteve të përgjimit; 8. blerje të simuluar të ndonjë sendi; 9. simulimin të një vepre penale të korrupsionit; ose 10. zbulim të të dhënave financiare Me Ligj gjithashtu parashihet se kërkesa për zbatimin e cilësdo nga masat e fshehta dhe teknike të hetimit dhe përgjimit duhet të jetë e rregulluar në formë të shkruar dhe duhet të përmbaj informatat si vijon: (1) Identitetin e pjesëtarit të autorizuar zyrtarë të policisë gjyqësore ose

prokurorit publik i cili paraqet kërkesën; (2) Deklaratën e plotë për faktet në të cilat bazohet parashtruesi i

kërkesës për ta arsyetuar bindjen se kriteret relevante nga Neni 257 janë plotësuar;

(3) Deklaratën e plotë për cilëndo kërkesë paraprake e cila ka të bëjë me personin e njëjtë dhe i cili për parashtruesin e kërkesës është i njohur si dhe për procedurat e nëpunësit të legjislacionit që jep autorizimin në bazë të këtyre kërkesave.

Në rastet urgjente nëse do të vinte deri te vonesa e dhënies së urdhëresës nga ana e gjyqtarit të procedurës paraprake për ato masa të fshehta dhe teknike të hetimit dhe vëzhgimit për përcaktimin e të cilave ai është kompetent dhe vonesa e tillë do të kanoste sigurinë e hetimit apo jetën dhe sigurinë e të dëmtuarit, dëshmitarit, dërguesit apo anëtarëve të familjeve të tyre, prokurori publik mund të jep urdhrin e përkohshëm për ndonjë nga masat për përcaktimin e të cilave është kompetent ekskluzivisht gjyqtari i procedurës paraprake. Urdhri i tillë i përkohshëm pushon së vazhduari nëse gjyqtari i procedurës paraprake

141

nuk e konfirmon me shkrim në afat prej 24. orëve nga dhënia e urdhrit. Gjyqtari i procedurës paraprake me rastin e konfirmimit të urdhrit të përkohshëm të prokurorit publik, sipas detyrës zyrtare e nxjerrë aktvendimin për vlefshmërinë e tij. Prokurori ndërkaq nuk mund të shërbehet me këtë autorizim për të dhënë urdhrin në bazë të Nenit 259. par. 3 ose 5. i Ligjit. Urdhri për zbatimin e masave të fshehta dhe teknike të vëzhgimit dhe hetimit sikurse edhe kërkesa duhet të jetë i dhënë në formë të shkruar dhe të përmbajë: 1.emrin dhe adresën e një apo më shumë personave të cilët janë objekt

i urdhrit; 2.llojin e masës; 3.bazën për dhënien e urdhrit; 4.afatin deri kur urdhri duhet të jetë në fuqi, por nuk guxon të jetë më

gjatë se 60. ditë nga dita e dhënies së urdhrit; 5.emri i organit të policisë gjyqësore i cili është i autorizuar ta zbatoj

masën dhe i nëpunësitë që është përgjegjës për monitorim të zbatimit të tij (Neni 259. par. 1).

Urdhri për zbatim të cilësdo masë të fshehtë dhe teknike të vëzhgimit dhe hetimit kërkon që pjesëtarët e autorizuar ligjor të policisë gjyqësore të dërgojnë raport për zbatimin e urdhrit, nëpunësit të legjislacionit i cili e ka dhënë autorizimin në intervale prej 15. ditësh nga dita e dhënies së urdhrit. Sipas Nenit 259. par. 3 të KPPPK, urdhri për fotografim të fshehtë dhe video monitorim në vendet private, përcjellja e bisedave në vendet private, përgjimi i telekomunikimit, përgjimi i komunikimeve përmes rrjetës kompjuterike, apo shfrytëzimi i pajimeve për përcjellje dhe vendosjen e tyre, mund t’i autorizoj pjesëtari i autorizuar ligjor i policisë gjyqësore për hyrje në lokalet private, nëse gjyqtari i procedurës paraprake konsideron se hyrja e tillë është e domosdoshme për tu aktivizuar apo paaftësuar mjetet teknike për zbatimin e masës së tillë. Nëse pjesëtari ligjor i autorizuar i policisë gjyqësore hynë në lokale private në bazë të urdhëresës të paraparë në këtë paragraf, aktivitetet e tij në lokalet private duhet të jenë të kufizuara në suaza të atyre që janë përshkruar në urdhër. Urdhri për sigurimin e listës së thirrjeve nga numri telefonik apo për përgjim të komunikimit përmes rrjetës kompjuterike duhet t’i ketë të gjitha elementet për identifikimin e të gjithë telefonave apo të vendeve ku ka qasje kompjuterike e të

142

cilët duhet të përgjohen. Përveç në rastet nga Neni 259. par. 5, urdhri për përgjim të telekomunikimeve duhet t’i përmbaj të gjitha elementet për identifikimin e çdo telefoni i cili do të përgjohet (Neni 259, par. 4). Para se ta ketë paraqitur kërkesën prokurori publik, urdhri për përgjimin e telekomunikimeve mund të përmbaj vetëm përshkrimin e përgjithshëm të telefonave të cilët mund të përgjohen nëse kolegji gjyqësor prej 3. anëtarësh i gjykatës kompetente të qarkut vendos se ekziston dyshimi i bazuar se: 1. i dyshuari shfrytëzon telefona të ndryshëm për t’i ikur hetimit nga

ana e pjesëtarit të autorizuar ligjor të policisë gjyqësore; 2. i dyshuari shfrytëzon apo do ta shfrytëzoj telefonin apo telefonat që

janë përshkruar në urdhëresë (Neni 259. par. 5). Nëse urdhrin për përgjim të telekomunikimeve e ka dhënë kolegji gjyqësor i përbërë nga tre gjyqtarë të gjykatës së qarkut në pajtim me atë që parashihet në Nenin 259, par. 5: (1). Pjesëtari i autorizuar ligjor i policisë gjyqësore duhet menjëherë

pas zbatimit të urdhrit lidhur me telefonin e caktuar, ta informoj me shkrim trupin gjykues prej tre gjyqtarëve mbi faktet relevante duke përfshirë edhe numrin e telefonit;

(2). Urdhri nuk guxon të shfrytëzohet për përgjim të personave të cilët nuk janë të dyshuar dhe ;

(3). Kohëzgjatja e urdhrit është e kufizuar në 15. ditë dhe mund të përtëritet deri në afatin e plotë prej 20 ditësh nga dita e dhënies së urdhrit (Neni 259, par. 6).

Sipas Nenit 259. par. 7, urdhri për kontrollin e dërgesave postare apo të porosive të dërgesave postare duhet ta ketë adresën e dërgesave postare të cilat duhet të kontrollohen. Ajo adresë duhet të jetë e një apo më shumë personave që janë objekt i urdhrit.

Urdhri për përgjim të telekomunikimeve, përgjim të komunikimeve përmes rrjetit kompjuterik, sigurimin e listës së thirrjeve nga numri i caktuar i telefonit, kontrollin e dërgesave postare, kontrollimi i porosisë së dërgesës postare, apo zbulimi i informatave financiare si shtesë duhet të përmbaj udhëzim të shkruar të posaçëm për personat të cilët nuk janë pjesëtarë të autorizuar ligjor të policisë gjyqësore, kurse ndihma e tyre mund të jetë e nevojshme për zbatimin e urdhrit.

143

Udhëzimi i tillë i shkruar duhet të jetë i titulluar në emër të drejtorit apo udhëheqësit kompetent të sistemit të telekomunikimit, rrjetit kompjuterik, shërbimit postar, bankës apo institucioneve tjera financiare dhe në të duhet të jenë vetëm informatat që kërkohen si ndihmë për zbatimin e urdhrit.(Neni 259. par. 8) Në pajtim me Nenin 260. par. 1, 2, të Ligjit, pjesëtari i autorizuar i policisë gjyqësore duhet ta filloj zbatimin e urdhrit për ekzekutimin e cilësdo masë të fshehtë dhe teknike të hetimit dhe vëzhgimit të paraparë me KPPPK, jo më vonë se 15 ditë pas dhënies së tij. Zbatimi i urdhrit duhet të bëhet në mënyrën e cila do t’i reduktoj përgjimet e komunikimeve të cilat përndryshe nuk janë objekt i përgjimeve sipas kreut me të cilin rregullohen masat e fshehta të hetimit dhe përgjimit. Nëse cilido nga kushtet e urdhrit të masave pushon së ekzistuari, pjesëtari ligjor i autorizuar i policisë gjyqësore duhet ta ndërpresë zbatimin e urdhrit dhe me shkrim ta njoftoi nëpunësin e gjyqësisë i cili e ka autorizuar zbatimin e masës. Nëse urdhri është dhënë nga gjyqtari i procedurës paraprake pjesëtarët e autorizuar të policisë gjyqësore duhet ta informojnë edhe prokurorin publik. Pas pranimit të informatës me shkrim nëpunësi i judikaturës i cili e ka autorizuar zbatimin e masës duhet të vendos në formë të shkruar se a do të tërhiqet urdhri, Neni 260. par. 3. Pjesëtarët e autorizuar ligjor të policisë gjyqësore duhet ta përpilojnë shënimin për datën, kohën e fillimit dhe përfundimin e çdo veprimi të kryer gjatë zbatimit të urdhrit. Shënimi duhet të përmbaj emrin e pjesëtarit të autorizuar të policisë gjyqësore i cili e ka kryer secilin nga operacionet dhe funksionet që i ka pas. Shënimi i tillë do t’i bashkohet raportit i cili i dërgohet nëpunësit të judikaturës që e ka autorizuar atë në pajtim me Nenin 259. par. 2 i Ligjit (Neni 260, par. 4). Sipas Nenit 260 par. 5 të Ligjit, lidhur me zbatimin e urdhrit për përgjim të telekomunikimeve, të komunikimit me rrjetë kompjuterike, kontrollit të dërgesave postare, porosi të kontrolluara të dërgesave postare dhe marrja e listës së thirrjeve nga numrat e telefonave të caktuar, personi përgjegjës për punë me telekomunikime, rrjeta kompjuterike apo shërbime postare është i detyruar të ndihmojë zbatimin e urdhrit nën mbikëqyrjen e drejtorit apo nëpunësit kompetent të sistemit të komunikimit, rrjetës kompjuterike apo shërbimit postar. Ligji në Nenin 260. par. 6, parasheh detyrimin e të punësuarve në institucionin financiar për të ndihmuar në zbatimin e

144

urdhrit për zbulimin e informatave financiar nën mbikëqyrjen e drejtorit apo nëpunësit kompetent të institucionit financiar.

Përfaqësuesi i autorizuar ligjor i policisë gjyqësore ose personi i cili vepron nën mbikëqyrjen e pjesëtarit të autorizuar të policisë gjyqësore mund ta kryej simulimin e blerjes së ndonjë sendi apo simulimin e veprës së korrupsionit (Neni 260. par. 7). Në raport me zbatimin e urdhrit për hetim të fshehtë, simulimi i blerjes apo simulimi i veprës penale të korrupsionit: 1). Personi i cili zbaton urdhrin nuk guxon ta nxisë ndonjë person

tjetër për të kryer vepër penale të cilën përndryshe ai person nuk do ta kishte kryer po të mos ishte intervenimi i personit i cili po zbaton urdhrin;

2). Personi i cili në pajtim me dispozitat e këtij kreu zbaton urdhrin e tillë nuk bënë vepër penale (Neni 260. par 2).

Në rast të veprës penale e cila është shkaktuar me shkeljen e paragrafit 8. të këtij Neni, nuk fillohet procedura penale (Neni 260. par. 9). Në raport me zbatimin e urdhrit për përgjimin e telekomunikimeve, përgjimin e komunikimit përmes rrjetës kompjuterike apo kontrollit të dërgesave postare, urdhri i tillë nuk guxon të zbatohet në rastin e komunikimit midis të dyshuarit dhe avokatit të tij, përveç nëse ekziston dyshimi i bazuar se këta të dy janë bashkuar në aktin penal i cili është bazë për dhënien e urdhrit (Neni 260. par. 10). Nëpunësi i judikaturës që e ka dhënë autorizimin, mund të mos jap urdhër shtesë me shkrim për vazhdimin e urdhrit përveç nëse kushtet për urdhër të cilat nga masa e paraparë në kreun XIX siç është përkufizuar në Nenin 257. të Ligjit, edhe më tutje zbatohen dhe ekziston shkaku i arsyeshëm për çka nuk është arritur të merren disa nga informatat e kërkuara në urdhrin paraprak (Neni 262. par. 1). Në pajtim me Nenin 261. par. 2 urdhri për fotografim të fshehtë apo mbikëqyrje me video-kamerë në vendet publike, përcjellja e fshehtë e bisedave, kontrolli i dërgesave postare, përgjimi i komunikimeve me telefon dhe rrjetë kompjuterike, kontrollimi i porosive në dërgesa postare, përdorimi dhe vendosja e pajisjes së përgjimit, prezantimi i rrejshëm, marrja e listës së thirrjeve nga numri telefonik apo zbulimi i

145

informatave financiare mund të vazhdohet për periudhën kohore më së shumti 60 ditë, i cili mund të përtëritet deri në periudhën e plotë prej 360. ditësh nga dita e dhënies së urdhrit. Urdhri për fotografim të fshehtë apo video-monitorim në vendet private, ose përgjimi i telekomunikimeve mund të vazhdohet për një periudhë më së shumti 60 ditë i cili mund të përtëritet për periudhën tjetër më së shumti 60. ditë, Neni 261. par. 3. Urdhri për simulimin e blerjes së ndonjë objekti apo simulimin e veprës penale të korrupsionit autorizohet vetëm për një blerje të sendit apo për një simulim të veprës së korrupsionit. Nëpunësi i judikaturës që e jep autorizimin, mund të jap urdhër të tillë plotësues nëse parakushtet për urdhërimin e masës nga ky kapitull siç është përkufizuar në Nenin 257. të Ligjit edhe më tutje vlejnë dhe ekziston shpjegim i arsyeshëm, se përse nuk janë marrë disa nga informatat të cilat janë kërkuar me urdhrin e mëparshëm (Neni 261. par. 4). Nëpunësi i judikaturës i cili jep autorizimin mund ta ndryshoj urdhrin në çdo kohë nëse konsideron se ndryshimi i tillë është i nevojshëm për tu siguruar se kushtet për urdhëresë të masës së paraparë në kreun XIX, siç është definuar në Nenin 257. të Ligjit, edhe më tutje vazhdon. Sipas Nenit 261. par. 6, nëpunësi i judikaturës i cili jep autorizimin mund ta ndërpresë urdhrin në çdo kohë nëse konsideron se kushtet për urdhërimin e masës siç është definuar në Nenin 257, kanë pushuar të vlejnë. Vazhdimi i urdhrit për zbatimin e masës të cilën e ka nxjerrë gjyqtari i procedurës paraprake mund të urdhërohet vetëm me propozimin e prokurorit publik (Neni 261, par. 7 ). Pas përfundimit të zbatimit të cilësdo masë të fshehta dhe teknike të hetimit dhe përcjelljes, përfaqësuesit e autorizuar me ligj të policisë gjyqësore janë të detyruar që t’i dërgojnë prokurorit publik të gjitha procesverbalet e dokumentacionit, kasetat dhe sendet tjera që kanë lidhje me urdhrin dhe zbatimin e tij (“materialin e mbledhur”), (Neni 262, par. 1). Materiali i mbledhur vazhdimisht duhet të sigurohet. Dërgesat postare që nuk përmbajnë informata që do të ishin të dobishme në hetim të veprës penale menjëherë duhet të jenë të bartura marrësit (Neni 262, par. 2,3).

146

Prokurori publik duhet të informoj me shkrim çdo person i cili është objekt i urdhrit menjëherë, me shkresë të dërguar rekomande për atë se janë bërë objekt i urdhrit, dhe se kanë të drejtë të ankohen në trupin gjykues për rishqyrtimin e përcjelljes dhe hetimit (Neni 265.) i Ligjit. Përmes kryeshefit të organit publik kompetent për judikaturë në afat prej 6 muajsh nga informimi dhe se do tu lejohet qasja në materialin e mbledhur, nëse: 1.nuk ekziston më dyshimi i bazuar se i dyshuari ka kryer vepër

penale; 2.prokurori publik nuk kërkon hapjen e hetimit brenda një viti nga

pushimi i vlefshmërisë së urdhrit për zbatimin e masave të fshehta dhe teknike të përcjelljes dhe hetimit (Neni 263. par. 1).

Gjyqtari i procedurës paraprake sipas Nenit 263, par. 2 të KPPPK, me kërkesë të prokurorit publik mund të urdhërojë që: (1) personit i cili është objekt i urdhrit nuk i lejohet qasje në pajtim me

Nenin 263. par. 1 pjesëve të caktuara të materialit të mbledhur, nëse qasja e personit i cili është objekt i urdhrit do të rrezikonte sigurinë e hetimit apo jetën dhe sigurinë e të dëmtuarit, dëshmitarit, dërguesit dhe anëtarëve të familjeve të tyre;

(2) obligimi i informimit të personit i cili është objekt i urdhrit në pajtim me Nenin 263. par. 1 të KPPPK, të shtyhet për një periudhë jo më shumë se një vit, nëse plotësimi i obligimit të tillë para skadimit të afatit të paraparë do të rrezikonte sigurinë e hetimit apo jetën dhe sigurinë e të dëmtuarit, dëshmitarit dhe të dëmtuarit të familjeve të tyre.

përjashtimisht gjyqtari i procedurës paraprake me kërkesë të prokurorit publik mund të urdhërojë në formë të shkruar që kur është fjala për dërguesin apo pjesëtarin e autorizuar ligjor të policisë gjyqësore i cili ka realizuar masën e fshehtë dhe teknike të hetimit dhe të vëzhgimit: 1.të fshihet apo të mos shkruhet emri, adresa, vendi i punës, profesioni

ose cilido shënim apo informatë në materialin e mbledhur të cilat do të mund të shfrytëzofshin për identifikimin e atij personi;

2.të mos publikohen incizimet në materialin e grumbulluar të cilat identifikojnë atë person, nëse konstaton se provat nuk mund të konsiderohen liruese dhe se zbulimi i atyre pjesëve të provave të akuzuarit apo mbrojtësit të tij mund ta rrezikoj sigurinë e hetimit apo

147

jetën dhe sigurinë e atij personi ose anëtarëve të familjes së tij. Urdhri i tij mund të jetë i dhënë para se personi i cili është objekt i urdhrit të informohet, Neni 263. par. 1 (Neni 263, par. 3).

KPPPK, përkufizon se asgjë nga Neni 263 nuk do të interpretohet në asnjë mënyrë e cila do të prejudikonte të drejtën e të akuzuarit dhe mbrojtësit për ta shikuar procesverbalin në pajtim me ligjin përveç që të akuzuarit dhe mbrojtësit mund t’i shkurtohet qasja në të dhënat e caktuara, informata apo incizime në pajtim me dispozitën e paragrafit. 3, Nenit 263, me kusht që: (1) pjesët e provës nuk mund të jenë bazë për aktvendimin për

paraburgim apo fajësi; (2) kryetari i trupit gjykues, që në fillim të gjykimit, e analizon urdhrin

e gjyqtarit të procedurës paraprake nga paragrafi 3 i këtij neni dhe pasi të jenë marrë në pyetje të gjithë dëshmitarët. vlerëson se a janë provat liruese dhe e informon prokurorin publik për vendimin e tij, kurse me pëlqimin e prokurorit publik ato prova i bashkohen dosjes së lëndës gjyqësore. Nëse prokurori publik nuk pajtohet që provat t’i bashkohen dosjes së lëndës gjyqësore, provat kontestuese të cilat kryetari i trupit gjykues i konsideron liruese, gjykata duhet t’i interpretojë në dobi të pandehurit.

Nëse kryeshefi i organit publik kompetent për judikaturë nuk merr përgjigje nga personi i cili është objekt i urdhrit brenda gjashtë muajve pasi që ai person të jetë informuar në pajtim me par. 1. të këtij Neni, prokurori publik është i detyruar që ta asgjësoj materialin e mbledhur (Neni 263, par. 5). Sipas Nenit 263. par. 6, prokurori publik është i detyruar që ta përpiloj protokollin me shkrim për asgjësimin e materialit të mbledhur. 88. Shqyrtimi i pranueshmërisë apo papranueshmërisë së provave të

mbledhura me anë të masave të fshehta dhe teknike të vëzhgimit dhe hetimit

Provat e mbledhura me anë të masave të fshehta dhe teknike të vëzhgimit dhe hetimit do të konsiderohen të papranueshme nëse urdhri për zbatimin e masës dhe realizimi i tij kanë qenë kundërligjor. Provat të cilat janë marrë përmes përcjelljes së fshehtë të bisedave në vende private, kontrollit të dërgesave postare, përgjimit të telekomunikimit, përgjimit të komunikimit përmes rrjetit kompjuterik, me kontrollin e

148

dërgesave postare, me shfrytëzimin e pajisjeve për përcjellje dhe vendosje me blerjen e simuluar, me simulimin e veprës penale të korrupsionit apo me prezantimin e rrejshëm do të jenë të pranishëm në procedurën penale vetëm në relacion me veprën penale të theksuar në Nenin 257. par. 3 të Ligjit (Neni 264, par. 1,2). Para se aktakuza të marrë formën e prerë, gjyqtari i cili udhëheq procedurën e vërtetimit të aktakuzës shqyrton sipas detyrës zyrtare pranueshmërinë e materialit të mbledhur. Dispozitat e Nenit 154 të Ligjit zbatohen përshtatshmërisht. Pas pranimit të materialit të mbledhur së bashku me aktakuzën, gjyqtari ua lëshon palëve aktvendimin lidhur me atë se a kanë qenë ligjor urdhri për shqiptimin e masës të paraparë me këtë kapitull dhe zbatimi i tij. Pala ka të drejtë të paraqesë ankesë kundër këtij aktvendimi, Panelit tre anëtarësh jashtëgjyqësor 72. orë pas pranimit të aktvendimit. Aktvendimi se urdhri dhe zbatimi i tij kanë qenë kundërligjor hynë në fuqi: 1.kur Paneli tre anëtarësh jashtëgjyqësor nxjerr vendimin e tij sipas

ankesës; 2.pas skadimit të afatit të paraparë për paraqitjen e ankesës kundër

aktvendimit të gjyqtarit, pra nëse nuk është paraqitur kurrfarë ankese (Neni 264. par. 3).

Sipas Nenit 264. par. 4, kur vendimi për atë se urdhri dhe zbatimi i tij kanë qenë kundërligjor merr formën e prerë, gjyqtari i cili udhëheqë me procedurën e konfirmimit të aktakuzës duhet ta largojë tërë materialin e mbledhur nga procesverbali dhe materialin e tillë t’ia paraqesë kolegjit për rishqyrtimin e vëzhgimit dhe hetimit përmes kryeshefit të organit publik kompetent për legjislacion, me qëllim të nxjerrjes së aktvendimit për kompensim. Paneli për rishqyrtimin e vëzhgimit dhe përcjelljes (“Paneli rishqyrtues”) duhet: 1.ta nxjerrë aktvendimin sipas ankesës së paraqitur në bazë të par. 5.

të këtij Neni, në raport me masën apo urdhrin për masën e paraparë me këtë kapitull dhe të vendos për kompensimin kur kjo është e nevojshme; ose

2.të vendos për kompensimin e personit apo personave të cilët janë objekt i urdhrit nga ky kapitull, nëse gjyqtari në pajtim me Nenin 264. par. 3 të Ligjit, ka nxjerrë aktvendimin përfundimtar se urdhri

149

dhe zbatimi i tij kanë qenë kundërligjor (Neni 265, par. 1). Kolegji rishqyrtues, të cilin e emëron organi kompetent për shqyrtimin e ankesave individuale ose për vendosje lidhur me kompensimin pas nxjerrjes së aktvendimeve individuale, është i përbërë nga tre gjyqtarë ndërkombëtar në pajtim me Nenin 264, par. 3. Asnjëri nga tre anëtarët e kolegjit nuk guxon të jetë i lidhur profesionalisht për subjektin e ankesës, as për materialin e mbledhur të cilat janë objekt i aktvendimit, sipas Nenit 264, par. 3 (Neni 265, par. 2). Pjesëtarët e policisë gjyqësore dhe prokurori publik, Kolegjit rishqyrtues duhet t’ia dërgojnë dokumentacionin të cilin ai e kërkon për ta kryer funksionin e tij, kurse sipas kërkesës janë të detyruar që edhe gojarisht të dëshmojnë para Kolegjit (Neni 265, par. 3). Nëse vendimi i gjyqtarit për masën e urdhëruar, të paraparë me këtë kapitull, dhe zbatimi i saj janë kundërligjor dhe ka marrë formën e prerë, atëherë kjo bëhet detyrë e Panelin Rishqyrtues (Neni 265, par. 4). Nëse ndonjë person konsideron se ka qenë objekt i masës së fshehtë apo teknike të vëzhgimit dhe hetimit, kurse masa ka qenë kundërligjore, ose ka qenë objekt i urdhrit për zbatimin e masës së përmendur, kurse urdhri ka qenë kundërligjor, ka të drejtë të paraqes ankesë Kolegjit rishqyrtues të vëzhgimit dhe hetimit, përmes kryeshefit të organit publik kompetent për legjislacion (Neni 265, par. 5). Nëse me rastin e vendosjes lidhur me ankesën, Paneli rishqyrtues konstaton se masa e paraparë me këtë kapitull apo urdhri për zbatimin e saj është kundërligjore, ai mund të vendos që:

1. ta tërheq urdhrin, nëse ende është në fuqi; 2. ta urdhërojë shkatërrimin e materialit të mbledhur; dhe /ose 3. t’ia paguaj kompensimin personit apo personave të cilët janë

objekt i urdhrit. Sipas dispozitës së Nenit 266. policia gjyqësore sipas nevojës mund të kërkoj ndihmë nga organet tjera të pushtetit përgjegjëse për ruajtjen e rendit dhe ligjit dhe sigurimin e ambientit në Kosovë, lidhur me zbatimin e masave të fshehta dhe teknike të vëzhgimit dhe hetimit. Përfundimisht KPPPK në Nenin 267. parasheh në mënyrë të posaçme

150

se dispozitat e të njëjtit Nen me të cilat rregullohen masat e fshehta dhe teknike të vëzhgimit dhe hetimit të mos prejudikojnë autorizimet e dhëna me Ligjin në fuqi personave zyrtarë për ta bërë kontrollin dhe hetimit me rastin e ushtrimit të punëve doganore dhe punëve të tjera të ngjashme.

151

PJESA XVIIII PROVAT

89. Vërejtjet e përgjithshme KPPPK, në pjesën e dytë me titull”provat”, kreu XIX:” dispozitat e përgjithshme mbi provat “ rregullon materien e pranueshmërisë, gjegjësisht papranueshmërisë së provave. Duke pasur parasysh se shqyrtimet e përgjithshme teorike mbi provat si dhe në përgjithësi mbi vërtetimin e fakteve në procedurën penale tashmë kanë qenë objekt i studimit në këtë punim, kjo e udhëzon lexuesin në pjesën XII, e cila ka titullin” vërtetimi i fakteve në procedurën penale”, kurse tashti këtu në pika të shkurta do t’i referohemi dispozitave ligjore me të cilat përkufizohet e drejta e gjykatës për t’i pranuar apo jo shqyrtimin e disa provave, ndalesat procedurale në pikëpamje të mënyrës së mbledhjes së disa provave, pranueshmërinë e dëshmisë së të pandehurit, gjegjësisht dëshmitarit kur kjo është dhënë në polici, gjegjësisht prokurorit publik, dhe dispozitat për pamundësinë e gjykatës që të akuzuarin ta shpallë fajtor vetëm në bazë të disa provave. Sipas dispozitës eksplicite të Nenit 152, par. 1, KPPPK, rregullat që kanë të bëjnë me provat të përcaktuara në kreun XIX, do të zbatohen në të gjitha veprimet para gjykatës, kurse kur kjo është e paraparë me KPPPK, zbatohen edhe në procedurën para prokurorit dhe policisë. Gjykatat sipas vlerësimit të saj mund t’i pranoj dhe marrë në shqyrtim cilëndo nga provat e pranueshme për të cilën konsideron se është e rëndësishme dhe se ka vlerë provuese për procedurën relevante penale. Gjykata është e autorizuar që lirisht t’i vlerësoj të gjitha provat e prezantuara me qëllim të përcaktimit të fuqisë apo pranueshmërisë së tyre. (Neni 152, par. 2). Shkaqet për të cilat gjykata sipas dispozitave të KPPPK, mund ta refuzoj kërkesën për prezantimin e provave janë: - nëse prezantimi i provës së tillë me qëllim të plotësimit me prova

tjera është i panevojshëm ose i tepërt, sepse materia është krejtësisht e njohur;

- nëse fakti i cili do të argumentohej është i parëndësishëm për vendimin ose tashmë është argumentuar;

- nëse prova është e pakapshme apo e papërshtatshme ose;

152

- nëse propozimi është paraqitur me qëllim të shtyrjes së procedurës. Prova e marrë duke shfrytëzuar dispozitat e procedurës penale është e papranueshme sipas dispozitave të këtij kodi të cilat e parashohin këtë në mënyrë eksplicite. Gjykata nuk mund ta zbatojë aktvendimin e saj në bazë të provës së papranueshme (Neni 153. par. 1,2). Në pajtim me Nenin 154. par. 1,2, mbi pranueshmërinë e provës, gjykata vendos sipas kërkesës së palës apo sipas detyrës zyrtare. Pala mund ta filloj çështjen lidhur me pranueshmërinë e provës, kur prova ti jetë paraqitur gjykatës, sidomos në procedurën për konfirmimin e aktakuzës. Përjashtimisht, kjo çështje mund të fillohet edhe më vonë në rastin kur pala nuk ka qenë e informuar me këtë në kohën kur është paraqitur prova, ose në rastin kur ekzistojnë rrethana tjera të arsyeshme. Gjykata mund të kërkoj që kjo çështje të iniciohet në formë të shkruar. Në rastin kur nuk ka kërkesë të palës, gjykata duhet ta nxjerrë vendimin për pranueshmërinë e provës sipas detyrës zyrtare nëse në cilëndo fazë gjatë procedurës paraqitet dyshimi rreth ligjshmërisë së provës. Gjykata arsyeton cilindo vendim të saj që ka të bëjë me pranueshmërinë e provës. Nëse aktvendimi për pranueshmërinë e provës është nxjerrë në fazën e procedurës paraprake, kundër tij mund të ushtrohet ankesë e posaçme kolegjit gjyqësor prej tre gjyqtarësh në afat prej 48 orësh nga momenti i pranimit të aktvendimit (Neni 154, par. 3). Prova e papranueshme veçohet nga shkresat e lëndës dhe vuloset. Provën e tillë gjykata e ruan ndaras nga dokumentet dhe provat tjera. Prova e veçuar nuk mund të kontrollohet apo përdorët në procedurën penale, përveç në procedurën e ankimit kundër vendimit për pranueshmërinë e provës. Në të gjitha fazat e procedurës gjykata është e obliguar të siguroj që asnjë provë e papranueshme, mbështetja në provë të tillë apo dëshmi lidhur me të, të mos hyjë në shkresat e lëndës apo prezantohet në shqyrtimin gjyqësor, ose në seancë dëgjimi para shqyrtimit gjyqësor (Neni 154. par. 4, 5). Prova e cila është shpallur e papranueshme me aktvendim në fazën e mëvonshme të procedurës me vendim mund të shpallet e pranueshme (Neni 154. par. 6). Me rastin e cilësdo marrjeje në pyetje apo dëgjimi, KPPPK, përcakton në mënyrë eksplicite se është e ndalur që:

153

1. liria e të pandehurit për të formuluar dhe shprehur mendimin e tij të

ndikohet nëpërmjet keqtrajtimit, lodhjes së shkaktuar, ndërhyrjes fizike, përdorimit të drogës, torturës, shtrëngimit ose hipnotizimit;

2. i pandehuri të kanoset me masa të ndaluara me ligj; 3. ë premtohet ndonjë përfitim i paparaparë me ligj; 4. të dobësohet kujtesa e të pandehurit ose aftësia e tij për të kuptuar. Ndalesat e cekura zbatohen pa marrë parasysh a ekziston pajtimi i subjektit i cili i është nënshtruar marrjes në pyetje apo dëgjimit, kurse në rast se marrja në pyetje apo dëgjimi është kryer me anë të shkeljeve të përmendura të ndalesës, asnjë procesverbal i marrjes në pyetje dhe dëgjimit të tillë nuk është i pranueshëm, as që mund të përdoret si provë në procedurë (Neni 155. par. 2,3). Dëshmia e të pandehurit e dhënë policisë apo prokurorit publik mund të jetë e pranueshme në gjykatë vetëm nëse është marrë në pajtim me dispozitat e Nenit 229 deri 236. të Ligjit. dëshmia e tillë mund të përdorët për kontestimin e dëshmisë së të pandehurit në gjykatë (Neni 372. par. 2). Dëshmia e dëshmitarit e dhënë policisë apo prokurorit publik mund të jetë e pranueshme në gjykatë vetëm nëse të pandehurit apo mbrojtjes i është dhënë mundësia që ta kontestoj atë duke i shtruar pyetje dëshmitarit gjatë procedurës penale(Neni 156. par. 1-2). Gjykata nuk mund ta shpallë fajtorë të pandehurin vetëm në bazë të dëshmive apo provës tjetër ose duke i dhënë rëndësi më të madhe dëshmive dhe provave të cilat i pandehuri apo mbrojtësi nuk mund t’i kontestojnë duke marrë në pyetje dëshmitarin gjatë procedurës penale (Neni 157. par. 1). Gjykata nuk mund ta shpallë të pandehurin fajtorë vetëm në bazë të dëshmive ose duke i dhënë rëndësi vendimtare dëshmisë së të pandehurit e cila është dhënë në polici ose prokurorit publik (Neni 156. par. 1). Gjykata nuk mund ta shpallë fajtorë të pandehurin vetëm në bazë të dëshmisë duke i dhënë rëndësi vendimtare dëshmisë së një dëshmitari identiteti i të cilit është i panjohur për mbrojtjen apo të pandehurin. Gjykata askënd nuk mund ta shpallë fajtor vetëm në bazë të dëshmive të cilat i ka dhënë dëshmitari bashkëpunues sipas dispozitave të Nenit 298. deri 303. të Ligjit (Neni 157. par. 2-4).

154

PJESA XIX

DËSHMITARËT 90. Nocioni “dëshmitar”dhe “dëshmi” Me nocionin dëshmitar duhet kuptuar personin e pa zëvendësueshëm dhe të ndryshëm nga i dyshuari dhe i pandehuri, i cili me ftesë të organit të procedurës penale dëshmon për faktet të cilat janë objekt i konstatimit në procedurë dhe i cili ka perceptime shqisore.117 Objekt i dëshmisë së dëshmitarit gjithmonë janë faktet të cilat ai i ka vërejtur me perceptim personal (i ashtuquajturi dëshmitar i gjallë), apo dëgjuar nga personat tjerë (dëshmitarë sipas dëgjimit), kurse jo eventualisht mendimet qëndrimet dhe vlerësimet e tij.118 Në kuadër të teorisë së përgjithshme mbi provat dhe argumentimin në procedurën penale dëshmitari është mjet dëshmie, dëshmia e tij është bazë argumentuese, kurse dëshmimi veprim procedural i prezantimit të provave i cili ka të bëjë me njohjen e bazave argumentuese sipas mënyrës së përcaktuar me ligj, të përmbajtura në mjetin argumentues.119 Sipas dispozitës së Nenit 158. par. 1, si dëshmitarë ftohen personat për të cilët besohet se mund të jep njoftime për veprën penale, për kryesin dhe për rrethanat e rëndësishme për procedurën penale. Ligji nuk e përjashton mundësinë që i dëmtuari, paditësi subsidiar dhe paditësi privat mund të merren në pyetje si dëshmitarë. Parimisht, çdo person i cili ka njohuri për faktet që vërtetohen në procedurën penale mund të jetë dëshmitarë në procedurën penale përveç nëse me ligj nuk është përcaktuar ndryshe, nuk përjashtohen shprehimisht nga dëshmia.120 Megjithatë, është përjashtuar mundësia që i pandehuri të paraqitet si dëshmitarë në procedurë. 91. Detyrimet i dëshmitarit dhe sanksionet për shkeljen e tyre.

117 Sijerčić-Čolić, H., I, 2005., str. 305. 118 D.Krapac, 2003, fq. 365. 119 H.I. Sijerçiq-Çoliq, 2005, fq. 305. cit. i të njëjtit autor: „Svjedok u kaznenom

postupku . ..“, fq. 3-14. 120 V. I. Bayer, 1995, fq. 296.

155

Të drejtat e dëshmitarit Cilido person që thirret si dëshmitarë është i detyruar t’i përgjigjet thirrjes dhe, nëse me ligj nuk është përcaktuar ndryshe, të dëshmoj (Neni 158.) Thirrja e dëshmitarit bëhet duke ia dorëzuar thirrjen me shkrim në të cilën shkruan: emri dhe mbiemri, profesioni i dëshmitarit, koha dhe vendi ku duhet të vij, lënda penale lidhur të cilën ftohet, shenja se ai/ajo është i ftuar në cilësi të dëshmitarit dhe paralajmërimi për pasojat e mosardhjes. Personi më i ri se 16. vjet ftohet në cilësi të dëshmitarit përmes prindërve të tij/saj apo përmes përfaqësuesit ligjor, përveç nëse kjo nuk është e mundur, për shkak të urgjencës ose për shkak të rrethanave tjera. Dëshmitari i cili për shkak të moshës sëmundjes ose invaliditetit të dhënë nuk mund t’i përgjigjet thirrjes mund të merret në pyetje jashtë gjykatës (Neni 163. par. 1,2,3). Zakonisht në literaturën e procedurës penale theksohen detyrimet e dëshmitarit si vijon:

1.detyrimi i përgjigjes në thirrje; 2.detyrimi i dëshmimit, gjegjësisht dhënies së dëshmisë; 3.detyrimi i dëshmitarit për ta thënë të vërtetën; 4.detyrimi i dëshmitarit për ta dhënë betimin ose deklaratën para dhënies së dëshmisë, mirëpo ajo nuk është domosdo e paraparë në të gjitha legjislacionet e procedurës penale.121

Sanksionet për shkeljen e detyrimit për dëshmitarin janë të vendosura dyfish, varësisht prej asaj se dëshmitari i ftuar në mënyrë të rregullt nuk i është përgjigjur thirrjes apo i është përgjigjur sipas rregullit thirrjes por refuzon të dëshmoj. Në të vërtetë nëse dëshmitari i cili është ftuar në mënyrë të rregullt nuk vjen kurse mosardhjen e tij nuk e arsyeton apo nëse pa pëlqim të gjykatës ose për shkaqe të paarsyeshme e lëshon vendin ku është dashur të merret në pyetje, dëshmitari i tillë mund të detyrohet të vij dhe mund të gjobitet me dënim në të holla deri në 250. € (neni 167. par. 1). Në anën tjetër nëse dëshmitari vije kur është ftuar, mirëpo, pasi është paralajmëruar për pasojat refuzon të dëshmojë pa arsyetim ligjor,

121 H. I. Sijerçiq-Çoliq, 2005,fq. 307 – 311.

156

mund të gjobitet me dënim në të holla deri në 250 €. Nëse edhe pas kësaj dëshmitari refuzon të dëshmoj mund të burgoset. Burgimi zgjat derisa dëshmitari refuzon të dëshmoj, apo derisa dëshmia e tij/saj, të bëhet e panevojshme, ose derisa procedura penale të mos përfundoj, por jo më gjatë se një muaj (Neni 167. par. 2). Në paragrafin tre të këtij Neni përkufizohet se për ankesën ndaj aktvendimit me të cilin është caktuar gjoba në të holla apo dënimi me burg, gjithmonë vendos kolegji prej tre gjyqtarësh. Ankesa lidhur me aktvendimin për dënimin me burg nuk e pezullon zbatimin e aktvendimit, me ç’rast pa marrë parasysh se a është fjala për gjobën në të holla apo dënimin me burg të njëjtën e cakton gjithmonë gjyqtari. Ushtarakët dhe pjesëtarët e policisë nuk mund të burgosen por për refuzimin e tyre që të dëshmojnë informohet komanda e tyre kompetente (Neni 167. par. 4). Me dispozitën e këtillë është pasur parasysh specifika e pozitës së personave të cilët janë pjesëtarë të ushtrisë dhe policisë. 92. Përjashtimi dhe lirimi nga detyrimet e dëshmimit (dëshmitari i

privilegjuar) KPPPK, personat të cilët nuk mund të merren në pyetje në cilësi të dëshmitarit dhe ata të cilët janë të liruar nga detyrimet e dëshmimit quan me një emër të përbashkët dëshmitarë të privilegjuar. Kështu sipas Nenit 159 të Ligjit, personat në vijim nuk mund të merren në pyetje si dëshmitarë: 1) personi i cili me deklarimin e vet do të shkelte detyrën e ruajtjes së

fshehtësisë zyrtare ose ushtarake, derisa organi kompetent nuk e liron nga ky detyrim;

2) mbrojtësi, për atë që i pandehuri ia ka besuar atij në cilësi të mbrojtësit të vet, përveç kur kërkon vetë i pandehuri dhe

3) i bashkëpandehuri derisa zbatohet procedurë e përbashkët. Sipas Nenit 160. të KPPPK, janë përcaktuar personat që janë të liruar nga detyrimi i dëshmimit: 1) bashkëshorti legjitim dhe bashkëshorti jashtëmartesor i të

pandehurit, përveç kur procedura zbatohet për vepër penale për të cilën mund të shqiptohet dënimi me të paktën pesë vjet burgim dhe ai është i dëmtuar me atë vepër penale;

157

2) personi i gjinisë së gjakut në vijë të drejtë me të pandehurin, personat e gjinisë së gjakut në vijë anësore deri në shkallë të tretë ose gjinisë së krushqisë deri në shkallë të dytë, përveç kur procedura zbatohet për vepër penale për të cilën mund të shqiptohet dënimi me burgim me të paktën dhjetë vjet ose ai ishte dëshmitarë i veprës penale kundër fëmijës që bashkëjeton ose është i afërt me të apo me të pandehurin ;

3) prindi adoptues ose fëmija i adoptuar i të pandehurit, përveç kur procedura zbatohet për vepra penale për të cilën mund të shqiptohet dënimi me të paktën dhjetë vjet burgim, ose ai është dëshmitar i veprës penale kundër fëmijës që bashkëjeton, ose është i afërt me të apo me të pandehurin;

4) personi fetar për atë çka i pandehuri apo një person tjetër i është rrëfyer;

5) mbrojtësi, mbrojtësi i viktimës, mjeku, punëtori social ose ndonjë person tjetër për faktet që i ka mësuar gjatë ushtrimit të veprimtarisë së tyre ku detyrohen ta ruajnë si fshehtësi atë që kanë mësuar me rastin e ushtrimit të profesionit dhe;

6) gazetari ose redaktori i cili punon me mjetet e komunikimit publik ose një nga ndihmësit e tij në pajtim me Nenin 29 të KPPK;

Nuk mund të jenë dëshmitarë nëse ekziston baza ligjore sipas të cilës nuk mund të jenë të liruar nga ruajtja e fshehtësisë (Neni160. par. 2). Lirimi nga detyrimi apo lirimi që këshilla dhe përgjigja të futen në procesverbal ka për pasojë pavlefshmërinë e dëshmisë dhe pamundësinë që ajo të përdorët si provë në gjykatë. Fëmija i cili në bazë të moshës dhe zhvillimit intelektual nuk mund ta kuptoj rëndësinë e së drejtës lidhur me refuzimin e dëshmimit, nuk mund të merret në pyetje si dëshmitarë, përveç kur gjykata konsideron se është i aftë të kuptoj se u nënshtrohet pyetjeve për ta thënë të vërtetën Neni 160. par. 4. Personi i cili ka të drejtë të refuzoj të dëshmoj kundër njërit nga të akuzuarit do të lirohet nga detyrimi i dëshmisë kundër të tjerëve të akuzuar nëse dëshmimi i tij/saj, sipas natyrë së rastit nuk mund të kufizohet vetëm në të pandehurit tjerë(Neni 160. par. 5). Dëshmitari nuk është i detyruar të përgjigjet në disa pyetje nëse besohet se me ato përgjigje do ta turpëroj vetën apo të afërmin e tij, t’i shkaktoj atij dëm të madh material apo do t’i ekspozohet ndjekjes penale (Neni 160. par.

158

1. pika 1-3. të KPPPK). Gjykata është e detyruar ta njoftoj dëshmitarin për këtë. (Neni 162.). 93. Marrja në pyetje e dëshmitarit Mënyra dhe rrjedha e marrjes në pyetje e dëshmitarit është rregulluar me Nenin 160 dhe 165. të KPPPK. Kështu sipas dispozitës së Nenit 164. dëshmitari do të merret në pyetje veçmas pa prezencën e dëshmitarëve tjerë, dhe përgjigjet gojarisht në pyetjet e shtruara. Së pari dëshmitarit i thuhet se është i detyruar të flasë të vërtetën dhe nuk guxon asgjë të heshtë, pastaj paralajmërohet se dëshmia e rreme paraqet vepër penale. Dëshmitari gjithashtu këshillohet se nuk është i detyruar të përgjigjet në cilëndo pyetje nëse besohet se me përgjigjën e tillë i shkakton turp, dëm të madh material, apo i ekspozohet vet ndjekjes penale apo të afërmit e tij dhe se kjo këshillë shënohet në procesverbal. Pastaj nga dëshmitari kërkohet ta thotë të emrin dhe mbiemrin, emrin e babës dhe nënës, numrin identifikues, profesionin, vendbanimin, vendin e lindjes, moshën, dhe marrëdhënien e tij me të pandehurin dhe të dëmtuarin. Dëshmitari paralajmërohet se është i detyruar që për çfarëdo ndryshimi të adresës apo vendbanimit ta informoj gjykatën, përveç nëse kjo është në kundërshtim me masën për mbrojtjen e të dëmtuarit dhe dëshmitarit të cilën e parasheh KPPK (Neni 164. par. 3, 4). Gjykata ka obligim të informoj nëpunësit e policisë për të drejtën e tyre që në vend të adresës së vendbanimit të japin adresën e tyre policor (Neni 164. par. 5). Në të njëjtin nen, paragrafi 6. është edhe dispozita për marrjen e dëshmisë me kujdes nga personi më i ri se 16. vjet, sidomos nëse është i dëmtuar me vepër penale, kurse për t’i shmangur pasojat e dëmshme për gjendjen e tij psikike. Nëse është e nevojshme do të ftohet psikologu i fëmijëve apo personi tjetër profesional që të ndihmoj në rastin e marrjes në pyetje të personit të tillë. Renditja e marrjes në pyetje është rregulluar me Nenin 165. të Ligjit. Kështu prokurori publik së pari merr në pyetje dëshmitarët të cilët i ka ftuar vetë, kurse mbrojtja së pari merr në pyetje dëshmitarët të cilat i ka propozuar vetë. Secilës palë i jepet mundësia t’i marrë në pyetje dëshmitarët të cilët i ka pyetur pala tjetër (para. 1). Pas këtij dëgjimi, kryetari dhe anëtarët e trupit gjykues dëshmitarit

159

mund t’i parashtrojnë pyetje të cilat ata i konsiderojnë të domosdoshme për sqarim të mëtejmë të rastit. Nëse dëshmitari është ftuar me kërkesë të gjykatës, atëherë kryetari i trupit gjykues i pari i shtron pyetje dëshmitarit të tillë (par. 2). I dëmtuari, përfaqësuesi i tij ligjor apo ndihmësi, i bashkakuzuari ose eksperti mund të shtrojnë pyetje të drejtpërdrejta dëshmitarit vetëm me lejen e gjykatë.(par. 3). Në aspektin e marrjes në pyetje të dëshmitarit më të ri se 16. vjet parashihet që këtë ta bëjë vetëm kryetari i trupit gjykues. Prokurori publik ose mbrojtja mund të kërkojnë nga kryetari i trupit gjykues që dëshmitarit të tillë t’i shtrojnë pyetje plotësuese. Kryetari i trupit gjykues mund tu lejojë këtyre personave që t’i shtrojnë pyetje të drejtpërdrejta dëshmitarit nëse nuk pritet që me këtë rrezikohet mirëqenia e dëshmitarit të tillë (Neni 165. par. 4). KPPPK, në Nenin 165. par. 6, parasheh edhe mundësinë e ballafaqimit të dëshmitarëve. Kështu dëshmitarët mund të ballafaqohen nëse dëshmitë e tyre esencialisht dallojnë. Dëshmitarët e këtillë do të merren në pyetje veç e veç rreth çdo situate ku dallohen dëshmitë e tyre, kurse deklaratat e tyre do të shënohen në procesverbal. Njëkohësisht mund të ballafaqohen edhe vetëm dy dëshmitarë. Me ligj gjithashtu përcaktohet detyrimi që të dëmtuarit i cili merret në pyetje si dëshmitarë t’i shtrohet pyetja se a dëshiron që në procedurën penale ta inicioj kërkesën pasurore-juridike (Neni 165. par. 7). Përfundimisht, nëse marrja në pyetje e dëshmitarit bëhet me ndihmën e përkthyesit apo nëse dëshmitari është i shurdhër apo memec, marrja e tij në pyetje bëhet në mënyrën e cila është identike me atë të të pandehurit122 (Neni, 166.). 94. Rastet të dëshmisë së papranueshme të dëshmitarit Në Nenin 161. të Ligjit janë të shënuara në mënyrë taksative rastet kur dëshmia e dëshmitarit nuk mund të përdorët si provë në procedurë. Rastet e tilla janë: 1) personi nuk mund të pyetet si dëshmitarë (Neni 159. i këtij Kodi) 2) personi nuk ka detyrim dëshmimi (Neni 160 i këtij kodi) e nuk

është vënë në dijeni për këtë ose shprehimisht nuk ka hequr dorë nga kjo e drejtë, apo nuk udhëzimi dhe heqja dorë nuk është

122 Shih Nenin 232. PZKPK.

160

shënuar në procesverbal; 3) personi është fëmijë, i cili nuk kupton të drejtën e tij për të refuzuar

dëshmimin ose ; 4) dëshmia e dëshmitarit është marrë me forcë, me kanosje ose me

ndonjë mjet tjetër të ngjashëm të ndaluar (Neni 155 i këtij Kodi). 95. Vlera argumentuese e dëshmisë së dëshmitarit Në literaturën e procedurës penale përmenden dy arsye themelore për shkak të cilave dëshmia e ndonjë dëshmitari në rastin e caktuar mund ta sjellë trupin gjykues të procedurës penale deri te vërtetimi i gabueshëm i fakteve të cilat janë objekt i dëshmisë së dëshmitarit: a) dëshmitari me vetëdije mund ta flasë të pavërtetën (me vetëdije të

dëshmojë rrejshëm), me ç’rast e din se përmbajtja e dëshmisë së tij nuk përputhet me realitetin, dëshmia është edhe subjektive edhe objektive e rrejshme;

b) dëshmitari mund të dëshiroj ta flasë të vërtetën, por dëshmia e tij për shkaqe të ndryshme nuk përputhet me realitetin kurse ai për këtë nuk di; dëshmia në pikëpamje subjektive është e vërtetë, kurse në pikëpamje objektive e rrejshme.123

Është cekur shkaku përse teoria e së drejtës nuk është e prirë të mendoj edhe për miratimin e dëshmisë së dëshmitarit si dëshmi autentike, kurse me këtë kësaj dëshmie nuk i jepet vlerë argumentuese në procedurë para gjykatës. Në krahasim me mjetet tjera argumentuese siç theksohet, shprehet mosbesim konstant dhe atë që në fillim, dhe in abstrakto në kualitetin e këtij mjeti argumentues.124 Megjithatë dëshmia në procedurën penale paraqet veprim të shpeshtë argumentues dhe si e tillë ajo është burim i pashmangshëm i njohurisë mbi faktet të cilat në këtë procedurë vërtetohen. Mirëpo është krejtësisht çështje tjetër se në ç’farë mënyre gjykata ose organi tjetër i procedurës do ta vlerësoj saktësinë e dëshmisë, kurse ajo në rend të parë duhet të varet nga rrethanat konkrete (besimi në dëshmitarë, mosha e tij, gjinia, etj) dhe të vlerësohet duke marrë parasysh edhe provat tjera. 96. Dëshmitari bashkëpunues

123 V. I. Bayer, 1995, fq. 315. 124 H. I. Sijerçiq-Çoliq, 2005, fq. 316.

161

Sipas Nenit 298 të KPPPK, Dëshmitari bashkëpunues, është i dyshuari apo i pandehuri lidhur me të cilin aktakuza ende nuk është lexuar në shqyrtimin gjyqësor, kurse prej tij pritet që gjykatës t’ia prezantoj provat: 1). Të cilat ka gjasë ta pengojnë personin tjetër të kryej vepër penale; 2). Të cilat ka gjasë të çojnë në zbulimin e së vërtetës në procedurën

penale; 3). Të cilat janë dhënë me pëlqimin e plotë që dëshmia në gjykatë të

jetë e vërtetë; 4). Për të cilat gjykata vendosë se janë të plotë dhe të vërteta ose 5). Të cilat do të mund të qonin në ndjekje të suksesshme të veprave

penale. Propozimin e shkruar për dhënien e urdhrit me të cilin personi shpallet dëshmitarë bashkëpunues i gjykatës mund ta dorëzoj prokurori publik. I njëjti duhet të përmbaj deklaratë të posaçme të prokurorit publik për shënimet faktike (Neni 299. par. ). Prokurori mund të paraqesë kërkesë të arsyetuar për dhënie të urdhrit që faktet e dhëna në deklaratë të mbahen në fshehtësi për pjesëmarrësit tjerë dhe përfaqësuesit tjerë ligjor. Gjykata pas marrjes së kërkesës për fshehtësinë nga prokurori publik, në çdo kohë mund të nxjerrë urdhër për ruajtjen e fakteve të fshehta të deklaratës (Neni 299. par. 2, 3). Çdo shkelje e urdhrit për ta ruajtur fshehtësinë do të ndiqet nga prokurori publik në pajtim me Nenin 169. KPPK, Neni 169, par. 2 i Kodit në fuqi nuk zbatohet (Neni 299. par. 4). Veprimi pas marrjes së kërkesës për dhënie të urdhrit që faktet në deklaratë të ruhen në fshehtësi për pjesëmarrësit tjerë dhe përfaqësuesit e tyre ligjor është rregulluar me Nenin 300. të Ligjit. Kështu pas marrjes së kërkesës, gjyqtari i procedurës paraprake apo kryetari i trupit gjykues në seancë të mbyllur për publikun e dëgjon propozimin. Prokurori publik dhe mbrojtësi i mbrojtësi dëshmitarit bashkëpunues mund të jetnë të pranishëm në seancë dëgjimi për të vlerësuar besueshmërinë e dëshmitarit bashkëpunues dhe për të siguruar plotësimin e kushteve nga Neni 298 i këtij Kodi. Deklarimet e bëra të gjyqtari gjatë marrjes në pyetje nuk mund të përdorën në procedurë penale kundër dëshmitarit bashkëpunues ose kundër ndonjë personi tjetër si prova që mbështesin zbulimin e fajësisë. Për shkak të marrje në pyetje të dëshmitarit bashkëpunues KPPPK përkufizon zbatimin e dispozitave të cilat vlejnë për marrjen në pyetje të dëshmitarit me përshtatje

162

përkatëse, me detyrim që marrja në pyetje të shënohet në procesverbal. Në përfundimin e marrjes në pyetje, gjyqtari i procedurës paraprake apo kryetari i trupit gjykues mund të japin urdhër me të cilin personi shpallet dëshmitarë bashkëpunues nëse vendos se kriteret për dëshmitarin bashkëpunues të parapara me Nenin 298 të Ligjit janë plotësuar. Urdhri i cekur përmban: 1) veprat penale me përshkrimin e veprimeve dhe kualifikimit të tyre

për të cilat urdhërohet ndalimi i fillimit ose i vazhdimit të procedurës penale apo shqiptimi i dënimit:

2) ndalimi i fillimit ose të vazhdimit të procedurës penale kundrë dëshmitarit bashkëpunues dhe shqiptimit të dënimit ndaj dëshmitarit bashkëpunues për vepër penale të përcaktuar në urdhër;

3) natyrën dhe përmbajtjen e bashkëpunimit të dhënë nga dëshmitari bashkëpunues dhe

4) kushtet për revokimin e urdhrit (Neni 300. par.4) Megjithatë urdhri i përmendur paraprakisht nuk do të lëshohet kur dëshmitari bashkëpunues dyshohet nga prokurori publik ose akuzohet me aktakuzë si organizatorë a udhëheqës i grupit prej dy apo më shumë personave të cilët kanë kryer vepër penale. Sipas ligjit urdhri nuk e ndalon fillimin apo vazhdimin e procedurës penale kundër dëshmitarit bashkëpunues për vepra penale të kryera pas lëshimit të urdhrit ose për vepra penale që dënohen me të paktën dhjetë vjet burgim. Me kërkesë të prokurorit publik, urdhri i paraparë në Nenin 300. të këtij kodi mund të revokohet nga kolegji prej tre gjyqtarësh kur dëshmia e dëshmitarit bashkëpunues vërtetohet si e rreme në ndonjë pjesë të rëndësishme të saj, ose kur dëshmitari bashkëpunues nuk prezanton të vërtetën e plotë.( Neni 301. par. 1). Dëshmitari bashkëpunues paralajmërohet për pasojat e dhënies së dëshmisë së rreme në ndonjë pjesë të rëndësishme të saj ose kur qëllimisht nuk paraqet të vërtetën e plotë para se të merret në pyetje nga gjyqtari i procedurës paraprake sipas nenit 300. par. 1 i këtij kodi, dhe para se të dëshmojë nën mbrojtjen e urdhrit. Çdo dëshmim i tillë duhet të jetë ose në formë të shkruar në gjuhën e dëshmitarit bashkëpunues dhe e nënshkruar nga ai për të vërtetuar saktësinë e saj ose e incizuar në audio a videotrakë e cila për gjykatën është autentike.

163

(Neni 301. par. 2) Të pandehurit kundër të cilit duhet të dëshmojë dëshmitari bashkëpunues i jepet një kopje e urdhrit me të cilin personi i tillë është shpallur dëshmitarë bashkëpunues para shqyrtimit gjyqësor (Neni 302). Me kërkesë të prokurorit publik, gjykata mund të heqë dënimin për kryerësin i cili nuk është dëshmitarë bashkëpunues, ose këtë dënim ta ulë në pajtim me Nenin 67. të KPPK, kur kryerësi bashkëpunon vullnetarisht ose kur bashkëpunimi i tij ka parandaluar vepra tjera penale nga të tjerët ose ka rezultuar me ndjekje të suksesshme nda kryerësve tjerë të veprave penale.(Neni 303. par. 1). Kur kryerësi shpallet fajtorë për vepër penale të dënueshme me të paktën dhjetë vjet burgim, gjykata nuk e pezullon ose nuk e heq dënimin (Neni 303. par. 2).

164

PJESA XX

MBROJTJA E TË DËMTAURIT DHE E DËSHMITARIT 97. Në përgjithësi mbi mbrojtjen e të dëmtuar dhe të dëshmitarit në

procedurën penale Mbrojtja e të dëmtuarit dhe mbrojtja e dëshmitarit janë institute të kohës së re të procedurës penale. Me fjalë tjera, qasja bashkëkohore e luftimit të kriminalitetit ka kërkues edhe zgjidhje esencialisht të ndryshme ligjore të statusit të atyre personave të cilët për shkak të faktit se janë të dëmtuar me vepër penale (Me këtë edhe dëshmitar potencial), gjegjësisht që të mund të shfaqen në procedurë në rolin e dëshmitarit do të mund të ishin të rrezikuar (ata ose anëtarët e familjeve të tyre), ose të ekspozuar kërcënimit apo rrezikimit të integritetit të tyre fizik dhe psikik. Pikërisht, për këtë arsye tërë legjislacioni penal bashkëkohor e njeh institutin e mbrojtjes së dëshmitarit, gjegjësisht të dëmtuarit (duke rregulluar këtë materie me ligje të posaçme apo drejtpërdrejtë me ligjet e procedurës penale) duke paraparë dhe përkufizuar masat gjegjëse me të cilat dëshmitari, gjegjësisht i dëmtuari duhet të mbrohen nga rrezikimi i mundshëm, gjegjësisht lëndimi. KPPPK, në pikëpamje të mbrojtjes së të dëmtuarit dhe të dëshmitarit jep definimet si vijon: ”rrezik serioz”, “anëtarë familje”, “gjyqtarë”, dhe “anonimitet”. Kështu” rreziku serioz “paraqet frikën e arsyeshme për shkak të rrezikut për jetë, për shëndetin fizik apo mendor ose për pasurinë e të dëmtuarit, dëshmitarit apo anëtarit të familjes së të dëmtuarit ose dëshmitarit si pasojë e pritur e prezantimit të prove nga ana e të dëmtuarit apo dëshmitarit gjatë marrjes në pyetje apo dëshmimit në gjykatë. “anëtari i familjes” është bashkëshorti legjitim ose qifti jashtëmartesor, ose farefisi në vijë të drejtë, adoptuesi, i adoptuari, vëllai, motra ose ushqyesi. Shprehja “gjyqtar” përfshinë gjyqtarin e procedurës paraprake apo kryetarin e trupit gjykues. Përfundimisht “anonimiteti” paraqet pamundësinë e zbulimit të informatave lidhur me identitetin apo lëvizjen e të dëmtuarit apo dëshmitarit, apo identitetin ose lëvizjen e anëtarit të familjes së të dëmtuarit, ose dëshmitarit, ose identitetin e cilido person lidhur me të dëmtuarin ose dëshmitarin

165

98. Masat e mbrojtjes së të dëmtuarit dhe të dëshmitarit Në çfarëdo fazë të procedurës, prokurori publik, paditësi privat, paditësi subsidiar, i pandehuri, mbrojtësi, i dëmtuari apo dëshmitari mund t’i paraqesin lutje me shkrim gjykatës me të cilën kërkohet masa mbrojtëse ose urdhri për anonimitet nëse ekziston rreziku serioz për të dëmtuarin, dëshmitarin apo anëtarin e familjes së tij. Lutja e përmendur përmban deklaratën me shënimin e fakteve. Gjyqtari lutjen dhe deklaratën i fut në pliko të vulosur dhe vetëm gjyqtari dhe prokurori publik mund të kenë qasje në përmbajtjen e mbyllur dhe të vulosur (Neni 169. par. 1,2). Pas pranimit të lutjes gjyqtari mund të urdhëroj masa mbrojtëse adekuate për të dëmtuarin apo dëshmitarin, ose nëse konsideron se kjo është e domosdoshme para nxjerrjes së vendimit për lutjen, konvokon seancë dëgjimore të mbyllur për të marrë informata shtesë nga prokurori, i pandehuri, mbrojtësi i dëmtuarit dhe dëshmitarët. Në rast se sipas lutjes lëshohet urdhëresa në pajtim me Nenin 171. dhe 172. të KPPPK, gjyqtari konvokon seancën e dëgjimit të mbyllur (169. par .3). gjyqtari mund të lëshoj urdhëresën për masën mbrojtëse apo për anonimitet të të dëmtuarit ose dëshmitarit atëherë kur përfundon se: 1. ekziston rrezik serioz për të dëmtuarin, dëshmitarin apo anëtarin e

familjes së tij; 2. masa mbrojtëse është e domosdoshme për tu evituar rreziku serioz

ndaj të dëmtuarit, dëshmitarit ose anëtarit të familjes së tij (Neni 169. par. 4)

Gjyqtari menjëherë informon prokurorin publik për cilëndo lutje që e ka paraqitur i akuzuari, mbrojtësi, i dëmtuari, dëshmitari, paditësi privat apo paditësi subsidiar, kurse ai ka të drejtë të jap rekomandime dhe deklarata lidhur me faktet gjyqtarit në seancën e dëgjimit ose me anë të shkresës nëse gjyqtari nuk ka urdhëruar seancën dëgjimore (Neni 169. par. 5). Gjyqtari sipas dispozitës së Nenit 170. par. 1 mund të urdhëroj masat mbrojtëse të cilat i konsideron të domosdoshme, duke përfshirë por jo edhe:

1. lënia anash apo shlyerja e emrit, adresës, vendit të punës, profesionit apo cilitdo shënim dhe informatë tjetër e cila do të mund të shfrytëzohet për identifikimin e të dëmtuarit ose dëshmitarit;

2. mosshpallja e cilitdo dokument që identifikon të dëmtuarin apo dëshmitarin;

166

3. përpjekjet për t’i mbuluar skicat e fytyrës apo pamjen fizike të të dëmtuarit ose dëshmitarit i cili jep dëshminë përfshirë këtu dëshmimin pas perdes së padukshme, ose me ndihmën e pajimeve teknike që ndryshojnë zërin apo figurën, ose njëkohësisht marrin në pyetje në vend tjetër i cili me gjykatoren është i lidhur me televizion intern, ose marrjen në pyetje duke incizuar në videotrakë para takimit me prani të mbrojtësit;

4. ndarja e pseudonimeve; 5. seancën e mbyllur për publikun në pajtim me Nenin 336. të Ligjit; 6. urdhrin për mbrojtësin që të mos e zbuloj identitetin e të dëmtuarit

ose të dëshmitarit ose të mos publikoj çfarëdo materiali i cili do të mund të zbulonte identitetet;

7. largimin e përkohshëm të të pandehurit nga gjykatorja nëse dëshmitari refuzon të dëshmoj në pranin e të pandehurit apo nëse rrethana tregojnë se dëshmitari nuk do ta flasë të vërtetën në prani të të pandehurit ose;

8. cilindo kombinim të metodave të përmendura për ta penguar zbulimin e identitetit të dëmtuarit ose dëshmitarit

Dispozitat tjera të KPPPK, nuk zbatohen nëse ato u kundërvihen masave mbrojtëse të cilat i ka urdhëruar gjyqtari duke i konsideruar ato të domosdoshme. Urdhri për zbatimin e masës mbrojtëse jepet në formën e shkruar dhe nuk guxon të përmban kurrfarë informate e cila do të mund të zbulonte identitetin e të dëmtuarit dëshmitarit apo anëtarit të familjes ose do të mund të zbulonte ekzistimin ose të ekspozonte rrezikun serioz të sigurisë operative, të hetimit vijues dhe konfidencial policor (Neni 170. par. 3). Kur është urdhëruar masa mbrojtëse ndaj të dëmtuarit apo dëshmitarit, pala e cila ka paraqitur lutje pas kësaj mund të kërkoj edhe ndërrimin e masës mbrojtëse. Vetëm gjyqtari i cili e ka miratuar masën e tillë mund ta ndryshoj apo pezulloj atë me urdhëresë ose të miratoj kalimin e materialit mbrojtës të gjyqtarit tjetër për përdorim dhe për veprime tjera. Nëse në kohën e paraqitjes së kërkesës për ndryshimin apo lirimin, gjykata e cila ka miratuar masën nuk është më kompetente për atë rast, gjyqtari kompetent në gjykatën kompetente mund të miratoj masën e tillë apo lirimin pasi të ketë lëshuar informatën me shkrim prokurorit publik dhe pasi t’i ketë dëgjuar argumentet e tij (Neni 170,par. 4).

167

Nëse masat mbrojtëse nga Neni 170. par. 1 i KPPPK, janë të pamjaftueshme për të garantuar mbrojtjen e dëshmitarit të cilën gjyqtarit ja ka propozuar mbrojtja, gjyqtari në rrethanat e jashtëzakonshme mund të lëshoj urdhrin për anonimitet me të cilin dëshmitari të cilin gjyqtarit ia ka propozuar mbrojtja mbetet anonim për publikun, të dëmtuarin, paditësin privat apo subsidiar dhe të autorizuarit e tyre ligjor (Neni 171, par. 1). Para se ta lëshoj urdhrin për anonimitet, gjyqtari zhvillon seancën e dëgjimit të mbyllur në të cilën merr në pyetje dëshmitarin konkret dhe personat tjerë të cilët konsiderohen të domosdoshëm siç është personeli policor dhe ushtarak i cili garanton sigurinë. Përveç këtyre personave mund të jetë i pranishëm vetëm prokurori publik, personeli i domosdoshëm i gjykatës dhe prokurorisë si dhe mbrojtësi (Neni 171. par. 2). Gjyqtari mund të lëshojë urdhrin për anonimitet vetëm nëse paraprakisht vlerëson se:

1.ekziston rreziku serioz për dëshmitarin apo anëtarin e familjes së tij prandaj anonimiteti i plotë për dëshmitarin është i domosdoshëm për tu evituar rreziku i tillë serioz;

2.deklarimi i dëshmitarit është me rëndësi materiale për rastin dhe do të ishte e paarsyeshme që mbrojtja të detyrohet të vazhdoj pa të ;

3.kredibiliteti i dëshmitarit është plotësisht i analizuar dhe i zbuluar për gjyqtarin në seancën e mbyllur;

4.nevoja për anonimitetin e dëshmitarit me qëllim të sigurimit të drejtësisë është më e rëndësishme sesa interesi i publikut, i të dëmtuarit, paditësit subsidiar apo privat dhe përfaqësuesve të tyre ligjor apo të autorizuarve që ta kuptojnë identitetin e dëshmitarit me rastin e zbatimit të procedurës (Neni 171, par. 3).

Nëse masat mbrojtëse të parapara me Nenin 170, par. 1 të Ligjit janë të pamjaftueshme për të garantuar mbrojtjen e të dëmtuarit apo dëshmitarit të cilën nuk e ka propozuar mbrojtja, në rastet e jashtëzakonshme, gjyqtari mund ta nxjerrë urdhrin për ruajtjen e anonimitetit me të cilin i dëmtuari ose dëshmitari mbeten anonim për të pandehurin dhe mbrojtësin (Neni 172, par. 1). Para nxjerrjes së urdhëresës për anonimitet gjyqtari zhvillon seancë të mbyllur dëgjimore në të cilën merren në pyetje i dëmtuari dhe dëshmitari konkret dhe personat tjerë të cilët konsiderohen të

168

domosdoshëm, siç është personeli ushtarak dhe policor që e garanton sigurinë. Përveç këtyre personave të pranishëm mund të jenë vetëm prokurori publik, personeli i domosdoshëm i gjykatës dhe prokurorisë si dhe mbrojtësi (Neni 172, par. 2). Gjyqtari mund të nxjerrë urdhrin e tillë vetëm nëse paraprakisht vlerëson se:

1. ekziston rreziku serioz për të dëmtuarin, dëshmitarin apo anëtarin e familjes së tij, prandaj anonimiteti i plotë i të dëmtuarit ose dëshmitarit është i domosdoshëm për evitimin e rrezikut të tillë serioz;

2. deklarimi i të dëmtuarit ose dëshmitarit është me rëndësi materiale për rastin dhe do të ishte e paarsyeshme që aktakuza të detyrohet të vazhdoj pa të;

3. kredibiliteti i të dëmtuarit dhe dëshmitarit është plotësisht i analizuar dhe i zbuluar për gjyqtarin në seancën e mbyllur;

4. nevoja për anonimitetin e të dëmtuarit ose dëshmitarit me qëllim të garantimit të së drejtës është më e rëndësishëm sesa interesi i të pandehurit që ta dijë identitetin e të dëmtuarit apo dëshmitarit para zhvillimit të mbrojtjes (Neni 172. par. 3).

Ligji përkufizon se urdhri për anonimitet duhet të jetë në formën e shkruar dhe nuk guxon të përmbaj kurrfarë informate e cila do të mund të zbulonte identitetin e të dëmtuarit dëshmitarit dhe anëtarit të familjes së tij, ose e cila do të mund të zbulonte ekzistimin e rrezikut apo të ekspozonte rrezikun serioz për sigurinë kooperuese të hetimit vijues, konfidenca policor. Informatat në procesverbal nga seancat e mbyllura fshihen, vulosen dhe ndahen si sekret zyrtarë menjëherë pas identifikimit, kurse para marrjes në pyetje të të dëmtuarit apo dëshmitarëve. Shënimet të cilave u kufizohet qasje, aktakuza dhe gjyqtari mund t’i kontrollojnë dhe përdorin vetëm në ankesë me aktvendim nga neni 171. ose Neni 172. Ankesën lidhur me urdhrin për anonimitet dhe për përdorimin e metodës për pengimin e zbulimit të identitetit, i dëmtuari, dëshmitari, mbrojtësi dhe i pandehuri mund ta paraqesin kolegjit tre anëtarësh jashtë gjyqësor, nëse urdhrin e ka lëshuar gjyqtari i procedurës paraprake. Në të kundërtën ankesa është e mundur vetëm përmes ankesës lidhur me aktgjykimin (Neni 173, par. 3).

169

Gjykata është e obliguar t’i ndaloj të gjitha pyetjet përgjigjet e të cilave mund ta zbulojnë identitetin e të dëmtuarit ose dëshmitarit të mbrojtur me masa mbrojtëse apo informatës konfidenciale.

170

PJESA XXI

EKSPERTIZA 99. nocioni “ekspert” dhe “ekspertizës” Me nocionin ekspert nënkuptojmë personin profesional (profesionistin) nga sfera jashtë juridike të cilin organi i procedurës penale e ka urdhëruar që ta jap dëshminë e tij (konstatimin, mendimin, nganjëherë vetëm mendimin) lidhur me vërtetimin e fakteve të caktuara në procedurën penale të cilat mund të vërtetohen vetëm me ndihmën e dijës dhe njohurive profesionale.125 Arsyet për thirrjen e ekspertit në procedurën penale janë pasojë e faktit se gjykata apo organi tjetër i procedurës nuk disponon me njohuri profesionale adekuate jashtë juridike apo me dije të tillë në bazë të së cilës do të mund t’i vërtetonte faktet në mënyrë të pavarur, vërtetimi i të cilave kërkon një dije dhe njohuri të tillë. Me nocionin ekspertizë nënkuptojmë veprimin procedural në kuadër të së cilit eksperti si person me dije shkencore dhe profesionale zbaton njohuritë shkencore dhe profesionale, shkathtësitë dhe metodat në faktet të cilat paraqesin objektin e ekspertizës.126 100. Caktimi i ekspertizës Sipas dispozitave të KPPPK, ekspertiza caktohet atëherë kur për përcaktimin apo vlerësimin e ndonjë fakti të rëndësishëm është e nevojshme që të merret mendimi dhe konstatimi i specialistit që ka njohuri të nevojshme profesionale. Me këtë rast gjykata me shkrim urdhëron kërkimin e mendimit të ekspertit, sipas propozimit të prokurorit publik, mbrojtës ose sipas detyrës zyrtare. Në urdhëresë ceken faktet të cilat duhet të konstatohen apo vlerësohen me ekspertizë si dhe personat të cilëve u besohet ekspertiza. Urdhëresa u dorëzohet palëve. Nëse lloji i caktuar i ekspertizës bënë pjesë në fushën profesionale të ndonjë instituti apo ekspertiza mund të kryhet në kuadër të organit të caktuar publik, atëherë ajo detyrë sidomos nëse është e ndërlikuar, zakonisht i besohet

125 V. I. Bayer, 1995, fq. 324. 126 H. I. Sijerçiq-Çoliq, 2005, fq. 332.

171

institutit të tillë, gjegjësisht organit të tillë. Organizata profesionale, gjegjësisht organi publik cakton një apo më tepër ekspert të cilët japin mendimin profesional (Neni 176. par. 1, 2). Nëse gjykata emëron ekspertin ajo zakonisht emëron një ekspert, por nëse detyra e ekspertit është e komplikuar atëherë emëron një apo më tepër ekspert. Nëse gjykata ka ekspert të caktuar të cilët janë me detyrë të përhershme për vlerësime të caktuara profesionale, atëherë ekspertët tjerë mund të emërohen vetëm nëse shtyrja do të ishte e rrezikshme apo nëse ekspertët e përhershëm janë të penguar të marrin pjesë apo nëse rrethanat tjera e kërkojnë këtë (Neni 176. par. 3, 4). 101. Të drejtat dhe detyrat e ekspertit Personi i ftuar si ekspert është i detyruar t’i përgjigjet thirrjes për ta dhënë konstatimin dhe mendimin. Eksperti i cili është ftuar në mënyrë të rregullt nuk vjen kurse edhe mungesën nuk e arsyeton apo nëse refuzon ta bëjë ekspertizën mund të gjobitet me të holla deri në 250 euro, kurse në rast të mungesës së paarsyeshme mund të detyrohet me forcë që të vij (Neni 177. par. 1, 2). Në ankesën lidhur me vendimin me të cilin i është shqiptuar gjoba me të holla, vendos kolegji jashtëgjyqësor prej 3 anëtarëve. Krahas dënimit me të holla për shkak se eksperti i cili është ftuar në mënyrë të rregullt nuk ka ardhur kurse edhe mungesën nuk e ka arsyetuar, apo ka refuzuar ta bëjë ekspertizën, organi i cili e zhvillon procedurën mund të kërkoj nga eksperti që ta caktoj afatin brenda të cilit do ta paraqes konstatimin dhe mendimin dhe të merë obligimin ta paguaj shumën deri në 250 euro në llogari, po që se nuk paraqet konstatimin dhe mendimin në afatin e paraparë. Procesverbali me deklaratën e ekspertit për këtë detyrim është dokument përfundimtar. (Neni 177. par. 4). personi i cili nuk mund të merret në pyetje si dëshmitarë ( Neni 159,) apo i cili është i liruar nga detyrimi për të dëshmuar ( Neni 160.), apo kundër të cilit është kryer vepër penale, nuk mund të emërohet si ekspert. Nëse personi i tillë është emëruar për ekspert konstatimi mendimi dhe deklarata e tij janë të papranueshme (Neni 178. par. 1).

172

Arsyeja për përjashtim të ekspertit (Neni 45), ka të bëjë gjithashtu me personat të cilët kanë të njëjtin punëdhënës sikurse i pandehuri dhe i dëmtuari dhe personat të cilët janë të punësuar te i dëmtuari apo i pandehuri. Mirëpo ligji nuk e përjashton mundësinë që në rolin e ekspertit të shfaqet personi i cili paraprakisht është marrë në pyetje si dëshmitarë. Në këtë kuptim është edhe dispozita e Nenit 178. par. 3 sipas të cilës zakonisht personi që është marrë në pyetje si dëshmitarë nuk mund të jetë i emëruar si ekspert. Në rastet kur është e lejuar ankesa e posaçme lidhur me aktvendimin me të cilin refuzohet kërkesa për përjashtimin e ekspertit (Neni 43. par. 4), ankesa e shtynë ekspertizën përveç nëse ajo do të jetë e rrezikshme (Neni 178. par. 4). 102. Procedura e ekspertizës Para fillimit të ekspertizës eksperti këshillohet lidhur me atë se ka për detyrë që me vëmendje ta shqyrtoj objektin e ekspertizës, që saktë t’i theksoj të gjitha që i vëren dhe i gjen dhe që mendimin e tij ta jap në mënyrë të paanshme dhe në pajtim me rregullat shkencore dhe rregullat e ekspertizës profesionale. Eksperti sidomos do të paralajmërohet për atë se dëshmimi i rremë paraqet vepër penale. Organi para të cilit zhvillohet procedura udhëheqë marrjen në pyetje të ekspertit, i dëfton ekspertit për lëndët të cilat ai duhet t’i analizoj, i parashtron pyetje e sipas nevojës kërkon sqarime nga aspekti i konstatimit dhe mendimit të tij (Neni 179. par. 1,2). Ekspertit mund t’i jepen sqarime kurse edhe mund t’i lejohet t’i kontrolloj dokumentet. Eksperti mund të propozoj që provat të prezantohen ose të sigurohen lëndët dhe shënimet të cilat ai i analizon dhe për të cilat jep mendimin. Nëse eksperti merr pjesë në inspektimin e vendit të ngjarjes dhe rikonstruktimin e saj apo në ndonjë veprim tjetër lidhur me mbledhjen e provave, atëherë eksperti mund të propozoj që disa rrethana të sqarohen apo që personit të marrë në pyetje t’i shtrohen pyetje të caktuara. Sipas Neni 180 eksperti kontrollon lëndët e ekspertizës në prani të organit i cili udhëheqë procedurën dhe procesmbajtësin, përveç nëse është e domosdoshme marrja e thuktë në pyetje ose nëse marrja në pyetje zbatohet në entin profesional apo brenda organit publik, apo nëse këtë e kërkojnë arsyet morale. Nëse është në qëllimin e nxjerrjes së mendimit profesionale e nevojshme të kryhet analiza e ndonjë materie, ekspertit kur kjo është e mundur i jepet mostra e asaj materie,

173

kurse mbetja ruhet në rast se ka nevojë për analiza të mëvonshme. Konstatimi dhe mendimi i ekspertit menjëherë futen në procesverbal. Ekspertit mund t’i lejohet që mendimin e vet ta jap në formë të shkruar gjegjësisht mendimin në afatin e paraparë të cilin e cakton organi që e udhëheqë procedurën (Neni 181). Nëse ekspertiza i besohet organizatës profesionale apo organit publik, organi i cili e udhëheqë procedurën paralajmëron se personi nga neni 178 i këtij ligji, apo personi i cili për shkaqe tjera të cilat për këtë qëllim i parasheh ky ligj, nuk mund të jetë ekspert, nuk mund prandaj të marrë pjesë në dhënien e konstatimit apo mendimit, kurse i paralajmëron ata edhe për pasojat e mendimit dhe konstatimit të rremë (Neni 182. par. 1). Organizatës profesionale, organit publik i jepet në dispozicion materiali i nevojshëm për ekspertizë, e nëse është e nevojshme do të jetë plotësisht në pajtim me dispozitat e Neni 179. par. 3. Organizata profesionale, gjegjësisht organi publik ia dërgon gjykatës konstatimin dhe mendimin e vet në formë të shkuar dhe me nënshkrimet e personave që e kanë kryer ekspertizën (Neni 182. par. 2,3.). Palët nga udhëheqësi i organizatës profesionale, gjegjësisht organit publik mund të kërkojnë emrat e ekspertëve të cilët do ta kryejnë ekspertizën. Dispozitat nga Neni 179. par. 1, 2, i Ligjit nuk zbatohen atëherë kur ekspertiza i besohet organizatës profesionale apo organit publik. Organi para të cilit zhvillohet procedura mund të kërkoj nga organizata profesionale apo organi publik që të japin sqarime lidhur me mendimin dhe konstatimin e dhënë (Neni 182. par. 3,4). Në procesverbalin e ekspertizës apo në rezultatin me shkrim të ekspertizës dhe mendimit shënohet emri i personit i cili e ka kryer ekspertizën, profesioni i tij, përgatitja profesionale dhe specializimi. Kur të jetë kryer dëshmia e ekspertit pa praninë e palëve, palët informohen se dëshmia e ekspertit është kryer dhe se mund ta shikojnë procesverbalin e dëshmisë së ekspertit apo konstatimin dhe mendimin e shkruar të ekspertit (Neni 183. par. 1, 2). Nëse shënimet e ekspertit në konstatimet e tyre dallohen dukshëm ose nëse konstatimet e tyre janë dykuptimëshe, jo të plota apo kontradiktore midis tyre apo në raport me rrethanat e analizuara, kurse këto mangësi nuk mund të eliminohen me marrjen në pyetje të sërishme të ekspertit, atëherë ekspertiza përsëritet me pjesëmarrjen e ekspertëve të njëjtë apo ekspertëve tjerë (Neni 184.). Nëse në

174

mendimin e ekspertit ka kundërthënie apo mangësi ose paraqitet dyshimi i arsyeshëm lidhur me saktësinë e mendimit të prezantuar, kurse ato mangësi apo dyshime nuk mund të eliminohen me marrjen e sërishme në pyetje të këtyre ekspertëve, atëherë do të kërkohet mendimi i ekspertëve tjerë. 103. Llojet e detyrueshme të ekspertizave Kodi i Përkohshëm i Procedurës Penale të Kosovës, njeh obligimet e ekspertizës në vijim:

1. kontrolli dhe obduksioni i kufomës post mortem; 2. analizat toksikologjike; 3. kontrolli i lëndimeve trupore dhe kontrolli mjekësor.

termi ekspertizë e detyrueshme në të vërtet nënkupton që gjykata është e detyruar t’i vërtetoj faktet e përhershme kontestuese me anë të ekspertizës, madje me llojin e caktuar të saj. Në këtë kuptim kurdo që ekziston dyshimi ose shihet qartë se vdekja ka ndodhë për shkak të veprës penale apo ajo ka lidhje me kryerjen e saj, gjykata ka për detyrë të urdhëroj të bëhet obduksionit. Ose në rastet kur ekziston dyshimi se vdekja ka ndodhur për shkak të helmimit gjykata është e detyruar të urdhëroj të bëhet analiza toksikologjike si lloj i veçantë i ekspertizës. kontrolli dhe obduksioni post mortem i kufomës: kontrollin dhe obduksionin post mortem të kufomës e urdhëron gjykata. Kontrolli dhe obduksionin post mortem i kufomës gjithmonë ndërmerret kur ekziston dyshimi apo është e qartë se vdekja është shkaktuar me vepër penale ose ajo ka lidhje me kryerjen e veprës penale (Neni 186. par. 1). Nëse trupi është, urdhërohet zhvarrosja me qëllim të shikimit të kufomës dhe të autopsisë së saj. Me rastin e autopsisë së kufomës ndërmerren të gjitha masat e nevojshme që të vërtetohet identiteti i kufomës dhe për këtë qëllim duhet të përshkruhet posaçërisht karakteristikat e jashtme dhe të brendshme trupore të kufomës. (Neni 186. par. 2). Në qoftë se autopsia nuk është bërë nga një institucion profesional, nëse është e nevojshme atë e bënë një mjek ose më shumë prej tyre të cilët preferohet të jenë specialist të mjekësisë ligjore(Neni 187. par. 1). Ekspertimin e drejton gjyqtari i procedurës paraprake dhe në procesverbal shënon konstatimin dhe mendimin e ekspertit.

175

Autopsia nuk mund t’i besohet mjekut i cili e ka mjekuar të vdekurin (Neni 187. par. 2). Ai mund të thirret gjatë autopsisë për të dhënë shpjegime për rrjedhën dhe rrethanat e sëmundjes (Neni 187. par. 2). Në mendimin e vet ekspertët sidomos theksojnë shkakun e drejtpërdrejt të vdekjes, çka ka sjellë deri te ai shkaktarë dhe kur është shkaktuar vdekja (Neni 188. par. 1). Në qoftë se në kufomë gjendet ndonjë lëndim, me analizë vërtetohet se atë lëndim a e ka shkaktuar ndokush tjetër, nëse po, atëherë me çka, në ç’mënyrë, sa kohë para vdekjes dhe a e ka shkaktuar ai lëndim vdekjen. Nëse në kufomë gjenden disa lëndime, me analizë vërtetohet se a është secili lëndim i shkaktuar me të njëjtin mjet dhe cili prej tyre ka shkaktuar vdekjen. Ndërkaq, nëse ka shumë lëndime vdekjeprurëse, është e nevojshme të konstatohet cili prej tyre me efektin e përbashkët të tij ka shkaktuar vdekjen (Neni 188. par. 2). Në rastin e përmendur nga paragrafi dy i këtij Neni, veçanërisht duhet vërtetuar se a është shkaktuar vdekja pikërisht nga lloji i tillë i lëndimit dhe nga natyra e përgjithshme e lëndimit, për shkak të rrethanave të rastit apo rrethanave në të cilat është shkaktuar lëndimi. Gjithashtu është e nevojshme të vërtetohet se ndihmë e dhënë a ka mundur ta mënjanoj vdekjen(Neni 188. par. Ko 3,4). Sipas Nenit 189. par. 1, 2. të Kodit të Përkohshëm të Procedurës Penale të Kosovës, me rastin e inspektimit të kufomës dhe autopsisë së fetusit vëmendja duhet përqendruar në veçanti në përcaktimin e shkallës së zhvillimit të fetusit, aftësitë e tij për të jetuar edhe jashtë mitrës dhe shkakun e vdekjes së tij. Gjithashtu me rastin e inspektimit të kufomës dhe autopsisë së kufomës së fëmijës së porsalindur, vëmendja duhet përqendruar veçanërisht në vërtetimin e faktit se i porsalinduri a është i gjallë apo i vdekur, a ka qenë i aftë për jetë, sa ka jetuar, kur ka vdekur dhe çka e ka shkaktuar vdekjen. Analizat toksikologjike: Analizat toksikologjike bëhen atëherë kur ekziston dyshimi i helmimit. Me atë rast gjykata urdhëron që materiet e dyshimta të gjetura në kufomë ose në ndonjë vend tjetër të dërgohen në institutin për helmime toksikologjike për ekspertim.

176

Me rastin e analizës së materieve të dyshimta, eksperti përqendrohet veçanërisht në përcaktimin e llojit, sasisë dhe efektit të helmit të gjetur, nëse materia e dyshimtë është gjetur në kufomë, atëherë sasia e helmit të përdorur duhet të përcaktohet sa herë që kjo është e mundur (Neni 190. par. 1 dhe2). Inspektimi i lëndimeve trupore dhe kontrolli mjekësor: Sipas Nenit 191, par. 1, 2, parimisht analizën e lëndimeve trupore e bënë eksperti përmes ekzaminimit fizik por nëse kjo nuk është e nevojshme atëherë kjo duhet të bëhet në bazë të informacionit nga dosja. Pasi që eksperti të ketë bërë përshkrimin e saktë të lëndimeve, posaçërisht duhet të jap mendimin e tij për natyrën dhe peshën e secilit lëndim dhe efektin e tyre të tërësishëm lidhur me natyrën dhe rrethanat e posaçme të rastit konkret, mjetin me të cilin janë shkaktuar lëndimet dhe mënyrën e shkaktimit të tyre. kontrollin mjekësor e kryen mjeku i kualifikuar apo infermieri në pajtim me normat e profesionit të mjekësisë dhe duke pasur respekt të plotë për dinjitetin e personit dhe konsideratën ndaj ndikimeve fizike dhe psikologjike në lëndimin e tij. (Neni 192. par. 1) Kontrolli mjekësor i të pandehurit mund të zbatohet pa pëlqimin e tij nëse kjo është e nevojshme për vërtetimin e fakteve që janë me rëndësi për procedurën penale dhe kjo nuk e keqëson shëndetin e tij (Neni 192. par. 2). Kontrolli mjekësor i personit, që nuk është i pandehur , mund të zbatohet pa pëlqimin e tij vetëm nëse ky person mund të konsiderohet si dëshmitar dhe nëse është e domosdoshme për të vërtetuar nëse trupi i tij tregon ndonjë gjurmë ose pasojë t veçantë të veprës penale dhe kjo nuk e keqëson shëndetin e tij (Neni 192. par. 3). Sipas Neni (192. par. 4), kur është e nevojshme mostra e flokut dhe e folikulës, pështymës, urinës, sekretit të hundës, pjesës sipërfaqësore të lëkurës duke përfshirë edhe zonën e ijëve, thonjtë dhe mostrat e pjesës së poshtme të thoit, si dhe mostra tjera të ngjashme të cilat nuk kërkojnë ndërhyrje trupore, ato mund të merren gjatë ekzaminimit (Neni 192. par. 4). Ekzaminimi fizik i cili përfshinë përmasat trupore, siç është marrja e mostrave të gjakut gjatë kontrollit fizik mund të bëhet vetëm me urdhër të gjykatës ose me pëlqim vullnetarë të personit në fjalë (Neni 192. par. 5).

177

Mostrat e gjakut ose mostrat e qelizave tjera trupore të marra nga personat gjatë ekzaminimit mund të përdorën vetëm për nevoja të procedurës penale për shkak të së cilës merren ato për procedura tjera penale që janë në shqyrtim e sipër. Ato do të shkatërrohen pa vonesë, sa më shpejtë, kur nuk janë më të nevojshme për këto qëllime. (Neni 192. par. 6). Për ekzaminim fizik nga Neni 192. par. 1-4, nuk është i detyrueshëm urdhri i gjykatës. Dispozita nga Neni 167. par. 2 i këtij Kodi zbatohet përshtatshmërish në rastet kur personi që nuk është i pandehur refuzon, t’i nënshtrohet kontrollit të urdhëruar nga gjykata. Shtrëngimi mund të përdoret vetëm me urdhër të posaçëm të gjykatës. 104 Ekzaminimet molekulare dhe gjenetike dhe analizat e ADN-së Analiza e ADN-së është emërtim i përbashkët për një numër të ndryshëm të teknikave të ekspertizës siç është ADN mitohondrike etj. me të cilën sot vërtetohet e ashtuquajtura shenja gjenetike e individit dhe qëllimet e ndryshme, ndër të tjera edhe për nevoja të procedurës penale. Sipas Nenit 194. të Kodit gjykata mund të urdhëroj që materiali i siguruar me anë të masave nga Neni 191, 192, t’i nënshtrohet analizës molekulare dhe gjenetike në masën e cila është e nevojshme për konstatimin e prejardhjes ose që të kuptohet se gjurmët e gjetura a burojnë nga i dëmtuari apo i akuzuari. Analizat e përmendura mund të kryhen edhe në provat materiale të cilat janë gjetur, siguruar apo konfiskuar. Me qëllim të përcaktimit të identitetit në procedurën penale mund të merret mostra e indit qelizor të të pandehurit me qëllim identifikimi të ADN-së. Indi i marrë qelizor mund të përdorët vetëm për identifikim të ADN-së ashtu siç është paraparë në par. 1, të këtij neni. Ai shkatërrohet sa më parë që është e mundur posa të pushon nevoja për këtë qëllim. Me rastin e analizës nuk bënë të hulumtohen informata tjera dhe do të jenë të papranueshme ato përveç atyre që janë kërkuar të vërtetohen në Kodin e ADN-së(Neni 195. par. 1,2).

178

105. Ekspertiza financiare Ekspertiza financiare ndërmerret atëherë kur në procedurë paraqitet kërkesa për zbatimin e kontrollit financiar të librave afariste. Në rast të nevoje për kryerjen e ekspertizës financiare, gjykata e udhëzon ekspertin për qëllim dhe fushëveprim të kontrollit financiar si dhe fakteve dhe rrethanave duhet të vërtetohen. Nëse për kontrollin profesional të librave afariste të ndërmarrjes ose personit juridik është e nevojshme të paraprakisht të rregullohen llogarit e tyre, shpenzimet e kryerjes së asaj pune bien në barrën e ndërmarrjes afariste apo personit tjetër juridik (Neni 196. par. 1,2). Aktvendimin për rregullimin e kontabilitetit e merr gjykata në bazë të raportit me shkrim nga eksperti i caktuar për të kontrolluar librat afariste. Në aktvendim po ashtu saktësohet shuma që ndërmarrja afariste apo personi tjetër juridik detyrohet t’ia deponoj gjykatës si paradhënie për shpenzimet rreth rregullimit të kontabilitetit të tij. Kundër këtij aktvendimi nuk lejohet ankesë( Neni 196. par. 3). Pas rregullimit të kontabilitetit, gjykata, në bazë të raportit të ekspertëve, merr aktvendimin me të cilin cakton lartësinë e shpenzimeve të krijuara për shkak të rregullimit të kontabilitetit dhe urdhëron që këtë shumë ta paguaj ndërmarrja afariste ose personi tjetër juridik. Ndërmarrja afariste apo personi juridik mund të ankohen për bazueshmërinë e vendimit lidhur me kompensimin dhe shumë e shpenzimeve. Për ankesë vendosë kolegji prej tre gjyqtarësh.(Neni 196. par. 4). Arkëtimi i shpenzimeve, po qe se shuma e tyre nuk ka qenë paradhënie, bëhet në dobi të organit i cili që më parë ka paguar shpenzimet dhe shpërblimin për ekspertët (Neni 196. par. 5). 106. Rëndësia argumentuese e deklarimit të ekspertit Konstatimi dhe mendimi i ekspertit i nënshtrohen vlerësimit të provave sikurse çdo provë tjetër me ç’rast edhe për të sikurse për të gjitha provat tjera vlen rregulli i të ashtuquajturit vlerësim i lirë i provave127. Në shqyrtimin gjyqësor gjykata vlerëson lirisht të gjitha

127 Është theksuar rregulla dominuese në teorinë bashkëkohoe të provave me disa

179

provat, prandaj edhe mendimin dhe konstatimin e ekspertit me ç’rast ky vlerësim është i pavarur por edhe i ndërlidhur me provat tjera të prezantuara në shqyrtimin gjyqësor. 128 Me ç’rast pikërisht vlerësimi i rëndësisë argumentuese të kësaj prove në teorinë e procedurë penale dhe në teorinë e provave sot paraqet në nga çështjet më të rëndësishme duke pasur parasysh përparimin e përhershëm të shkencës dhe teknologjisë dhe mundësisë gjithnjë e më të madhe të cilën ekspertiza bashkëkohore shkencore dhe profesionale ofron me një saktësi dhe precizitet shumë të madh e me këtë edhe rezultate gjithnjë e më autentike, dhe me shumë më pak gjasa për gabime. Kështu në pikëpamje të rëndësisë argumentuese të ekspertit konsiderohet se mundësia e gjyqtarit për vlerësimin e mendimit dhe konstatimit të ekspertit është e kufizuar dhe diç më pak në raport me mundësinë e tij për t’i vlerësuar rrethanat dhe faktet e përcaktuara me ndihmën e provave tjera.129 Është theksuar pasoja logjike e faktit se ekspertiza pikërisht edhe caktohet për shkak se gjykata nuk disponon me ekspert të nevojshëm apo me njohuri dhe dije shkencore për konstatimin dhe vlerësimin e ndonjë fakti të rëndësishëm, prandaj për këtë shkak e urdhëron personin i cili zotëron dije dhe njohuri të tilla, që ta kryej ekspertizën.

përjashtime dhe në pikat e shkurtëra do të thotë se gjykata me rastin e vlerësimit të provave nuk është i lidhur për kurrëfar rregullash formale të provave, për dllim nga i ashtuquajturai vlerësim formal apo ligjor i provave ku gjykata në procedurën e vlerësimit të rëndësisë së provave është i detyruar që të vlerësojë në pajtim me rregullat e caktuara ligjore. 128 H. I. Sijerçiq-Çoliq, 2005., fq. 341. 128 Ç. Stevanoviq.: „Veštačenje u krivičnom postupku“, Savremena administracija, Beograd, 1976, fq. 119.

180

PJESA XXII

PROCEDURA E AKUZIMIT

107. Aktakuza - Nocioni Me nocionin aktakuzë duhet kuptuar kërkesën e shkruar dhe të përpiluar në formën e caktuar ligjore të Prokurorit publik nën kushtet e caktuara me ligj, dhe të dëmtuarit si paditës me qëllim të caktimit të shqyrtimit gjyqësor kundër personit të caktuar si i pandehur për shkak të veprës së caktuar penale130. Aktakuza paraqet aktin themelor procedural të akuzimit në procedurën e rregullt penale.131

108. Ngritja e aktakuzës Pas përfundimit të hetimit ose kur prokurori publik konsideron se informacionet me të cilat ai disponon për veprën penale dhe kryerësin e saj paraqesin bazë të mjaftueshme për ngritjen e aktakuzës, procedura para gjyqit mund të zbatohet vetëm në bazë të aktakuzës së ngritur nga prokurori publik. 132 Sipas dispozitës së Nenit 305. par. 1, i KPPPK aktakuza përmban:

1) Emrin dhe mbiemrin e të pandehurit dhe të dhënat e tij personale (Neni 233 i këtij Kod);

2) Të dhënat nëse është shqiptuar paraburgimi dhe sa kohë ka zgjatur ose masat e urdhëruara nga kapitulli XXX i këtij Kodi kundër të pandehurit, nëse ai ndodhet në liri dhe nëse ai është liruar para ngritjes së aktakuzës, sa është mbajtur në paraburgim;

3) Emërtimin ligjor të veprës penale duke iu referuar dispozitave të Kodit të Përkohshëm Penal të Kosovës;

4) Kohën dhe vendin e kryerjes së veprës penale, objektin në të cilin është kryera dhe mjetin me të cilin është kryevepra penale si dhe rrethanat tjera të nevojshme për të përcaktuar me saktësi

130 M Iliq: „Krivično procesno pravo“, redaktuar, dr. Hajrija Sijerçiq-Çoliq,

Sarajevë, 2001.,fq. 215. 131 M Iliq.: „Krivično procesno pravo“, redaktuar, dr. Hajrija Sijerçiq-Çoliq,

Sarajevë, 2001.,fq. 215.. 132 Dispozitat për aktakuzën zbatohen përshtatshmërisht edhe për padinë që e ngritë

prokurori apo paditësi subsidiar.

181

veprën penale; 5) Shpjegimin e arsyeve për ngritjen e aktakuzës bazuar në

rezultatet e hetimit dhe provat që vërtetojnë faktet kryesore; 6) Përcaktimin e gjykatës ku do të mbahet shqyrtimi gjyqësor dhe 7) Rekomandimin për provat që duhet prezantuar në shqyrtimin

gjyqësor së bashku me emrat e dëshmitarëve dhe ekspertëve, shkresat që duhet lexuar dhe sendet që duhet marrë si provë.

Nëse i pandehuri gjendet në liri, prokurori publik në aktakuzë mund të propozoi që të jepet urdhri për paraburgim, e kur i pandehuri gjendet në paraburgim, prokurori publik mund të propozojë që ai të lirohet.(Neni 305, par. 2). Një aktakuzë e vetme mund të ngritet për disa vepra penale ose kundër disa të pandehurve vetëm atëherë kur në pajtim me Nenin 33. të KPPPK zbatohet procedura e përbashkët (Neni 305. par. 3). 109. Kontrolli gjyqësor i aktakuzës Aktakuza i dërgohet gjykatës kompetente në aq kopje sa ka të akuzuar dhe mbrojtës të tyre dhe një kopje për gjykatën. Prokurori publik gjithashtu së bashku me aktakuzë dërgon edhe lëndën komplete të hetimit. Menjëherë pas pranimit të aktakuzës gjyqtari i cili e udhëheqë procedurën për konfirmimin e aktakuzës, verifikon se a është përpiluar aktakuza në pajtim me Nenin 305. të KPPPK. Nëse gjyqtari për konfirmimin e aktakuzës vërteton se aktakuza nuk është në pajtim me dispozitat e Nenit 305. ia kthen prokurorit publik që t’i plotësoj mangësitë në afat prej tri ditësh. Me kërkesë të prokurorit për shkaqe të arsyeshme gjyqtari mund ta shtyjë këtë afat të paraparë. Në qoftëse paditësi subsidiar apo privat e lëshon afatin e përmendur konsiderohet se ka hequr dorë nga ndjekja, dhe procedura pushon (Neni 306, par. 1,2). Sipas Nenit 306,par,3, gjyqtari aktakuzën dhe lëndën penale e shqyrton në mënyrë që të shoh se a përmban ajo ndonjë provë të papranueshme ose referim në provë të tillë. Nëse prova e tillë apo mbështetja në të ekziston, gjyqtari nxjerrë aktvendim të posaçëm me të cilën provën e tillë e shpallë të papranueshme dhe për këtë e informon prokurorin.

182

Neni 154. i KPPPK, zbatohet përshtatshmërish. Nëse përjashtimi i provës së papranueshme shkakton ndryshime në aktakuzë, par. 2, Neni 106, zbatohet përshtatshmërish. Në qoftëse aktakuza përmban propozim për urdhrin e paraburgimit kundër të pandehurit apo për lirimin e tij nga paraburgimi, kolegji prej tre anëtarësh jashtëgjyqësor menjëherë vendos për rekomandimin, madje më së voni brenda 48 orësh nga paraqitja e aktakuzës. Nëse i pandehuri është në paraburgim, kurse aktakuza nuk përmban propozim për lirimin e tij, kolegji pre tre anëtarësh jashtëgjyqësor, sipas detyrës zyrtare dhe në afat prej tre ditësh nga dita e pranimit të aktakuzës konstaton se a ekzistojnë ende shkaqet për paraburgim dhe nxjerrë aktvendimin për vazhdimin ose lirimin nga paraburgimit. Ankesa kundër këtij aktvendimi nuk e pengon zbatimin e tij (Neni 306. par, 4,5). Prokurori është i detyruar që më së voni deri në momentin e ngritjes së aktakuzës t’ia siguroj mbrojtësit materialet apo kopjet e tyre të cilat i posedon, i kontrollon ose janë nën mbikëqyrjen e tij, nëse këto materiale gjatë fazës së hetimit nuk i janë dhënë mbrojtësit. Këto materiale janë: 1. procesverbalet e deklarimeve dhe pranimeve të të pandehurit të

nënshkruara apo të panënshkruara; 2. emrat e dëshmitarëve të cilët prokurori ka për qëllim t’i ftoj për të

dëshmuar dhe deklaratat e mëhershme të atyre dëshmitarëve; 3. informata për personin për të cilin prokurori ka njohuri se posedon

provë të pranueshme dhe liruese ose informata për rastin relevant dhe cilido dokument i deklaratës së personit të tillë i nënshkruar apo i panënshkruar;

4. rezultatet e analizave fizike dhe mentale dhe testet shkencore apo eksperimentet e shpallura lidhur me atë rast;

5. kallëzimin penal dhe raportet e policisë; 6. pasqyra e provave materiale ose referimi në prova materiale të

marra gjatë hetimit (Neni 397. par. 1). Deklarimet e dëshmitarëve duhet të plotësohen në gjuhën të cilën e fletë dhe e kupton i pandehuri. Pas ngritjes së aktakuzës prokurori publik i siguron mbrojtësit çfarëdo informate dhe dokumenti të ri, siç është paraparë në par. 1 të këtij neni në afat prej 10 ditësh nga dita e pranimit të tyre.

183

Dispozitat e këtij Neni janë objekt i masave për mbrojtjen e të dëmtuarit, dëshmitarëve të privatësisë së tyre dhe të dhënave konfidenciale, siç parashihet me ligj (Neni 307, par. 3, 4). Jo më vonë se tetë ditë pasi që mbrojtësi nga prokurori i merr materialet e parapara sipas Nenit 307. të këtij Kodi dhe jo më vonë se në seancën e konfirmimit, ose kur nuk ka seancë të tillë, para fillimit të shqyrtimit gjyqësor, mbrojta sipas rrethanave: 1). Njofton prokurorin për qëllimin e prezantimit të alibisë duke

precizuar vendin ose vendet ku i pandehuri pohon të ketë qenë në kohën e kryerjes së veprës penale dhe emrat e dëshmitarëve në çdo provë tjetër që e mbështet alibinë;

2) Njofton prokurorin për qëllimin e prezantimit të arsyeve për përjashtim të përgjegjësisë penale duke precizuar emrat e dëshmitarëve dhe çdo provë që e mbështet arsyen e tillë;

3) Prokurorit i siguron emrat e dëshmitarëve të cilët mbrojtja synon t’i thërret për dëshmim (Neni 308. par.

1). Në rast se mbrojtësi nuk e plotëson detyrimin e lartpërmendur, kurse gjykata nuk gjen shkak të arsyeshëm për lëshimin e tillë, mund ta gjobit atë me të holla deri në 250 euro (Neni 146133) dhe për këtë e informon Odën e Avokatëve. 110. Konfirmimi i aktakuzës Në momentin kur gjyqtari vlerëson se aktakuza është përpiluar në pajtim me Nenin 305. të këtij Kodi, ai menjëherë e cakton seancën për konfirmimin e aktakuzës. Gjykata menjëherë thërret të pandehurin dhe prokurorin në seancën e konfirmimit të aktakuzës. Aktakuza i dorëzohet të pandehurit dhe mbrojtësit të tij së paku tetë ditë para seancës për konfirmimin e saj.

133 Neni146. rregullon gjobën në të holla për mbrojtësin, të autorizuarin apo përfaqësuesin ligjor, paditësin subsidiar apo privat në rastet kur veprimet e tyre janë të drejtuara në shtyerjen e procedurës penale. Me të njëjtin, gjithashtu perashihet informimi i odës së avokatëve për dënimin e anëtarit të tyre apo avokatit praktikant si dhe njoftimi i prokurorit mbikëqyrës në rastin kur prokurori shkakton shtyerje të procedurës.

184

Në seancën e konfirmimit thirret edhe i dëmtuari (Neni 309. par. 1,2). Pasi që të pandehurit ti jetë dorëzuar aktakuza ai ka të drejtë: 1. të heqë dorë nga shqyrtimi i aktakuzës dhe provave; 2. të heqë dorë nga seanca për konfirmimin e aktakuzës dhe të

paraqesë kundërshtim me shkrim kundër aktakuzës ose pranueshmërisë së provës;

3. të vazhdohet me seancë për konfirmimin e aktakuzës. I pandehuri gjithashtu mund të propozoj emrat e dëshmitarëve dhe ekspertëve të cilët ai dëshiron t’i thërras në shqyrtimin gjyqësor. Në thirrje për seancën e konfirmimit të aktakuzës gjyqtari e informon të pandehurin për të drejtat e tij, në pajtim me Nenin 309. par.1-3, si dhe për detyrimet sipas Nenit 308. të Kodit. Nëse i pandehuri dëshiron që të heqë dorë nga shqyrtimi i aktakuzës dhe provave, gjyqtarit i parashtron dorëheqje me shkrim së paku tri ditë para ditës së paraparë për seancën e konfirmimit të aktakuzës. Gjyqtari merr aktvendim për pranimit të aktit të dorëheqjes dhe anulimin e seancës së konfirmimit nëse ai është i bindur se i pandehuri i kupton pasojat e dorëheqjes së tij. Gjyqtari për këtë menjëherë e informon të pandehurin, prokurorin dhe të dëmtuarin. Nëse gjyqtari merr aktvendim për refuzimin e aktit të dorëheqjes së të pandehurit, seanca e konfirmimit vazhdon sipas orarit të paraparë (Neni 310. par.1-3). Nëse i pandehuri dëshiron të heqë dorë nga seanca e konfirmimit dhe paraqet kundërshtim me shkrim ndaj aktakuzës ose pranueshmërisë së provës ai e paraqet aktin e dorëheqjes me shkrim gjyqtarit dhe dorëzon çdo kundërshtim me shkrim së paku tri ditë para ditës së seancës së konfirmimit. Gjyqtari merr aktvendim për pranimin e aktit të dorëheqjes nëse ai është i bindur se i pandehuri i kupton pasojat e aktit të dorëheqjes së tillë. Gjyqtari menjëherë e njofton të pandehurin, prokurorin dhe të dëmtuarin me vendimin dhe kundërshtimin me shkrim të të pandehurit, ia dorëzon prokurorit dhe të të dëmtuarit (Neni 311. par. 1,2) Prokurori dhe i dëmtuari deklaratat e tyre me shkrim mund t’i dorëzojnë brenda tetë ditëve nga momenti i njoftimit. Brenda tri ditëve nga pranimi i deklaratave me shkrim nga prokurori dhe i dëmtuari ose prej skadimit të afatit nga paragrafi 3 i këtij Neni, gjyqtari vepron në pajtim me Nenin 316. të këtij Kodi.

185

Nëse gjyqtari merr vendim për refuzim e aktit të dorëheqjes së të pandehurit, seanca e konfirmimit vazhdon sipas orarit të paraparë. (Neni 311. par. 3-5). Gjyqtari sipas detyrës zyrtare merr aktvendimin mbi aktakuzën ose pranueshmërinë e provave në pajtim me Nenin 316 të këtij Kodi, nëse: 1. Gjyqtari e pranon dorëheqjen mbi shqyrtimin e aktakuzës dhe

provave në pajtim me Nenin 310 të këtij Kodi; 2. I pandehuri nuk paraqet kundërshtim me shkrim ndaj aktakuzës, në

pajtim me Nenin 311. të këtij Kodi; 3. I pandehuri nuk paraqet kundërshtim me shkrim ndaj

pranueshmërisë së provave në pajtim me Nenin 311. të këtij Kodi (Neni 312. par. 1).

Aktvendimin e përmendur gjyqtari mund ta nxjerrë më së voni 2 muaj nga dita e ngritjes së aktakuzës. Seanca për konfirmim drejtohet nga gjyqtari. Prokurori dhe i pandehuri duhet të jenë të pranishëm në seancën e konfirmimit. Të drejtë pjesëmarrje ka edhe i dëmtuari. Dispozitat e këtij Kodi për publicitetit e shqyrtimit gjyqësor, udhëheqjen e shqyrtimit gjyqësor, shtyrjen dhe ndërprerjen e shqyrtimit gjyqësore zbatohen përshtatshmërish edhe në seancën për konfirmimin e aktakuzës. (Neni 313. par. 1-3). Në fillim të seancës për konfirmim të aktakuzës, gjyqtari e udhëzon të pandehurin për të drejtën e tij për të mos u deklaruar për çështjen e tij ose të mos përgjigjet në pyetje dhe se, nëse ai deklaron për çështjen, nuk ka për detyrë ta akuzoj vetveten ose të afërmin apo ta pranoj fajësinë; të mbrohet vet apo nëpërmjet ndihmës juridike nga mbrojtësi sipas zgjidhjes së tij, të kundërshtoj aktakuzën dhe pranueshmërinë e provave të paraqitura në aktakuzë. Gjyqtari duhet të bindet se i është kumtuar të pandehurit e drejta për mbrojtës dhe se të dy palët e kanë plotësuar obligimin lidhur me shpalosjen e provave (Neni 307,308). Prokurori pastaj të pandehurit ja lexon aktakuzën (Neni 314. par. 1-3). Pasi që gjyqtari bindet se i pandehuri e kupton aktakuzën, të pandehurit i ofron mundësinë ta pranoj fajin ose të deklarohet i pafajshëm. Nëse i pandehuri nuk e ka kuptuar aktakuzën, gjyqtari thërret prokurorin t’ia shpjegoj në mënyrë që i pandehuri ta kuptoj pa vështirësi. Nëse i pandehuri nuk dëshiron të bëjë ndonjë deklarim lidhur me fajin e tij, konsiderohet se ai nuk e pranon fajësinë.

186

I pandehuri ose mbrojtësi i tij dhe prokurori kanë të drejtë të japin deklarata në seancën e konfirmimit. Gjyqtari mund të lejoj të dëmtuarin të jap deklaratë. Gjatë seancës së konfirmimit nuk do të merret në pyetje asnjë dëshmitarë apo ekspertë dhe as të prezantohen prova të reja. Pas dëgjimit të deklaratave të palëve, gjyqtari vepron në pajtim me Nenin 316. të këtij Kodi (Neni 315. par. 4-7). Kur i pandehuri pranon fajësinë për të gjitha pikat e aktakuzës sipas Nenit 314. par. 4, i këtij Kodi, gjyqtari përcakton se: 1. I pandehuri kupton natyrën dhe pasojat e pranimit të fajit; 2. pranimi bëhet vullnetarisht nga i pandehuri pas këshillimeve të

mjaftueshme me mbrojtësin nëse i pandehuri ka mbrojtës; 3. pranimi i fajit mbështetet në faktet e çështjes që përmban aktakuza,

materialet e prezantuar nga prokurori për plotësimin e aktakuzës nga i pandehuri dhe çdo provë tjetër siç është dëshmia e dëshmitarëve e paraqitur nga prokurori ose i pandehuri;

4. nuk ekziston asnjë nga rrethanat e Nenit 316. par.1-3, i KPPPK, (Neni 316. par. 1-3) i këtij Kodi.

Duke vlerësuar pranimin e fajësisë së të pandehurit gjyqtari mund të kërkoj mendimin e prokurorit, mbrojtësit dhe të dëmtuarit. Kur gjyqtari nuk pajtohet se janë vërtetuar faktet nga paragrafi 1. i këtij Neni ai procedon në seancën e konfirmimit sikur pranimi i fajësisë të mos ishte bërë. Kur gjyqtari pajtohet se janë vërtetuar faktet nga par. 1, i Nenit 315, ai merr aktvendimin me të cilin miraton pranimin e fajësisë nga i pandehuri dhe vepron sipas Nenit 316. të Kodit. (Neni 315, par,2-4). 111. Hedhja e aktakuzës Gjyqtari merr aktvendim për hedhjen poshtë të aktakuzës dhe pezullimin e procedurës penale kur ai vlerëson se: 1.vepra me të cilën akuzohet nuk përbën vepër penale; 2.ekzistojnë rrethana të cilat e përjashtojnë përgjegjësinë penale, 3.ka kaluar afati i parashkrimit, vepra është përfshirë me amnisti apo

falje, apo ekzistojnë rrethana të tjera të cilat e pengojnë ndjekjen;

187

4.nuk ka prova të mjaftueshme që mbështesin dyshimin e bazuar se i pandehuri e ka kryer veprën për të cilën akuzohet (Neni 316. par. 1).

Gjyqtari merr aktvendim për hedhjen poshtë të aktakuzës ose pushimin e procedurës kur vlerëson se aktakuza nuk është ngritur nga paditësi i autorizuar, nëse propozimi i palës së dëmtuar ose leja e organit publik mungon, ose është tërhequr apo nëse ekzistojnë rrethana të tjera të cilat përkohësisht e pengojnë ndjekjen. Gjyqtari merr aktvendim me të cilin gjykatën e shpallë jokompetente dhe çështjen ia dërgon gjykatës kompetente kur ai vlerëson se vepra penale në aktakuzë është në kompetencë të një gjykate tjetër. Kundër aktvendimit palët mund t’i parashtrojnë ankesë kolegjit prej tre anëtarësh (Neni 316. par. 2, 3). Gjyqtari merr aktvendim me të cilin konfirmon aktakuzën kur ai vlerëson se nuk ekziston asnjë rrethanë nga paragrafi 1-3 të këtij Kodi. (Neni 316. par. 4). Gjyqtari merr aktvendim të posaçëm për ta deklaruar të papranueshme provën konkrete kur vlerëson se prova e tillë e marrë gjatë hetimit ose e propozuar nga prokurori për ta prezantuar në shqyrtim gjyqësore, është e papranueshme. Neni 154. i këtij Kodi zbatohet përshtatshmërish. (Neni 316. par. 5). Me rastin e marrjes së aktvendimit nga ky nen gjyqtari nuk është i obliguar me cilësimin juridik të veprës penale siç është parashtruar nga prokurori në aktakuzë, as nuk detyrohet në asnjë marrëveshje ndërmjet prokurorit dhe mbrojtjes lidhur me ndryshimin e aktakuzës apo pranimin e fajit. (Neni 316, par. 6). Sipas Nenit 317, të gjitha aktvendimet që i nxjerrë gjyqtari lidhur me konfirmimin e aktakuzës duhet të arsyetohen ashtu që të mos prejudikohet gjykimi i çështjeve të cilat do të shqyrtohen në shqyrtimin gjyqësor. Në aktvendimin e gjyqtarit për hedhjen poshtë të aktakuzës mund të ushtrohet ankesë nga prokurori dhe i dëmtuari në kolegjin prej tre gjyqtarësh. Nëse ndaj vendimit të gjyqtarit për kundërshtim të aktakuzës ankohet vetëm i dëmtuari dhe ankesa është e suksesshme konsiderohet se i dëmtuari ndërmerr ndjekjen si paditës subsidiar .

188

112. Forma e prerë e aktakuzës Në pajtim me Nenin 318 të Kodit, aktakuza merr formën e prerë: 1. në ditën kur aktvendimi mbi aktakuzën merr formë të prerë në pajtim me Nenin 316. të këtij Kodi; 2. në ditën kur aktvendimi nga Neni 310. par. 2, ose 311. par. 2, i këtij Kodi merr formë të prerë, nëse gjyqtari nuk vepron në pajtim me Nenin 312. të Kodit. Pasi që aktakuza të ketë marrë formën e prerë, gjyqtari menjëherë ia dërgon aktakuzën dhe lëndën penale kryetarit të trupit gjykues.

189

PJESA XXIII. SHQYRTIMI GJYQËSOR 113. Koncepti, rëndësia, dhe qëllimi i shqyrtimit gjyqësor Shqyrtimi gjyqësor si fazë e tretë e procedurës së rregullt penale e ka rëndësinë të pjesës kryesore dhe qendrore të procedurës penale. Në shqyrtimin gjyqësor shqyrtohet kërkesa penale juridike gjegjësisht kërkohen përgjigje në pyetjet lidhur me konfirmimin e veprës penale dhe rrethanat nën të cilat është kryer, kryesi i veprës penale dhe personaliteti i tij, dhe caktimi i sanksionit penal. Në shqyrtimin gjyqësor me zbatimin e parimit kontradiktor, të drejtpërdrejtë, dhe transparent, me gojë paraqiten teza e aktakuzës dhe teza e mbrojtjes, ndërmerren veprime argumentuese për të ardhur deri te provat të cilat janë esenciale për nxjerrjen e aktgjykimit, konstatohet gjendja faktike dhe nëse nuk lindin pengesa procedurale, nxirret aktgjykimi me të cilin gjykata në mënyrë meritore shqyrton lëndën e aktakuzës. Aktakuza mund të nxirret kështu vetëm në bazë të shqyrtimit të mbajtur gjyqësor dhe si aktvendim më i rëndësishëm në procedurën penale, ekskluzivisht bazohet në fakte dhe prova të cilat janë prezantuar në shqyrtimin gjyqësor (Neni 387. par. 1). Kjo fazë e procedurës penale përfshinë përgatitjet për mbajtjen e shqyrtimit gjyqësor. (Neni 319-327), shqyrtimi gjyqësor( 328-384), marrja e aktgjykimit (Neni 385-391), dhe shpallja e aktgjykimit (392-397).134 Shqyrtimin gjyqësor e cakton kryetari i trupit gjykues me urdhër, menjëherë pasi që aktakuza të marrë formën e prerë (Neni 319. par. 1,2). 114. Supozimet për mbajtjen e shqyrtimit gjyqësor. Drejtpërdrejtë para fillimit të shqyrtimit gjyqësor është e nevojshme të vërtetohen supozimet për mbajtjen dhe zhvillimin rregullt të tij. Supozimet për mbajtjen e shqyrtimit gjyqësor ka të bëjë me praninë e subjekteve të caktuara të procedurës penale. Kryetari i trupit gjykues 134 E. Sahiti, R..Murati, E., Kunshtek, 2004,fq. 136.

190

hap seancën, shpallë çështjen për gjykim në shqyrtim gjyqësor dhe përbërjen e trupit gjykues, pastaj konstaton nëse kanë ardhur të gjitha personat e thirrur dhe kur nuk kanë ardhur verifikon se a u janë dorëzuar ftesat dhe a e kanë arsyetuar mosardhjen e tyre (Neni 339.). Mosardhja e prokurorit publik në shqyrtim gjyqësor ka për pasojë shtyrjen e shqyrtimit gjyqësor. Nëse në shqyrtimin gjyqësor nuk paraqitet paditësi subsidiar, paditësi privat, ose përfaqësuesi i autorizuar i tyre, edhe përkundër ftesës me rregull, trupi gjykues me aktvendim e pushon procedurën (Neni 340). Prezenca e të pandehurit në shqyrtimin gjyqësor është e detyrueshme. Nëse i pandehuri është ftuar me rregull, me aktvendim pezullohet procedura (Neni 340). Pjesëmarrja e të pandehurit në shqyrtimin kryesor është e detyruar. Nëse i pandehuri është ftuar me rregull, kurse në shqyrtimin gjyqësor nuk paraqitet as mungesën e tij nuk e arsyeton para trupit gjykues, atëherë jepet urdhri për shoqërimin e të pandehurit, kurse nëse ai nuk mund të sillet menjëherë atëherë shtyhet shqyrtimi gjyqësor dhe urdhërohet që i akuzuari në shqyrtimin e ardhshëm gjyqësor të sillet me dhunë (Neni 341). Mosardhja e mbrojtësit në shqyrtimin gjyqësor dhe pamundësia e angazhimit të avokatit tjetër ka për pasojë shtyrjen e shqyrtimit gjyqësor.(Neni 342). Mosardhja e paarsyetuar e dëshmitarit apo ekspertit në shqyrtimin gjyqësor mund të ketë për pasojë sjelljen me masa të detyrimit të dëshmitarit dhe ekspertit. Në pikëpamje të mbajtjes së shqyrtimit gjyqësor, trupi gjykues do të vendos se a duhet shtyrë shqyrtimi gjyqësor (Neni 343). 115. Rrjedha e shqyrtimit gjyqësor Renditja e veprimeve në shqyrtimin gjyqësor është paraparë me KPPPK135 Veprimi procedural me të cilin fillon shqyrtimi gjyqësor, në kuptimin juridik është leximi i aktakuzës apo padisë private (Neni 357. par. 1). Aktakuzën sipas rregullit e lexon prokurori. Nëse i dëmtuari do të jetë i pranishëm mund ta arsyetoj kërkesën e vet pasurore juridike të tij, kurse nëse nuk ka qen i pranishëm kërkesën e tij do ta lexoj kryetari i trupit gjykues. Kryetari i trupit gjykues verifikon se i akuzuari a e ka kuptuar aktakuzën dhe ofron mundësinë që të deklarohet se a është fajtorë apo jo. Nëse i pandehuri nuk dëshiron të 135 Shih E. Sahiti, R..Murati, E., Kunshtek, 2004, fq. 136- 137.

191

jap kurrfarë deklarate për fajësinë e tij do të konsiderohet se është deklaruar se nuk është fajtor (Neni 358 par. 3). Nga deklarata e të pandehurit varet rrjedha e mëtejmë e shqyrtimit gjyqësor. Kështu nëse deklarohet se është fajtor konsiderohet pranim i tij dhe verifikohet mënyra vullnetare e argumentimit dhe pranimit.136 Kur trupi gjykues vlerëson se kërkesat janë plotësuar, shqyrtimi gjyqësor vazhdon me fjalën përfundimtare të palëve (Neni 359. par. 5). Nëse i pandehuri pranon fajin sipas të gjitha pikave të aktakuzës në seancën e konfirmimit të aktakuzës, kurse në shqyrtimin gjyqësor deklaron se nuk është fajtor, kryetari i trupit gjykues mund ta shtyjë shqyrtimin gjyqësor në mënyrë që t’i ftoj dëshmitarët dhe ekspertët (Neni 359. par. 1). Kur i akuzuari deklaron se nuk është fajtor ose kur deklarimi i tij nuk i plotëson kushtet ligjore, kalohet në procedurë të provave. Prezantimi i provave ka të bëjë me të gjitha faktet për të cilat gjykatat konsideron se janë të rëndësishme për gjykim të drejtë dhe të ndershëm(Neni 360. par. 1). Sipas rregullit, së pari prezantohen provat të cilat i ka propozuar prokurori, pastaj pasojnë provat të cilat i ka propozuar mbrojtësi apo i akuzuari, dhe pastaj provat që ka urdhëruar gjykata të mblidhen sipas detyrës zyrtare (Neni 360. par. 3). Pas marrjes në pyetje të dëshmitarit dhe ekspertit dhe të prezantimit të provave materiale merret në pyetje i pandehuri i cili ka deklaruar se nuk është fajtor si dhe i pandehuri i cili ka dhënë deklarimin e tillë por që nuk është pranuar (Neni 371. par. 1). Për këtë qëllim kryetari i trupit gjykues së pari e fton prokurorin, e pastaj mbrojtësin që t’i shtrojnë pyetje të pandehurit. Gjithashtu me leje të kryetarit të trupit gjykues të pandehurit mund t’i parashtrojë i dëmtuari, përfaqësuesi ligjor, i autorizuari, i bashkakuzuari dhe eksperti. Pas personave të përmendur të pandehurit mund t’i shtroj pyetje kryetari i trupit gjykues dhe anëtarët e trupit gjykues. Kryetari i trupit gjykues e pyet të pandehurin nëse në përgjigjet e tij ka zbrazësi, dykuptimësi ose kundërthënie, kurse anëtarët e trupit gjykues mund t’i shtrojnë të pandehurit pyetje të drejtpërdrejta. (Neni 372). Palët dhe të dëmtuarit gjatë shqyrtimit gjyqësor mund të propozojnë që të kryhet inspektimi dhe faktet e reja dhe të merren provat e reja. Në 136 Me rastin e shqyrtimit të deklaratës së të pandehurit kryetari i trupit gjykues

mund të kërkojë mendimin e prokurorit publik, mbrojtësit dhe të dëmtuarit (Neni. 359. par. 3.)

192

shqyrtimin gjyqësor drejtpërdrejti merren në pyetje edhe dëshmitarët, kurse ekspertët mendimin dhe konstatimin e shprehin me gojë. I dëmtuari jep deklarimin e tij në cilësi të dëshmitarit para se të merreshin në pyetje dëshmitarët tjerë. Në shqyrtimin gjyqësor është e lejuar edhe prezantimi i fshehtë i provave duke lexuar procesverbalin për dëshmitë e dëshmitarit apo të ekspertit nga dëgjimet e mëhershme (Neni 366, 368), apo me leximin e procesverbalit për vëzhgimin, kontrollin e banesës, apo konfiskimin e objekteve Neni 367. par.1. Pas përfundimit të procedurës të dëshmimit kalohet në fjalën përfundimtare. Fjala përfundimtare paraqet pjesë shumë të rëndësishme të aktiviteteve procedurale në shqyrtimin gjyqësor. me rastin e diskutimit prokurori, i dëmtuari, mbrojtësi, dhe krejtësisht në fund i pandehuri (Neni 378. par. 1). Përfundimi i shqyrtimit gjyqësor pason pas fjalës hyrëse të prokurorit, të dëmtuarit, mbrojtësit dhe të akuzuarit dhe pasi që trupi gjykues të konsideroj se nuk është e nevojshme të prezantohen provat tjera. Përfundimin e shqyrtimit gjyqësor e shpallë kryetari i trupit gjykues dhe pastaj pas së cilës gjë gjykata tërhiqet në seancën për këshillim dhe votim me qëllim të nxjerrjes së aktgjykimit.

193

PJESA XXIV

AKTGJYKIMI 116. Nocionet, lloji dhe objekti i aktgjykimit. Shpallja e aktgjykimit

dhe përpilimi me shkrim i aktgjykimit Aktgjykimi është vendimi më i rëndësishëm i cili nxirret në procedurën penale dhe me të vendoset për objektin themelor dhe sekondar të procedurës penale. Aktgjykimi merret pas përfundimit të shqyrtimit gjyqësor dhe pasi që të jetë tërhequr trupi gjykues në seancën për këshillim dhe votim për ta marrë aktgjykimin. Marrja e aktgjykimit është në kompetencë ekskluzive të gjykatës. Aktgjykimet ndahen në meritore (thelbësore), dhe formale (procedurale). Me aktgjykime meritore zgjidhet esenca (lat. in merito), e çështjes penale në atë kuptim që është kryer vepër penale, a është fajtor i pandehuri, dhe ndaj të pandehurit a mund të zbatohet sanksioni penal. Me aktgjykim formal zgjidhet lënda penale, sepse nuk ekzistojnë supozimet procedurale për të. Aktgjykimet meritore janë: aktgjykime me të cilat i pandehuri shpallet fajtor (neni 391). Dhe aktgjykime me të cilat i pandehuri lirohet nga aktakuza (Neni 390). Aktgjykimi formal apo procedural është aktgjykim me të cilin aktakuza hedhet poshtë. Duke pranuar parimin e drejtpërdrejtë ligji ka paraparë që gjykata aktgjykimin e mbështet vetëm në fakte dhe prova të cilat prezantohen në shqyrtimin gjyqësor. gjithashtu gjykata është e detyruar që çdo provë ta vlerësoj me ndërgjegje dhe individualisht,kurse lidhur me provat tjera dhe në bazë të vlerësimit të tillë ta nxjerrë përfundimin se a është argumentuar ndonjë fakt (Neni 387. par. 2). aktgjykimin e shpallë kryetari i trupit gjykues menjëherë pasi të jetë nxjerrë ai, kurse nëse kjo nuk është e mundur atëherë e shtynë shpalljen e aktgjykimit më së shumti tri ditë (Neni 392. par. 1). aktgjykimi i cili shpallet duhet të përpilohet me shkrim në afat prej 15 ditësh pasi që të jetë shpallur, nëse i pandehuri është në paraburgim, gjegjësisht në afat prej 30 ditësh në rastet tjera (Neni 395. par. 1). Aktgjykimi i përpiluar me shkrim duhet të ketë: hyrjen, diapozitivin dhe arsyetimin (Neni 396).

194

117. Aktgjykimi me të cilin refuzohet aktakuza Aktgjykimin, me të cilin refuzohet aktakuza, gjykata e nxjerrë atëherë kur ekzistojnë pengesa procedurale për shqyrtimin e objektit kryesor të procedurës penale. Arsyet për marrjen e aktgjykimit me të cilin refuzohet aktakuza janë: nëse prokurori që nga fillimi deri në përfundim të gjykimit të përgjithshëm e ka tërhequr aktakuzën; nëse i dëmtuari ka hequr dorë nga propozimi; nëse i akuzuari për të njëjtën vepër tashmë është dënuar me formën e prerë, i liruar nga aktakuza apo procedura kundër tij me aktvendim të formës së prerë është pezulluar dhe ;nëse i akuzuari me amnisti, falje është liruar nga ndjekja, ose është parashkruar apo nëse ekzistojnë rrethana tjera të cilat pengojnë ndjekjen penale. 118. Aktgjykimi me të cilin i akuzuari lirohet nga aktakuza Aktgjykimi lirues (lat. liberatorna), me të cilin personi lirohet nga aktakuza për arsye: nëse vepra për të cilën është akuzuar nuk paraqet vepër penale; nëse ekzistojnë rrethanat të cilat përjashtojnë përgjegjësinë penale; apo nëse nuk është vërtetuar se i akuzuari ka kryer vepër penale për të cilën është akuzuar (Neni 390). 119. Aktgjykimi me të cilin i akuzuari shpallet fajtor Aktgjykimi me të cilin i akuzuari shpallet fajtor, gjithashtu është aktgjykim meritor me të cilin zgjidhet objekti kontestues. Aktgjykimi me të cilin i akuzuari shpallet fajtorë merret pasi që gjykata të vërtetoj se i akuzuari ka kryer vepër penale për të cilën është akuzuar dhe se është fajtor për veprën për të cilën është akuzuar. Aktgjykimi me të cilin i akuzuari shpallet fajtor mund të jetë: aktgjykim dënues, apo aktgjykim me të cili personi shpallet fajtor dhe dënohet me lartësi dhe lloj të caktuar të dënimit (lat. condemnatorna); dhe aktgjykimi me të cilin i akuzuari shpallet fajtor për veprën e caktuar penale, por lirohet nga dënimi me dispozitat e Kodit Penal (Neni 391.).

195

PJESA XXV

MJETET JURIDIKE 120. Në përgjithësi për mjetet juridike Aktgjykimi duhet të jetë në pikëpamje të gjendjes faktike- i drejtë, kurse në raport me zbatimin e të drejtës penale materiale dhe procedurale-ligjor. Mirëpo, edhe përkundër normave ligjore për zhvillimin e procedurës penale, është e mundur që gjykata ta marrë vendimin i cili nuk është i drejtë apo ligjor. Për tu penguar që vendimi i tillë të mos prodhoj pasoja juridike, shfrytëzohet mjeti juridik. Mjeti juridik është mjet i këtij lloji me të cilin palët dhe personat tjerë të autorizuar e thyejnë vendimit e nxjerrë në procedurën penale me qëllim që ai të ndryshohet apo të abrogohet.137 Nga sa u cek mund të përfundohet se rëndësia e mjeteve juridike është evitimi i veprimit juridik të vendimeve gjyqësore të padrejta dhe kundërligjore, gjegjësisht marrja e vendimeve gjyqësore të drejta dhe ligjore. Të drejtën e shfrytëzimin të mjetit të caktuar juridik e njohin edhe dokumentet ndërkombëtare duke paraparë që çdo njëri të ketë të drejtë në mjetin efikas juridik kundër vendimit të gjykatës (Neni 2. par. 3, pika a e PNDCP, dhe Neni 2. par. 1. i Protokollit 7 të KEDNJ). Në këtë kuptim çdo njëri i i gjykuar nga gjykata për vepër penale ka të drejtë të kërkoj nga gjykata më e lartë rishqyrtimin e dënimit apo aktgjykimit të tij. Me këtë e drejta për parashtrimin e mjetit juridik është e pandashme nga e drejta për gjykim të drejtë138 Teoria e të drejtës së procedurës penale e njeh ndarjen e mjeteve juridike në: 1. Mjete të rregullta dhe 2. mjete të jashtëzakonshme juridike 137 H., II, Sijerçiq-Çoliq, 2005., fq. 101. Përkufizime të ngjashme të mjeteve juridike

mund të hasim edhe te librat tjerë apo te komentet të drejtave të procedurave penale (M., Grubaq, 2006., fq. 429.; B. Pavishiq, 2005., fq. 439.).

138 H., Sijerçiq-Çoliq, M. Hadžiomeragiq, M. Jurçeviq, , D. Kaurinoviq, M. Simoviq, 2005., fq. 756.

196

Me mjet të rregullt juridik hedhet poshtë vendimi i cili ende nuk ka marrë formën e prerë, dhe qëllimi i tij është rishqyrtimi i korrektësisë së vendimit gjyqësor para formës së tij të prerë. Me mjete të jashtëzakonshme juridike thyhen vendimet e formës së prerë. Mjetet e jashtëzakonshme juridike shfrytëzohen në masë të kufizuar dhe me përjashtime kundër vendimeve gjyqësore të cilat tashmë kanë marrë formën e prerë. Sipas KPPPK, mjetet e rregullta juridike janë: ankesa lidhur me aktgjykimin e shkallës së parë; ankesa lidhur me aktgjykimin e gjykatës së shkallës së dytë dhe ankesa kundër aktvendimit. Kurse mjetet e jashtëzakonshme juridike janë: rishikimi i procedurës penale; zbutja e jashtëzakonshme e dënimit; kërkesa për mbrojtjen e ligjshmërisë. - Mjetet juridike suspenzive dhe jo suspenzive, mjeti juridik suspensiv

e shtynë ekzekutimin e vendimit të kundërshtuar. Mjeti juridik jo suspensiv nuk e shtynë ekzekutimin e vendimit. Sipas rregullit, mjetet juridike të rregullta janë suspenzive, kurse mjetet juridike të jashtëzakonshme janë jo suspenzive.

- mjetet juridike devolutive dhe jo devolutive, mjeti juridik jo devoutiv ka për pasojë se me rastin e mjetit juridik në çështjen penale gjykohet para gjykatës më të lartë e jo para asaj gjykate e cila e ka marrë vendimin tashmë të kundërshtuar. Mjet juridik jo devolutiv është ai për të cilin vendos e njëjta gjykatë e cila edhe e ka marrë vendimin i cili kundërshtohet.

- mjetet juridike të plota dhe jo të plota, mjeti juridik i plotë mund të deklarohet nga të gjitha bazat ligjore, kurse mjeti juridik jo i plotë vetëm nga disa baza. Mjetet juridike të rregullta sipas rregullit janë të plota, kurse mjeti juridik i jashtëzakonshëm është jo i plotë.

Procedura për mjet juridik për nga natyra e saj është fakultative, e jo obligative. Në të vërtetë, pasi të ketë përfunduar procedura e shkallës së parë me vendim gjyqësor, gjykimi për çështjen e caktuar penale është e mundur të vazhdohet vetëm në bazë të përdorimit të mjetit juridik nga ana e subjektit të autorizuar. Të gjitha vendimet e gjykatës të marra në shkallën e parë nuk rishqyrtohen, madje as me kërkesë ex officio të gjykatës por vetëm sipas kërkesës së personave të autorizuar.

197

121. Ankesa lidhur me aktgjykimin e shkallës së parë dhe shkallës së

dytë A)ankesa lidhur me aktgjykimin e shkallës së parë është e rregullt suspensive, devolutive dhe është mjet juridik i plotë me të cilin subjektet e mjetit juridik kërkojnë nga gjykata e shkallës së dytë që për shkak të mangësive të caktuara në gjykimin e shkallës së parë apo në procedurën e shkallës së parë të aktgjykimit të shqiptuar të rishqyrtohen apo abrogohen plotësisht ose pjesërisht.139 Ankesa lidhur me aktgjykimin e shkallës së parë është e garantuar me dokumentet ndërkombëtare, me çka është siguruar që gjykata e shkallës së dytë ta verifikoj rregullsinë dhe ligjshmërinë e aktgjykimit të shkallës së parë para formës së prerë. Për parashtrimin e ankesës në këtë rast janë të autorizuara subjektet e ankesës, palët, mbrojtësi, përfaqësuesi ligjor i të pandehurit, i dëmtuari,140 si dhe personat juridik dhe fizik të cilëve u është konfiskuar pasuria apo fitimi material i krijuar me vepër penale (Neni 399. par. 1,4). Paditësi i autorizuar mund të paraqesë ankesë si për dëmin ashtu edhe në dobi të akuzuarit. Ankesa e cila deklarohet nga subjektet e autorizuara konsiderohet e lejueshme. Ankesa mund të deklarohet brenda 15. ditëve nga dita e dërgimit të kopjes së aktgjykimit. Ankesa e deklaruar në afatin ligjor konsiderohet si ankesë në kohën e duhur (Neni 398). Përmbajtja e ankesës është e përcaktuar me ligj. Ankesa duhet të përmbajë: (1). Të dhënat për aktgjykimin i cili ankimohet; (2). Arsyet - bazën e ankimit në aktgjykim; (3). Arsyetimin e ankesës; (4). Propozimin për prishje të tërësishme ose të pjesërishme të aktgjykimit ose për ndryshimin e tij; (5). Nënshkrimin e ankuesit. (Neni 401. par. 1). Në ankesë mund të theksohen faktet dhe provat e reja, por parashtruesi i saj është i 139 M., Grubaç, 2006., fq. 445 - 446; B. Pvišić, 2005. fq. 442.; G. Tomasheviq, 1998.,fq. 218. 140 E drejta e të dëmtuarit për ankesë është shpjeguar në pjesën që i referohet të drejtave të të dëmtuarit më procedurën penale.

198

detyruar t’i theksoi arsyet se përse ato më herët nuk i ka përmendur (Neni 401. par. 4). Aktgjykimi mund të kundërshtohet për shkak të Shkeljes esenciale të dispozitave të procedurës penale; shkeljes së ligjit penal; vërtetimit të gabuar dhe jo të plotë të gjendjes faktike; vendimit për sanksionet penale, konfiskimit të dobisë pasurore të fituar me vepër penale, për shpenzimet e procedurës penale, për kërkesën pasurore juridike, si dhe për shkak të urdhrit për shpalljen e aktgjykimit përmes shtypit, radios apo televizionit (Neni 402). Bazat e përmendura për kundërshtimin e aktgjykimit të shkallës së parë përcaktojnë masën e kundërshtimit të vendimit me ankesë. Vendimet gjyqësore pra mund të kundërshtohen në suaza të bazave ankimore- ligjore, kurse gjykata e shkallës së dytë kujdeset sipas detyrës zyrtare për disa shkelje të dispozitave të procedurës penale, si dhe për shkeljet e ligjit penal në dëm të të akuzuarit (Neni 415. par.1). Shkeljet esenciale të dispozitave të procedurës penale, këto shkelje mund të jenë absolutisht të rëndësishme (ndërmjet shkeljes së ligjit procedural dhe kundërshtimit të aktgjykimit ekziston lidhja shkakore), dhe relativisht të rëndësishme (lidhja shkakore ndërmjet shkeljes dhe aktgjykimit duhet të përcaktohet në kuptimin se a ka qenë ajo shkelje, shkelje apo ka mundur të jetë me ndikim në marrjen e aktgjykimit të drejtë dhe ligjor). Shkeljet absolute janë cekur në mënyrë taksative në Ligj dhe të tilla janë dymbëdhjetë; shkeljet relative qenësore pukjanë të cekura në mënyrë taksative në ligj, por janë përcaktuar me klauzolën e përgjithshme. shkeljet e esenciale të dispozitave të procedurës penale mund të jenë bazë për abrogimin e aktgjykimit të shkallës së parë dhe kthimin e lëndës gjykatës së shkallës së parë në rigjykim, dhe në rivendosje (Neni 403). Shkelja e ligjit penal Shkelja e ligjit penal është ajo kur gjykata gabimisht e ka zbatuar dispozitën penalo-juridike apo nuk e ka zbatuar fare. Shmangia jo e drejtë e gjendjes faktike e nën dispozitave të ligjit penal e cila ka si pasoj rishqyrtimin e aktgjykimit të shkallës së parë. Shkeljet e ligjit penal janë theksuar në mënyrë taksative në KPPPK, dhe të tilla janë gjashtë (Neni 404).

199

Bazë për zbatimin e drejtë të ligjit penal dhe nxjerrjen e aktgjykimit ligjor është përcaktimi i saktë dhe i plotë i fakteve vendimtare për nxjerrjen e aktgjykimit të drejtë dhe ligjor. Pa vërtetimin e drejtë dhe jo të plotë të gjendjes faktike nuk ka zbatim të drejtë ligjor, as aktgjykim ligjor.141 Gjendja faktike e vërtetuar në mënyrë të gabueshme dhe jo të plotë, mund të jetë bazë për abrogimin e aktgjykimit të shkallës së parë dhe kthimit e lëndës në gjykatën e shkallës së parë pë rigjykim dhe rivendosje, gjegjësisht rishqyrtim. Gjendja faktike gemisht e vërtetuar ekziston kur gjykata në procedurën e argumentimit merr në shqyrtim të gjitha faktet vendimtare, kurse i hedhë të gjitha provat të cilat disponon për vërtetimin e atyre fakteve, mirëpo pas kësaj vlerëson gabimisht karakterin e provave të prezantuara de vije deri te përfundimi i gabueshëm i gjendje faktike. Gjendja faktike e vërtetuar në mënyrë jo të plotë kur gjykata e shkallës së parë ka bërë lëshim me rastin e vërtetimit të ndonjë fakti vendimtar ose nuk i ka prezantuar të gjitha provat e rëndësishme për argumentet vendimtare të cilat i ka konfirmuar (Neni 405). Aktgjykimi mund të kundërshtohet për shkak të vendimit për sanksione penale, mjeteve sporadike të procedurës penale, (shpenzimet dhe kërkesa pasurore-juridike), si dhe urdhëresat ër shpalljen e aktgjykimit përmes shtypit, radios dhe televizionit (Neni 406). Me rastin e kësaj baze të ankesës, aktgjykimi i shkallës së parë mund të rishqyrtohet. Procedura sipas ankesës,zhvillohet në dy pjesë: procedura para gjykatës së shkallës së parë, para gjykatës e cila e ka nxjerrë vendimin e kundërshtuar dhe procedura para gjykatës së shkallës së dytë. Procedura para gjykatës së shkallës së parë – parashtrohet gjykatës e cila e ka shqiptuar dënimin e shkallës së parë me numër të mjaftueshëm të kopjeve për gjykatën si dhe për palën kundërshtare dhe mbrojtësin.

141 M. Grubaç, 2006, fq. 453.

200

Ankesa e cila nuk është në kohën e paraparë, apo është e papranueshme do të hedhet me aktvendimin e kryetarit të trupit gjykues (neni 407). Në afat prej tetë ditësh pala e kundërt mund të jep përgjigje lidhur me ankesë. Ankesa, përgjigjet lidhur me ankesë dhe të gjitha dokumentet i dorëzohen gjykatës së shkallës së dytë. Procedura para gjykatës së shkallës ës dytë Pjesa e dytë dhe më e rëndësishmja e procedurës ankimore zhvillohet para gjykatës së ankesës apo të shkallës së dytë. Gjykata e shkallës së dytë merr vendimin në seancën gjyqësore apo dëgjimore. Seanca fillon me raportin e gjyqtarit raportues mbi faktet. Gjithashtu në punën e kësaj seance mund të përfshihet edhe pala edhe mbrojtësi.(Neni 410.). Për seancën gjyqësore informohet prokurori, i akuzuari dhe mbrojtësi. Mosardhja e palëve dhe mbrojtësit të ftuar në mënyrë të rregullt, nuk e pengon mbajtjen e seancës. Në seancën gjyqësore në të cilën prezantojnë palët dhe mbrojtësi mund të kyçet publiku vetëm nën kushtet ligjore (Neni 410. par. 4, 5) Marrja në pyetje para gjykatës së shkallës së dytë mbahet vetëm nëse është e nevojshme që për shkak të gjendjes faktike të vërtetuar gabimisht dhe në mënyrë jo të plotë midis provave të reja apo përsëriten provat e prezantuara më parë ndonëse ekzistojnë shkaqet e arsyeshme që lënda të mos i kthehet gjykatës së shkallës së parë në rigjykim (Neni 412. par. 1) B). Ankesa për aktgjykimin e gjykatës së shkallë së dytë, është e lejuar jashtëzakonisht. Kjo ankesë i paraqitet Gjykatës Supreme të Kosovës. Nëse gjykata e shkallës së parë ka shqiptuar dënimin me burgim afatgjatë, por nëse është vërtetuar dënimi i tillë; nëse gjykata e shkallës së dytë ka konstatuar gjendjen faktike më ndryshe e jo ashtu me gjendje faktike të konfirmuar ka nxjerrë aktgjykimin; nëse gjykata e shkallës së dytë e ka ndryshuar aktgjykimin e shkallës së parë me të cilin i akuzuari është liruar nga ankesa dhe ka shqiptuar dënimin me të cilin e shpallë fajtorë (Neni 430. par. 1).

122. Ankesa kundër aktvendimit Sipas KPPPK, ankesa kundër aktvendimit është e lejueshme në rastin e disa aktvendimeve, gjegjësisht kundër disa aktvendimeve. Ky mjet juridik është i përjashtuar. Duke pasur parasysh se në procedurën penale merren shumë aktvendime, ligji parasheh se kundër aktvendimeve të gjyqtarit paraprak dhe kundër të tjerave të nxjerra në shkallën e parë, palët dhe personat, të drejtat e të cilëve janë cenuar

201

gjithmonë mund t’i kundërshtojnë kur në këtë ligj nuk është ndaluar në mënyrë eksplicite ankesa. Ky ishte grupi i parë aktvendimeve në pikëpamje të të cilave, me ligj është rregulluar në tërësi procedura e ankesës (Neni 431, par. 1) Grupin e dytë e përbëjnë ato aktvendime, të cilat në procedurën paraprake i nxjerr kolegji i të treve. Me ligj parashihen përjashtimet në kuptim të paraqitjes së ankesës edhe për vendimin e tillë. Pra, në grupin e dytë hyjnë ato aktvendime, të cilat i nxjerr Kolegji jashtëgjyqësor dhe kundër të cilave, zakonisht nuk lejohet ankesa (Neni 431 par. 2). Grupin e tretë e përbëjnë ato aktvendime, të cilat nxirren me qëllim të përgatitjes së shqyrtimit gjyqësor dhe aktgjykimit dhe të cilat mund të kundërshtohen vetëm me ankesë kundër aktgjykimit, përveç nëse me KPPPK nuk është paraparë ndryshe (Neni 431, par. 3). Afati për ankesë lidhur me aktvendimin është tri ditë nga dita e dërgimit të vendimit, përveç nëse me KPPPK nuk është përkufizuar ndryshe (afati për ankesë në vendimin e caktimit të paraburgimit është 24 orë nga momenti i pranimit të aktvendimit). Me paraqitjen e ankesës lidhur me aktvendimin, zakonisht, shtyhet ekzekutimi i tij. Pra, ankesa lidhur me aktvendimin ka ndikim suspensiv, me vërejtje se ka edhe aktvendime të tilla të cilat ekzekutohen pa marrë parasysh paraqitjen e ankesës. (Neni 433). 123. Rëndësia dhe kuptimi i mjetit të jashtëzakonshëm juridik Pasi që të jetë paraqitur mjeti i rregullt juridik, dhe të jetë nxjerrë vendimi për të, apo kur subjektet e autorizuara nuk e shfrytëzojnë këtë të drejtë, aktvendimi i gjykatës merr formën e prerë. Prandaj me aktvendimin e formës së prerë theksohet se nuk mund të shqyrtohet më. Forma e prerë e aktvendimit ka karakter të sigurisë juridike, për arsye se çdo procedurë penale në momentin e caktuar duhet të jetë e përfunduar. Gjithashtu, forma e prerë është edhe supozim për ekzekutimin e aktvendimit. Vetëm përjashtimisht mund të shqyrtohet aktvendimi i gjykatës, pas formës së prerë, me anë të mjeteve të jashtëzakonshme juridike. Aktvendimi i formës së prerë mund të jetë i padrejtë kur ai bazohet në konstatimet jo të sakta të gjendjes faktike apo kur me aktvendimin e gjykatës shkelet ligji.

202

KPPPK njeh tri mjete të jashtëzakonshme juridike: - përsëritjen e procedurës penale 142 ; - zbutja e jashtëzakonshme e dënimit; - kërkesa për mbrojtje të ligjshmërisë. 124. Përsëritja e procedurës penale Në raste të caktuara dhe sipas kushteve të parapara me KPPPK, procedura penale e kryer me aktvendim/aktgjykim të formës së prerë mund të përsëritet me kërkesë të personit të autorizuar (Neni 438). Përsëritja e procedurës penale paraqet kthimin e procedurës së formës së prerë, të kryer, në një fazë të mëparshme të procedurës dhe zhvillim të serishëm të procedurës nga ajo fazë..143 Në këtë kuptim, procedura penale e cila ka përfunduar me formën e prerë të aktvendimit apo aktgjykimit, me kërkesë të personit të autorizuar, mund të përsëritet vetëm në rastet dhe nën kushtet e parapara me ligj. Në kuadër të këtij mjeti të jashtëzakonshëm juridik dallojm: - rishqyrtimin e aktgjykimit të formës së prerë, pa procedurë penale

(Neni 439); - vazhdimin e procedurës penale (nëse ajo është ndërpre për shkak të

ekzistimit të ndonjë pengese formale, psh. kompetenca reale e gjykatës, Neni 440);

- përsëritja e procedurës penale të përfunduar me aktvendim të formës së prerë (psh. në rastin kur prokurori publik heq dorë nga aktakuza, kurse më vonë dëshmohet se heqja dorë e tij nga aktakuza ka qenë rezultat i veprës penale-keqpërdorim i pozitës zyrtare të prokurorit publik, Neni 441);

- përsëritja e procedurës penale të përfunduar me aktgjykim të formës së prerë në dobi të të pandehurit (psh. nëse prezantohen faktet apo provat e reja, të cilat e arsyetojnë lirimin e të dënuarit ose mundësojnë dënimin e tij më të lehtë ligjor, Neni 442, par. 1, al. 3), apo edhe

142 Opširno o ovom vanrednom pravnom lijeku Murati, R.: Rishikimi i procedures penale per shkak te fakteve dhe provave te reja. Prishtine, 2006. 143 G. Tomasheviq, 1998, fq. 243.

203

përjashtimisht, në dëm të të akuzuarit144 (psh. nëse aktgjykimi i formës së prerë ka qenë i bazuar në dëshmi të rreme të dëshmitarit, kurse dëshmia e tillë e rreme është rezultat i veprës penale të të pandehurit kundër dëshmitarit, Neni 442, par. 2). Kërkesën për përsëritjen e procedurës penale mund ta paraqesin palët dhe mbrojtësi, kurse pas vdekjes së të dënuarit edhe prokurori publik, pastaj bashkëshorti legjitim, qifti jashtëmartesor, të afërmit farefisnor, i përvetësuari dhe përvetësuesi si dhe ushqyesi i personit të dënuar (Neni 443, par. 1). Kërkesa për përsëritje të procedurës mund të parashtrohet edhe pasi që i dënuari ta ketë vuajtur dënimin, pa marrë parasysh parashkrimin, amnestimin apo faljen (abolicionin) – Neni 443, par. 2. Për këtë mjet të jashtëzakonshëm juridik, (jo devolutiv), vendos gjykata e cila ka gjykuar në shkallën e parë 124. Lehtësimi i jashtëzakonshëm.

Ky mjet i jashtëzakonshëm juridik, kur të jenë paraqitur pas formës së prerë të aktgjykimit rrethanat të cilat nuk kanë ekzistuar në kohën e shqiptimit të dënimit, ose ndonëse kanë ekzistuar, për to nuk ka ditur gjykata, mund të sjell deri te dënimi më i butë (Neni 448) . Rrethanat të cilat shërbejnë si bazë për lehtësimin e jashtëzakonshëm të dënimit janë rrethanat e ashtuquajtura lehtësuese dhe rrethanat tjera të cilat ndikojnë për masë apo lloj të dënimit më të butë (psh. rrethanat personale dhe familjare të të dënuarit)145 . Kërkesën mund ta paraqes edhe prokurori publik, i dënuari dhe mbrojtësi i tij. Për kërkesën vendos Gjykata Supreme e Kosovës. Kjo Gjykatë e refuzon kërkesën nëse nuk janë plotësuar kushtet, kurse, nëse e miraton kërkesën, atëherë me aktvendim e ndryshon aktgjykimin e formës së prerë në aspektin e dënimit.(Neni 450, par. 6). 144 Përsëritja e procedurës penale në dëmë të të pandehurit është e lejuar në afatin kohorë prej 5 vjetësh nga dita e nxjerrjes së aktgjykimit të formës së prerë (Neni 442, par.2). 145 T. Vasiljeviq, M. Grubaq, 2003, fq. 789.

204

125. Kërkesa për mbrojtjen e ligjshmërisë Me këtë mjet të jashtëzakonshëm juridik, sulmohet shkelja e ligjit në aktgjykimin e formës së prerë. Kërkesa për mbrojtjen e ligjërisë paraqitet për shkak të –shkeljes së ligjit penal- të cenimit absolutisht esencial të dispozitave të KPPPK apo – shkeljeve tjera të ligjit procedural, nëse ato shkelje ligjore kanë ndikuar në ligjshmërinë e aktvendimit gjyqësor (Neni 451, par.1, al.1-3). Përveç kësaj që u cek, Prokurori Publik i Kosovës, mund të paraqes këtë mjet të jashtëzakonshëm juridik për shkak të çfarëdo shkeljeje të ligjit (Neni 451, par. 3). Subjektet të cilat mund të paraqesin kërkesë janë Prokurori Publik i Kosovës, i pandehuri, mbrojtësi edhe pas vdekjes së të akuzuarit, personat e autorizuar për paraqitje të kërkesës për përsëritje të procedurës,(Neni 452,par.1). Afati për paraqitjen e kërkesës është një muaj nga data kur i pandehuri e ka marrë aktvendimin e formës së prerë të gjykatës. Nëse me aktvendimin e GJEDNJ është vërtetuar se me aktgjykim të formës së prerë është shkelur ndonjë e drejtë themelore e njeriut, afati fillon të rrjedh nda dita kur është pranuar vendimi i GJEDNJ nga ana e të pandehurit (Neni 452, par. 3 dhe 4). Për kërkesën për mbrojtje të ligjshmërisë vendos Gjykata Supreme e Kosovës, dhe nëse e miraton kërkesën, atëherë do ta ndryshoj vendimin aktvendimit/ aktgjykimin ose do ta anuloj në tërësi, apo pjesërisht dhe lëndën do ta kthej në rigjykim në gjykatën kompetente, ose vetëm do të konstatoj se ekziston shkelja ligjore (Neni 454. par.1, dhe Neni 457).

205

PJESA E XXVI

PROCEDURA E SHKURTUAR , DHËNIA E URDHËRIT PENAL DHE

PARALAJMËRIMI GJYQËSOR 27. Procedura e shkurtuar Procedura e shkurtuar para gjykatës komunale zbatohet për veprat penale për të cilat si dënim kryesor është paraparë gjoba me të holla apo dënimi me burg deri në tri vjet (Neni 461). Këtë procedurë, Ligji e ka rregulluar me dispozita të posaçme (të cilat nënkuptojnë shmangie nga procedura e rregullt penale, kështu psh. në sipas procedurës së shkurtuar nuk ka hetim apo procedurë të vërtetimit të aktakuzës), zbatimin adekuat të dispozitave tjera të KPPPK. Në këtë mënyrë i kontribuohet thjeshtësimit të veprimeve procedurale në rastet e veprave të lehta penale. Ndërkaq, baza mbi të cilën janë ngritur normat materiale është rregullim i tillë i procedurës së shkurtuar, i cili siguron të drejtat dhe detyrimet e palëve, bënë rregullimin e drejtë të fakteve, e mundëson procedurën e drejtë dhe mundësinë e parashtrimit të mjeteve juridike. Specifikë themelore e procedurës së shkurtuar është se: - Kjo procedurë iniciohet në bazë të propozimit të aktakuzës së

prokurorit publik apo paditësit subsidiar ose në bazë të padisë private të cilën e paraqet paditësi privat (Neni 462, paragrafi 1);

- me këtë procedurë, paraburgimi mund të caktohet vetëm përjashtimisht dhe kohëzgjatja e tij zvogëlohet në kohën më të shkurtër të mundshme (para paraqitjes së propozimit të aktakuzës, paraburgimi mund të zgjas më së shumti 15 ditë, kurse pas paraqitjes së propozimit të aktakuzës, gjyqtari për çdo muaj verifikon se a ekzistojnë ende arsyet për paraburgim, Neni 463);

- shqyrtimi gjyqësor zhvillohet para gjyqtarit individual (Neni 22, par. 2);

- shqyrtimi gjyqësor mund të mbahet edhe pa pjesëmarrjen e të pandehurit dhe mbrojtësit të tij (Neni 472);

- shqyrtimi kryesor fillon me leximin e përmbajtjes kryesore të propozimit të aktakuzës apo padisë private dhe, sipas mundësisë, përfundon pa u ndërpre (Neni 473, par. 1);

- ankesa lidhur me aktgjykimin mund të paraqitet në afat prej 8 ditësh nga dita e dërgimit të kopjes së aktgjykimit (Neni 473, par. 3);

206

- para caktimit të shqyrtimit gjyqësor, gjyqtari individual, mund t’i ftojë paditësin privat dhe të akuzuarin për pajtim (Neni 474);

128 Procedura e dhënies të urdhrit penal

Procedura për dhënien e urdhrit penal, gjithashtu paraqet formë të shkurtuar të procedurës penale e cila zbatohet në rastet e veprave të lehta penale dhe në kuadër të kësaj është e mundur që të pandehurit t’i shqiptohet masa apo sanksioni penal edhe pa shqyrtimin gjyqësor (Neni 467 – 480). Sipas natyrës së saj, procedura për lëshimin e urdhrit penal, i është dedikuar zbatimit dhe përfundimit të shpejtë të procedurës së lidhur me veprat e lehta penale. Përmes procedurës së dhënies së urdhrit penal mundësohet thjeshtësimi i shqyrtimit të veprës penale, dhe kryesit të saj, përshpejtohet procedurës penale por edhe lehtësohet puna e legjislacionit penal. Kusht ligjor për zbatimin e kësaj procedure është: - që të jetë në pyetje vepra penale për të cilën është paraparë dënimi

me burg deri në tri vjet apo gjoba me të holla si dënim kryesor; - që prokurori publik të ketë kuptuar për veprën penale në bazë të

kallëzimit penal autentik; - që prokurori publik, në propozimin e aktakuzës, të ketë kërkuar nga

gjykata lëshimin e urdhrit penal; - që prokurori të ketë kërkuar shqiptimin e masës apo sanksionit të

caktuar penal pa shqyrtim gjyqësor (Neni 476, par. 1). Prokurori publik mund të kërkojë shqiptimin e një a më shumë masave dhe sanksioneve penale: gjoba me të holla, ndalesa e ngasjes së automjetit, urdhri për shpalljen e aktgjykimit në media, konfiskimi i objektit, paralajmërimi i gjykatës apo konfiskimi i përfitimeve pasurore të arritura me anë të veprës penale (Neni 476, par. 2). Për propozimin e aktakuzës, i cili përmban kërkesën për lëshimin e urdhrit penal, vendos gjyqtari individual i cili mund ta miratojë kërkesën e prokurorit publik dhe me aktgjykim ta lëshojë urdhrin penal (Neni 478, par. 1). Të akuzuarit i shqiptohet dënimi në bazë të kërkesës së prokurorit publik. Krahas aktvendimit për masën, urdhri penal përmban edhe këshillën e mjetit juridik, gjegjësisht të drejtën në ankesë, si dhe atë se pas skadimit të afatit të ankesës, nëse nuk është paraqitur ajo, urdhri penal do të bëhet i plotfuqishëm dhe se masa apo dënimi i shqiptuar penal do të zbatohet (Neni 478, par. 3). Pra, kundër urdhrit penal, i akuzuari dhe mbrojtësi i tij mund të parashtrojnë ankesën në afat prej tetë ditësh. Nëse gjyqtari individual nuk e hedh

207

poshtë ankesën, e cakton shqyrtimin gjyqësor dhe vepron sipas dispozitave të procedurës së shpejtë (të shkurtuar) – Neni 479, par. 4). Gjyqtari individual, gjithashtu mund ta hedh poshtë lëshimin e urdhrit penal (psh: nëse vepra nuk është vepër penale, apo nëse kërkesa është parashtruar për veprën penale për të cilën nuk mund të parashtrohet kërkesë e tillë-Neni 477, par. 2). 129. Shqiptimi i paralajmërimit të gjykatës Paralajmërimi i gjykatës është sanksion specifik penal i cili mund të shqiptohet për vepra të lehta penale. KPPPK përmban dispozita të posaçme për shqiptimin e saj (Neni 481 – 488). Paralajmërimi gjyqësor shqiptohet me aktgjykim. Me këtë aktgjykim, i pandehuri nuk shpallet fajtor për veprën penale, por në shqiptimin e aktgjykimit, ndër të tjera, vetëm theksohet se të pandehurit i shqiptohet masa e paralajmërimit të gjykatës (Neni 482, par. 2). Nëse prokurori publik ankohet lidhur me aktgjykimin e paralajmërimit gjyqësor në dëmë të të pandehurit, atëherë gjykata e shkallës së dytë mund të nxjerrë aktgjykimin me të cilin i pandehuri shpallet fajtor dhe dënohet me burg ose dënim alternativ (Neni 485, par. 1).

208

PJESA XXVII

PROCEDURAT E POSAÇME 130. llojet e procedurave të posaçme Kodi i Përkohshëm i Procedurës Penale i Kosovës i njeh procedurat e posaçme penale si vijon: - procedura kundër personave të cilët për shkak të vartësisë nga droga

ose alkooli kanë kryer vepra penale (Neni 486-488); - procedura e konfiskimit (Neni 489 – 499); - procedura e revokimit të dënimeve alternative (Neni 500); - procedura e nxjerrjes së aktvendimit për shlyerjen e dënimit nga

evidenca (Neni 501- 505); - procedura e ofrimit të ndihmës ndërkombëtare juridike dhe zbatimi i

marrëveshjeve ndërkombëtare në çështjet penalo-juridike (Neni 506-515);

- procedura e transferimit të të akuzuarve dhe të të dënuarve në kompetencë të legjislacionit të huaj dhe e kundërta, nga kompetenca e legjislacioni të huaj në atë të vendit (Neni 516-533);

- procedura për kompensim të dëmit, rehabilitim dhe realizim të të drejtave tjera të personave të dënuar pa arsye, apo pa bazë të privuar nga liria (Neni 534-542) dhe

- procedura për lëshimin e kumtesave dhe shpalljeve (Neni 543-547).

A) Procedura kundër personave të cilët, për shkak të vartësisë nga droga ose alkooli, kanë kryer vepra penale

Masën e mjekuese të rehabilitimit të detyrueshëm, gjykata me aktgjykim të prerë, në pajtim me dispozitat përkatëse të KPPK, ia shqipton personit i cili ka kryer vepër penale nën ndikimin e alkoolit apo për shkak të vartësisë nga droga. Kjo masë mund të shqiptohet të pandehurit pavarësisht nga sanksioni i shqiptuar, kurse koha të cilën i dënuari e kalon në entin shëndetësor për shkak të masës së përmendur, llogaritet në dënimin me burg (Neni 486). Gjykata sipas detyrës zyrtare (“ex officio”), çdo dy muaj vendos se a ekziston ende kushti për zbatimin e kësaj mase. Për marrjen e vendimit i cili ka të bëjë me kohëzgjatjen apo ndryshimin e kësaj mase, gjykata dëgjon mendimin e ekspertit dhe merr në pyetje kryesin e veprës, nëse këtë e lejon gjendja e tij shëndetësore. Kryesi i veprës domosdo duhet ta ketë mbrojtësin, kurse për marrjen e tij në pyetje informohet edhe prokurori.

209

B) Procedura e konfiskimit Me KPPPK parashihet që objektet të cilat janë në pajtim me KPPK, mund dhe duhet të konfiskohen, madje ato konfiskohen edhe atëherë kur procedura penale ende nuk ka përfunduar me aktgjykim me të cilin i pandehuri duhet të shpallet fajtor, nëse ekziston rreziku se objektet mund të përdoren për vepër penale, apo nëse këtë e kërkojnë arsyet morale dhe interesi i sigurisë së përgjithshme (Neni 489, par. 1). Së dyti, objektet do të konfiskohen me vendim të posaçëm (aktvendim), nëse gjykata me aktgjykim sipas të cilit i pandehuri është shpallur fajtor, ka lëshuar nxjerrjen e vendimit për konfiskim të detyrueshëm të objektit. Sipas zgjidhjeve nga e drejta materiale-penale, askush nuk mund ta mbajë pasurinë e krijuar përmes veprës së kryer penale, prandaj ajo duhet të konfiskohet sipas procedurës së paraparë me Ligj. Për këtë arsye, si përgjigje në dispozitat materiale-juridike për konfiskimin e pasurisë së krijuar me kryerje të veprës penale, Ligji i Procedurës Penale, njeh procedurën e posaçme për konfiskimin e dobisë së tillë pasurore. Prandaj, kusht për zbatimin e kësaj procedure të posaçme dhe specifike është krijimi i dobisë pasurore përmes kryerjes së veprës penale. Sipas të Drejtës së Procedurës Penale, specifikat e tilla, të parapara do të ishin: - Pasuria materiale e krijuar përmes kryerjes së veprës penale,

përcaktohet në procedurën penale, sipas detyrës zyrtare (Neni 490, par. 1).

- Gjykata dhe organet tjera, janë të detyruar që gjatë procedurës t’i mbledhin provat dhe t’i hetojnë rrethanat që janë të rëndësishme për përcaktimin e pasurimit material të krijuar me vepër penale.

- Nëse i dëmtuari ka paraqitur kërkesë pronësore-juridike për kthimin e objektit të marrë përmes kryerjes së veprës penale, gjegjësisht për shumën në të holla e cila i përgjigjet vlerës së sendeve, atëherë dobia pasurore do të përcaktohet vetëm në atë pjesë e cila nuk është përfshirë me kërkesën pronësore-juridike (Neni 490)

- Konfiskimin e pasurisë materiale të marrë me vepër penale, gjykata mund ta shqiptojë në aktgjykim me të cilin i pandehuri shpallet fajtor, apo në lajmërimin gjyqësor, ose në aktvendim në të cilin shqiptohet masa mjekuese e rehabilitimit të detyrueshëm nga alkooli apo droga të kryesit të veprës penale (Neni 494).

210

C. Procedura e revokimit të dënimeve alternative Kur dënimi me kusht varet nga plotësimi i obligimeve të caktuara, kurse i akuzuari nuk i plotëson ato obligime në afatin që e cakton gjykata, atëherë gjykata e cila ka gjykuar në shkallën e parë, me propozim të prokurorit publik, paditësit të autorizuar, apo sipas detyrës zyrtare, inicion procedurën për revokimin e dënimit me kusht. Nëse gjykata, pas marrjes në pyetje të të dënuarit, konstaton se i dënuari nuk e ka plotësuar obligimin sipas masës së shqiptuar, atëherë nxjerr aktgjykimin me të cilin e revokon dënimin me kusht, për shkak të mosplotësimit të obligimit (Neni 500, e lidhur me Nenin 47 të KPPK).

C) Procedura e nxjerrjes së aktvendimit për shlyerjen e dënimit nga evidenca

Aktvendimi për shlyerjen e dënimit nga evidenca nxirret sipas detyrës zyrtare (ex officio). Aktvendimin e nxjerr organi publik, kompetent për fushën e drejtësisë. Para shlyerjes nga evidenca, verifikohet sidomos; a është ngritur kundër personit të dënuar procedurë penale edhe për ndonjë vepër tjetër penale, të kryer para skadimit të kohës për shlyerjen e dënimit. Nëse organi kompetent nuk e nxjerr aktvendimin për shlyerjen e dënimit, personi i dënuar mund ta parashtrojë kërkesën për këtë. Krahas kësaj procedure për nxjerrjen e aktvendimit për shlyerjen e dënimit nga evidenca (Rehabilitimi Ligjor – Neni 87 i KPPK), KPPPK parasheh procedurën për shlyerjen e dënimit edhe në bazë të aktvendimit gjyqësor(Rehabilitimi Gjyqësor–Neni 88 i KPPK). Për këtë lloj rehabilitimi, lutja i parashtrohet gjykatës e cila e ka dënuar në shkallën e parë. Pas kryerjes së veprimeve të caktuar, gjykata e nxjerr aktvendimin për shlyerjen e dënimit ose e refuzon lutjen (Neni 504).

211

PJESA E XXVIII

PROCEDURA E OFRIMIT TË NDIHMËS JURIDIKE NDËRKOMBËTARE DHE ZBATIMI I MARRËVESHJEVE

NDËRKOMBËTARE NË ÇËSHTJET PENALE-JURIDIKE. PROCEDURA PËR TRANSFERIN E PERSONAVE TË AKUZUAR DHE TË DËNUAR

NË KOMPETENCA TË LEGJISLACIONEVE TË HUAJA DHE NGA KOMPETENCAT E LEGJISLACIONEVE TË HUAJA NË ATË

VENDORE

131. Në përgjithësi për ndihmën juridike ndërkombëtare dhe llojet e ndihmës së tillë

Ndihma juridike ndërkombëtare paraqet grup veprimesh të llojllojshme të cilat ndërmerren në kuadër të bashkëpunimit të legjislacioneve penale me qëllim të luftimit të kriminalitetit. Lënda e ndihmës juridike ndërkombëtare ka të bëjë me ndërmarrjen e veprimeve procedurale penale dhe transferin e personave të akuzuar dhe të dënuar. Për këtë arsye, mund të thuhet se ndihma penalo-juridike ndërkombëtare ka shumë forma, siç janë: - ndihma e “vogël” penalo-juridike ndërkombëtare; - ekzekutimi i aktgjykimit të jashtëm; - dorëzimi i ndjekjes penale shtetit tjetër (të huaj); dhe - ekstradimi.146 Gjithashtu sipas kuptimit të përgjithshëm, ndihma penalo-juridike ndërkombëtare karakterizohet si: - ndihmë aktive juridike (ofrim i ndihmës juridike); dhe - ndihmë pasive juridike (kërkimi i ndihmës juridike). Ndihma penalo-juridike ndërkombëtare zhvillohet në bazë të marrëveshjeve bilaterale dhe multilaterale ndërkombëtare apo në bazë të dispozitave ligjore të vendit. Me dispozitat e marrëveshjeve ndërkombëtare janë paraparë bazat dhe kushtet e zbatimit të ndihmës procedurale-penale, gjegjësisht ekstradimi i personave të dënuar dhe të 146 D. Krapac, Birin, 1987, fq.7.

212

akuzuar dhe përderisa ato veprime kryhen, edhe vet procedura rreth ekstradimit të personave të përmendur zbatohet nga organet vendore, në mënyrën dhe formën e cila është paraparë me normat procedurale vendore. Tërheqja apo zmbrapsja është e mundur me kërkesë të atij që kërkon ndihmën ndërkombëtare penalo-juridike, nëse ajo nuk është në kundërshtim me sistemin juridik vendor, apo nëse ajo është e paraparë me marrëveshje ndërkombëtare. Pra, normat e ndihmës penalo-juridike ndërkombëtare na paraqiten si norma të së drejtës ndërkombëtare apo si norma të së drejtës së brendshme të vendit. Në raportin e ndërsjellë midis tyre, e drejta ndërkombëtare gjithmonë ka përparësi.147

132. Ndihma e “vogël” penalo-juridike ndërkombëtare Kjo formë e ndihmës përfshinë forma të ndryshme të veprimeve procedurale, (dërgimi i letrave apo marrja në pyetje e dëshmitarit), të cilat i ndërmarrin organet e procedurë penale me lutje dhe në dobi të organeve të jashtme (të shteteve të huaja). Këto veprime ndërmerren sipas rregullave procedurale të organeve vendore të procedurës penale. Në kuadër të kësaj forme të ndihmës ndërkombëtare juridiko-penale vlen parimi i identitetit të normës apo parimi i sanksionimit të ndërsjellë. Pra, vepra për shkak të së cilës kërkohet ndihma “e vogël” ndërkombëtare juridiko-penale duhet të jetë vepër penale e paraparë si me legjislacionin e atij i cili lutë për ndihmë, ashtu edhe me legjislacionin e atij i cili lutet për ndihmë. Sipas KPPPK, lutjet e gjykatave vendore për ndihmë juridike në çështjet penale, u dërgohen organeve të jashtme përmes rrugëve diplomatike. Po në të njëjtën mënyrë, lutjet e organeve të jashtme për ndihmë juridike, u dërgohen edhe gjykatave vendore, (Neni 507, par. 1).

147 Për këtë dëshmojnë edhe vendimet në procedurën penale të Kosovës. Kësht npr. Ndihma ndërkombëtare juridike-penale ofrohet sipas dispozitave të KPPPK, nëse me marrëveshje ndërkombëtare nuk është paraparë ndryshe (Nnei 506). Vet procedurat për ndihmë ndërkombëtare të këtij lloji dhe zbatimi i marrëveshjeve ndërkombëtare në çështjet penale bëhet në pajtim me Nenin 8.1(n), 8.1 (m) dhe 8.1 (o) të Kornizës Kushtetuese KK. dhe Neni. 516, par. 1.

213

Në raste urgjente dhe në bazë të reciprocitetit, lutjet për ndihmë juridike mund të dërgohen edhe përmes organit publik kompetent për punë të brendshme apo përmes organit publik kompetent për luftimin e shpëlarjes së fitimit përmes aktiviteteve kriminale.(Neni 50,par. 2). Organi kompetent, lutjen e organit të jashtëm për ndihmë juridike, ia drejton organit kompetent pët fushën e gjyqësisë, i cili pastaj ia përcjell gjykatës së qarkut në territorin e së cilës është personi të cilit duhet dërguar dhe dorëzuar dokumentin, të hetohet, në territorin e së cilës e ka vendqëndrimin apo në territorin e së cilës duhet ndërmarrë veprimin e kërkuar të hetimit. Për lejueshmërinë dhe mënyrën e zbatimit të veprimit i cili është objekt i lutjes së organit të jashtëm, vendos gjykata e qarkut në pajtim me ligjin në fuqi (Neni 508, par.1 dhe 3).

133. Zbatimi i aktgjykimit të jashtëm penal Zbatimi i aktgjykimit të jashtëm paraqet formë shumë të ndërlikuar të ndihmës ndërkombëtare penale-juridike. Gjykatat e vendit veprojnë sipas lutjes së organit të jashtëm me të cilën kërkohet zbatimi i aktgjykimit ndëshkues ndaj banorit të Kosovës, të cilin aktgjykim e ka sjellë gjykata e jashtme, nëse kjo është e paraparë me marrëveshje ndërkombëtare ose në bazë të reciprocitetit. (Neni 509, par. 1). Për zbatimin e aktgjykimit të jashtëm penal, kërkohet zbatimi i procedurës gjegjëse. Në të vërtetë, gjykata e nxjerr vendimin për zbatimin e sanksioneve të cilat i ka vendosur gjykata e jashtme në kolegjin e përbërë nga tre gjyqtarë (Neni 511, par. 1). Për sesionin gjyqësor informohet prokurori publik, i dënuari dhe mbrojtësi. Në shqiptimin e dënimit të cilin e miraton gjykata e vendit, gjykata do ta fus shqiptimin dhe emërtimin e gjykatës nga dënimi i jashtëm dhe do ta shqiptojë sanksionin penal. Në arsyetimin e dënimit do të ceken shkaqet të cilat i ka pasur parasysh gjykata me rastin e shqiptimit të sanksionit. Kundër dënimit i cili është shqiptuar sipas ligjeve penale vendore lejohet ankesa. Ankesën mund ta ushtrojë prokurori publik, i dënuari dhe mbrojtësi i tij. (Neni 511, par. 2 – 7). Personi i dënuar mund të privohet nga liria nëse për veprën e kryer penale është paraparë paraburgimi dhe nëse rrethanat specifike tregojnë për rrezikun e arratisë së tij. (Neni 510).

214

Këtu duhet shtuar se është e mundur që shtetasi i huaj i dënuar nga gjykata vendore apo personi i autorizuar me kontratë ia paraqet lutjen gjykatës që i dënuari ta vuaj dënimin në vendin e vet. Në shembujt e tillë gjykata do të veprojë sipas marrëveshjeve ndërkombëtare apo në bazë të reciprocitetit. Neni 512).

134. Cedimi i ndjekjes penale shtetit tjetër (të huaj) Ndonëse parimi territorial si njëri ndër parimet themelore, në kuadër të vlefshmërisë hapësinore të legjislacionit penal, obligon që legjislacioni penal të zbatohet ndaj secilit që kryen vepër penale në territorin e caktuar, prapë parashihet mundësia që nën kushtet e caktuara ndjekja penale e kryesit të huaj të veprës penale t’i cedohet apo lihet shtetit tjetër (të huaj), gjegjësisht që për shtetasin e vet ta marrë ndjekjen penale nga shteti tjetër i huaj në territorin e të cilit përndryshe është kryer vepra penale. Lënia e ndjekjes penale shtetit të huaj është e mundur nën kushtet në vijim: - që i huaji i cili e ka vendqëndrimin në shtetin tjetër të huar ta ketë

kryer veprën penale në territorin e Kosovës; - që shteti i huaj të mos e kundërshtojë cedimin e dokumenteve penale

me qëllim të ndjekjes dhe dënimit; - të bëhet fjalë për veprat penale për të cilat është paraparë dënimi me

burg deri në dhjetë vjet apo për veprën penale të rrezikimit të komunikacionit publik; dhe

- që i dëmtuari të ketë marrë garanci për realizimin e kërkesës pasurore-juridike (Neni514).

Vendimin e nxjerr trupi gjyqësor me propozimin e prokurorit publik. Kërkesa e shtetit të huaj që në Kosovë të ndërmerret ndjekja e banorit të Kosovës për shkak të veprës penale, të kryer në botën e jashtme së bashku me dokumente i dërgohet prokurorit publik në territorin e të cilit ai person e ka vendbanimin e përhershëm. Për aktvendimin me të cilin hedhet poshtë kërkesa për marrjen e ndjekjes penale, si dhe për aktvendimin e formës së prerë të nxjerrë në procedurën penale, informohet shteti i jashtëm i cili ka drejtuar kërkesën për fillimin e ndjekjes në Kosovë (Neni 515).

215

135. Procedura e bartjes së personave të akuzuar dhe të dënuar në kompetencë të gjyqësisë së jashtme dhe nga gjyqësia e jashtme në atë vendore (Ekstradimi.

Kjo është njëra ndër format më të vjetra dhe më të rëndësishme të ndihmës ndërkombëtare juridike-penale. Parimet themelore që kanë të bëjnë me ekstradimin janë:

- parimi i reciprocitetit; - parimi i identitetit të normës apo sanksionimit të ndërsjellë; - parimi i specialitetit (që do të thotë se personi i ekstraduar mund të

ndiqet penalisht apo dënohet vetëm për ato vepra penale të cilat janë kryer para paraqitjes së kërkesës për ekstradim); dhe

- parimi ekstradibil i cili nënkupton se ekstradimi është i mundur vetëm në pikëpamje të atyre veprave penale të cilat si të atilla janë të parapara me marrëveshje ndërkombëtare apo me të drejtën e brendshme.148

KPPPK rregullon: supozimet për bartjen e personit në gjyqësinë e jashtme (Neni 517 dhe 533); procedurën për bartjen e tillë(Neni 518 – 519); privimin nga liria të personit, bartja e të cilit kërkohet dhe caktimi i paraburgimit (Neni 520), veprimet që i ndërmerr gjyqtari i procedurës paraprake për të konstatuar se a ekzistojnë supozimet për ekstradim të të huajit (Neni 521); procedura para gjykatës kompetente e cila mund të rezultojë me aktvendimin për refuzim të lutjes për ekstradim apo aktvendimit me të cilin konstatohet se janë plotësuar kushtet ligjore për ekstradim (neni 522-524); Nxjerrja e vendimit përfundimtar me të cilin lejohet bartja nga ana e organit publik kompetent.(Neni 525); informimi i shtetit të jashtëm (Neni 527, par. 1); ekstradimi i të njëjtit person të cilin e kërkojnë shumë shtete (Neni 528); kalimin përtej territorit të Kosovës të personit ekstradimin e të cilit e kërkon një shtet i jashtëm nga shteti tjetër i jashtëm (Neni 532); dhe procedura e organit kompetent publik në rastin kur kundër personit i cili jeton në shtetin e jashtëm zhvillohet procedurë penale në Kosovë. (Neni 531). Procedura e ekstradimit në gjyqësinë e jashtme të të huajit i cili është i akuzuar ose i dënuar iniciohet në bazë të lutjes së shtetit të jashtëm. Lutja paraqitet përmes rrugëve diplomatike.

148 D. Krapac, V. Birin, 1987, fq. 32 – 37

216

Me lutje duhet të paraqiten: - shënimet e identifikimit të të akuzuarit apo të dënuarit (përshkrimi

i saktë, fotografia,shenjat papilare të gishtit etj); - certifikata apo shënimet tjera për shtetësinë e të huajit; - aktakuza apo aktgjykimi ose aktvendimi për paraburgimin apo

ndonjë dokument tjetër adekuat në të cilin duhet të shënohet emri dhe mbiemri i personit dhe të dhënat tjera të nevojshme për përcaktimin e identitetit të tij, përshkrimi i rrobave, emërtimi ligjor i veprës penale dhe provat në bazë të dyshimit;

- ekstrakti nga teksti i ligjit penal të shtetit të jashtëm i cili duhet të zbatohet apo është zbatuar ndaj të akuzuarit për veprën, për shkak të së cilës kërkohet ekstradimi, kurse, nëse vepra është kryer në territorin e shtetit të tretë, atëherë edhe ekstrakti i tekstit të ligjit penal të atij shteti (Neni 518).

Lutja për ekstradimin e të huajit dërgohet përmes organit kompetent publik të fushës së drejtësisë, gjyqtarit të procedurës paraprake, gjyqtarit të gjykatës së qarkut në territorin e të cilës qëndron apo banon i huaji (Neni 519, par. 1). Kurse vendimin definitiv se a do të ekstradohet apo jo e nxjerr organi kompetent publik (Neni 525, par. 1).

217

PJESA E XXIX

PROCEDURA PËR KOMPENSIM, REHABILITIM, REALIZIM TË TË DREJTAVE TJERA TË PERSONAVE TË DËNUAR PA ARSYE

DHE TË PRIVUAR PA TË DREJTË NGA LIRIA Kompensimi i dëmit personit i cili është dënuar apo është paraburgosur pa arsye, paraqet një ndër të drejtat dhe liritë themelore të njeriut Analizimi i dispozitave ndërkombëtare në këtë fushë tregon se çdo person i cili është viktimë e arrestimit dhe paraburgimit të kundërligjshëm, ka të drejtë për kompensim të dëmit (Neni 9,par. 5 i PNDCP dhe Neni 5, par. 5 i KEDNJ). Garancitë ndërkombëtare të të drejtës për kompensim të dëmit për shkak të dënimit të pa arsyeshëm. parashohin se personit, i cili me aktgjykim të formës së prerë është dënuar për vepër penale, dhe nëse më vonë dënimi i tij është hequr ose është falur për shkak se ndonjë fakt i ri më vonë i zbuluar ka treguar për gabimin gjyqësor, personi i cili ka vuajtur dënimin si pasojë e atij dënimi, do ta marr kompensimin e dëmit në pajtim me ligjin apo praktikën e shtetit gjegjës, nëse nuk dëshmohet se ai është pjesërisht apo plotësisht përgjegjës për atë që fakti i panjohur nuk është zbuluar me kohë (Neni 14, par. 6 i PNDCP dhe Neni 3 i Protokollit 7 me KEDNJ). Sipas KPPPK, personi i cili është dënuar apo është arrestuar në mënyrë kundërligjore, apo është mbajtur në paraburgim para shqyrtimit gjyqësor, ka të drejtë në rehabilitim, kompensim të drejtë nga mjetet e buxhetit dhe në të drejtat tjera të parapara me ligj (Neni 16). E drejta për kompensim të dëmit për shkak dënimit apo arrestimit të pabazë përfshinë të drejtën për pagesë të dëmit pasuror dhe jopasuror. Ekzistojnë pra, forma dhe lloje të ndryshme të dëmit, kurse kompensohet tërë ajo që sipas dispozitave të të drejtës pasurore nënkupton dëmin.149

149 Praktika gjyqësore merr qëndrim për atë se për cilat forma të dëmeve të shkaktuara mund të shtrohet kërkesa për kompensim. Lidhur me këtë, më së shpeshti diskutohet për kërkesat në vijim për kompensim të dëmit, të cilat mund të shtrohen në procedurë para gjykatës ose drejtpërdrejt organit kompetent të administratës:Dëmi i krijuar për shkak të ndërprerjes së marrëdhënies së punës dhe cilësisë së të siguruarit të përkujdesit social; shpenzimet e anëtarëve të familjes së të dënuarit për shkak të vizitave të dënuarit dhe dërgimit të dërgesave; ndërprerja e shkollimit dhe shtyerja e punësimit;; konfiskimi i dobisë pasurore; kthimi i gjërave të konfiskuara, gjegjësisht

218

Gjykata e cila në procedurën penale e ka dënuar, në shkallën të parë nxjerr aktvendimin sipas detyrës zyrtare, me të cilin anulon regjistrin e dënimit të paarsyeshëm në evidencën penale. Aktvendimi i dërgohet organit kompetent publik të judikaturës. Për anulimin e regjistrit nuk guxon t’i jepen askujt informata nga evidenca penale (Neni 540). Me këtë dispozitë garantohet edhe më shumë realizimi i rehabilitimit të plotë moral, sepse veprimi sipas detyrës zyrtare formë e posaçme e rehabilitimit të domosdoshëm. E drejta për kompensimin e dëmit për shkak të dënimit të paarsyeshëm arrihet duke i plotësuar kushtet ligjore si vijon: - nëse personit i është shqiptuar dënimi penal apo është shpallur fajtor

me aktgjykim të formës së prerë dhe pastaj është liruar nga dënimi; - nëse me rastin e mjetit të jashtëzakonshëm ligjor, procedura e re

është pezulluar me formë të prerë apo me aktgjykim të formës së prerë është liruar nga aktakuza ose aktakuza është hedhur poshtë dhe

- nës personi, me pranim të rrejshëm apo në ndonjë mënyrë tjetër nuk e ka shkaktuar me qëllim dënimin e tij, përveç nëse për këtë ka qenë i shtyrë me forcë (Neni 534, par, 1 dhe 2).

Ndërkaq, e drejta për kompensim të dëmit nuk ekziston: - nëse procedura ka përfunduar apo është nxjerrë aktgjykimi me të

cilin aktakuza refuzohet për shkak të mosheqjes dorë nga ndjekja të paditësit subsidiar apo privat ose për shkak se i dëmtuari e ka tërhequr propozimin, kurse deri te tërheqja ka ardhur në bazë të marrëveshjes me të pandehurin;

- apo nëse në procedurën ë përtëritu, akuza është hedhur poshtë për shkak të mungesës së kompetencës së gjykatës, kurse prokurori i autorizuar ka ndërmarrë ndjekjen para gjykatës kompetente (Neni 534, par. 1, al. 1 dhe 2).

KPPPK, parasheh jo vetëm të drejtën për kompensim të dëmit për shkak të dënimit të paarsyeshëm, por edhe të drejtën për kompensim të dëmit për shkak të arrestimit dhe paraburgimit të pabazuar. Të drejt për kompensimin e dëmit ka: - personi i cili ka qenë në paraburgim, kurse nuk ka ardhur deri te dhënia e kompensimit për to përveç nëse bëhet fjalë për sende të cilat duhet të merren; kompensimi i dëmit material (për shkak të rrënimir të prestigjit apo nderit, vuajtjeve dhe dhembjeve shpirtërore dhe fizike).

219

fillimi i procedurës penale ose aktakuza është hedhur poshtë me vendim të formës së prerë, ose procedura është ndërpre apo me aktgjykimin e formës së prerë është liruar nga aktakuza apo aktakuza është refuzuar;

- personi i cili e ka vuajtur dënimin e arrestit, kurse me rastin e përtëritjes së procedurës penale apo kërkesës për mbrojtje të ligjshmërisë i është shqiptuar sanksioni i paraburgimit në afat më të shkurtër se sa dënimi të cilin e ka vuajtur ose i është shqiptuar dënimi penal i cili nuk është privim lirie apo është shpallur fajtor dhe është liruar pastaj nga dënimi;

- personi i cili për shkak të gabimit apo për shkak të punës kundërligjore të organit të pushtetit, është privuar nga liria pa arsye ose është mbajtur gjatë në paraburgim apo në entin për vuajtje të dënimit apo masës;

- personi i cili në paraburgim ka kaluar më tepër se sa që zgjatë sanksioni me burg me të cilin është dënuar;

- personi i privuar nga liria pa bazë ligjore, nëse nuk i është caktuar paraburgimi dhe as koha e kaluar në paraburgim nuk iu ka llogaritur në vuajte dënimi për kundërvajtje apo vepër penale (Neni 538, par. 1 dhe 2);

- E drejta për kompensim të dëmit të shkaktuar për shkak të privimit nga liria pa bazë ligjore nuk i takon personit i cili me sjelljet e tij të pahijshme ka shkaktuar privimin e tij nga liria (Neni 538, par. 3).

E drejta për kompensim parashkruhet tri vjet nga dita e formës së prerë të aktgjykimit me të cilin i akuzuari është liruar nga aktakuza apo me të cilin aktakuza është hedhur poshtë, gjegjësisht me formën e prerë të aktvendimit me të cilin është refuzuar aktakuza ose është ndërprerë procedura. Nëse me rastin e ankesës, gjykata e lartë e ka zgjidhur të drejtën për kërkesën e kompensimit të dëmit, atëherë ajo parashkruhet tri vjet pas pranimit të aktvendimit të asaj gjykate (Neni 535, par. 1). Procedura për realizimin e të drejtës në kompensim të dëmit i ka dy pjesë: Procedura administrative dhe kontestimore Faza e parë pra është procedura administrative e cila duhet të fillojë para paraqitjes së padisë për kompensimin e dëmit. I dëmtuari i paraqitet organit kompetent publik të drejtësisë me kërkesë, me qëllim të arritjes së marrëveshjes për ekzistimin e dëmit dhe për llojin dhe lartësinë e kompensimit. Paraqitja atij organi është rregull procedurale,

220

pa të cilën në procedurën kontestimore nuk është i mundur shqyrtimi. Nëse arrihet marrëveshja, atëherë me të përcaktohet lloji dhe lartësia e dëmit. Ndërkaq, nëse deri te kjo marrëveshje nuk vihet, ose nëse organi kompetent nuk e nxjerr vendimin brenda tre muajve nga dita e paraqitjes së kërkesës, i dëmtuari, te gjykata kompetente mund ta paraqes padinë për kompensimin e dëmit (Neni 535, par.2 dhe Neni 536, par. 1). Pasardhësit e të dëmtuarit trashëgojnë vetëm të drejtën e personit të dëmtuar për kompensim të dëmit pasuror. Nëse i dëmtuari ka paraqitur tashmë kërkesën për kompensimin e dëmit, pasardhësit mund ta vazhdojnë procedurën vetëm brenda kufijve të kërkesës tashmë të paraqitur për kompensim të dëmit pasuror. Pasardhësit e personit të dëmtuar, pas vdekjes së tij mund ta vazhdojnë procedurën për kompensimin e dëmit, gjegjësisht ta fillojnë procedurën, nëse personi i dëmtuar ka vdekur para skadimit të afatit të parashkrimit, kurse nga kërkesa nuk ka hequr dorë (Neni 537). Nëse rasti, i cili ka të bëjë me gjykimin e paarsyeshëm apo arrestimin e pabazë të ndonjë personi është publikuar në mjetet e informimit dhe me këtë është dëmtuar prestigji i personit, gjykata, me kërkesë të tij do ta publikojë në gazetë apo në mjete tjera të informimit publik aktvendimin nga i cili rezulton pabazueshmëria e dënimit të mëparshëm, gjegjësisht pabazueshmëria e arrestimit. Nëse rasti nuk është shpallur në mjete të informimit publik, komunikatën tillë me kërkesën e atij personi do ti dërgohet punëdhënësit të tij. Pas vdekjes së të dëmtuarit të drejtën për paraqitje të kërkesës e ka bashkëshorti i saj/tij, gjegjësisht qifti jashtëmartesor, fëmijët, prindërit, vëllezërit dhe motrat. Kërkesa mund të paraqitet edhe nëse nuk është parashtruar kërkesa për kompensim të dëmit. Kërkesa i paraqitet gjykatës në afat prej gjashtë muajsh (Neni 539). Personit, të cilit për shkak të gjykimit të padrejtë apo paraburgimit të pabazë i ka pushuar marrëdhënia e punës ose cilësia e të siguruarit në kuadër të sistemit të sigurimit social, i njihet përvoja e punës, apo përvoja e sigurimit sikurse të kishte punuar gjatë tërë kohës sa ka qenë i burgosur për shkak të gjykimit të padrejtë apo paraburgimit të pabazë. Në përvojë pune llogaritet edhe koha e papunësisë që ka rezultuar për shkak të gjykimit të padrejtë apo paraburgimit të pabazë e që kjo nuk ka ndodhur me fajin e personit (Neni 542).

221

PJESA XXX

PROCEDURA E LËSHIMIT TË FLETARRESTIT DHE

NJOFTIMI PUBLIK Lëshimi i fletarrestit mund të urdhërohet në rastet kur i pandehuri kundër të cilit është filluar procedura penale për shkak të veprës penale e cila ndiqet sipas detyrës zyrtare dhe për të cilën është paraparë dënimi me burg së paku dy vjet, është në arrati dhe kur është lëshuar urdhëresa për arrestimin e tij apo vendimi gjyqësor me të cilin i përcaktohet paraburgimi. Lëshimin e fletarrestit e urdhëron gjykata e cila është duke zhvilluar procedurën penale. Në procedurën paraprake, lëshimin e fletarrestit e urdhëron gjyqtari i procedurës paraprake me propozimin e prokurorit publik. Lëshimi i fletarrestit urdhërohet edhe në rastin e arratisjes së të akuzuarit nga burgu, pa marrë parasysh kohëzgjatjen e dënimit, apo në rastin e arratisjes nga enti në të cilin shqiptohet masa institucionale e privimit nga liria. Në këtë rast, shpalljen e fletarrestit e urdhëron udhëheqësi i entit. Urdhëresa të cilën e lëshon gjykata apo udhëheqësi i entit, i dërgohet policisë për ta ekzekutuar (Neni 544). Nëse të dhënat për disa lëndë kanë lidhje me veprën penale, apo këto lëndë duhet gjetur, sidomos nëse kjo është e nevojshme për përcaktimin e identitetit të kufomës së gjetur të pa njohur, organi kompetent i cili zhvillon hetimin do të urdhërojë lëshimin e shpalljes publike me të cilën do të kërkojë që të dhënat apo informatat t’i dërgohen organit i cili zhvillon procedurën. Policia mund t’i publikojë fotografitë e kufomave dhe personave të zhdukur, nëse ekziston baza për dyshim se deri te vdekja, gjegjësisht zhdukja e atyre personave ka ardhur si pasojë e veprës penale (Neni 544.). Organi i cili e ka urdhëruar lëshimin e fletarrestit apo të shpalljes publike, është i detyruar që atë ta tërheq menjëherë porsa të jetë gjetur personi apo objekti i kërkuar, në rast se ka kaluar koha e parashkrimit të ndjekjes penale, apo të vuajtjes së dënimit, apo atëherë kur arsyet tjera tregojnë se fletarresti dhe shpallja publike, nuk janë më të nevojshme (Neni 546). Fletarrestin dhe informatën publike e shpallë organi kompetent shtetëror i punëve të brendshme (Neni 547, par. 1).

222

PJESA E XXXI

PROCEDURA NDAJ TË MITURVE Në Kosovë, procedura ndaj të miturve të cilët kanë kryer vepra penale, rregullohet me Ligjin për të Miturit.150 Me këtë Ligj janë paraparë dispozitat materiale dhe procedurale-juridike si dhe dispozitat tjera të cilat kanë të bëjnë me kryesit e mitur të veprave penale e të cilat janë të ndryshme nga ato që kanë të bëjnë me kryesit e moshës madhore të veprave penale. Këto norma ligjore e përcaktojnë pozitën e të miturve në Procedurën Penale dhe në të Drejtën Penale, duke iu dhënë përparësi masave ndihmëse korrektuese dhe të integrimit social të të miturve. Ato gjithashtu vejnë në pah ndarjen e të miturve nga të rriturit e moshës madhore duke penguar ndikimet negative të delinkuentëve të moshës madhore. Krahas të cekurave, ky Ligj përmban edhe dispozitat mbi veprat penale të cilat kryhen në dëm të fëmijëve. Dispozitat specifike të së drejtës materiale dhe përmbaruese procedurale-penale për të miturit, lidhen për moshën e të miturve, madje si për kohën e kryerjes, ashtu edhe për kohën e gjykimit të të miturit, gjegjësisht ekzekutimit të sanksionit penal-juridik. Në këtë kuptim, për të miturit të cilët kryejnë vepra penale, ekzistojnë rregulla të përpunuara dhe të përshtatura të procedurës specifike penale. Ky grup i posaçëm i rregullave procedurale do të duhej të siguronte procedurë të tillë në të cilën do të mbroheshin të drejtat e të miturve si pjesëmarrës, gjegjësisht si subjekt procedural, të shmangnin pasojat për personalitetin e personit të mitur në zbatimin e procedurës dhe të siguronin realizimin e qëllimit të ndihmës dhe riedukimit të të miturve. Vërejtja tjetër e rëndësishme është se kjo procedurë specifike ndaj të miturve i zbaton standardet ndërkombëtare që kanë të bëjnë me pozitën e kryesit të mitur të veprave penale, me ç'rast shprehen përpjekjet për mbrojtjen e garancive procedurale dhe të drejtave të njeriut, sidomos të të miturit. Qëllimi i dënimit të të miturit nuk paraqet kërkimin e përgjigjes ekskluzive për çështjet e caktuara (a është kryer vepra penale, kush e ka kryer atë dhe se a mund të zbatohen ndaj kryesit sanksionet penale), gjykimi i të miturit mbështetet para së gjithash në kërkimin e masave më të përshtatshme për integrimin e tij pozitiv në shoqëri. 150 Ky Ligj është nxjerrë me Rregulloren e UNIMIK-ut, .2004/8, e cila ka hyrë në fuqi më 20 prill 2004.

223

PJESA E XXXII

PROCEDURA NË RASTET E PAPËRGJEGJSHMËRISË NË MOMENTIN E KRYERJES SË VEPRËS PENALE

Me të Drejtën Ndërkombëtare mbi të Drejtat e Njeriut parashtrohen kërkesat e pozitës specifike të personave të cilët kanë kryer vepra penale në gjendje të papërgjegjshmërisë. Duke pasur parasysh mbrojtjen e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, në këtë kontekst, status të posaçëm duhet të kenë personat të cilët kanë kryer vepra penale në gjendje të papërgjegjshmërisë. Kështu pra, në procedurën kundër këtyre personave, para së gjithash, duhet doemos të respektohen standardet e parapara me Nenin 3 të KEDNJ, në kuptimin që ata persona nuk guxojnë të torturohen, as të trajtohen dhe ndëshkohen në mënyrë çnjerëzore. Kjo e drejtë e mbrojtjes së lirisë personale nga Neni 5 i KEDNJ dhe e drejta për procedurë të drejtë është paraparë me Nenin 6 të KEDNJ. Në Kosovë, këto të drejta rregullohen me ligj të posaçëm i cili përfshinë procedurën ndaj personave me sëmundje mentale.151 Ky Ligj parasheh që gjykata të konstatojë se a është kryer vepra penale dhe në momentin e kryerjes së saj, a ka qenë kryesi i përgjegjshëm, apo mos ai ka qenë në gjendje të papërgjegjshme. Me propozimin e prokurorit publik gjykata e shqipton masën mjekimit të detyrueshëm psikiatrik, natyrisht, nëse provat e paraqitura në shqyrtimin gjyqësor, dëshmojnë se i pandehuri ka kryer vepër penale në gjendje papërgjegjshmërie. SQARIMI I SHKURTESAVE KEDNJ: Konferenca Evropiane e të Drejtave dhe Lirive themelore të Njeriut (1950) GJEDNJ: Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut. PNDCP: Pakti Ndërkombëtar i të Drejtave Civile dhe Politike (1966) me Protokollet plotësuese (1989). KPPK: Kodi i Përkohshëm Penal i Kosovës. (Rregullorja e UNMIK-ut 2003/25.) KPPPK: Kodi i Përkohshëm i Procedurës Penale të Kosovës. LMK: Ligji për të Mitur i Kosovës (Rregullorja e UNMIK-ut 2004/8). Ndërkaq, numrat e neneve, pa shenjën e afërt të tyre, paraqesin nenet e Kodit të Përkohshëm të Procedurës Penale të Kosovës (KPPPK).

151 Rregullorja e UNIMK-ut, 2004/34, e cila ka hyrë në fuqi më 24 gusht 2004.

224

LITERATURA: V. Bayer: „Kazneno procesno pravo – odabrana poglavlja”. Knjiga I. „Uvod u teoriju kaznenog procesnog prava”. Priredio D. Krapac. Zagreb, 1995. (V. I. Bayer , 1995.) L. Bianku: „Jurisprudenca e Gjykates se Strazburgut“. Tirana, 2005. V. Đ. Degan., B. Pavišić : „Međunarodno kazneno pravo“. Rijeka, 2005. M.Delmas-Mart,J.R.Spencer: „European Criminal Procedures”. Cambridge, 2002. P.van Dijk, G.J.H. van Hoof: „Teorija i praksa Evropske konvencije o ljudskim pravima“. Treće izdanje. Sarajevo, 2001. M. Grubač: “Krivično procesno pravo”. Uvod i opšti deo. Četvrto izmenjeno i dopunjeno izdanje. Beograd, 2006. (Grubač, M., 2006.) M Grubiša: „Činjenično stanje u krivičnom postupku“. Drugo, dopunjeno i izmijenjeno izdanje. Zagreb, 1980. (Grubiša, M., 1980.) H. Halilović: „Prikriveni istražitelj, pravno-kriminalistički pristup“. Sarajevo, 2005. M. Ilić: „Krivično procesno pravo“, priredila dr. Hajrija Sijerčić-Čolić, Sarajevo, 2001. „Izvod iz sudske prakse Evropskog suda za ljudska prava“. Knjiga 1 i 2. Sarajevo, 2001. D.Krapac: „Kazneno procesno pravo”. Prva knjiga: institucije. II. Izmijenjeno i dopunjeno izdanje. Zagreb, 2003. (Krapac, D., 2003.) D. Krapac, V . Birin: „Međunarodna krivičnopravna pomoć“, Zagreb, 1987. (Krapac, D., Birin, V., 1987.) N. Matovski: „Branilac u krivičnom postupku”, Vranje, 1984. (Matovski, N., 1984.) D. Modly, N. Korajlić: „Kriminalistički rječnik”, Centar za kulturu i obrazovanje Tešanj, Tešanj, 2002. R. Murati: „Protection of Human Rights Under Kosovo's Criminal Code and Criminal Procedure Code“. Chicago-Kent Law Review, 80 (2005) 1, str. 99. – 116. R. Murati: „Rishikimi i procedures penale per shkak te fakteve dhe provave te reja”. Prishtine, 2006. Murati, R.: “Neki aspekti institucije ponavljanja krivičnog postupka zbog novih činjenica i dokaza”, Godišnjak Pravnog Fakulteta u Sarajevu, 2006., str. B. Pavišić: „Komentar Zakona o kaznenom postupku”. 5. izdanje. Rijeka, 2005. (Pavišić, B., 2005.) E. Sahiti: “Argumentimi ne proceduren penale”. Prishtinë, 2006. E. Sahiti, R. Murati, E. Kunštek: “Criminal Procedure System of Kosov”, botuar ne edicionin: Transition of Criminal Procedure System (ed. B. Pavišić). Rijeka, 2004. (Sahiti, E., Murati, R., Kunštek, E., 2004.) E. Sahiti: “E drejta e procedures penale”. Prishtinë, 2005.

225

H. Sijerčić-Čolić: „Krivično procesno pravo“. Knjiga I, „Krivičnoprocesni subjekti i krivičnoprocesne radnje“. Knjiga II, „Tok redovnog krivičnog postupka i posebni postupci. Sarajevo“, 2005. (Sijerčić-Čolić, H., I, 2005. i Sijerčić-Čolić, H., II, 2005.) H. Sijerčić-Čolić: „Krivični postupak i mediji”. U: Novinarstvo u borbi protiv korupcije. Sarajevo, 2003., str. 3. – 46. H. Sijerčić-Čolić: M. Hadžiomeragić, M. Jurčević, D. Kaurinović, M. Simović: „Komentari zakona o krivičnom/kaznenom postupku u Bosni i Hercegovini“. Sarajevo, 2005. (Sijerčić-Čolić, H., Hadžiomeragić, M., Jurčević, M., Kaurinović, D., Simović, M., 2005.) Z. Simić-Jekić: “Krivično procesno pravo SFRJ”. Drugo izmenjeno i dopunjeno izdanje. Beograd, 1985. Č.Stevanović: “Veštačenje u krivičnom postupku”, Savremena administracija, Beograd 1976. G. Tomašević: „Kazneno procesno pravo”. „Temeljni pojmovi i osnove praktične primjene”. Split, 1998. (Tomašević, G., 1998.) T. Vasiljević: „Sistem krivičnog procesnog prava SFRJ“. Treće izmenjeno i dopunjeno izdanje. Beograd, 1981. (Vasiljević, T., 1981.) T. Vasiljević, M. Grubač: „Komentar Zakonika o krivičnom postupku”, Beograd, 2003. (T. Vasiljević,, M. Grubač, 2003.) B. M. et al. Zupančič: „Ustavno kazensko procesno pravo“. Tretja izdaja. Ljubljana, 2000.