Duurzaamheid is Bullshit

DUURZAAMHEIDISBULLSHIT

november2012

Hoehetlandschapkanprofiterenvanmestvergisting

2

Weidelandschap bij Deinum, Friesland

Inhoudsopgave

1. InleIdIng | 5

2. landbouwenlandschap | 7

2.1 landbouwinnederland

2.2 effectenlandbouw

3. bIogasvandeboerderIj | 13

3.1 duurzameenergie

3.2 Mestvergistinginnederland

3.3 regelgeving

4. landbouw,landschapenvergIster | 27

4.1 vergistenvanreststromenuithetlandschap

4.2 subjectievebelevinglandschapenvergister

4.3 profiterenvandigestaat

5. KansenvergIstervoorhetlandschap | 31

5.1 demestvergisteralssleutelvoorhetsluitenvankringlopen

5.2 demestvergisteralsenergieleverancier

5.3 demestvergisteralsverbindingtussenlandbouwenlandschapsbeheer

5.4 demestvergisteralsmiddelomagrarischesectorduurzaamteprofileren

5.5 demestvergisteralsaanjagervaneengroteregebiedsbetrokkenheid

5.6 demestvergisteralsmiddelomdeuitstootvanbroeikasgassentebeperken

6. conclusIes | 35

7. bronnen | 36

3

4

Co-vergistingsinstallatie op veehouderij

1. InleIdIngKoeienmestislandschappelijkvakereenlastdaneenlust.Meteen mesthoop die groter is dan de nederlandse bodem kanverwerkenheefthetlandschaphetzwaarteverduren.strengewetgeving reguleert sinds enkele decennia het gebruik vanmestophetland.sindsdienzijndebodem,hetgrondwaterendeslotenweerschoneraanhetworden.

sinds enkele jaren zien we co-vergisters in het landschapverschijnen. en daarmee ook een groeiend aandeel inenergiemaïsendevrachtwagensdiedeco-productenvervoeren.gebruikvanco-productenvoordezeco-vergistersisinopspraak;niet alleen vanwege de zogenaamde ‘food-for-fuel’-discussie,maar ook vanwege enkele gevallen waarbij sprake is vanbodemverontreiniging door gebruik van illegaal bijgemengdeco-producten1. toch maakt co-vergisting en het gebruik vandigestaat (het restproduct van de vergisting) als meststof delandbouwindemeestegevallenaanzienlijkmilieuvriendelijker2.

Methetonderzoek‘duurzaamheidisbullshit’3tonenweaandathetnogbeterkan.doordeinzetvanmono-vergisters,waarbijbijmengingvanco-productenniet langernoodzakelijk is,kanhet mestoverschot terug worden gedrongen en tegelijk eenbijdragegeleverdwordenaanhetduurzaamheidvraagstuk.hetlandschapkanhiervanmeeprofiteren,maardanmoetdewet-enregelgevingwelwordenaangepastenvoorrangbiedenaandemono-vergister.

5

6

Boerderij in terpenlandschap Bron: Martin kers

vrijwelhetgehelenederlandselandschapisdoormensenhandentot stand gekomen. aan het landschapsbeeld is met eengeoefendoogdegeschiedenisvandeontginningenjarenlanggebruikaftelezen.Iedereplekheeftzijneigengeschiedenisenstaatonderinvloedvaneigenlandschappelijkeinvloeden.dezelocalediversiteitgeefthetlandschaphaarbetekenis.Inde afgelopen eeuw heeft de landbouw grote veranderingenondergaan. de kleinschalige ambachtelijke landbouw isgrotendeels omgezet in een veel grootschaliger en bijnaindustriële landbouw. dit heeft grote veranderingen in hetagrarischegebied veroorzaakt die op veelwildeplanten- endiersoorteneennegatieveinvloedhebbengehad.verschillendebeschermingsmaatregelen hebben ten doel deze negatieveontwikkelingen om te buigen.4 In dit hoofdstuk wordt dezerelatietussenlandbouwenlandschapkortuiteengezet.

2.1 LandbouwinNederland

Historisch perspectieflandbouwgrond is niet altijd zo vanzelfsprekend aanweziggeweestalsdatnuhetgevalis.nogindeeerstehelftvandetwintigsteeeuwwerdergezochtnaarmogelijkhedenomhetlandbouwareaaluittebreiden.Indietijdwerdmetnameopdezandgronden het landbouwareaal nog sterk uitgebreid, tenkostevanbossen,moerassenenheidevelden.toenvrijwelallezandgrondingebruikwasgenomendoordelandbouw,leverdevervolgens de droogmaking van de Ijsselmeerpolders nognieuwe landbouwgrond op. tegen die tijd waren demogelijkhedenvoorverdereontginningenopandereplekkenin het land klein geworden. pas rond 1960 werden deontginningenofficieelgestoptenwerdendenogovergeblevenbossen, moerassen en heidevelden aangewezen alsnatuurgebied. na die tijd werd door het ruimtebeslag vanandere disciplines, zoals woningbouw, bedrijventerreinen enwegenbouw het landbouwareaal weer kleiner. vooral deontwikkelingvannieuwenatuurheeftindeafgelopenjarenhetlandbouwareaalverkleind.

opderesterendestukkenlandbouwgrondwerddelandbouwgeïntensiveerd. het aantal landbouwbedrijven is sterkafgenomen, waardoor de overgebleven landbouwbedrijvenkondenvergroten.ooknunogsluitenperdaggemiddeldzesboerenbedrijven de deuren5. door een sterke mechanisatie,intensievergebruikvanmeststoffenenbestrijdingsmiddeleniseenhogeproductiemogelijk.deruilverkavelingheeftgezorgdvoor een ingrijpende reconstructie van het landelijk gebied,meteengunstigereeneconomischereverdelingvandekavelsalsgevolg.dehogeproductievandelandbouwmaaktdatdenederlandselandbouwopditmomenteenbelangrijkespelerisop de wereldmarkt. nederland is na de verenigde staten degrootsteexporteurvanagrarischeproductenterwereld6.

2. landbouwenlandschap 7

Veranderingen in de landbouwhetcompendiumvandeleefomgeving7heeftdebelangrijksteveranderingenindelandbouwmetdevolgendesleutelwoordenweergegeven:

Schaalvergroting:

bedrijfsvergroting en sterke afname van het aantalarbeidskrachten;ruilverkavelingenlandinrichting;verliesvanhoutwallen,bosjesenanderekleinelandschapselementen.

Intensivering:

grotere veedichtheid; intensieve vee-, pluimvee- envarkenshouderij; intensievere tuinbouw en toenamekassenteelt; vervroeging maaidatum en verhoging aantalmaaibeurten; omschakeling van hooien naar inkuilen;toenemend gebruik diergeneesmiddelen, zoalsontwormingsmiddelen,schadelijkvoormestkeversen-vliegen;verlaging vanhetwaterpeil in verbandmet het gebruik vanzwaremachines.

Specialisatie:

vrijwelverdwijnenvanhetgemengdebedrijfendeopkomstvangespecialiseerdebedrijven.

Rationalisatie:

het gebruik van doelmatige bedrijfsvoering met nieuwehulpmiddelenwaarmeeeenhogereopbrengstperhectare isverkregen; toenemendegebruikvanbestrijdingsmiddelenenkunstmest;efficiënterewijzevandorsen,transportenopslagvanoogst;zaadschoning.

Mechanisatie:

omschakelingvanmenskrachtenpaardennaarmachines.

Globalisatie:

aankoopvanvoedermiddeleninhetbuitenland.

Areaalverkleining:

door bebouwing en wegen, deels gecompenseerd doorinpolderingen.Inminderematedoordeontwikkelingvanbosennatuuroplandbouwgronden.

Gewaskeuze:

wisselingvanzomer-naarwintergraan;overgangvanroggeenhaver naar maïs; omzetten van permanent naar tijdelijkgrasland;vangraslande.a.naarbollen-enboomteelt.

8

zaaimachine met chemische gewasbescherming

Recente ontwikkelingen In de laatste decennia is in de land- en tuinbouw eenschaalvergrotingopgetreden.hierdoorzijngroterebedrijvenontstaandiededrukvandetoenemendeconcurrentiekunnendoorstaan.deverwachtingisdatdezeschaalvergrotingookindetoekomstzaldoorzetten.daarnaastneemtdedrukopdegrondprijstoedoordatanderefuncties(metnameuitdestad)eenberoepgaandoenopderuimte.denkdaarbijbijvoorbeeldaanbedrijvigheidaanhuis,dezorgsector,dienstensectoretc.de grondprijs wordt door de steeds groter wordende vraagnaarruimtedanooksteedshoger.

als reactie hierop zijn er binnen de landbouw tweeontwikkelingsrichtingenteonderscheiden:

1. agrariërs kiezen voor schaalvergroting, grotere bedrijvenengrotereschuren.Zokunnenzeblijvenproducerenvoordewereldmarkt;

2. agrariërs die de nabijheid van de stad, en daarmee denabijheidvaneenkritischeenkapitaalkrachtigemarkt,alseenkans beschouwen en zich richten op de productie vanhoogwaardige producten, vaak voor een meer regionale oflokalemarkt.Meestalgaatdezeontwikkelinggepaardmeteenverbredingvandebedrijfsvoering.Meerdandehelftvandeland- en tuinbouwbedrijven in nederland heeft in 2010inkomstenuitverbredingofeenbaanbuitenhetbedrijf8.

9

2.2 Effectenlandbouw

Huidige relatie landbouw en landschapvande totaleoppervlakte land innederlandwordtongeveer67%gebruiktvoordelandbouw.9deboerenhebbendaarmeeeenbijzondereverantwoordelijkheidinhetlandschapsbeheervan nederland. landschapsbeheer is een bijproduct van deagrarische bedrijfsvoering en verandert mee met deontwikkelingenentechniekenindelandbouw.

deontwikkelingenindelandbouwhebbenhetlandschapoverhet algemeen niet aantrekkelijker gemaakt. door detechnologische ontwikkelingen is de landbouw sinds detwintigsteeeuwsteedslosserkomentestaanvandebodemenhetlandschap.tegelijkismededoordeschaalvergrotinghetlandschap veel eenvormiger geworden. perceelscheidingen,ontwateringtechniekenengewaskeuzezijnal langnietmeerzo locatie afhankelijk als dat ze waren. waar vroeger deverschillende landschapstypen en bodemeigenschappen noggoed herkenbaar waren in het agrarisch gebied, is ditonderscheidsteedsmeergaanvervagen.

Gebruik van chemische gewasbeschermingsmiddelenIn nederland is er relatief veel tuinbouw en intensieveveehouderij,demilieubelastingvandenederlandseagrarischesectorisdaaromhogerdanindemeesteanderelanden.Zoishetverbruikvanchemischegewasbeschermingsmiddelenperhectare in nederland ongeveer 2,5 maal zo hoog als hetgemiddeldeindeeu-15enzijndestikstofverliezen3tot4keerzohoog.tussen1985en2000ishetgebruikvanchemischegewasbeschermingsmiddelenongeveergehalveerd,maarblijftsindsdienschommelenrond9,5miljoenkilo.10

Natuurwaarden en milieukwaliteitende nederlandse landbouw scoort goed als het gaat omproductieperhectare,ofomemissiepereenheidproduct.daarstaat tegenover dat de hoge productie milieuproblemenoplevert,metgevolgenvoornatuuren landschap.verzuringen vermesting hangen beiden samen met het gebruik vanbemestingengewasbeschermingsmiddelen.

10

Verzuring

verzuringwordtveroorzaaktdooruitstootvanzwaveldioxide,stikstofoxiden, ammonium en ammoniak. het leidt tot hetzuurderwordenvanlucht,neerslag,bodemenoppervlakte-engrondwater.doordezeverzuringwordendebiotischeconditiesvan planten- en diersoorten van uiteenlopendelevensgemeenschappen aangetast. het beleid is gerichtgeweestopdeeffectendoorbijvoorbeeldaantesturenophetafdekkengiertanks,eninjecterenvangierteverplichten11.

Vermesting

biodiversiteitverlies in oppervlaktewater wordt voor eenbelangrijkdeeltoegeschrevenaanhetstikstofverlies.stikstofleverteensubstantiëletotdominantebijdrageaanvermestingofeutrofiëring–devergrotingvanvoedselrijkdom12.vermestingleidt tot het verdwijnen van voedselarme situaties, hierdoorzijndeoverlevingskansenvoorsoortendiekarakteristiekzijnvoordergelijkeecotopensterkafgenomen.

Maatregelen en subsidieserzijnindeloopvandejarenveelmaatregelengetroffenomdeeffectenvandelandbouwophetmilieuenhetlandschaptebeperken. er is een strenge wetgeving die het gebruik van(kunst)mest en gewasbeschermingsmiddelen reguleert.daarnaastzijnerzowelvrijwilligealsstimulerendemaatregelenindevormvansubsidies.enkelevoorbeeldenzijnagrarischenatuurbeheer, subsidies op onderhoud van kleinelandschapselementen, braaklegregeling, nestbescherming,verbod op gebruik van bepaalde bestrijdingsmiddelen,mestwetgeving, invoering melkquota, instelling vanweidevogel- en akkeronkruidreservaten en subsidies opperceelrandenbeheer.

Biologische landbouwIndebiologischelandbouw,tuinbouwenveehouderijwordtopeenmilieu-endiervriendelijkewijzegewerkt.hierbijwordengeen chemische bestrijdingsmiddelen gebruikt en is meeraandachtvoordierenwelzijn.doordatermeeraandachtisvoorde producten en de opbrengst lager is, zijn de productenduurder. de omschakeling van gangbare landbouw naarbiologische landbouw betekent een verbetering van deleefomstandighedenvandewildefloraenfauna.hetaandeelbiologischelandbouw(2,2%)isechternogzeergering.13

11

systematische weergave van een co-vergister op een veehouderij met 150 koeien die hoofdzakelijk maïs gebruikt als co-product

12

3. bIogasvandeboerderIj

duurzameenergiehelptklimaatveranderingtegentegaanenvoorkomt dat energie ‘op’ raakt. daarom is men al een tijdbezigmetdeontwikkelingvanalternatieve,milieuvriendelijk.Mestvergistingiszo’nnieuwetechniek.hierbijwordtbiomassa(mest) omgezet in biogas. het biogas kan vervolgens metbehulpvaneenwarmtekrachtkoppeling(wKK)wordenomgezetin elektriciteit, of met een gasopwerkingsinstallatie wordenopgewerktendirectgeleverdaanhetgasnet.

Hoe werkt vergisting?

vergisting is een proces waarbij bacteriën onder zuurstofloze omstandigheden organische stofafbreken.bijmestvergistingwordtbiogasgevormdmetalshoofdbestanddelendebroei-kasgassenmethaan(ch4)enkoolstofdioxide(co2).ditiseennatuurlijkprocesdatzichookvoordoetbijnietvergistemesttijdensmestopslagennahetuitrijdenvandemestophetveld.Ineenvergistinginstallatievindtdeomzettingechterondergeconditioneerdeomstandighedenplaats,waardoormeermethaanvrijkomt”14.hetverkregenbiogaskanwordenopgewerktnaarhetniveauvanaardgasofwordenomgezetnaarelektriciteitenwarmte.eendeelvandezeenergieisvooreigengebruik,watoverblijftwordtverkochtaanenergiemaatschappijenalsgroengasofgroenestroom.hetdigestaatdatnavergistingoverblijftwordtgebruiktalsverbeterdemestophetland.bijhetmeestgebruiktetypevergister,deco-vergister,wordenbij-ofco-poroductentoegevoegdaanhetvergistingsproces.deco-producten hebben een grotere energie opbrengst dan mest. het zijn over het algemeenorganischereststoffenuitdelandbouwenvoedselindustrieofspeciaalgeteeldeenergiegewassen.Mono-vergisting is een vorm van vergisten waarbij deze co-producten niet nodig zijn. dezeinstallatiesleverenminderenergie.

Schema omzetting gas naar elektriciteit en warmte of biogas

13

16procentvanhettotaleenergieverbruikin

2020moetwordengeproduceerduithernieuwbarebronnen.

Netto energieproductie van elektriciteit in miljoen kWh in 2010

14

3.1 Duurzameenergie

Opgave nederlandstaatvoordeopgaveomvoor202016%vanhettotaleenergieverbruikteproducerenuithernieuwbarebronnen.erligtnogeenflinkeopgave,aangeziendetotalebijdragevanhernieuwbareenergieaandeenergievoorzieningin2010eenkleine3,7%bedroeg15.

Biomassa vergistingIn 2010 is er in nederland 113.642 mln kwh elektriciteitverbruikt. daarvan is 10.442 mln kwh in nederlandgeproduceerdvanuithernieuwbarebronnen,zoalswind,wateren zon (9,1%). ook biomassa, een verzamelnaam voor eenvariëteit aan gewassen, bomen, planten en algen, is eenhernieuwbare energiebron. ‘biomassa is in staat om nettozonderco2-productie brandstoffen engrondstoffen voor dechemische industrie en energie te genereren: iets wat metandereenergievormennietmogelijkis.daarmeeisbiomassaopditmomentdebelangrijkstehernieuwbareenergiebronende verwachting is dat biomassa de belangrijkste duurzameenergiedragerblijftvoordetoekomst.’(3)

eenvandehuidigetoepassingenombiomassaomtezetteninenergieisvergisting.bijdevergistingvanbiomassaontstaatbiogas,welkemetbehulpvaneenwKKkanwordenomgezetinelektriciteit. de huidige productie van biogas oplandbouwbedrijvenisgoedvoor527mlnkwh(2),watgelijkstaataan0,46%vanhettotaleelektriciteitsverbruikinnl.debiogasinstallatiesoplandbouwbedrijven,ookwelmest-,co-ofboerderijvergisters genoemd, gebruiken mest vaak incombinatiemetanderplantaardigmateriaal.eind2011zijner113 landbouwbedrijven met een co-vergistingsinstallatie16.dezemestvergistersdraaiennognietallemaalopdevolledigecapaciteit (nu nog ca 70 procent van het theoretischemaximum).deschaalgroottevandemestvergistingneemttoe;washetelektrischevermogenperbedrijfeind2005nog0,3Mw,eind2009wasdat1,1Mw.

Warmte

bijdeomzettingvanbiogasnaarelektriciteitdoormiddelvaneenwarmtekrachtkoppelingkomttevenswarmtevrij,dievooreen groot gedeelte gebruikt kan worden. een gedeelte vandezewarmtewordtbenutomdevergisterwarmtehouden.Inprincipeiserdannogveelwarmteover.demogelijkheidomdezewarmteopdelandbouwbedrijventegebruikenzijnechterbeperkt.nunoggevenveelboerenaandathetontbrekenvaneenafzetmarktvoordevrijkomendewarmteeenbelangrijkeoorzaakisvoorhetnietrendabelzijnvaneenvergistervoorhunbedrijf.detotalewarmtebenuttingbuitendevergisteromwasongeveer3procentvanallegewonnenbiogas.

In nederland is in 2009 in totaal 113642 kWh

aan electriciteit verbruikt

15

Co-vergister op een melkveehouderij

16

Opgewekte energie met co-vergistingopditmomentwordtongeveer2%vanallemestvergist(1,4miljardkilovandetotaal70miljardkilo).

In2008is1,4miljardkilonattebiomassavergist.ruimdehelftdaarvanwasmest.detotalemestproductieinnederlandwas70miljardkilo.bijna2procentdaarvangaatdusdevergistersin.17

Maïs is het meest voorkomende co-product. wanneer hetvolledige landbouwareaal in nederland (1,9 miljoen hectare)zouwordeningezetvoordemaisteeltlevertditeentheoretischpotentieel op van 64,5 miljoen m3 maïs, dat bij een 50-50verhoudingmest–coproducteenpotentiëleelektriciteitproductieoplevertvan27.725mlnkwh,bijnaeenkwartvanhettotaleenergieverbruik.

Opgewekte energie met mono-vergistingMono-vergistingwordt innederlandnognietveeltoegepast.het is dan ook moeilijk te achterhalen hoeveel energie ermomenteel met deze installaties wordt opgewekt. de nosberichtte over een mono-vergister installatie in langeveenwelke per jaar 400.000 kilowattuur per jaar levert, genoegvoor 150 huishoudens. volgens het bericht kan demonovergister voor 7 procent van de opgewekte energiezorgen, dat is de bijna helft van de beoogde 16% uit hetregeerakkoord18.

Broeikasgassendenederlandse landbouwdraagtvoorongeveer10%bijaandeuitstootvanallebroeikasgasseninnederland,daarinheeftdemelkveehouderijverreweghetgrootsteaandeel19.wanneerdeversemest indevergistergaat,wordthetovergrotedeelvandeammoniak-enmethaanuitstootvoorkomen.doormesttevergistenkandeagrarischesectoreenbijdrageleverenaanhethalenvandeKyotodoelstelling innederland.ook indestaliserprofijt,hierzalookdeemissietotbijnanulteruggaan.ditbetekentnietalleeneenverbeteringvoorhetmilieuendegeuroverlast, ook het stalklimaat voor de dieren verbetertwaardooronderanderehetgebruikvanantibioticaafneemt.

Co-vergisters in Nederland

17

Schaalgrootte vergister en verbondenheid met het landschap

Lokaal Globaal

18

3.2 MestvergistinginNederland

Verschillende soorten vergistersvergistersverschillen inwijzevanvergisting (metofzondertoevoeging van mest of co-producten) en in schaalgrootte.voor agrariërs is het van belang dat het digestaat, hetrestproductnavergisting,gebruiktmagwordenalsmeststofophetland.hiervoormoetminimaal50%vandebiomassauitmestbestaan.deco-vergisterkomtdanookhetmeestevoorin nederland20. Maïs was zeker in de eerste jaren van deco-vergisting een van de meest gebruikte co-producten21.tegenwoordigwordenookmeerandereco-productengebruiktomdatdegrotevraagdeprijzenbehoorlijkheeftopgestuwd.

hoewelhetprocesaltijdongeveergelijkiskandeschaalgroottevandezevergistersflinkvarieren.grofwegisereenindelingin3typentemaken,waarbijdewijzevanaan-enafvoervandebiomassaenhetdigistaatverschilt:

Boerderijvergister

bijeenboerderijvergistervindthettotaleproductieprocesvanhet biogas plaats op de eigen grond. bij een geslotenbedrijfscyclus betekent dit dat de mest afkomstig is van deeigen koeien, de coproducten van het eigen land en dat devergisting op het eigen erf plaatsvindt. tevens wordt hetdigestaatweerovereigengronduitgereden.

ookdemono-vergisteriseenvergisteropboerderijschaal.deinstallatieisaanzienlijkkleinervanformaatdanco-vergisters.

Coöperatieve vergister

bij een coöperatieve vergister werken boeren samen om toteenrendabelvergistingsprocestekomen.hierbijwordenallemestencoproductennaareengrotevergistergebracht,vaakophetterreinvandemelkveehouder.hierbijzijnverschillendevormenvan samenwerkingmogelijk tussen leveranciers vanmestenco-producten.Inenkelegevalleniserookeenafnemervan de warmte (glastuinbouw, zwembad, woonwijk) bijbetrokken. er zijn overigens niet altijd veehouders bijbetrokken, er bestaan ook vergistinginstallaties waarbijvoorbeeldhetafvalvanbloembollenenandereco-stromenwordenvergist.

Industriële vergister

bij grotere schaalvolumes spreken we niet meer van eenagrarische activiteit maar van een industriële activiteit. hetbetreft dan een centrale of regionale vergister, waarbijmeststoffen van meerdere veehouders worden aangevoerdnaar een centrale locatie, die daar vermengd wordt met de

19

KOEIEN

MEST KELD

ER

MONO

VE

RGIS

TER

NAVE

RGIST

ER

MEST

100% co-product vergister

50% mest en 50% coproduct vergister

100% mestvergister

20

eveneens verzamelde co-producten. voor deze wijze vanvergisting wordt veelal een ondergrens van 36.000 tonbiomassa/jaar gehanteerd, omdat dit de ondergrens vormtwaarbij een Milieu effect rapportage verplicht is. Zowel demest als de co-producten worden uit een veel grotere regioaangevoerdenookhetdigistaatwordtindewijdeomgevinguitgereden.

vergisting wordt niet alleen door agrariërs gebruikt. detechniekwordtbijvoorbeeldookveeltoegepastbijrwZI’senafvalverwerkers.dezeindustrielevormenvanmestvergistingvallenbuitendescopevanditonderzoek.

3.3 Regelgeving

In nederland vindt op verschillende manieren beïnvloedingvandevergistingvanbiomassaoplandbouwbedrijvenplaats.allereerstzijnerdevoorwaardenwaaraaneenvergistermoetvoldoenominaanmerkingtekomenvoorsubsidie,daarnaastiserwet-enregelgevingoverdetoegestaneproductenvoorvergistingentotslotwordenookinveelbestemmingsplannenvoorhetbuitengebiedregelsopgenomentenaanzienvandeontwikkelingvanvergisters.

Steunregelingen

omeenvergisterrendabeltemakeniservooralsnogsubsidienodig.devolgende subsidieregelingenzijnophet vergistenvanbiomassavantoepassing:

- stimuleringduurzameenergieproductie+ (sde+):desde+stimuleertdeproductievanduurzameenergieenrichtzichopbedrijvenen(non-profit)instellingen.hetdoelvandezeregeling is om zoveel mogelijk duurzame energie op tewekken per euro, door de goedkoopste vormen tesubsidieren. de sde+ vergoedt het verschil tussen dekostprijsvangrijzeenergieendievanduurzameenergieovereenperiodevan12of15jaar.deregelinggeldtvoorallevormenvanhernieuwbareenergie,dusookwindenergie,zonnestroom,afvalverbrandingetc.

- regelinggroenprojecten:particulierendiegroensparenofgroen beleggen krijgen een belastingvoordeel en nemendaaromgenoegenmeteenlagerevergoedingvandebank.daardoor kan de bank een lagere rente rekenen op eenleningaanduurzameeninnovatieveprojecten.Metingangvan1januari2011isdeheffingskortingvoorparticulierendie geld beschikbaar stellen aan een groenfonds ofgroenbankverlaagdvan1,3%naar1,0%.hetvoornemenisomdezeregelingaftebouwenin2014.devrijstellingvoorde vermogensrendementsheffing (voordeel 1,2%) blijftonverkortinstand.22

21

Subsidieregeling co-vergister gericht op energieproductie

Maïs is een veel gebruikt co-product

22

- energie-investeringsaftrek: deze regeling is bedoeld voorondernemers die willen investeren in energiebesparendetechniekenendetoepassingvanhernieuwbareenergieinhun onderneming. ondernemers kunnen naast degebruikelijkeafschrijvingmetdeenergieinvesteringsaftrekeen bepaald percentage van de investeringskosten vanenergiebesparende bedrijfsmiddelen aftrekken van defiscalewinst,in2011wasdat41,5%.23

- regeling Milieu Investeringsaftrek (MIa) en regelingwillekeurige afschrijvingen Milieu-investeringen (vamil):hetdoelvande regelingMIaende regelingvamil ishetbevorderendatondernemersinvestereninspecifiekeopdeMilieulijst genoemde milieuvriendelijke duurzamebedrijfsmiddelen.deregelingenvergrotendebekendheidvan milieuvriendelijke bedrijfsmiddelen aanzienlijk enversnellen marktintroductie aantoonbaar.24

Positieve lijst covergisting

naaststuringdoormiddelvansteunregelingenwordterookgestuurd met wet- en regelgeving. Zo bepalen hetuitvoeringsbesluit Mestoffenwet en deuitvoeringsregeling Meststoffenwet dat “het digistaat alsmeststof mag worden gebruikt als het verkregen is doorvergistingvantenminste50%uitwerpselenvandieren,metalsnevenbestanddeeluitsluitendéénofmeervandeproductenvanbijlageaaonderdeelIv(ookweldewittelijstofpositievelijstcovergistinggenoemd).het50%-criteriumisgebaseerdopgewicht.hetdigestaatisdaneendierlijkemeststof.”25tevensdienteenrIKIlt-ontheffingtezijntoegekend.26

Wetgeving en de economische praktijk

hetgrondgebruikvoorgesubsidieerdeenergieproductiedoormest plus co-vergisting concurreert in nederland met andergrondgebruik(eventueelookdirect-ofindirectgesubsidieerd).bijvoorbeeldmetdeteeltvangewassenvooranderedoeleinden(zoalsvoedsel).tochblijktdatinnederlandnauwelijkssprakeisvansignificantewijzigingeninlandgebruiktengevolgevantoegenomen gebruik van biomassa en andere vormen vanenergieuithernieuwbarebronnen.27

Bestemmingsplannen

In bestemmingsplannen kunnen regels opgenomen wordenover typebedrijfsvoering.denkhierbij aandehet alofniettoestaanvanaan-enafvoervanco-productenendigestaatvanennaareenvergisterenoverdetotaleomvang.

23

Subsidieregeling beter afstemmen op beoogde doelen

Schema vergisting van afval van natuurbeheer

24

Mestvergisting is in de meeste gevallen een agrarischeactiviteit.totnu toehebbenontwikkelingen inde landbouwvaak ingrijpende gevolgen gehad voor het landschap. ookmestvergisting laat in het landschap zijn sporen na. In dithoofdstuk worden de gevolgen voor het landschap nadertoegelicht.

4.1 Vergisten van reststromen uit het

landschap

op kleine schaal wordt zowel in nederland als in belgiëgeëxperimenteerd met het vergisten van bermgras. Ingroningenloopthetproject‘eenschonebermgeeftenergie!’.onderzoek28 heeft uitgewezen dat de potentiëleenergieopbrengst uit bermgras hoger is dan die van mest.Maar, bermgras langsdrukkewegen is in sommigegevallendermatevervuilddathetnietdoordemilieutoetskomtvoorco-vergistingsmaterialen29. In duitsland en oostenrijk(burgenland)wordtopgroteschaalgrasvergist,doordehogevergoedingendieerdaartegenoverstaankunnenzehetgrasrendabel vergisten. het meevergisten van gras en anderenatuurproducten als riet en houtige gewassen komt innederlandverdernognietvoor.dezeproductenstaan (nog)nietopdewittelijst,enzijninonbewerktevormnietgeschiktom te vergisten. door riet en grassen voor te bewerktenkunnenzegeschiktwordengemaaktomtevergisten.

4.2 Subjectieve beleving landschap en

vergister

omdatergeenlandschapselementenwordenmeevergist,lijktdeimpactvandevergisteropdelandschappelijkestructurengering.tochisdesubjectievebelevingvandevergistersinhetlandschapnietaltijdpositief.

Bollenveelaandachtgaatuitnaardeverschijningvandeinstallatiesin het landschap.de co-vergisters die bij de boerderij staan,zijnsamenmetalleapparatuurvoorvoor-ennabewerkingeenbehoorlijke installatie. daarmee zijn ze vrijwel altijd goedzichtbaarinhetlandschap.demono-vergisterszijnveelkleinerinomvang.dezeinstallatieszijnmakkelijkteverwarrenvooranderegangbarebouwwerkenbijboerderijen.

4. landbouw,landschapenvergIster 25

Vermaisingdemeesteco-vergistersgebruikenmaïsalsco-product.tochiser in nederland geen sprake van significante wijzigingen inlandgebruik ten gevolge van toegenomen gebruik vanbiomassa en andere vormen van energie uit hernieuwbarebronnen.hetcbsheeftberekenddatdehoeveelheidgebruiktesnijmaïsistoegenomenvan5.000hectarein2009naar8.000hectarein201030.doordesterkeprijsstijgingvanmaïsindeafgelopenjarenzijnerinmiddelsveelboerenovergestaptopandereco-producten.Zolanghetaantrekkelijk is,zalermaïswordenverbouwdtenbehoevevandevergisting.Inhetlichtvandehuidigeaandachtvoorenergieproductieligteengrootareaalaanenergiegewassenindelijnvandeverwachting.datheeftgevolgenvoorde inrichtingenhetaangezichtvanhetagrarischelandschap.dekansisdangrootdathetareaalmeteenenkelgewas(monocultuur)metdemeestepotentievoorenergiezalgaandomineren.Maaruiteindelijkzullenookniet-energetische factoren bepalen hoe omvangrijk de teelt vanenergiegewassenzalworden.31

Transportdeagrarische sector zorgt voor veel verkeersbewegingen innederland.eenkwartvanalhetbinnenlandsegoederentransporthangt samen met het agrocomplex.32 co-vergisters zorgenlokaal, vaak op de kleinere boerenlandwegen voor veeltransportbewegingen voor transport van (co)vergistinggewassenendigestaat.Meteendergelijketransport-intensiteitwordtdebelevingvanhetlandschapbeïnvloed.hetis nogal een verschil of je de weidsheid van het agrarischelandschapinstiltekanbelevenofmethetgeluidvanronkendemotorenopdeachtergrond.

Geurhinderdevergistervangtvrijwelallegassenengeurenafdienormaalgesprokenbijhetgierendebekendegierluchtenbezorgen.hetvergistingsproces op zich vindt plaats in volledig geslotentanks,deomgevingondervindthiervangeengeurhinder.hetzijndoorgaansdeco-productendievoorgeurhinderzorgen,zeker wanneer bijvoorbeeld (rottende) voedselresten dagenvoordatzevergistwordenalopheterfliggen.geurhinderzoukunnenontstaanopplaatsenzoals:

- detoevoervanvergistingsproducten- devoor-ofnabehandeling- deopslagvanvergistingsproductenofafvalstoffenineen

ontvangsthalofbijlangdurigeop-slagzoalsbijhetinkuilenvanbermgras.

- demengput(tenzijafgesloten)- deverdereafwerkingvanhetdigestaattijdensdescheiding

indunneendikkefractie.

26

4.3 Profiterenvandigestaat

co-vergistingwordtweleensgenoemdalsoplossingvoorhetmestoverschot.Maardoordetoevoegingvanco-productenisdehoeveelheidmestaanheteindevanhetprocesalleenmaargroter geworden. toch heeft het vergistingsproces eenpositieveinvloedopdeoverbemestingvandebodem.

afhankelijk van het type vergister wordt de mest door hetvergistingsprocesopgewaardeerd.33opdemeesteboerderijenisdekringloopvannutriëntenbijdeteeltvangewassenisnietgesloten.datkomtdoorverliezentijdensdeteeltendoordeafvoervangeoogsteproductenvandeboerderij.deverliezentijdensdeteeltvangewassenzijnvooraluitspoeling(n,penK)en denitrificatie (n) met als bijproduct lachgas (n2o). bijveeteelt zijn de belangrijkste verliezen de emissie van n(ammoniakendenitrificatie)uitdestalendemestopslagendeafvoervandierenvandeboerderij34.

bij vergisting worden de werkzame meststoffen omgezet invoordegewassenbeteropneembare stoffen.Medehierdoorheeftdetoepassingvandigestaatverschillendevoordelentenopzichtevandrijfmest35:

- destikstofwerkingvandigestaatishogerdandievannietvergistemest.

- eengroterdeelvandenutriëntenisindirectopneembarevormvoordeplantaanwezig.

- de mest is dunner en homogener en is daardoor beterverpompbaar.

- erzijnnavergistingmeerziekteverwekkendebacteriënenschimmelsgedood.

- erzijnmeeronkruidzadengedood.- stankveroorzakendevetzurenzijnafgebroken.- dehogerestikstofbenuttingdoorhetgewasleidttotminder

stikstofverliezennaarhet- milieu.

hetbelangrijkstelandschappelijkevoordeelisdatdevergisttemestbeterwordtopgenomendoordegewassen,waardoorerminderuitspoelingplaatsvindt.daarnaastvormendegewasseneen betere voeding voor het vee, die vervolgens weer eenbetere mestsamenstelling hebben. Zo worden de lokalekringlopenbetergeslotenendoordeefficiënterebemestingisdemilieubelastingveelgeringer.dateropdezemanierminderkunstmestnodigis,iseenbijkomendvoordeel.

Kelstein, de co-vergister inhallum,heeft sindshij zijnmestvergisthelemaalgeenkunstmestmeernodig.

27

Collage kleinschalige vergister

28

devergisterheeftzowelpositievealsnegatievegevolgenvoorhet landschap.vooralde aspectendie samenhangenmetdeco-productenhebbenlandschappelijkmaarookmaatschappelijkeen negatieve bijsmaak. de economische kansen van devergister liggen nu vooral bij een zo hoog mogelijkegasopbrengst,maardaar liggennujuistnietdekansenvoorhetlandschap.wantdanmoetenwezoekennaarhethoogsteenergiepotentieelendatzijnvooraldeco-producten.daarmeewordt het mestoverschot alleen maar groter en is de co2reductie beperkt. co-vergisting is alleen interessant als ergebruikwordgemaaktvanlaagwaardigeenlokalereststromen,omallemesttevergistenisdaarvanzekernietvoldoende.Indithoofdstukbesprekenwedekansendiedemono-vergisterbiedtvoorhetlandschap.

5.1 De mestvergister als sleutel voor het

sluitenvankringlopen

Inplaatsvaninkoopkunstmesten(dure)afzetvanmestkanhet digestaat (eventueel met nabewerking) alskunstmestvervanger de interne kringloop sluiten. er is eenmaximumaandehoeveelheiddierlijkemestdieperhectaremagwordentoegediend.hoewelhetdigestaatvooreengrootdeel van dierlijke oorsprong is, hebben de mineralen in hetdigestaatdekenmerkendievergelijkbaarzijnmetkunstmest.verschillende vormen van nabewerking van het digestaatkunnendewerkingvankunstmestnogbeterbenaderen.steldatditbewerktedigestaateenvergelijkbarestatuszoukrijgenals kunstmest, dan betekent dit een enorme verduurzamingvan de landbouwsector. Kunstmest kost veel energie om teproduceren, en bronnen als fosfaat zijn eindig, terwijl deproductievandigestaatjuistenergieoplevert36.

5.2 Demestvergisteralsenergieleverancier

lokaalgeproduceerdeenergieisomverschillenderedeneneenpositieveontwikkeling.hetvermindertdeafhankelijkheidvanbrandstoffen uit andere delen van de wereld, en bovendienstimuleert het regionaal produceren van biomassa en hetverwerken tot energie de regionale economie. het kan eensterkeuitingzijnvandestad-land-relatieenbijdragenaaneenmaatschappelijke bewustwording omtrent kleine kringlopenenduurzaamheid37.ookvoordeagrariërsishetopwekkenvanhernieuwbareenergienietalleeneenmanieromzelfgoedkoperuittezijn,maarhetvooralookeconomischinteressantomtekunnen leveren aan energiebedrijven. op de boerenervenwordt al veel energie geproduceerd (o.a. mestvergisting,warmte-koude opslag, aardwarmte, zonnepanelen op dedaken)hiermeeneemtdeagrarischesectornualéénzesdevande nationale productie van duurzame energie voor zijnrekening.

5. KansenvergIstervoorhetlandschap 29

5.3 Demestvergisteralsverbindingtussen

landbouwenlandschapsbeheer

bijhetgebruikvandigestaattenopzichtevankunstmestvindterveelminderuitspoelingplaatsvanmeststoffeninhetmilieu.behalve de locale flora en fauna zullen ook omliggendenatuurgebiedenhiervanprofiteren.oplangeretermijnzijnerwellicht ook andere vormen van samenwerking denkbaar.Zoals in duitsland en oostenrijk al gebeurt, zouden ook innederlandplantaardigestoffenalsrietengrasvergistkunnenworden. deze vorm van co-vergisting kan een economischeimpulsbetekenenvoorhetbeheervanlandschapselementen.eenbelangrijkevoorwaardeisweldatdezeproductenaandewittelijstwordentoegevoegd.

5.4 De mestvergister als middel om

agrarischesectorduurzaamteprofileren

nogmaarweinigmensen,endanvooralstedelingen,komenincontactmetboeren.Zehebbendaaromnietechteenbeeldvanwat zich daadwerkelijk op het boerenbedrijf afspeelt.Maatschappelijkediscussiesoverveehouderijwordendanookvooral op basis van emotie gevoerd, en niet op basis vanonderliggende feitenofwaarden.dat leidtnogwel eens totonbegrip, zeker waar het onderwerpen als schaalvergrotingen intensivering betreft. groene energie van de boerderijcreëerteennieuwbeeldvandesector,waarinmelkveehouderszich kunnen profileren als leverancier van biogas in eenduurzame sector. Zeker wanneer er sprake is van lokalenetwerken kan de mestvergister bijdragen aan demaatschappelijkeacceptatievandesector.

5.5 Demestvergisteralsaanjagervaneen

groteregebiedsbetrokkenheid

naast voedselproducent en landschapsbeheerder kan demoderne agrariër ook onderdeel van een regionaalenergiebedrijfzijn.Éénvandemogelijkhedenvanhet lokaalbundelen van krachten is het realiseren van een ringleidingtussen veehouders die biogas produceren. deze ringleidingzorgt ervoor dat het gas op een centraal punt kan wordenopgewerktenbeschikbaarwordtgesteldvoordeafnemers.erontstaateenwederzijdsegebiedsbetrokkenheidwanneerallebetrokkenpartijensamenverantwoordelijkheidnemenindezeonderneming.deboerenzorgenvoordeinputvanbiogasdoorvergisting van mest en in geval van co-vergisting ook vanplantaardigerestproducten.Zijhoevenzichniettebemoeienmetdekwaliteitscontrolevanhetgas(ofdeomzettingervannaarelektraenwarmte),omdatditgasviaeenringleidingnaar

30

hetdorpgetransporteerdwordt,alwaardeomzettingvanhetgasplaatsvindt.

deafnemersendeboerenbrengensamenhetgeldbijelkaarvoor de benodigde investering. de winst is vervolgens ookmeerzijdig; de boeren krijgen een hogere prijs voor hungeleverdegas,terwijldeafnemersaanzienlijkkunnenbesparenop hun energiekosten. Met deze werkwijze kunnen tweeboerderijenmetsamen300koeieneendorpmet250woningenvan biogas voorzien. hierbij gaan we uit van co-vergisterswaarbij het gft van de inwoners en het groenafval van degemeente en/of andere beheerder van het gebied wordtmeevergistmetdekoeienmest.Induitslandzijnvoorbeelden,zoals het dorpje jühnde, waarbij in dorpen dergelijkezelfstandigelokaleenergiecorporatieszijnopgerichtwaarvande lokaleagrariërsdeenergieleverancierszijn.hierheeftdelocaleenergievoorzieningeensocialecomponentgekregen.38binnen de huidige regelgeving is dit in nederland nog nietmogelijk.

5.6 De mestvergister als middel om de

uitstootvanbroeikasgassentebeperken

dehogeuitstootvanstikstofenbroeikasgassenvormensteedsduidelijker een probleem. de levensverwachting in Midden-europa neemt met zes maanden af door blootstelling aanstikstof uit de lucht. de biodiversiteit in tweederde van deeuropesebossenneemtmet10procentafdoorstikstofneerslag.en 10 miljoen europeanen consumeren drinkwater metnitraatconcentraties boven veilig geachte grenswaarden,waardoor ze een verhoogde kans op darmkanker lopen39.Iedere mogelijkheid om deze uitstoot te reduceren zou danookmetbeidehandenmoetenwordenaangepakt.tochwordtmono-vergistingnognauwelijkstoegepastinnederland.ditiseengevolgvandewijzewaaropsubsidieswordentoegekend.netalsbijanderevormenvanenergieopwekkingkrijgendeboereneenvergoedingperopgewekteeenheidenergie.dezewijzevansubsidieringwerktschaalvergrotingindehand:eenhogeenergie-ofgasproductiewordtgestimuleerd.tegelijkertijdishetgebruikvanslechts50%mesteenvereiste.dezesubsidiestimuleertdusindirecthetgebruikvanco-producten,watnietbijdraagtaanhetduurzamekaraktervanhetvergistingsproces.desubsidiezouzichdaaromnietalleenmoetenrichtenopdeproductie van hernieuwbare energie, maar juist de reductievanbroeikasgassenzoumoetenwordenbeloond,zodatookde vergisting van pure mest (mono-vergisting) aantrekkelijkwordt. juist in dat onderdeel zit namelijk de grootstemilieuwinst. de productie en het vervoer van co-productenwordt overbodig en er hoeft geen ‘voedsel’ meer te wordenmeevergist.

31

6. conclusIes

conclusievanonsonderzoek‘duurzaamheidisbullshit’isdatvergistingvanpuremesteenflinkebijdragekanleverenaaneenrijker landschap.bijde inzetvanmono-vergisterswordthetmestoverschot teruggedrongen en tegelijk eenbijdragegeleverdaanhetduurzaamheidvraagstuk.tenopzichtevandeco-vergisters is de landschappelijke impact van demonovergisters veel kleiner: co-producten worden nietgeproduceerd en vervoerd en de kleinere vergister islandschappelijk veel beter inpasbaar. het sluiten van denatuurlijke mestkringloop zal uiteindelijk ook voor debiodiversiteitennatuurpositievegevolgenhebben.ookkandeproductievanhernieuwbareenergieindirectbijdragenaaneenrijkerlandschapdoorhetstimulerenvangemeenschappendieeengrotegebiedsbetrokkenheid tonen.vitaleboerendieweereengrotererolkrijgenindesamenleving,nietalleenalsproducentvanonsvoedsel,maarookalsenergieleveranciersenalsschakelineenmeerduurzaamlandschapsbeheer.

vooreenduurzamebijdrageaanhetlandschapiseenbijstellingvan de subsidieregeling noodzakelijk. er zijn niet genoegco-producten voorradig om alle mest rendabel te vergistenwanneeralleendeopgewekteenergiewordtgesubsidieerd.deregeling zou zich daarom niet alleen moeten richten op deproductie van hernieuwbare energie, maar juist de reductievanbroeikasgassenzoumoetenwordenbeloond.vooralindatonderdeelzitnamelijkdegrootstemilieuwinst.dathetprocesooknogenergieoplevertismooimeegenomen.

KortomduurzaamheidIspurebullshit!

Schema reductue broeikasgassen

33

7. bronnen

1. debiogasbeerput.uitzendingvandekroreporteropvrijdag16november2012

2. brenneisen,l.M.,2005.onderzoekafzetvandigestaatuitco-vergistingsinstallatiesindelandbouw.

senternovem,hengelo

3. hetonderzoekvanhKbstedenbouwkundigen,ro-idenestheticonismedemogelijkgemaaktdoorhet

stimuleringsfondsvandearchitectuur.

4. www.compendiumvoordeleefomgeving.nl(oktober2011)

5. www.cbs.nl(26november2012)

6. http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/landbouw-en-tuinbouw/landbouw-en-economie(26november

2012)

7. www.compendiumvoordeleefomgeving.nl(11oktober2011)

8. www.cbs.nl(26november2012)

9. dossierlandbouwgrondagriholland:www.agriholland.nl(27november2012)

10. bont,K.de,h.silvis,2005.Perspectieven voor de agrarische sector in Nederland, Achtergrondrapport bij

‘Kiezen voor landbouw’. Ondernemers bepalen hoe de landbouw van morgen eruit ziet. wurenMinisterie

vanlnv,denhaag.

11. dorp,d.van,K.j.canters,j.t.r.Kalkhoven,p.laan,1999.landschapsecologie,natuurenlandschapineen

veranderendesamenleving.amsterdam

12. planbureauvoordeleefomgeving:http://themasites.pbl.nl/balansvandeleefomgeving/2012/integraal-

stikstof/fysieke-effecten-van-stikstofverontreinigingnovember2012

13. www.compendiumvoordeleefomgeving.nl(11oktober2011)

14. digestaat,vooruenhetmilieuhetbesteresultaat.http://edepot.wur.nl/28917

15. www.agentschap.nlvoortgangsrapportageenergieuithernieuwbarebronneninnederland2009-2010,cbs

16. organicwastesystemsnv,2011. Evalutaie van de vergisters in Nederland.Inopdrachtvan:agentschap

nl,divisieenergie&Klimaat

17. http://www.kennislink.nl/publicaties/biomassahernieuwbareenergieinnederland2009,centraalbureau

voordestatistiek,denhaag/heerlen,2010

18. www.nos.nlMestvergisteris‘eivancolumbus’,4-12-2010

19. http://www.agentschapnl.nl/programmas-regelingen/landbouw,2011





22. http://www.agentschapnl.nl/nieuws/stand-van-zaken-rond-regeling-groenprojecten



25. www.hetlnvloket.nl,januari2012

26. oei,p.(sIgn),c.devries(courage),2007.toekomstvoorbiomassacascades,rendabelvergisten.sIgn,

courage,Innovatienetwerk,ploosvanamstelMilieuconsultingb.v.


28. berg,d.vandenenb.Meuleman,btgbiomasstechnologygroupbv.verkennendonderzoeknaar

mogelijkhedenvoordeinzetvanbermgrasinoverijsselvoorduurzameenergie-opwekking.energiebureau

overijssel,projectno.1146,2003

35

29. ehlertp.a.I.,K.b.Zwartenj.h.spijker,2010.biogasuitbermmaaisel.duurzaamenhaalbaar?

wageningen,alterra,alterra-rapport2064

30. www.agentschap.nlvoortgangsrapportageenergieuithernieuwbarebronneninnederland2009-2010,

cbs

31. Zwart,Kor,ditioudendag,phillipehlert&peterKuikman,2006.duurzaamheidco-vergistingvan

dierlijkemest.wageningen,alterra,alterra-rapport1437.

32. bont,K.de,h.silvis,2005.Perspectieven voor de agrarische sector in Nederland, Achtergrondrapport

bij ‘Kiezen voor landbouw’. Ondernemers bepalen hoe de landbouw van morgen eruit ziet. wuren

Ministerievanlnv,denhaag.

33. www.ltonoord.nl,november2012

34. Zwart,Kor,ditioudendag,phillipehlert&peterKuikman,2006.duurzaamheidco-vergistingvan

dierlijkemest.wageningen,alterra,alterra-rapport1437

35. digestaat,vooruenhetmilieuhetbesteresultaat.http://edepot.wur.nl/28917

36. dokter,h.enj.oppewal,2008.Kunstmestuitdevergister;erkenningvandigestaatals

kunstmestvervangerzouveelmestproblemenoplossen.Maardeoverheidisvoorzichtig;beducht

voorhetoordeelvan‘brussel’.In:boerderij93-no.30blz6-8

37. spijker,j.h.,e.a.devriesenj.t.p.derksen,2010.biomassavoorenergieindestadsregioarnhem-

nijmegen;ontwikkelingvaneenstrategievoorbiomassauitbos,natuurenlandschap.wageningen,

alterra,alterra-rapport2095

38. casestudies.pepesec.eu/archives/210,november2012

39. didde,r.volkskrant11-04-2011.vervuilingmetstikstofkostmiljarden

37

Colofonbeelmateriaal:hKbstedenbouwkundigenenbronnenvormgevingeneindredactie:hKbstedenbouwkundigen

onderzoeksteam:hKbstedenbouwkundigenjeroenleemansbasvendrig,wietskelutz,timnusselein,thomaserkens

esteticon:davidInden

roId:Femkeadriaens

opdrachtgever:stimuleringsfondsvoorarchitectuur

disclaimerZoveelmogelijkisgetrachtderechtenvandefoto’steachterhalen.Mochtenpersonenofinstantiesvanmeningzijndathunrechtennietzijngerespecteerd,dankunnenzijdaarovermetonscontactopnemen.

30november2012

39

Subsidie m³ gas

Vestiging GroningenZuiderpark21 9724ahgroningen T0503183100 [email protected]

Vestiging Rotterdamwestblaak51 3012Kdrotterdam T0104366260 [email protected]

Duurzaamheid is Bullshit

Documents

Transcript of Duurzaamheid is Bullshit