Ni{ i Vizantija V

205

Du{an Ra{kovi}

RIMSKO NASEQE PRAESIDIUM POMPEI RIMQANI U ALEKSINA^KOJ KOTLINI

Aleksina~ka kotlina le`i u severnom delu ju`nog Pomoravqa. Ome|uju je Poslonske planine i planina Bukovik, na severu, Bovanska klisura i obronci planine Ozren, na istoku, prema zapadu je, po reqefnim karakteristikama, kompleksno nisko pobr|e, Mojsiwa, prevoja Krevet i \uniskih visova, koji zajedno sa visovima u zale|u @itkovca i pobr|em Malog Jastrepca, ~ine pravi mali planinski lanac, dok se prema jugu Aleksina~ka dolina spaja sa Ni{kom kotlinom. Prisustvo Rimqana u Pomoravqu traje od druge polovine II veka pre Hrista, vremena rimskih ekspedicija prema teritorijama severno od provincije Makedonije. Razvoj istorijskih doga|aja prinudi}e rimske legije da I vek pre Hrista posvete nastojawu da u~vrste svoje vojno prisustvo u unutra{wosti Balkanskog poluostrva i na Dunavu, u ~emu je i Pomoravqe igralo veliku ulogu.1 Me|u ostalima, na putu rimskim legijama u Pomoravqu, pa i Aleksina~koj kotlini, na{li su se i keltski Skordisci. (Sl. 1) O zna~aju Aleksina~ke kotline u predrimsko vreme, posebno wenog sredi{weg dela u atarima sela Rutevac i ]i}ina, govori praistorijski lokalitet [kolska gradina. Re~ je o praistorijskoj nekropoli spaqenih pokojnika iz bronzanog doba u selu Rutevac, istra`ivanoj 1957. godine.2 Tako|e prilikom iskopa za telefonski kabl kroz selo Rutevac, u prole}e 2006. godine, na videlo su iza{li odlomci keramike koju datujemo u starije gvozdeno doba, a sa istog lokaliteta poti~e i slu~ajan nalaz keltskog kratkog ma~a, danas u Narodnom muzeju u Ni{u, tipi~nog za period II-I veka pre Hrista, prona|enog pedesetih godina XX veka.3 Kako je ova mawa arheolo{ka intervencija na [kolskoj gradini i 1957. godine do sada jedino arheolo{ko iskopavawe sela Rutevac i ]i}ina, za arheolo{ko poznavawe samog lokaliteta najvi{e saznawa nam daje zbirka Sa{e Risti}a, kolekcionara iz sela Rutevac. Risti} je zahvaquju}i ~iwenici {to `ivi u okru`ewu1 M. Mirkovi, The Iron gates (erdap) and Roman policy on the Moesian limes ad 33-117, The Roman limes on the Middle and Lower Danube, Beograd 1996, 29-29 2 J. Todorovi}, A. Simovi}, Praistorijska nekropola u selu Rutevac kod Aleksinca, Starinar, Nova Serija, kwiga IX-X, Beograd 1958-1959, 267-271 3 Isto, sl. 2, 267

206

Du{an Ra{kovi}

Sl. 1 Karta - Zindana (br. 3), sa ozna~enim mestima nalaza kasnolatenske keramike (br. 1), i lokaliteta [kolska gradina (br. 2). Fig. 1 Map of Zindan (no. 3), with marked spots of the nds of late Latin pottery (no. 1), and of the site kolska gradina (no. 2)

vi{eslojnih arheolo{kih nalazi{ta, u svojih tridesetak godina zanimawa za arheolo{ke ostatke svoga sela i kraja, sakupio za ovaj deo Srbije jedinstvenu arheolo{ku privatny zbirku, koja u stvari zauzima centralno mesto ove arheolo{ke rasprave. Tako je Sa{a Risti} zaslu`an {to je sa~uvana keramika starijeg gvozdenog doba prona|ena prilikom iskopa kanala za polagawe telefonskog kabla u selu Rutevac, ali {to je jo{ va`nije on je sa~uvao i zanimqiv slu~ajan nalaz kasnolatenske keramike. Naime, na imawu N. Vre~i}a, u selu Rutevac, gotovo na samoj trasi starog Carigradskog druma, odnosno uz stari drum Aleksinac - Ra`aw, na ta~no 2 km od samog sredi{ta rimskog naseqa Praesidium Pompei, prilikom kopawa odvodnog kanala, prona|ena je otpadna jama sa klasi~nim kasnolatenskim materijalom. Znaju}i za interes svoga sume{tanina Risti}a, vlasnik imawa Vre~i} je pozvao Sa{u koji je prikupio izba~enu keramiku. u ,

Ni{ i Vizantija V

207

. tipi~n odlom kasnolatenske keramike, uglavnom delove zdela, fine fakture, ponekad sa unutra{we strane suda ukra{ene gla~anim valovnicama ili {rafiranim poqima, ali i keramiku ukra{enu slikawem na povr{ini suda. Tom prilikom na|ena je i kasnolatenska keramika, grube fakture, ukra{ena ~e{qastim ili metli~astim ukrasima preko cele povr{ine suda, a prona|eni su i odlomci ve}ih sudova-pitosa (Sl. 2). Me|u prona|enom keramikom najzanimqiviji je odlomak mawe {oqice sa~uvan samo u dowem delu, ukra{en reqefnim trakama, koje se zrakasto {ire od dna prema pretpotavqenom obodu {oqice i ukrasom u vidu reqefnog krsti}a na samom dnu posudice. [oqu pripisujemo helenisti~kom periodu. odnosno tzv. pergamonskoj keramici koju datujemo u vreme 150-50. godine pre Hrista (Sl. 3, br. 1 i 1a).4 Na osnovu ~iwenice da je re~ Sl. 2. Keramika iz kasnolatenskog perioda, prona|ena u jami, u selu Rutevac. o otpadnoj jami nekog naseqa ili doma}instva, na levoj oba- Fig. 2. Pottery from the late Latin period, found in the li Mozgova~ke reke, konstatuexcavation in the village of Rutevac jemo da je ovde re~ o ostacima keltskog naseqa. Tako|e ovaj nalaz na samom starom Carigradskom drumom, uz dana{wi put Deligrad-Aleksinac, nesumqivo govori o kontinuitetu ovog putnog pravca. Zahvaquju}i nedovoqnoj istra`enosi, odnosno potpunoj neistra`enosti, ne mo`emo da govorimo o tipu keltkog naseqa. Me|utim s obzirom na vreme u kojem je ono `ivelo moramo pomisliti da se ovde nalazio keltski opidum sme{ten u moravskoj ravnici, uz desnu obalu Mozgova~ke reke, na pravcu magistralne moravske komunikacije. Samo mesto nalaza ot4 Q. Popovi}, Helenisti~ki reqefni pehari iz gr~ke zbirke Narodnog muzeja, Zbornik Narodnog muzeja, XII-1, Beograd 1986, 106

208

Du{an Ra{kovi}

padne jame iz kasnolatenskog perioda je uz levu obalu Mozgova~ke reke, ba{ kod dana{weg mosta preko re~ice, gde je re~na obala na ne{to vi{oj koti od okolnog terena. Mo`e se konkretno re}i da je mesto nalaza severna ivica ve}eg vi{eslojnog lokaliteta u koji ulazi i pomenuta bronzano dobna nekropola [kolska gradina (Sl. 1). Ovaj skupni nalaz keramike uvodi nas u anti~ku fazu `ivota naseqa u dolini, Ju`ne Morave, a nalazi materijalne kulture u Aleksina~koj kotlini i okolini iz tog vremena, jasno nam govore o prisustvu Kelta na ovom podru~ju. Osvrnemo li se kratko na dobro poznate istorijske okolnosti i Sl. 3. [oqa izra|ena u stilu pergamonske keramike, istorijske izvore ustanorepublikanski denar i odlomak tera sigilate, prona|eni viti }emo da Kelti iz na podru~ju sela Rutevac i ]i}ina - Praesidium Pompei. svog mati~nog podru~ja Fig. 3. A mug manufactured in the style of Pergamon u Podunavqu jo{ od III art pottery, a republican denarius and a fragment of terra veka pre Hrista prodiru sigillata, found in the area of Rutevac and iina villages u Makedoniju i Gr~ku. - Praesidium Pompei Oni za pravac prodirawa uglavnom koriste tra~ku ravnicu. Me|utim, kada je 148. godine pre Hrista osnovana provincija Makedonija, osnovni interes rimske dr`ave bio je da spre~i napade na svoju novu provinciju sa severa. Nakon prodora Skordiska u Makedoniju 119. godine pre Hrista, kada su oni potukli pretora Seksta Pompeja, koji je tom prilikom izgubio `ivot, rimska dr`ava je bila prinu|ena da preduzme niz pravih ratova protiv Skordiska. Tako sa Skordiscima ratuje Gaj Porcije Katon 114. godine, Marko Livije Druz 112. godine, Marko Minucije Ruf 109. godine pre Hrista. Posledice ratovawa rimskog legata Tit Didija 104-101. godine pre Hrista bilo je zaposedawe tra~kog teritorija i Skordisci su slede}e napade

Ni{ i Vizantija V

209

na Makedoniju mogli vr{iti samo kre}u}i se dolinom Ju`ne Morave i vardarskim pravcem.5 Sude}i prema novijim rezultatima arheolo{kih istra`ivawa Skordisci su tokom II veka i u I veku pre Hrista ~vrsto dr`ali Pomoravqe. Na visovima iznad re~nih dolina Skordisci su dr`ali domoroda~ka utvr|ewa, kao ona na Juhoru6 i na Jastrepcu, 7 ali i na najpovoqnijim mestima u dolinama. Metalni nalazi prona|eni na lokaciji utvr|ewa ^ukar u selu Boqevac, tipi~ni su predmeti koje vezujemo za vreme keltskog prisustva u Pomoravqu: mamuze, kowani~ka oprema, trozubi `ara~i, dr{ke kotli}a, vi{e no`eva, kopqa i strelice. [to se elemenata za datovawe ti~e me|u prona|enim gvozdenim predmetima na Jastrepcu izdvajamo i delimi~no o~uvanu gvozdenu fibulu karakteristi~nu za kraj latenskog perioda, odnosno posledwe decenije I veka pre Hrista i po~etak I veka Hristove ere, kao i delimi~no o~uvanu kop~u tipa Laminci. Treba ista}i i nalaz delimi~no o~uvanog bronzanog simpuluma. Da bi pri~a, {to se ti~e datovawa prona|enih predmeta, bila kompletna na istom prostoru na|en je i jedan republikanski denar datovan u 101. godinu pre Hrista.8 Nestanak Skordiska sa teritorija ju`no od Dunava, Apijan dovodi u vezu sa pohodom Lucija Scipiona (Lucius Cornelius Scipio Aziagenus) koji je 80-ih godina vodio rat protiv Skordiska. Posledica rata bila je zabrana Skordiscima da prelaze Dunav. Me|utim oni se nisu dr`ali te zabrane {to dokazuju i nalazi rasprostraweni na {irokoj teritoriji du` Pomoravqa: na Velikom Vetrenu na Juhoru, Bedemu u Maskarama, Rutevcu u Aleksina~koj kotlini, u Lazarevom gradu u Kru{evcu, na ^ukaru u Boqevcu na Jastrepcu, i kona~no na velikom lokalitetu Kale u Kr{evici kod Leskovca. Da li su nosioci kulture mla|eg gvozdenog doba sa ovih lokaliteta ti Kelti Skordisci koje je, kada je negde 56. do 50. godine pre Hrista pre{av{i Dunav, porazio dakijski vladar Boirebista.9 Veliki pokreti rimskih trupa, koji su delimi~no umirili balkanski sever, usledile su nakon {to je na mesto prokonzula Makedonije 30. godine pre Hrista do{ao Kras. Me|utim, 16. godine pre Hrista Skordisci zajedno sa Dentelatima upadaju u Makedoniju. Skordisci se kod rimskih istori~ara pomiwu i u doga|ajima vezanim za retsko-niri~ko i delmatsko-ranonsko ratovawe kasnijeg rimskog cara Tiberija negde oko 15. godine pre Hrista.10 Tako|e Tiberije kao rimski legat u ratu 11. ili 10. godine pre Hrista jo{ jednom slama mo} Skordiska.5 F. Papazoglu, Srednjobalkanska plemena u predrimsko doba, Sarajevo 1969, 225234; A. Jovanovi, A contribution to research of the rapport between the Scordisci and the Dardanians in the end of the second and the beginning of the rst century b c, Balcanica, XXVI, Beograd 1995, 143-152 6 M. Stoji}, Veliki Vetren, Beograd 2003. 7 D. Ra{kovi}, M. Trifunovi}, Kasnoanti~ka i ranovizantijska arheolo{ka nalazi{ta Jastrepca-prilog planirawu za{tite prirodnog dobra, Za{tita prirode, 55, 1-2, Beograd 2004, 69-82, D. Ra{kovi}, Stawe istra`enosti ranovizantijskih utvr|ewa na severozapadu oblasti Naisa, Ni{ i Vizantija, Zbornik radova, III, Ni{ 2005, 183-194 8 M. Stoji}, G. ^a|enovi}, Kru{evac, Arheolo{ka gra|a Srbije, Beograd 2006, 270275 9 F. Papazoglu, nav. delo, 255-261 10 N. Vuli}, Oktavijanov ilirski rat i izgnawe Skordiska iz Gorwe Mezije, Glas Srpske kraqevske akademije LXXII, drugi razred, 44, Beograd 1907, 31

210

Du{an Ra{kovi}

Ostatke rimskog prisustva u Pomoravqu tokom I veka pre Hrista, svedo~i i rimski republikanski novac. Na podru~ju sela Rutevac i ]i}ina prona|ena su tri komada novca iz perioda rimske republike. Re~ je o kovawu D. Iuniusa Silanusa iz 91. godine pre Hrista (Sl. 3, T-2, br. 2 i 2a),11 Q. Antonius Balbusa iz 83-82. godine pre Hrista (Sl. 4, br. 1 i 1a),12 i Marka Antonija iz 32-31. godine pre Hrista (Sl. 4, br. 2 i 2a).13 Jedan od va`nijih uspe{nih vojnih poduhvata rimske dr`ave u Podunavqu za vreme Augustove vladavine je bio i trijumfalni pohod Kornelija Lentula. Taj rimski legat odbacio je neprijateqe daleko od leve obale Dunava. Lentul je tada, izme|u ostalih svojih vojnih aktivnosti, podigao i vi{e utvr|ewa presidija. Mo`da su, izme|u ostalih, neka i od tih presidija bili sme{teni u Pomoravqu. Naime naseqa sme{tena na moravskom drumu nisu bila samo puke putne stanice ve} i raskrsnice drumova koji su se na magistralni pravac spu{tali uporedni~kim pracima istok-zapad. Uz to Aleksina~ka kotlina, koja se nalazi na razme|i dva metalogenetska podru~ja Kopaonika i isto~ne Srbije, morala je imati izuzetan privredni zna~aj kao `itnica ne samo za vojsku na limese ve} i susedne rudni~ke oblasti. Upravo na takvim pozicijama moramo tra`iti najva`nije strate{ke oslonce rimske ofanzivne politike u Podunavqu. Prilikom odre|ivawa vremena Lentulusova pohoda prikloniti }emo se mi{qewima da je to bilo 10 - 11. godine Hristove ere,14 odnosno jedno izvesno vreme nakon zavr{etka delmatsko-panonskog ustanka, na samom kraju Augustove vladavine.15 Koriste}i se A. Premer{tajnom ~ak mo`emo pretpostaviti da je samo ime nasequ dao namesnik provincije Makedonije Sekst Pompej, posetilac crnomorskog izgnanika, rimskog pesnika Ovidija, imewak onog pretora Seksta Pompeja namesnika provincije Makedonije, koji je poginuo u borbama sa Keltima 119. godine pre Hrista.16 Nezavisno o podatku o podizawu presidijuma vezanih za Lentulusov pohod, moramo znati da vojska na limesu nije mogla biti odse~ena od zale|a i morala je imati stalna mesta za prikupqawe hrane, i punktove za prihvat vojske. Da bi odr`ala sigurnost svoje ogromne vojne ma{inerije na mezijskom limesu, rimska vojska je morala imati istu takvu logisti~ku podr{ku na svim nivoima u dubini teritorija. Mezijski limes je po~eo da se formira negde na samom kraju I veka pre Hrista.17 Wegov zna~aj i dubina logisti~ke podr{ke, vidqiva je tokom Domicijanovog ofenzivnog ratovawa, kada se logisti~ki centar za akcije na limesu nalazi11 B. Bori}-Bre{kovi}, P. Popovi}, Novac Rimske republike, Beograd 2006, br. 675695, 176-178 12 Isto, br, 908-926, 203-205 13 Isto, br, 1636, 309 14 A. Mocsy, Pannonia and Upper Moesia, Boston-London 1974, 34-35 15 R. Syme, Lentulus and origin of Moesia, Danubian papaers, Bucharest 1971, 4060; Isti, The Early History of Moesia, The Provincial at Rome and Rome and Balkans 80 BC-AD 14, Exeter, 1999, 193-217 16 A. v. Premerstin, Die Anfnge der Provinz Moesien, Jahreshefte des sterreichischen Archologischen Institutes, I, Wien 1900, 193 17 M. . Kos, The military role of Macedonia from th civil wars to the establishment of the Moesin limes, Akten des XI Internationalen Limeskongresses, Szekesfehervar-Budapest 1975, 289

Ni{ i Vizantija V

211

Sl. 4 Republikanski novac prona|en na podru~ju sela Rutevac i ]i}ina - Praesidium Pompei Fig. 4 Republican coins found in the districts of Rutevac and iina villages - Praesidium Pompei

~ak u Skupima.18 Aleksina~ka kotlina je podru~je nadomak Podunavqa i dunavskog limesa, koji je zahvaquju}i obliku dunavskog toka lepezast u odnosu na rimska naseqa u centralnom Pomoravqu. Tako je Praesidium Pompei gotovo na pribli`no istoj udaqenosti od, Kostolca, Golupca, Milanovca, Tekije, Kladova, Brze Palanke, Prahova, Vidina, Ar~ara. Rimski urbani centri Pomoravqa, Naissus, Praesidium Pompei, Praesidium Dasmini, Horreum18 S. Duani, The frontier and hinterland: the role of Scupi in Domitian s wars on the Danube.Roman limes on the Middle and Lowe Danube, Beograd 1996, 41-51

212

Du{an Ra{kovi}

Margi, su raskrsnice koje prohvataju komunikacije upravo na uporedni~kim pravacima istok-zapad, boqe re~eno pravac Podunavqe-zapad centralnog Balkana. U periodima kada su, u Podunavqe ili dunavski limes, bila usmerena sva sredstva rimske dr`ave i sredstva varvarskih prekodunavskih suseda, srpsko Podunavqe i srpsko Pomoravqe morali su imati strate{ko - logisti~ku zavisnost. Praesidium Pompei je svakako samo jedno od tih centralnih naseqa, raskr{}a, na moravskom drumu, ali treba ista}i da je na relativno malom prostoru okru`ja Aleksina~ke kotline obiqe sirovina. U Pomoravqu je obiqe `ita, a na Kopaoniku obilna le`i{ta gvozdene rude. Sve se logi~no slivalo na magistralni drum, u centralno mesto ovog kraja, Praesidium Pompei. Tamo gde je bila najintenzivnija poqoprivreda u okolini Praesidium Pompei, odnosno gde su bie rusti~ne vile i naseqa tipa pagus ili vikus govore pojedina~ni, uglavnom slu~ajni nalazi, ali i prospekcija terena. Tako nam se logi~no name}e da su naseqeni bili ne{to vi{i delovi Aleksina~ke ravnice, uokolo samog centralnog naseqa po ivi~nim delovima kotline. U severnm delu kotline pod valovitim nabranim obroncima Bukovika, na {irem potesu lokaliteta Drugovac-Crnokala~ka bara, nabrajamo nalaze kao {to su: Mitrina ikona, ostava novca, fibule, pojedina~ni nalazi novca IV veka. Ve} je u literaturi vi{e puta pomenuto kako se uspelo odgonetnuti ta~no mesto nalaza reqefa Mitrine ikone.19 Re~ je upravo o lokalitetu Drugovac isto~o do sela Ruji{te. Prema analizi R. [alabali} samo ime dedikanta upu}uje nas da je u pitawu Tra~anin, a na osnovu oblika nekih slova, spomenik je podignut krajem I ili u prvoj polovini II veka.20 Kada je re~ o {irem potesu lokaliteta Drugovac - Crnokala~ka bara, tokom kampawe iskopavawa, na jugoisto~om kraju ovog prostranog nalazi{ta na videlo je iza{la ostava rimskog srebrnog novca. 21 Sa~uvan je 81 primerak novca od doba Nerona do Aleksandra Severa.22 Pogodni prirodni uslovi za formirawe naseqa na Drugovcu, odnosno kod Crnokala~ke bare, su jasni: polo`aj na severnoj ivici plodne Aleksina~ke kotline, u podno`ju planine Bukovik (893 m), u okru`ewu izvora i re~ica koje spu{taju sa Bukovika i Ozrena, u blizini Ju`ne Morave. Pored Drugovca da pomenemo i nalazi{te Ka~anica kod Ra`wa, gde ubiciramo rimsko naseqe Mutatio Cametas, a gde je prona|ena poznata kasnoanti~ka nekropola. Druga grupacija anti~kih nalaza okoline Presidijum Pompeji je u jugozapadnom delu kotline, du` suprotne, leve obale Ju`ne Morave. Prate}i do sada poznata arheolo{a nalazi{ta, u dolini sredwovekovne `upe Zagrlata, koju zatvara leva obala Ju`ne Morave, i pobr|e brdskog dela @itkova~kog atara, do Malog Jastrepca na jugu, u bogatstvu arheolo{kih nalazi{ta prevladavaju ona anti~ke matrijalne kulture. Literatura pomiwe nalaze iz sela19 D. Ra{kovi}, Ranovizantijski arheolo{ki lokaliteti i komunikacije u {irem kru{eva~kom okru`ju, Tre}a jugoslovenska konferencija vizantologa, Kru{evac 2000, 58 20 Q. Zotovi}-@unkovi}, R. [alabali}, Nov spomenik Mitrinog kulta, Starinar, 9-10, Beograd 1958-1959, 209 21 N. Tasi}-E. Tomi}, Crnokala~ka bara naseqe star~eva~ke i vin~anske kulture, Beograd 1969. 22 D. Ra{kovi}, Ostava rimskih denara sa lokaliteta Crnokala~ka bara, Numizmati~ar, 18/19, 1996, 53-68

Ni{ i Vizantija V

213

Kormana, Pr}ilovice, @itkovca, Nozrine, Lu`ana, Te{ice.23 Tako|e i u ovom delu Aleksina~kog kraja, u selu ^esta, prona|ena je ostava rimskog srebrnog novca. Ostava je sadr`avala 337 komada sa kovawima od rimske republike i kovawa Marka Antonija do Lucija Vera.24 Kod Moravca istra`eno je i nalazi{te lokaliteta sredwovekovne nekropole.25 Zahvaquju}i strate{kom sme{taju na trasi anti~kog magistralnog druma Aleksina~ko Pomoravqe je prisutno u kasnoanti~kim putnim mapama: Tabula Peutengeriana s kraja III ili po~etka IV veka, itinerarijum Antonini Augusti, s po~etka IV veka, zatim itinerarium Hierosalymitanum, iz 333. godine. Svi ovi itinereri pomiwu rimsko naseqe Praesidium ili mansio Pompei. Arheolo{ka nauka danas ovo rimsko naseqe, pouzdano, na osnovu milijacije i arheolo{kih nalaza na terenu, sme{ta na lokalitetu Zindan ju`no kod crkve sv. Marija u ataru sela ]i}ina u Aleksina~koj kotlini. Ubikacija Praesidim Pompei nije predstavqala problem i pionirima arheolo{ke nauke J. Draga{evi}u, J. Mi{kovi}u i T. \or|evi}u, koji u svojim izve{tajima s kraja XIX veka veliku pa`wu pridaju ostacima Pompeja. Draga{evi} je jo{ 1871. godine obilaze}i aleksina~ki kraj zabele`io: Raspituju}i se o razvalinama dosta mi `ao bija{e, {to dobih odgovor, da nema. Jedan seqak re~e mi, da tu kod Neri}a hana, gde se Beogradski put za Aleksinac, odvaja za Bawu, ima u dolini u wivama, gde seqaci vade neke temeqe da sebi ne{to zidaju. Ja poleltim tamo i-na moju veliku radost vidim da su to temeqi od rimskih ku}a. Moja je radost bila pravedna, jer je bila dvostruka. Ja ne samo {to sam na{ao ono {to sam tra`io, nego sam na{ao po prvi put zidove nekada{weg gra|anskog `ivota. Sve razvaline, koje sam do sada po Srbiji video rimske, bijahu ostaci od vojni~kih stanova,-kao svedoci osvajawa i pojarmqewa; ovde prvi put videh mirni atrium i triklinium rimskih gra|ana. 26 Citira}emo i Tihomira \or|evi}a: To je mesto u poqu ispod sela Rutevac, na drumu iz Deligrada za Aleksinac. Sad se zove od me{tana Zindan. Na tom mestu ima ostataka od starih zidova, a i zemqom pokrivenih temeqa koji se dobro raspoznaju. Seqaci su odatle raskopali silan kamen i upotrebili ga za svoju privatnu potrebu. Raskopanih zidova ima debelih ~itav metar. Ostaci od ru{evina, za koje mislim da su temeqi pokriveni zemqom, prostiru se, koliko se mo`e opaziti, dosta daleko. Jedan seqak iz Rutevca, kopaju}i na{ao je jedan bunar neobi~no lepo ozidan. Sem ovog nalazi se ovuda po kad{to i sitnog bakarnog novca sa rimskim natpisom. Neki su nailazili u Zindanu na mnogo mesta ~unkove,23 O rasporedu pomenutih nalazi{ta sa literaturom vi{e u: D. Ra{kovi}, Ranovizantijski arheolo{ki lokaliteti i komunikacije u {irem kru{eva~kom okru`ju, Tre}a jugoslovenska konferencija vizantologa, Kru{evac 2000, karta 4, 59-61 24 D. Jankovi}-Mihalxi}, Ostave rimskog novca u Narodnom muzeju u Ni{u, Zbornik Narodnog muzeja u Ni{u ,13-14, Ni{ 2006, 49 25 D. Vu~kovi}-Todorovi}, J. Todorovi}, Iskopavawe tumula u selu Moravcu kod Aleksinca, Starinar, Nova Serija, kwiga IX-X, Beograd 1958-1959, 187-293 26 J. Draga{evi}, Arheologijsko geografska istra`ivawa, Glasik Srpskog u~enog dru{tva, Beograd, 1877, 34

214

Du{an Ra{kovi}

koji su vodu sprovodili. Za neke od ~unkova pri~ali su mi, da su vrlo uzani. Od Zindana do sela Bobovi{ta, preko kqu~a seoskoga, pri~aju seqaci, da se poznaju ostaci nekakve staroputine, koja se svr{ava na Moravi. Ostatke staroputine poznaju po tome, {to plug na nekim mestima u {irinu od prilike dva hvata prevr}e pesak.27 [to se ti~e drumskih komunikacija kroz Aleksina~ku kotlinu tragovi anti~kog magistralnog druma, jasno se uo~avaju na gotovo 3 km du`ine i mogu se pratiti od deligradske crkve, ju`no do Mozgova~ke reke, dok se od Mozgova~ke reke do ]i}ine i Zindana tragovi druma povremeno vide. Naime, da budemo precizniji, levo od savremenog auto-puta od Deligrada prema Aleksincu, na 30 m udaqenosti, uo~ava se gotovo paralelno sa starim asfaltnim putem blago uzvi{ewe, poput grede visoke 70 cm, koja idealno prati isti pravac. Na samoj povr{ini uo~ava se velika koli~ina {qunka u {irini 1012 m. Me{tani ka`u da su ovde izoravali i kamene plo~e. Da li su to ostaci supstrukcije anti~kog puta koji je vodio za Presidijum Pompeji, te{ko je sa sigurno{}u tvrditi Ispred ]i}ine, kod prelaza preko Mozgova~ke reke, put se odvaja ka Soko Bawi i Bovnu. Pre samog lokaliteta Zindan, odnosno Presidijum Pompeja put se lagano spu{tao u ni`i deo kotline, i preko samog naseqa odlazio na zapad prema Bobovi{tu i Ju`noj Moravi, gde je najverovatnije prelazio na levu obalu reke. Ovaj odvojak trase magistralnog druma jasno je uo~io jo{ T. \or|evi}, kada su tragovi morali biti mnogo jasniji. Na pomisao o skretawu magistralnog rimskog druma - via publica - kod Praesidium Pompei, na zapad preko Ju`ne Morave, tera nas i prirodna logika, jer prelazom kod Bobovi{ta, na desnoj obali, u visini Pr}ilovice, na levoj obali Ju`ne Morave, pa uzvodno levom obalom Ju`ne Morave, magistralni rimski drum, na pravcu prema Ni{u, ovim krakom je izbegavao su`ewe Ju`ne Morave kod Aleksinca i rovite nestabilne obale kod Bujmira. Dakle anti~ki drum, zaobilazio je sam Aleksinac i kod Bobovi{ta, pa preko Ju`ne Morave i atara sela Pr}ilovice i Te{ice, odlazio opet na Ju`nu Moravu, pa prelaze}i je kod Supovca spu{tao se u Ni{. Tokom prospekcije terena, i to u nekoliko navrata, u periodu 2004-2006. godine uo~avamo da nalaz kasnolatenske otpadne jame, uz obalu Mozgova~ke reke, ozna~ava severni kraj ~itavog lokaliteta i da se arheolo{ki nalazi javqaju u neprekinutom kontinuitetu od 3 km ravni~arskog, mo`emo re}i gotovo brisanog prostora, kroz sela Rutevac i ]i}ina, do samog ju`nog kraja atara sela ]i}ina. Sitni nalazi koji se pronalaze uz stari magistralni put, od Rutevca do crkve sv. Marija pred Zidanom, mo`da poti~u iz grobova nekropole ~iji su nadgrobni spomenici na prelazu iz XIX u XX vek nala`eni na tom istom potezu. Sa ovog dela lokaliteta poti~u i nalazi rimskih republikankih denara, {to mo`e biti u vezi sa keltskim naseqem. Najvi{e nalaza ipak poti~e s terena neposredno ispod terase na kojoj se nalazi crkva sv. Marija, odnosno na Zindanu, i gde se danas nalazi niz ku}a me{tana ]i}ine. Tokom obrade ba{ti i oku}nica, ali i tokom zidawa seoskih ku}a i pomo}nih zgrada, neprestano iz bogatih arheolo{kih slojeva izlazi arheolo{ki ma27 T. \or|evi}, Ostatak jednog rimskog naseqa, Nastavnik, kwiga peta, Beograd 1894, 335-336

Ni{ i Vizantija V

215

terijal, na koga vlasnici parcela ne obra}aju nikakvu pa`wu. Tu su prona|eni i odlomci monumentalne bronzane skulpture i dve antropomorfne bronzane lampe, o kojima }e napred biti re~. Uvidom u dostupnu literaturu konstatujemo jednu nelogi~nu situaciju da su po muzejskim depoima i drugim ustanovama ~uvawa i za{tite spomenika kulture brojniji nalazi sa lokaliteta u okru`ju Presidijuma Pompeji nego sa samog centralnog naseqa Aleksina~ke kotline. Me|utim, po~etak sakupqawa arheolo{kih spomenika Presidijuma Pompeji se`e u po~etak devedesetih godina XIX veka, kada su kod polo`aja Zindan, na imawu \or|e Mitrovi}Vre~i}a iz Rutevca, prona|ena dva o{te}ena nadgrobna natpisa, ukra{ena reqefnim okvirom vinove loze, oba sa~uvana samo u dowem delu.28 Nama najzanimqiviji natpis prona|en je u isto vreme u nedalekom Vuka{inovcu na imawu Mladena A. Mladenovi}a, kako ka`e T. \or|evi}, oko pola kilometra od samog Zindana. To je nadgrobni natpis sli~an prethodno pomenutim sa reqefnim okvirom u vidu vinove loze, koji glasi: D(is) M(anibus) / Aur(elius) Atti / anus mil(es) / co(hortisAu)r(eliae) / D(ardanorum) U ovom slu~aju re~ je dakle o pripadniku prve ili druge kohorte Aurelije Dardanaca ~ija je jedan det{man najverovetnije bio sme{ten u utvr|ewu, Presidiju Pompeji. Ne{to kasnije 1909. godine kod ku}e Vase Stojanovi}a iz ]i}ine, kod ruina Zindan, prona|en je jedan gotovo ceo sa~uvan nadgrobni natpis i znatno o{te}ena nadgrobna stela sa natpisom. 29 Opet kod Zindana 1911. godine prona|en je mawi odlomak rimskog nadgrobnog natpisa.30 U izve{taju 1910. godine M. Vasi} o radu na terenu op{tine Aleksinac navodi jo{ jedan izuzetno zanimqiv nalaz: ]i}ina nalazi{te rimskih starina, nekropola sa naseqem. Ovde je kupqena jedna gvozdena stolica za sklapawe koja je na|ena u jednom grobu.31 Ve} smo napomenuli da se, prema nalazima nadgrobnih natpisa u selima Vuka{inovac i Rutevac, nekropola Presidijum Pompeja protezala uz magistralni drum prema severu, a na osnovu nadgrobnog natpisa prona|enog u susednom Vuka{inovcu, ovde je bila stacionirana rimska kowani~ka jedinica 1. ili 2. kohorta Aurelija Dardanaca. Me|utim, ovi nalazi koji poti~u iz vremena na prelazu iz XIX u XX vek, odnosno vremena po~etka srpske arheologije su gotovo jedini poznati nalazi sa teritorija Presidijum Pompeja.28 P.Petrovi, Inscriptions de la Mesie Superieur IV, Beograd, 1976, 114-116, Prvi natpis je podignut u povodu smrti ~etvorogodi{weg deteta, a podigli su ga Aurelijus Bitus i Aurelija Kandida: v(i)x(it) an(nis) IIII (p)osi / tus es(t) Au(relius) Bitus / pat(er) et Aur(elia) Candi / da ma(ter) lio ca(rissimo) / et nepo(ti) et / sibi vii / p(osuerunt). Drugi natpis: us Bas / ssi frat(ri) b(ene) m(erenti) / h(ic) s(itus) e(st) 29 P. Petrovi, nav. delo, 114-116; Stela je sa~uvana samo u gorwem delu, dimenzija 85 x 82 x 24 cm U polukru`noj ni{i, oslowenoj na dva pilastra sa strana, nalazi se prikaz familije pokojnika, mu` sa kratkom bradom i brkovima i `ena kako se ~ini sa maramom na glavi, u sredini prikaz deteta. Spomenik je podignut u povodu smrti osamnaestogodi{waka P. Elijusa Viktora, a podi`u ga P. Elijuis Justin i Elija Klaudija: D(is) M(anibus) / P Ael(ius) Vic / tor vix(it) an(nis) / XVIII tit(ulum) p(osuerunt) / P Ael(ius) Ius / tinus et Ae / lia Claudi / a parent(es) / l(io) pient(issimo) / et sibi Sit / ti(bi) t(erra) l(evis) 30 Na ovom malom odlomku natpisa sa~uvana su tek dva reda: .. Aurel.. / ..ru.. 31 M. M. Vasi}, Izve{taj o radu Narodnog muzeja u 1910. godini, Godi{wak SKA, XXIV, Beograd 1911, 275

216

Du{an Ra{kovi}

Ipak kao {to je ve} re~eno, zahvaquju}i jedinstvenoj arheolo{koj privatnoj zbirci Sa{e Risti}a, koja uglavnom poti~e sa nalazi{ta Zindan - Praesidium Pompei, mo`emo da ka`emo ne{to vi{e o ostacima materijalne i duhovne kulture u ovom nasequ. Smatramo da je registrovawe i publikovawe ovakvih zbirki jedan od na~ina za{tite ali i doprinos poznavawu arheolo{ke problematike odre|enog podru~ja, a osim toga ta zbirka nam je jedina informacija o materijalnoj kulturi koja se mo`e prona}i na ovom nalazi{tu. 32 Mo`emo kazati da ve} sami nalazi luksuznih predmeta, kao {to su dve figuralne lampe, govore o zna~aju ove putne stanice i ovog centra rimske administrativne Sl. 5 Antropomorfna bronzana lampa-Zindan uprave. Upravo negde u vreme sta- Praesidium Pompei bilizacije rimske vlasti u oblasFig. 5 Anthropomorphic bronze lamp - Zindan ti limesa, u periodu od Tiberija do Trajana, koji je rimske granice - Praesidium Pompei pro{irio daleko od Dunava, treba datovati lampe u obliku qudskog lika, prona|ene na lokalitetu Presidijum Pompeji. Lampe u obliku qudskog lika uglavnom se datuju u I vek Hristove ere, a mogu se na}i i u II veku.33 Prva od figuralnih lampi koju pomiwemo izra|ena je poput idealizovanih lica koja mo`emo videti na rimskim paradnim {lemovima-maskama, ura|eni u maniru helenizma, koje datujemo u I ili II vek Hristove ere.34 Du`ina lampe 113 mm, {irina 57 mm (Sl. 5, br. 1 i 1a).35 Druga lampa je u obliku sede}e figurine sa ogromnim falusom. Iako lampi nedostaje glava, prema analogijama, pretpostavqamo da je re~ o uobi~ajenoj negroidnoj figuri.36 Du`ina lampe je 103 mm, {irina 38 mm (Sl. 6, br. 1 i 1a).32 Zbirka Sa{e Risti}a ve} je kori{tena prilikom pisawa zajedni~kog rada, M. \ or|evi}, D. Ra{kovi}, Nalazi{ta i nalazi rimskog perioda na dowem toku Ju`ne Morave, Saop{tewa, XXXV-2003/XXXVI-2004, Beograd 2006, 29-60 33 H. Menzel, Die Rmischen bronzen aus Deutschland, III, Bonn 1986, 104. 34 Antiki portret u Jugoslaviji, Beograd 1987, kat. Br. 144, 196; J. Gerbsch, Rmische Paraderstungen, Die Rmer zwischen Alpen und Nordmeer, Mnchen 2000, 53-56, Paraderstungen der frhen Keiserzeit, kat. 39-b, Paraderstungen der mittleren Keiserzeit, kat. 44-b2 35 Predmete iz zbirke Sa{e Risti}a, snimio i obradio fotograf Narodnog muzeja Kru{evac, Petar ]erani}. 36 Antika bronza u Jugoslaviji, Svetiljke (lucerne), Beograd 1969, kat. br 225, 133

Ni{ i Vizantija V

217

Pored lampi, na zna~aj naseqa ve} u ranom carstvu, upu}uju nas i nalazi fibula iz zbirke Risti}a. Nalazi rimskih fibula koje odre|ujemo kao derivat augen fibula i fibule bliske Aucissa fibulama, prona|ene na samom Zindanu, ukazuju da je ovo naseqe `ivelo svojim punim `ivotom i doseglo zavidan nivo, ve} u II veku Hristove ere. Fibule koje defini{emo kao derivat Aucissa fibula prema dostupnoj literaturi nalazimo u oblasti \erdapa, ali poznati su i nalazi u Dowoj Toponici i Gamzigradu.37 Dakle, iako su centri proizvodwe ovakve vrste fibula locirani u utvr|ewa u oblasti \erdapa, vidimo da ovakve fibule mo`emo o~ekivati i na nalazi{tima u Pomoravqu, odnosno da se veze Sl. 6. Antropomorfna bronzana lampa Zindan - Praesidium Pompei Podunavqa i Pomoravqa po~iwu o~itavati i preko nalaza materiFig. 6. Anthropomorphic bronze lamp Zindan - Praesidium Pompei jalne kulture. Jedna od fibula na glavi je ukra{ena sa dva naspramno postavqena kru`na okasta udubqewa (Sl. 8, br. 2), dok su na prelazu luka u stopu nalaze ukrasi koji podse}aju na zmijske o~i (Sl. 8, T-7, br. 1). Du`ina fibule je 86 mm, {irina glave 27 mm, {irina luka 9 mm, du`ina stope 33 mm (Sl. 7, br. 1 i 1a). Druga fibula opredeqena kao derivat Aucissa fibule, je savijena, du`ina 73 mm, {irina luka 9 mm, du`ina stope 38 mm, {irina glave 24 mm. Ova fibula ima na glavi ~etiri kru`na okasta udubqewa, i dve trake ukra{ene sitnim urezima (Sl. 7, br. 2). Luk fibule ukra{en je viti~astom trakom (Sl. 8, br.3). Ovakve fibule datuju se u II ili III vek.38 Sli~o mo`emo re}i i za nalaze fibula, koje su derivat augen fibula, karakteristi~ih za I vek, koje tokom II veka gube neke od svojih elemenata i izgledaju upravo kao fibule koje su prona|ene na lokalitetu Praesidium Pompei.39 Ovakva fibula prona|ena je u arheolo{kom sloju I do po~etka II veka, prilikom arheolo{kih iskopavawa Hajdu~ke vodenice.40 Jedna augen fibula iz zbirke Risti} je sa~uvana u celosti, du`ina 43 mm, {irina stope 837 D. Grbi, Fibulae as product of local workshops at Diana, Roman limes on the middle and lower Danube, Beograd, 1996, 87-88; A. Jovanovi}, Bor i okolina u anti~kom periodu, Bor i okolina u pristoriji, antici i sredwem veku, Bor-Beograd, 2004, 207. 38 D. Bojovi, Rimske bule Singidunuma, Beograd 1983, 22-24 39 R. Koevi, Antike bule s podruja Siska, Zagreb 1980, 17-18 40 A. Jovanovi}, Hajdu~ka Vodenica, kasnoanti~ko i ranovizantijsko utvr|ewe, Starinar XXIII-XXIV, 1982-1983, Beograd 1984, 321

218

Du{an Ra{kovi}

Sl. 7 Fibule nastale kao derivat Aucissa fibula Zindan Praesidium Pompei Fig. 7 Fibulae created as a derivative of Aucissa bula - Zindan Praesidium Pompei

Sl. 8 Detaqi fibula sa tipi~nim ukrasima u formi zmijskih o~iju, viti~aste trake i urezanih kru`i}a - Zindan - Praesidium Pompei Fig. 8 Details of bulae with typical ornaments in the form of snake eyes, curlicues and engraved circles - Zindan - Praesidium Pompei

mm (Sl. 9, br. 1 i 1a). Druga fibula koja bi tako}e mogla da se uvrsti u derivat augen fibule je delimi~no o~uvana sa lukom, bez stope, sa~uvana u du`ini od 36 mm, {irine luka 8 mm (Sl. 9, br. 2). Rimsko naseqe Presidijum Pompeji se tokom svog razvoja, a smatramo da je to period od I veka, do sredine V veka, podigao na nivo va`nog prometnog, vojnopoliti~kog i privrednog centra. Ostaci materijalne kulture govore o nivou na kome je `ivelo mesno stanovni{tvo. Nalazi, kao {to su ukrasne i stilus igle, olovno ogledalo, prstewe, aplikacije, pokazuju estetske potrebe kakve je u to vreme imao gotovo svaki rimski gra|anin bez obzira gde `iveo na prostoru rimske imperije. U zbirci Risti}a nalaze se i dva prstena uobi~ajenog oblika za II do IV veka. Jedan je sa~iwen od bronzane trake koja se postepeno {iri i formira glavu prstena sa ulegnu}em za umetak od staklene paste. Prema klasifikaciji I. Popovi}, re~ je o prstenu tipa II, koji se datuje u II-III vek.41 Prsten je41 I. Popovi}, Prstewe, Beograd 1992, 10

Ni{ i Vizantija V

219

Sl. 9 Fibule koje su proistekle iz oblika augen fibyla - Zindan - Praesidium Pompei Fig. 9 Fibulae derived from the Augen bula form - Zindan - Praesidium Pompei

Sl. 10 Igle, klin i udica - Zindan - Praesidium Pompei Fig. 10 Needles, spike and hook Zindan - Praesidium Pompei

promera 21 do 25 mm, {irine glave 13 mm (Sl. 11, br. 1). Drugi prsten ima na glavi nastavak u obliku kqu~a, promera 21 mm, visine zajedno sa nastavkom 25 mm, datujemo ga u III-IV vek (Sl. 10, br. 2).42 Ilustrativni su primerci nalaza predmeta rimskog svakodnevnog `ivota u Presidiju Pompeji, u zbirci Risti}a, prona|enih na Zindanu. Pomiwemo stilus iglu, du`ine 98 mm, {irine {pahtle 8 mm. Dr{ka ovalna pri kraju profilisana (Sl. 10, br. 1). Tako|e i dosta korodiralu stilus iglu, dy`ina 127 mm, {irina {pahtle 10 mm (Sl. 10, br. 2). Atraktivan je nalaz dela ukosnice opto~ene zlatnim limom sa~uvane du`ine 48 mm, promera 4,5 mm (Sl. 10, br. 4). Dobro o~uvano olovno ogledalo sa celom dr{kom (Sl. 12, br. 3 i 3a). Okvir je ukra{en shematizovanim sitnim aplikacijama u vidu ptica. {korpiona, zimija i sa po dve volute sli~ne ocilima, le|ima prislowene jedna uz drugu. Dr{ka je sa po dve uske plasti~ne trake povezana sa okvirom. Du`ina 71 mm, {irina 34 mm. Ogledalo datujemo u II-IV vek. 4342 B. Petrovi}, Nakit, Anti~ka bronza Singidunuma, Beograd 1997, kat. 129, 125 43 D. Spasi}, Anti~ka olovna ogledala iz Narodnog muzeja u Po`arevcu, Viminacium, 10, Po`arevac 1995-1996, 58

220

Du{an Ra{kovi}

Izdvajamo i nekoliko predmeta specifi~ne namene kao {to je bronzano zvono, visine 93 mm, {irine dna 60 x 50 mm, sa zavr{etkom u obliku volovskih rogova (Sl. 15, br. 4), ili mali plo~asti teg ukra{en sa {est koncentri~nih udubqewa, du`ine 24 mm, {irine 14 mm, visine 5 mm (Sl. 11, br. 4). Navodimo i bronzanu udicu (Sl. 10, br. 6), bronzani klin (Sl. 10, br. 3), iglu koja je najverovatnije deo fibule (Sl. 10, br. 5), i zvezdastu bronzanu aplikaciju, dimenzija 26 x 24 mm (Sl. 11, br. 5). Na povr{ini po kojoj se danas pru`aju ostaci Presidijum Pompeja nalaze se naravno i brojni odlomci keramike, ciglarskog materijala i stakla. Izdvajamo nalaz odlomka tera sigilate sa reqefnim ukrasom u vidu bukraniona (Sl. 3, br. 3). Analogiju za ovaj motiv mo`da nalazimo na kalupu prona|enom u Viminacijumu, koji se datuje u Sl. 11 Prstewe, ogledalo, apliakcija, teg - Zindan - Praesidium Pompei II vek.44 Tako|e u zbirci Risti}a bele`imo i gotovo ceo sa~uvan Fig. 11 Rings, mirror, appliqu, pendulum - Zindan - Praesidium Pompei kerami~ki sud-zdelu (Sl. 12, br. 1) i deo pitosa, sa neobi~nim pe~atima po obodu (Sl. 12, br. 3 i 3a), kao i mawi stakleni poklopac, promera 47 mm, sa loptastom dr{kom visine 23 mm (Sl. 12, br. 2). Status ovog naseqa svedo~e i nalazi delova kolosalne bronzane skulpture. Na prostoru za koga pretpostavqamo da je bio centar naseqa prona|en je mawi odlomak bronze koji predstavqa nekoliko pramenova kose bronzane skulpture,45 a tu je prona|en i deo noge, verovatno iste bronzane skulpture. Noga je du`ine Sl. 12 Kerami~ki sudovi i stakleni poklopac 272 mm, visine 130 mm, {irina 169 - Zindan - Praesidium Pompei mm (Sl. 14). Pretpostavqamo dakle da je skulptura bila visoka preko Fig. 12 Pottery and a glass lid - Zindan dva metra. - Praesidium Pompei44 45

Lj. Bjelajac, Terra sigillata u Gornjoj Meziji, Beograd 1990, T. 78-19 M. \or|evi}, D. Ra{kovi}, nav. delo, sl. 4-1, 40

Ni{ i Vizantija V

221

O rimskim kultovima u Presidiju Pompeji nema mnogo tragova, ovde }emo pomenuti dva odlomka mermernih votivnih plo~a. Na jednom je sa~uvan deo reqefa sa `enskom figurom i zmijom.46 Na drugom odlomku sa~uvan je deo doweg dela reqefa sa sa~uvanim delovima dva reda natpisa. Na sa~uvanom delu reqefa vidi se mawi `rtvenik iznad koga je stoje}a figura sa~uvana do visine kolena. Re~ je o desnom kraju reqefne predstave, jer se pored stoje}e figure vidi deo okvira u kome se predstava nalaziSl. 13 Odlomaka mermernog reqefa - Zindan la (Sl. 13). Mermer je visine 145 mm, - Praesidium Pompei {irine 145 mm, debqina mermerne Fig. 13 Fragment of a marble relief - Zindan plo~e je 42 mm. Tokom iskopa pome- Praesidium Pompei nutog kanala prona|ena je jo{ jedna mermerna plo~a, ali pronalaza~ nije bio spreman plo~u ustupiti za kolekciju Sa{e Risti}a i ona je, dakako, nepovratno izgubqena. Smatramo da je u ovom slu~aju mo`da re~ o prostoru u okviru nekog hrama. Plo~e su prona|ene tokom iskopa meriolacionog kanala na zapadnoj ivici lokaliteta, odnosno na ivici naseqa Presidijum Pompeji. Vojska je ~inila najva`niji Sl. 14 Deo bronzane skulpture (stopalo) segmenat `ivota u Presidiju Pom- Zindan - Praesidium Pompei peji. Ne tvrdimo to samo na osnovu Fig. 14 A bronze sculpture fragment (foot) nalaza nadgrobnog natpisa pripad- Zindan - Praesidium Pompei nika kohorte Aurelija Dardanaca, ve} i na osnovu nalaza pojasne opreme i krstastih fibula. U zbirci Risti}a nalazi se i nekoliko bronzanih krstoobraznih fibula od kojih je najzanimqivija krstasta fibula, sa po dva para voluta na stopi, sa o~uvanim tragovima pozlate (Sl. 16). Sredi{wa traka na stopi nije ukra{ena. du`ina 84 mm, {irina 48 mm, {irina stope 10 mm. Skladno mi{qewu da su pozla}ene krstaste fibule bile deo opreme oficira i slu`benika ni`eg ranga pretpostavqamo da je i fibula iz46 Isto, sl. 4-2, 40

222

Du{an Ra{kovi}

Sl. 15 Mawe bronzane kop~e, bronzano zvono i aplikacija - Zindan - Praesidium Pompei Fig. 15 Small bronze buckles, a bronze bell and an appliqu - Zindan - Praesidium Pompei

Sl. 16 Krstoobrazna fibula sa tragovima pozlate - Zindan Praesidium Pompei Fig. 16 Crossbow bula with the traces of gilding - Zindan - Praesidium Pompei

Presidijum Pompeji, deo opreme rimskog slu`benika ovog anti~kog vojnog i upravnog centra.47 Ovakve fibule datuju se u period od 350. do 380. godine,48 a nalaze se i u grobovima samog kraja IV veka.49 Isto mo`emo re}i i za nalaze delova kasnoanti~ke pojasne opreme, odnosno mo`emo re}i, da su delovi pojasne opreme tako|e tipi~ni delovi opreme rimskih vojnika i upravnih zvani~nika koji su slu`bovali u Presidijumu Pompeji. Isti~emo dvodelnu kop~u sa pokretnim bubre`astim okovom ukr{enim na prolamawe, sa nizom mawih kru`nica. Pre|ica kop~e je elipti~nog oblika, unutra ra{~lawena na dva om~asta zavr{etka. Trn je dobro o~uvan sa dva krilca. Du`ina 48 mm {irina 30 mm. (Sl. 17, br. 3) Jednodelna pojasna kop~a du`ina 37 mm {irina 30 mm. Elipti~nog okova, pre|ica u vidu trapeza sa blago uvu~enim bo~nim stranicama (Sl. 17, br. 1).47 M. Vasi}, Osvrt na nalaz IV veka iz Star~eva, Zbornik Narodnog muzeja, XVII-1, Beograd 2001, 175-201 48 E. Keller, Die spatrmischen grabfunde in sdbayern, Munchen 1971, 38-41 49 A. Salamon, L. Barkoczi, Pannonien in nachvalentinianischer Zait (376-476), Severin zwischen Rmerziet und Volkervanderung, Linz 1982, 149-157

Ni{ i Vizantija V

223

Pre|ica kop~e koja je livewem oblikovana u dve stilizovane pti~ije glave okrenute jadna ka drugoj, koje u otvorenim kqunovima dr`e le`i{te za trn. Du`ina 32 mm, {irina 20 mm (Sl. 17, br. 2). Navedene kop~e datujemo u IV i prve decenije V veka.50 Pomenuti }emo i dve mawe kop~ice koje su mo`da i deo kowske opreme. Jedna je dvodelna kop~a sa alkom u obliku slova D, sa pravougaonim okovom od lima. Du`ina 30 mm, promeri alkice 16 mm (Sl. 15, br. 1). Druga je jednodelna kop~a, sa sa~uvane dve zakovice, du`ina 28 mm, promer alkice 28 mm (Sl. 15, br. 2 i 2a). Slu`benu pojasnu opremu rimskih vojnika i slu`benika smatramo da su ~inili i pojasni okovi u obliku propelera. Nalaze iz Presidijuma Pompeji ilustru- Sl. 17 Delovi bronzane pojasane opreme (kop~e, pre|ice, aplikacije) - Zindan-Praesidium jemo preko dva nalaza iz zbirke Pompei Risti}. Re~ je o minijaturnom okFig. 17 Fragments of bronze belt outt (buckovu u obliku propelera. Okov se les, hinges, appliqus) - Zindan - Praesidium pri~vr{}ivao sa dve zakovice. U Pompei kru`nom delu okova ukras u vidu koncentri~nih krugova. Du`ina 22 mm, {irina 10 mm (Sl. 17, br. 4). Drugi primer je o{te}en bronzani okov u obliku propelera, kome na trouglastim propelerima, nedostaju tri ugla, ali sasvim je jasno da se okov na pojas pri~vr{}ivao sa 6 zakovica. ^etiri na uglovima i dve po sredini okova. Po sredini okova je traka sa nizom urezanih trouglova, a po sredini okova, sa strane, po dva ukrasa u vidu koncentri~nih kru`i}a. Okov je du`ine 50 mm (Sl. 17, br. 5). Ovaj okov gotovo je identi~an okovima pojasne opreme prona|ene na lokalitetu Ivkovi}a ku}e kod Aleksandrovca, isto~no od Aleksina~ke kotline u @upi Aleksandrova~koj.51 Pored pomenutih pojasnih okova, isti~emo i dva bronzana pojasna jezi~asta priveska za koje ne mo`emo na}i analogije. Verujemo da je vreme nas50 A. Jovanovi}, Nakit u rimskoj Dardaniji, Beograd 1978, 71; A. Crnobrwa, S. Kruni}, Vojna oprema i kowska orma, Anti~ka bronza Singidunuma, Beograd 1997, 283-287; M. Jankovi}, Seoba naroda, Anti~ka bronza Singidunuma, Beograd 1997, kat. 597, 338 51 A. Crnobrwa, Pojasne kop~e iz Muzeja grada Beograda, Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva, 13, Beograd 1997, 301-312; D. Ra{kovi}, Nalazi delova kasnoanti~ke pojasne opreme u kru{eva~kom okru`ju, Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva, 18, Beograd 2002, 178

224

Du{an Ra{kovi}

Sl. 18 Pojasni jezi~ci - Zindan - Praesidium Pompei Fig. 18 Belt pins - Zindan - Praesidium Pompei

Sl. 19 Deo relikvijarskog krsta - Zindan - Praesidium Pompei Fig. 19 Fragment of a reliquary cross Zindan - Praesidium Pompei

tanke ovih jezi~aka sam kraj IV veka ili prva polovina V veka. Naime kako pretpostavqamo da vreme samog pada i uni{tewa Presidijuma Pompeji treba vezati za hunske provale u ~etrdesetim godinama V veka, ovi okovi logi~no nisu mogli nastati nakon tog perioda. Re~ je u stvari u jednom slu~aju o matrici za iskucavawe pojasnog jezi~ka i jednom jezi~astom pojasnom privesku. Oba jezi~ka su gotovo istih dimenzija. Jezi~ak kojeg opredequjemo kao matricu za izradu pojasnih jezi~aka dug je 39 mm, {irine 13 mm. Izgleda kao da je oivi~en frizom u vidu niza povezanih kuglica. Friz prati traka koja ~ini prostor ispuwen kasetiranim poqima, sa kru`nim zavr{etkom na vrhu (Sl. 18, br. 1). Jezi~ak je na pole|ini potpuno ravan i nema nikakvih elemenata koji bi slu`ili za ka~ewe. Drugi, pravi jezi~asti pojasni privesak, du`ine je 39 mm, {irine 12 mm. Na ovom jezi~ku je ukras stilizovan u obliku amfore sa dve visoke dr{ke (Sl. 18, br. 2). Na pole|ini jezi~ka su tri ~vrste kva~ice za zaka~iwawe na ko`ni kai{i} koji je visio na pojasu (Sl. 18, br. 2a). Te{ko je odreditii vreme nastanka maweg relikvijarnog krsta ~iji je jedan deo prona|en na Zindanu.52 Ovakvi nalazi se obi~no datujy u VIII do X vek,53 me|utim kako je Presidijum Pompeji sigurno, do hunskih napada, bio i centar hri{}anstva u ovom kraju, ovakav jednostavan krst je mogao nastati u periodu do sredine V veka. Krst ima horizontalni krak raspona 55 mm i vertikalni raspon, sa jednim malo o{te}enim krakom, 45 mm. [irina samih krakova krsta je 12 mm (Sl. 19).52 Krst se nalazi u posedu kod A. Cvetkovi}a, profesora istorije iz Kru{evca. 53 D. Milovanovi}, Krstovi, Beograd 1993, 26-31

Ni{ i Vizantija V

225

Prokopije autor popisa mesta gra|evinske obnove cara Justinijana iz 553-555. godine navodi veliki broj od 29 obnovqenih utvr|ewa u delu od Horreum Margi do Naisa, ali u posledwem anti~kom popisu mesta Aleksina~kog Pomoravqa, naseqe mansio ili Presidium Pompei vi{e ne postoji. 54 Verovatno je naseqe uni{teno tokom hunske provale po~etkom ~etrdesetih godina V veka. Komes Marcelin i Priskus u svojim hronikama za 441442. godinu pomiwu uni{tewe Viminaciuma, Marguma, Naisusa, Singidunuma i drugih gradova u Iliriji. Na putu Huna od Singidunuma do Naissusa sigurno se na{lo i naseqe Presidijum Pompeji.55 Danas su ostaci tog naseqa pod slojevima plodnog zemqi{ta atara sela ]i}ina i Rutevac i jedina za{tita ovog naseqa je dobra voqa lokalnog stanovni{tva. To je sudbina Presidijum Pompeja najatraktivnijeg, ali na`alost potpuno zaboravqenog, anti~kog nalazi{ta u Pomoravqu, koje je, da apsurd bude ve}i, u srpskoj literaturi prisutno ve} skoro 150 godina. Nalazi{te koje se nalazi neposredno uz stari magistralni drum BeogradNi{, odnosno na 500 metara od savremenog magistralnog druma, idealna je lokacija za sprovo|ewe sistemskih arheolo{kih iskopavawa, ~iji bi rezultati razjasili one brojne karike koje nedostaju u rekonstrukciji anti~ke pro{losti Pomoravqa. Potrebno je `iteqima Rutevca i ]i}ine na delu pokazati zna~aj wihovih poseda i onoga {to se krije pod tlom na kome svakodnevno `ive. Stalno prisustvo i najmawe arheolo{ke ekipe u ]i}ini i Rutevcu pokazalo bi interes dr`ave i srpske arheolo{ke nauke za ovaj kraj. O kakvim je nalazima re~ mo`da simboli~no ilustruje ~iwenica da je zlatnik Konstantina Velikog, ~ija se fotografija nalazi na naslovnoj strani kataloga velike izlo`be Narodnog muzeja u Ni{u, odr`ane u Galeriji SANU u Beogradu 2004. godine, slu~ajan nalaz upravo sa Zindana - Presidijum Pompeji.56

Duan Rakovi ROMAN SETTLEMENT PRAESIDIUM POMPEI THE ROMANS IN THE BASIN OF ALEKSINAC Back in the second half of the XIX century, the ancient settlement of Praesidium Pompei was located by archaeological science in the site of Zindan in the village of iina in the Aleksinac basin. The signicance of this central position in the basin of Aleksinac is also conrmed by prehistoric sites in the nearby Rutevac, about 2 km to the north from Zindan. These are a Bronze Age necropolis and pottery from the early and late Iron Age. The origin of Pompei can probably be traced to the period when the legate Lentulus built the praesidium, in the year 10-11 A.D., while the name could have been given to the settlement by Sextus Pompei, the governor of the Province of Macedonia in the same period.54 P. Petrovi}, Ni{ u anti~ko doba, Ni{ 1999, 99 55 K. Dietz, Sfriftquellen zur Vlkerwanderungszeit im pannonischen Raum (von 378584 n. Chr),Germanen, Hunnen und Awaren, Nrnberg 1988, 32 56 Arheolo{ko blago Ni{a od neolite do sredweg veka, SANU, Beograd 2004.

226

Du{an Ra{kovi}

The repertory of the Zindan nds is really attractive. Most remarkable are two bronze anthropomorphic lucerns, fragments of a bigger bronze sculpture, bulae derived from the Aucissa bula type and from the Augen bula design, stylus sticks, a lead mirror, rings, a bronze bell, a massive crossbow bula with gilt layer traces, propeller-shaped belt appliqus, belt buckles. Equally interesting are the nds that may be dated to the period of the settlement dying out, that is to the turn of the IV and V centuries and to the V century. These are belt buckles and two bronze belt pins, one of which being a bronze matrix for pin casting. Since Procopius of Caesarea did not mention Pompei among the restored fortications, it seems that the settlement had been destroyed in the raids of Huns during the 40s of the V century. The existence of Christianity in Praesidium Pompei is witnessed by the nd of a small reliquary cross fragment. In ancient times, the Morava river basin of Aleksinac was characterized by a developed road network with several vicinal lines directed toward the magistral road, via publica. Along the roads, beside the central settlement of Praesidium Pompei, many ancient communities developed, including rustic villas, vici and pagi. There are numerous nds of ancient material culture, the icon of Mithras and hoards of coins discovered in the village districts of Rujite and Crni Kao, a number of ancient sites in the neighborhood of itkovac, as well as the nd of Roman coin hoard in esta.