UNIVERZITET ZA POSLOVNI INŢENJERING I MENADŢMENT BANJA LUKA

Ekonomski fakultet

Diplomski rad

DUŢNIĈKA KRIZA U EVROZONI

Mentor: prof. dr Ilija Dţombić

BANJA LUKA, AVGUST 2013. BOJAN ŠTRKIĆ

“Pod moralnom i kriviĉnom odgovornošću izjavljujem da sam ja autor ovog rada te

sam upoznat da sam, ukoliko se utvrdi da je rad plagijat, odgovoran za štetu priĉinjenu

Univerzitetu za poslovni inţenjering i menadţment, kao i autoru originalnog rada.”

SAŢETAK

Područje istraţivanja je uvod u teorijski aspekt koji sadrţi osnovne pretpostavke stvaranja

EMU i uvoĎenja zajedničke valute evra. Zatim, uzroci nastanka duţničke krize u evrozoni i kako

se ona odrazila na pojedine zemlje članice. Osvrt na novi fiskalni sporazum i njegov mogući

uticaj na budućnost evra i evrozone.

Cilj istraţivanja je da se prikaţe uticaj duţničke krize na područje EMU, te na EU, kao

jednog od najmoćnijih ekonomskih, trgovinskih i finansijskih blokova na svijetu. TakoĎe, cilj

istraţivanja je da se sagledaju mjere koje se preduzimaju kako bi područje jedinstvene valute

izašlo iz krize, ali i otklonili njeni uzroci, kao i uspostavila dublja integracija izmeĎu članica ove

itekako značajne regionalne organizacije.

Ključne riječi: Evropska Monetarna Unija, evro, duţnička kriza, fiskalni sporazum,

Evropska Centralna Banka.

SUMMARY

Area of research is the introduction to the theoretical aspect with basic assumptions of EMU

and the introduction of the common currency euro. Then, the causes of the eurozone crisis and

how it affected the individual member states. Review of a new fiscal pact and its potential impact

on the future of the eurozone and the euro.

The aim of the research is to show the impact of the debt crisis in the EMU area and the EU

as one of the most powerful economic, trade and financial blocks in the world. Also, the aim of

this study was to investigate the measures that are taken to a common currency came out of the

crisis and eliminate its causes, as well as establish a deeper integration between the members of

this very important regional organization.

Keywords: European Monetary Union, the euro, the debt crisis, fiscal treaty, the European

Central Bank.

SADRŢAJ

1. UVOD ......................................................................................................................................... 1

2. POJAM EU I EVROPSKE MONETARNE UNIJE ................................................................... 2

2.1. Istorijat nastanka EMU ....................................................................................................... 3

2.2. Način ulaska u EMU ........................................................................................................... 5

2.3. Prednosti i nedostaci uvoĎenja zajedničke valute ............................................................... 7

2.4. Evro kao jedinstvena valuta ................................................................................................ 9

2.5. Evrozona ........................................................................................................................... 12

3. DUŢNIČKA KRIZA U EVROZONI ....................................................................................... 14

3.1. Šta je dovelo do duţničke krize ........................................................................................ 15

3.2. Drugi talas krize ................................................................................................................ 16

3.3. Najzaduţenije zemlje evrozone ......................................................................................... 19

3.3.1. Grčka ...................................................................................................................... 20

3.3.2. Irska i Portugal ....................................................................................................... 23

3.3.3. Španija i Italija ....................................................................................................... 25

4. DUŢNIČKA KRIZA KAO ŠANSA ZA DUBLJU INTEGRACIJU ....................................... 27

4.1. Novi fiskalni sporazum ..................................................................................................... 27

4.2. Stavovi drugih zemalja nečlanica evrozone ...................................................................... 30

4.3. Uloga Evropske centralne banke i Evropskog fonda stabilnosti ....................................... 32

4.4. Budućnost evra i evrozone ................................................................................................ 34

5. ZAKLJUČAK ........................................................................................................................... 38

LITERATURA ............................................................................................................................. 39

SADRŢAJ SLIKA

Slika 2.1. Simbol jedinstvene valute ............................................................................................... 9

Slika 2.2. Evro novčanica ............................................................................................................. 11

Slika 2.3. Evrozona ....................................................................................................................... 12

Slika 3.1. Domino efekat .............................................................................................................. 22

Slika 4.1. Zemlje BRIKS-a ........................................................................................................... 31

Slika 4.2. Da li će 2013. godina donijeti stabilnu valutu EU ........................................................ 35

SADRŢAJ GRAFIKONA

Grafikon 3.1. Udio javnog duga u BDP, zemlje PIIGS-a (2011.) ................................................ 20

Grafikon 4.1. Procjene MMF-a o iznosu javnog duga u odnosu na BDP za 10 zemalja evrozone

za 2012. godinu ............................................................................................................................. 27

Grafikon 4.2. Vrijednost evra u odnosu na dolar (2000-2012) ..................................................... 33

SADRŢAJ TABELA

Tabela 2.1. Konačni kursevi valuta zemalja koje ulaze u EMU ..................................................... 6

Tabela 3.1. Javni dug kao postotak BDP-a (2000-2010) .............................................................. 17

Tabela 3.2. Budţetski deficit kao postotak BDP-a (2000-2010) .................................................. 18

Tabela 3.3. Podaci i procjene MMF-a o inflaciji i stopi nezaposlenosti u zemljama evrozone, za

period 2009-2012 (izraţeno u %) ................................................................................................. 26

1

1. UVOD

Evropska ekonomska i monetarna unija (EMU) je sporazum izmeĎu evropskih naroda o

zajedničkom korištenju jedne valute (evra) i ekonomskog skupa pravila s postavljenim uslovima

o fiskalnoj odgovornosti.

Od 27 zemalja članica Evropske unije (EU), njih 17 je usvojilo evro. Prelazak na zajedničku

evropsku valutu podrazumijevao je ispunjavanje odreĎenih uslova, odnosno „kriterijuma

konvergencije“. Tri zemlje članice – Velika Britanija, Danska i Švedska, trenutno nemaju

planove o uvoĎenju evra. Ostale zemlje članice nalaze se u različitim fazama prihvatanja evra i

očekuje se da će se pridruţiti evrozoni u narednih 10 godina.

Mnoge zemlje evrozone nisu poštovale limite iz kriterijuma konvergencije, naročito u

pogledu budţetskog deficita i javnog duga, što je i dovelo do pojave duţničke krize. Sadašnje

naglo opadanje vrijednosti evra izazvalo je pravu paniku u evrozoni i Evropskoj uniji. Duţnička

kriza je natjerala vodeće privrede evrozone – Njemačku i Francusku da insistiraju na snaţnijem

povezivanju zemalja EMU. Pomoć zemljama evrozone u prevazilaţenju duţničke krize velike

ekonomske sile uslovljavaju stroţijom budţetskom disciplinom, mjerama štednje, kao i dubljom

integracijom izmeĎu zemalja unutar evrozone.

Cilj istraţivanja je da se prikaţe uticaj duţničke krize na područje EMU, te na EU, kao

jednog od najmoćnijih ekonomskih, trgovinskih i finansijskih blokova na svijetu. TakoĎe, cilj

istraţivanja je da se sagledaju mjere koje se preduzimaju kako bi područje jedinstvene valute

izašlo iz krize, ali i otklonili njeni uzroci, kao i uspostavila dublja integracija izmeĎu članica ove

itekako značajne regionalne organizacije.

Rad je podijeljen u tri tematske cjeline. Prvi dio je teorijski aspekt koji sadrţi osnovne

pretpostavke stvaranja EMU i uvoĎenja zajedničke valute evra. Drugi dio je posvećen uzrocima

nastanka duţničke krize u evrozoni i kako se ona odrazila na pojedine zemlje članice. U trećem

dijelu paţnja je prevashodno usmjerena na novi fiskalni sporazum i njegov mogući uticaj na

budućnost evra i evrozone.

2

2. POJAM EU I EVROPSKE MONETARNE UNIJE

Evropska unija je meĎuvladina i nadnacionalna unija dvadeset sedam evropskih

demokratskih drţava. Unija je oformljena pod sadašnjim imenom Ugovorom o Evropskoj uniji

1992. god. Proces evropske integracione saradnje započeo je 1951. god. uspostavljanjem

Evropske zajednice za ugalj i čelik. Začetnici evropskog integracionog procesa bile su:

Francuska, Njemačka, Italija, Holandija, Belgija i Luksemburg. Političke aktivnosti Evropske

unije se ispoljavaju u mnogim sferama, od politike zdravstva i ekonomske politike, do inostranih

poslova i odbrane. U zavisnosti od razvijenosti svake zemlje ponaosob, organizacija Evropske

unije se razlikuje u različitim oblastima. Evropsku uniju čine tri stuba: Prvi stub su Evropska

zajednica za ugalj i čelik, Evropska ekonomska zajednica i evropska zajednica za atomsku

energiju; Drugi stub je zajednička spoljna i bezbjedonosna politika; Treći stub čine policijska i

pravosudna saradnja. Evropska unija je definisana kao: Federacija u monetarnim odnosima,

poljoprivredi, trgovini i zaštiti ţivotne sredine; Konfederacija u socijalnoj i ekonomskoj politici,

zaštiti potrošača i unutrašnjoj politici; MeĎunarodna organizacija u spoljnoj politici. Glavna

oblast na kojoj počiva Evropska unija je jedinstveno trţište, koje se bazira na carinskoj uniji,

jedinstvenoj valuti, zajedničkoj agrokulturnoj politici i zajedničkoj politici u sferi ribarstva.

Najvaţnije institucije Evropske unije su: Evropski parlament (European Parliament); Savjet

Evropske Unije (Council ofthe European Union); Evropska Komisija (European Commissiori);

Evropski sud pravde (European Court ofjustić); Evropski revizorski sud (European Court of

Auditors).1

Stvaranje EMU i jedinstvene valute u okviru EU je najveće njeno dostignuće, ali i

najsloţeniji i najdelikatniji problem u cjelokupnom procesu sveobuhvatne ekonomske integracije

Evrope. To je svojevrsna kruna integracije.

Zemlja članica EU ne mora nuţno da postane članica EMU, ali se očekuje od svih članica

EU da postanu i članice EMU. Najznačajniji pravni instrument koji definiše EMU je tzv.

Kopenhaški kriterijum, čiji je najvaţniji elemenat sistem evropskih deviznih kurseva. U okviru

ovog sistema zemlja članica svoju valutu pozicionira u odnosu na evro, kako bi se utvrdila

mogućnost njene konvergencije ka evrozoni.

Monetarna unija nije najviši oblik integracije. Viši oblik od nje je ekonomska unija, koja

sadrţi sve elemente monetarne unije i jedinstvenu fiskalnu politiku. Pored jedinstvene fiskalne

politike, postoji i visok stepen koordinacije drugih nacionalnih ekonomskih i socijalnih politika.

Za ostvarivanje i opstajanje jedinstvene ekonomske i monetarne unije, potrebno je ispuniti

razne uslove, moĎu kojima se najčešće ističu:

1 Dţombić, Ilija. 2010. Ekonomski odnosi BiH sa inostranstvom. Banja Luka: Univerzitet za poslovni

inţenjering i menadţment. Str. 172.

3

- Identični temeljni osnovi ekonomsko-političkih sistema,

- Centralizacija monetarne politike,

- Jedinstvena centralna banka ili sistem centralnih banaka,

- Konvertibilnost valuta zemalja koje učestvuju u uniji,

- Jedinstven nastup na meĎunarodnim finansijskim trţištima,

- Integracija trţišta kapitala,

- Identične stope inflacije,

- Harmonizacija fiskalnih sistema,

- Zamjena platnih debalansa sa regionalnim debalansima,

- Slični nivoi ekonomskog razvoja.

Neprekidno dogovaranje o ekonomskim politikama i njihovo usklaĎivanje meĎu zemljama

članicama.

2.1. Istorijat nastanka EMU

Ideja o nastanku monetarne unije rodila se na Haškom samitu 1969. godine, a sam proces

njenog stvaranja nije išao glatko. Početak integracionog procesa predstavlja osnivanje Evropske

zajednice za ugalj i čelik, i prvenstveno je bio motivisan ţeljom da se kroz čvršću ekonomsku

saradnju i meĎusobnu zavisnost spriječe budući konflikti izmeĎu Francuske i Njemačke (spor

oko oblasti Alzas i Loren). Prve dvije decenije postojanja Evropske ekonomske zajednice (EEZ),

koja je osnovana Rimskim ugovorom 1957. godine, nisu bile dovoljno uspješne u pogledu

stvaranja zajedničke monetarne politike. U tom periodu propadaju Fušeov i Vernerov plan2.

Marta 1979. godine, u okviru Evropske zajednice, osnovan je Evropski monetarni sistem

(EMS) sa ciljem da obezbijedi monetarnu saradnju i stabilnost u okviru ove grupe. EMS je imao

vaţnu ulogu u stvaranju jedinstvenog trţišta u okviru EEZ. Predstavlja najznačajniji instrument

monetarne integracije u Evropi i stvaranju jedinstvene ekonomske i monetarne unije. Nastao je

kao posljedica krize Bretonvudskog sistema, zasnovanog na dolaru i njegovoj sve većoj

fluktuaciji. EMS funkcioniše na principu fiksnih, ali prilagodljivih deviznih kurseva.

Suština ovog sistema je uvoĎenje ograničenja za meĎusobne fluktuacije valuta zemalja

članica EU, pod nazivom ERM (European Exchange Rate Mechanism). ERM je sistem čvrstih

deviznih kurseva koji se povremeno prilagoĎavaju trţišnim kretanjima. EMS je nastao zbog

bojazni pojedinih zemalja, kao što su Njemačka, Austrija, Belgija, Holandija i Luksemburg, da

će uslijed inflatornih drugih valuta njihova valuta postati skuplja i oteţavati izvoz. Formiranje

EMS-a je doprinijelo stvaranju relativno visokog stepena monetarne stabilnosti u EU, od

2 Fušeov plan iz 1961. godine predviĎao je, pored ekonomske saradnje i zajedničku spoljnu politiku; Verner je

1970. godine predloţio uvoĎenje sistema čvrstih deviznih kurseva sa uskim prostorom za fluktuacije.

4

njegovog stupanja na snagu 1979. godine do 1992. godine, kada su velike monetarne promjene i

krize dovele u pitanje njegovo postojanje. Jedan od osnovnih razloga sloma je taj što Velika

Britanija nije htjela da odrţava visoke kamatne stope, a Italija, Portugal i Francuska nisu bile u

mogućnosti da to čine. Naime, ujedinjenjem Njemačke 1990. godine, ova zemlja se suočila sa

naglim rastom inflacije, koja je 1992. godine dostigla 5%.

Da bi spriječila monetarnu ekspanziju, njemačka centralna banka (Deutsche Bundesbank) je

preduzela restriktivnu monetarnu politiku, podigla njemačke kamatne stope do dvocifrene

brojke. Britanci, koji su bili suočeni sa najvećom recesijom u poslijeratnom periodu, nisu ţeljeli

preduzeti restriktivnu monetarnu politiku, praćenu rastom kamatnih stopa. MeĎutim, takva

situacija dovela je do apresijacije marke i depresijacije funte, što je prisililo centralnu banku

Velike Britanije da ipak podigne kamatne stope i izvrši depresijaciju svoje valute za 10% u

odnosu na marku.

Slomom EMS-a 1992. godine uslijedile su nove runde pregovora o budućoj evropskoj

monetarnoj integraciji koja je trebala da bude stabilnija i snaţnija. Stvaranje ekonomske i

monetarne unije prošlo je kroz nekoliko faza. Prva faza je započeta 1. jula 1990. godine, a

osnovni koraci koje je trebalo preduzeti su3:

- Uklanjanje fizičkih, tehničkih i fiskalnih prepreka unutar Zajednice prema programu koji

predviĎa dovršavanje unutrašnjeg jedinstvenog trţišta do kraja 1992. Godine,

- Jačanje koordinacije ekonomske i fiskalne politike zemalja članica, što je i osnovni cilj

novih aranţmana ostvarivanja konvergencije, usvojenih marta 1990. Godine,

- Povećanje sredstava i unapreĎenje načina djelovanja strukturnih fondova EZ, kako bi se

podstakao regionalni razvoj, odnosno otklonile ili ublaţile velike regionalne razlike,

- Potpuna sloboda kretanja kapitala,

- Otklanjanje svih prepreka finansijskoj integraciji u Zajednici, odnosno stvaranje uslova

potpune slobode pruţanja bankarskih, finansijskih i usluga osiguranja,

- Učešće valuta svih zemalja u mehanizu EMS.

Otklanjanje svih prepreka korištenju evropske novčane jedinice ECU (European Currency

Unit – „eki“), jačanje koordinacije odluka u domenu monetarne politike i politike kurseva valuta.

Plan je bio da se jedinstvena monetarna unija ostvari uvoĎenjem jedinstvene monete, a

istovremeno bi u dejstvo stupila jedinstvena monetarna politika, koju bi vodila potpuno nova

institucija.

Tokom druge faze, koja je počela 1. januara 1994. godine, dolazi do daljeg usklaĎivanja

ekonomske politike. Počeo je sa radom Evropski monetarni institut (EMI), koji treba da pripremi

teren za Evropsku centralnu banku (ECB).

3 Špirić, Nikola. 2010. Evropska unija: uslovi i uslovljavanja. Banja Luka: Ekonomski fakultet. Str. 81.

5

Treća faza treba da označi konačno uspostavljanje monetarne unije, što podrazumijeva

prenošenje ovlaštenja nacionalnih centralnih banaka na ECB i uvoĎenje jedinstvenog novca.

EMU je profunkcionisala 1. januara 1999. godine, obuhvatajući one zemlje koje su za to ispunile

uslove.

Kako se pribliţavalo vrijeme za ulazak u treću fazu stvaranja EMU, fazu u kojoj će početi da

funkcioniše Evropska centralna banka i jedinstveni novac, sve je više bilo neizvjesno da li će se

ovaj ambiciozni plan ostvariti. Postavilo se pitanje da li će zemlje članice biti spremne da se, u

ime ekonomske, monetarne i političke unije, odreknu značajnog dijela nacionalnog suvereniteta i

ovlaštenja prenesu na nadnacionalne organe.

Koliko je teško postići saglasnost u okviru Unije pokazala je i rasprava o nazivu budućeg

jedinstvenog novca. U početku se mislilo da će se zadrţati naziv ECU4, ali je poslije dugih

rasprava i brojnih prijedloga, tek krajem 1995. godine postignut dogovor da se nova novčana

jedinica zove evro.

2.2. Naĉin ulaska u EMU

Prelazak na posljednju etapu je predviĎao ispunjavanje odreĎenih uslova, odnosno

„kriterijuma konvergencije“, neophodnih za pridruţivanje drţave monetarnoj uniji. Prema

ugovoru iz Mastrihta, zemlje članice Ekonomske i monetarne unije trebaju monetarnom i

fiskalnom politikom da zadovolje sljedeće kriterijume5:

- Ukupan javni dug ne smije biti veći od 60% društvenog proizvoda date zemlje;

- Godišnji fiskalni deficit ne smije biti veći od 3% društvenog proizvoda;

- Inflacija ne smije biti veća od 1,5% iznad stope u tri zemlje Evropske unije sa najniţom

inflacijom;

- Kamatna stopa na dugoročne drţavne hartije od vrijednosti ne smije biti viša od 2% iznad

stope u tri zemlje sa najniţom kamatom;

- Zemlja treba da ima dvije godine članstva u Evropskom monetarnom sistemu bez

sprovoĎenja devalvacije.

Od 1. januara 1999. godine počela je da funkcioniše evropska Ekonomska i monetarna unija

(EMU), uz učešće 11 zemalja od 15 članica Evropske unije: Njemačka, Francuska, Italija,

4 Vrijednost ECU se odreĎivala na bazi vrijednosti korpe valuta zemalja članica EU. Mogućnost oscilacija u

odnosu na utvrĎeni devizni kurs ECU je dozvoljena u okviru od +/-2,25%, izuzev za Italiju gdje je taj okvir +/-

6%. 5 Jovanović-Gavrilović, Predrag. 2010. MeĎunarodno poslovno finansiranje. Beograd: Ekonomski fakultet. Str.

134.

6

Belgija, Holandija, Luksemburg, Španija, Portugal, Irska, Austrija i Finska6. Iako su se uklapale

u kriterijume konvergencije, Velika Britanija i Danska nisu ţeljele da uĎu u EMU, dok Grčka i

Švedska nisu ispunile kriterijume. Savjet EU je juna 2000. godine naknadno zaključio da je i

Grčka ispunila uslove, tako da od 1. januara 2001. godine i ona učestvuje u radu EMU. Slovenija

je postala član EMU 1. januara 2007. godine, a Kipar i Malta 1. januara 2008. godine.

Zemlje koje su ispunile kriterijume konvergencije, bile su duţne da ih se i pridrţavaju. Za

zemlje je najveći problem bio ispuniti kriterijum u pogledu visine javnog duga, a prevelik javni

dug je bio posljedica prekomjerne drţavne potrošnje. Neke zemlje, kao npr. Njemačka i

Francuska koje su imale prevelik javni dug, postajale su članice monetarne unije i bez prethodno

ispunjenih kriterijuma. To je bila posljedica politike (pravljeni su odreĎeni uzajamni ustupci), jer

nije bilo dobro da u uniju uĎe mali broj zemalja ili da iz nje izostanu neke velike zemlje.

Posljednjeg dana 1998. godine utvrĎen je i objavljen kurs evra, koji je zamijenio dotadašnju

ECU. Tom prilikom su utvrĎeni kursevi za sve valute koje ulaze u EMU.

Tabela 2.1. Konačni kursevi valuta zemalja koje ulaze u EMU

Zemlja Nacionalna valuta Kurs za 1 evro Oznaka

Belgija Franak 40,3399 BEF

Njemačka Marka 1,95583 DEM

Grčka Drahma 340,750 GRD

Španija Pezeta 166,386 ESP

Francuska Franak 6,55957 FRF

Irska Funta 0,787564 IEP

Italija Lira 1936,27 ITL

Luksemburg Franak 40,3399 LUF

Holandija Gulden 2,20371 NLG

Austrija Šiling 13,7603 ATS

Portugal Eskudo 200,482 PTE

Finska Marka 5,94573 FIM

Slovenija Tolar 239,640 SIT

Malta Lira 0,4293 MTL

Kipar Funta 0,585274 CYP

Izvor: Jovanović-Gavrilović, Predrag. 2010. MeĎunarodno poslovno finansiranje. Beograd: Ekonomski

fakultet. Str. 139.

6 Od 11 zemalja koje su se uključile u EMU, jedino su Luksemburg, Finska i Francuska ispunile traţene

uslove.

7

Evro je, dakle, u upotrebi od 1. januara 1999. godine. Iako se nije odmah pojavio u vidu

novčanica, od tada ga mnoge finansijske institucije i preduzeća koriste kao novčanu jedinicu.

Uključivanje evra u neposredan platni promet bilo je predviĎeno za 1. januar 2002. godine, kao i

da tokom narednih šest mjeseci evro bude u upotrebi uporedo sa nacionalnim novcem.

MeĎutim, taj rok je skraćen, tako da je posljednji datum za povlačenje nacionalnih valuta iz

prometa bio 28. februar 2002. godine.

U okviru EMS-a, Mehanizam deviznih kurseva (ERM) zamijenjen je novim aranţmanom

ERM 2, koji obezbjeĎuje vezu izmeĎu valuta zemalja Evropske unije koje ne učestvuju u EMU i

evra kao jedinstvene valute. Pristupanje evru zahtijeva dvogodišnje članstvo u ERM 2.

Evropska unija je formirala pet kriterijuma konvergencije kako bi obezbjedila:

- Da svaka zemlja koja se uključuje u monetarnu uniju bude odgovorna u fiskalnom

smislu,

- Da zemlje učesnice budu dovoljno slične (ili konvergentne) da bi to garantovalo

jedinstvenu monetarnu politiku.

Uključivanje zemlje sa viskom inflacijom, nestabilnim deviznim kursevima, visokim

kamatnim stopama ili velikim drţavnim deficitom predstavljalo bi znak za finansijska trţišta da

je evro rizičan i nesiguran projekat. Prvenstveno zato što bi takvo uključivanje predstavljalo

ozbiljnu opasnost za jedinstveno formiranje kamatnih stopa u cijelom regionu.

2.3. Prednosti i nedostaci uvoĊenja zajedniĉke valute

Stvaranje zajedničke valute ima niz svojih prednosti, ali i nedostataka. U svakom slučaju,

prednost je na strani razvijenih i snaţnijih ekonomija, ali značajne prednosti imaju i manje

razvijene, ali i nerazvijene zemlje. Drţave koje su osnivači i koje namjeravaju da se pridruţe

EMU, moraju da sagledaju da li će im napuštanje nacionalne valute donijeti veće koristi od

gubitaka.

Osnovni preduslovi za uvoĎenje zajedničke valute su:7

- Fleksibilnost cijena i nadnica,

- Mobilnost faktora proizvodnje,

- Stepen ekonomske otvorenosti,

- Sličnost stopa inflacije,

- Diversifikacija proizvodnje i potrošnje,

7 Špirić, Nikola. 2010. Evropska unija: uslovi i uslovljavanja. Banja Luka: Ekonomski fakultet. Str. 94.

8

- Integracija finansijskog trţišta, fiskalna i politička integracija.

Jedinstvena valuta evro ima značajne prednosti:

- Smanjenje transakcionih troškova – stimuliše se ekonomska integracija u Evropi,

- Smanjenje cjenovne neizvjesnosti – poboljšava se alokativna efikasnost cjenovnog

mehanizma,

- Veća transparentnost cijena – povećava se konkurentnost, što donosi korist potrošačima,

- Prerastanje zajedničke valute u snaţnu globalnu valutu – vodi ekspanziji finansijskog

trţišta u EU.

Ostale prednosti – makroekonomska stabilnost, niţe kamatne stope, suštinska strukturalna

reforma, stvaranje nove globalne valute rezervi, povećan ekonomski rast.

Nasuprot prednostima, postoje i odreĎeni nedostaci uvoĎenja zajedničke valute:

- Mnogobrojni troškovi: troškovi promjene i uvoĎenja nove valute, administrativni

troškovi i sl. (najveći nedostatak evra)8,

- Integracija i standardizacija monetarnog sektora – članice su izgubile pravo upravljanja

monetarnom sferom, dolazi do gubitaka radnih mjesta u monetarnim institucijama i

sporednim djelatnostima,

- Zemlje koje se nalaze u različitim fazama privrednog ciklusa teško mogu da se

prilagode zajedničkoj monetarnoj politici,

- Rizik nepoštovanja kriterijuma konvergencije.

8 Samo za troškove štampanja i kovanja evra potrošene su milijarde maraka, dok se ukupni troškovi zamjene ne

mogu u cjelini izračunati.

9

Slika 2.1. Simbol jedinstvene valute

Izvor: http://matt-insane.deviantart.com/art/European-Central-Bank-288222252; (20.07.2013. 13:37h)

Evro stupa na scenu u jednom od najvećih i najmoćnijih ekonomskih, trgovinskih i

finansijskih blokova na svijetu. On značajno mijenja ravnoteţu u svjetskim okvirima. Nova

valuta stvara područje jedinstvene valute koje je drugo po veličini u svijetu, i koje po ukupnom

obimu proizvodnje zaostaje samo za Sjedinjenim Američkim Drţavama (SAD).

2.4. Evro kao jedinstvena valuta

Startom evra 1. januara 1999. godine, njegova vrijednost je utvrĎena u odnosu na američki

dolar: 1 evro = 1,174 dolar. Evropski savjet je u Madridu, u decembru 1995. godine, usvojio

scenario uvoĎenja evra9. Evropski savjet je odredio da naziv jedinstvene valute bude „evro“ i

istakao tri glavne faze njenog uvoĎenja10

:

- FAZA A: Priprema za EMU (2. maj 1998. – 1. januar 1999.)

- OdreĎene zemlje učesnice,

- Objavljeni trajni bilateralni kursevi prema nacionalnim valutama,

- Evropski monetarni institut transformisan u Evropsku centralnu banku,

9 Prema ISO standardima (4217) „EUR“ je skraćenica, a „evro“ je njen puni naziv.

10 Vukmirica, Vujo i Nikola Špirić. 2005. Ekonomska i monetarna integracija Evrope. Banja Luka: Str. 269.

10

- Prva izrada evro novčanica i kovanog novca.

- FAZA B: Početak EMU (1. januar 1999. – 1. januar 2002.)

- Kursevi evra u odnosu na sve nacionalne valute neopozivo utvrĎeni,

- Evro uveden kao zakonita valuta za „knjigovodstvene“ transakcije,

- Evropska centralna banka preuzima odgovornost za monetarnu politiku na području

jedinstvene valute,

- Sve nove drţavne obveznice u zemljama učesnicama se izdaju u evru,

- Trţišta novca, devizna trţišta i kliring sistemi odmah prelaze na evro,

- Firme i pojedinci prelaze na evro „bez pritiska, bez zabrane“.

- FAZA C: Zamjena novca (1. januar 2002. – 1. jul 2002.)

- Evro novčanice i kovani novac se prvi put pojavljuju,

- Nacionalne valute postoje uporedo sa evrom,

- Nacionalne valute prestaju da se prihvataju kao sredstvo plaćanja posljednjeg dana ovog

perioda.

Simbol jedinstvene valute € inspirisan je grčkim slovom epsilon (Ɛ) kao početnim slovom za

Evropu, dok dvije paralelne crte koje prolaze kroz simbol označavaju stabilnost. Evro kovanice

su, s jedne strane, iste za sve drţave, a s druge strane različite od drţave do drţave. Na prednjoj

strani novčanica evra nalaze se kapije koje predstavljaju otvorenost i gostoprimstvo zemalja

članica EU, dok se na poleĎini nalaze mostovi koji simbolizuju zajedništvo i meĎusobnu

saradnju zemalja članica. Jedina razlika na novčanicama je početno slovo u serijskom broju, po

kojem se moţe raspoznati iz koje zemlje dolazi novčanica evra.

11

Slika 2.2. Evro novčanica

Izvor:http://news.bbc.co.uk/hi/english/static/in_depth/business/2001/euro_cash/500.stm;

(22.07.2013. 13:41h)

Dakle, simbolika na novčanicama je sljedeća11

:

- Mostovi, prozori i prolazi su simboli evropskog duha, otvorenosti i saradnje,

- 12 zvjezdica EU su simbol dinamičnosti i harmonije Evrope,

- Mostovi takoĎe sluţe komunikaciji i kooperaciji Evrope sa ostatkom svijeta.

Za upravljanje evrom zaduţena je ECB, s ciljem kreiranja i sprovoĎenja zajedničke

monetarne politike12

. Pri tome, instrumenti koje ECB najčešće koristi za kreiranje monetarno-

kreditne politike su:

- Operacije na otvorenom trţištu,

- Trajni krediti,

- Stopa obavezne rezerve.

Evro ispunjava sve uslove da moţe da igra ulogu svjetske rezervne valute. On predstavlja

veliku privredu i spoljnu trgovinu u svjetskim razmjerama; stabilnu privredu koja je otvorena i

ne primjenjuje ekstremna ograničenja niti deviznu kontrolu; ima široko i likvidno trţište kapitala

i dobru platnobilansnu poziciju.

11

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%B2%D1%80%D0%BE (22.07.2013. 14:15h) 12

Drţave koje su ušle u MU prenijele su ovlaštenja nad monetarnom politikom na evropski nivo, pa je zadatak

kreiranja i sprovoĎenja zajedničke monetarne politike pripao ECB.

12

Mada uvoĎenje evra ne utiče na činjenicu da evrozona obuhvata raznovrsne i krajnje

samostalne zemlje, on nesumnjivo jača ekonomske i političke veze u regionu i njegovu

odgovarajuću „teţinu“ u svjetskoj ekonomiji. S obzirom da će uspjeh evra u krajnjoj liniji biti

posljedica saradnje drţava Evropske unije na raznovrsnom i širokom polju13

, koncept Evrope

kao jedinstvenog ekonomskog i političkog bloka sve više dolazi do izraţaja.

2.5. Evrozona

Evrozona je područje drţava članica EU (njih 17 od 27) koje u novčanom opticaju koriste

jedinstvenu evropsku valutu evro. Sluţbeni naziv joj je „Eursko područje“. Osim pojedinih

članica EU, evro su prihvatile i Crna Gora koja nije članica EU, te Kosovo na čijem području se,

zbog specifičnosti situacije u kojoj se nalazi, uglavnom koristi evro.

Članice evrozone su14

: Austrija, Belgija, Grčka, Estonija, Irska, Italija, Kipar, Luksemburg,

Malta, Njemačka, Portugal, Slovačka, Slovenija, Finska, Francuska, Holandija, Španija.

Slika 2.3. Evrozona

Izvor: http://www.gara.hr/index.php?content=vijesti&id=193 (24.07.2013. 14:25h)

Svaka zemlja EU, koja zadovoljava kriterijume konvergencije, moţe da se uključi u

evrozonu i ne postoji unaprijed utvrĎeno ograničenje u pogledu konačnog broja zemalja članica.

13

Od formulisanja politike kurseva do usklaĎivanja zakonodavnih i bezbjednosnih sistema. 14

http://hr.wikipedia.org/wiki/Eurozona (24.07.2013. 15:01h)

13

Izvan evrozone su Velika Britanija i Danska15

, zatim Švedska čiji su graĎani dva puta na

referendumu odbili uvoĎenje evra, kao i sedam novih drţava članica, koje nisu zadovoljile

kriterijume konvergencije (Bugarska, Češka, Letonija, Litvanija, MaĎarska, Poljska i Rumunija).

TakoĎe, van evrozone su i zemlje nečlanice EU, a u kojima je evro uveden kao domaća

valuta. UvoĎenje evra i ulazak u evrozonu je, uzuzev Velike Britanije i Danske, obaveza za sve

sadašnje i buduće drţave članice Evropske unije.

Početna odluka o premještanju zajedničkog trţišta na jednu valutu moţda je bila praktična,

ali je iza ekonomske i monetarne unije duboki politički projekat. Nakon što neka drţava pristupi

evrozoni, ona postaje dio „jezgra Evrope“ sa jačom i dubljom integracijom od EU-2716

. I zaista,

uz ekonomski dio kriterijuma iz Kopenhagena, dolazi i niz političkih i pravnih uslova za

pridruţivanje.

Za razliku od uvoĎenja evra, gdje su drţave članice u potpunosti prihvatile evro tri godine

nakon uvoĎenja novčanica i kovanog novca, uvoĎenje evra u nove drţave članice će biti mnogo

brţe. Za drţave članice koje su se pridruţile EU u zadnjim proširenjima, uvoĎenje evra je

obavezno u skladu sa njihovim sporazumima o pridruţivanju, prema kojima su i usvojile

cjelokupni zakon EU. Nijedna od tih najnovijih članica nije traţila način za izbjegavanje te

obaveze, kao što je to bio slučaj sa Velikom Britanijom i Danskom. Zato se očekuje da će sve

članice uvesti evro, kada se ispune kriterijumi pribliţavanja.

Kada je 12 zemalja EU 1. januara 2002. godine prihvatilo evro kao zvaničnu valutu, svi su

mislili da će to ujediniti evropsku privredu i olakšati ţivot graĎanima. MeĎutim, deceniju

kasnije17

, situacija je sasvim drugačija.

Javno mišljenje o EU, u nekoliko novih drţava članica, stalno se mijenja. Mnogi graĎani

smatraju da se prednosti članstva sporo ostvaruju, obazrivi su kada je riječ o ulaţenju u „okove“

ekonomske politike koje EMU na prvi pogled predstavlja. Osim toga, vide da se većina

ekonomija evrozone bori za rast, a njihove su ekonomije rasle mnogo brţe. TakoĎe, mnoge nove

drţave članice EU su stekle utisak da su ekonomski kriterijumi potrebni za nove članice mnogo

stroţiji od primjene reformisanog Pakta o stabilnosti i rastu (Stability and Growth Pact), koji je

na snazi u drţavama evrozone.

Pakt o stabilnosti i rastu je dogovor drţava članica EU vezan za fiskalnu politiku, a odnosi

se na treću fazu EMU, odnosno na nepovratno fiksiranje kurseva i uvoĎenje jedinstvene valute –

evro. Pakt je uveden usvajanjem Rezolucije Evropskog savjeta (usvojena u Amsterdamu, juna

1997. godine), u kojoj su detaljno razraĎeni tehnički detalji dogovora u smislu nadgledanja

budţeta i koordinacije ekonomskih politika. Počeo se primjenjivati 1. januara 1999. godine, kako

15

Mastrihtskim sporazumom je Velikoj Britaniji i Danskoj omogućeno da ostanu izvan evrozone, kao i izvan

obaveze da se monetarno integrišu sa ostalim članicama monetarne unije. 16

http://www.eu4journalists.eu/index.php/dossiers/croatian/C23/22/ (24.07.2013. 16:20h) 17

Kao sredstvo gotovinskog plaćanja, evro je u opticaj ušao 1. januara 2002. godine, tako da je proslavio svoju

desetogodišnjicu.

14

bi se osiguralo da drţave članice odrţavaju fiskalnu disciplinu i nakon ulaska u EMU, a sve to u

cilju očuvanja stabilnosti cijena.

Drţave članice koje su uvele evro moraju odrţavati tzv. Mastrihtske kriterijume

konvergencije, a Pakt o stabilnosti i rastu osigurava njihovo provoĎenje. Osnovni nedostatak

Pakta je nemogućnost rješavanja pojedinačnih nestabilnosti zemalja članica EU. Pakt o

stabilnosti i rastu daje mogućnost Savjetu EU da kazni svaku drţavu članicu koja ne preduzima

odgovarajuće mjere kako bi uklonila prekomjerni deficit. Ipak, ne postoji neka krajnja kazna za

veća odstupanja, kao što bi bilo izbacivanje tih članica iz EMU, odnosno EU. Savjet EU nije

primjenio kaznene mjere prema Francuskoj i Njemačkoj, kada su se našle u teškoćama, što

pokazuje da su postojali problemi u sprovoĎenju Pakta. Dakle, Pakt o stabilnosti i rastu se

pokazao neprimjenjivim na velike zemlje, kao što su Francuska i Njemačka, koje su ujedno i bile

njegovi glavni pokretači. Te iste zemlje, zbog svoje veličine i političkog uticaja, nisu bile

kaţnjavane iako su tokom nekoliko godina imale prekomjerne deficite.

Pakt o stabilnosti i rastu je revidiran 2005. godine. Zadrţani su osnovni elementi (budţetski

deficit do 3% BDP-a i javni dug do 60% BDP-a), ali je uvedena veća fleksibilnost za prelazak

praga deficita u periodu ekonomskih kriza.

3. DUŢNIĈKA KRIZA U EVROZONI

Javnost je već duţi vremenski period „bombardovana“ vijestima o duţničkoj krizi u

evrozoni. Mnogi je nazivaju i „ekonomskom atomskom bombom“, koja je pogodila Evropu.

Ogromni dugovi, visok budţetski deficit, nizak ekonomski rast i rast nezaposlenosti, glavni

su uzroci duţničke krize u evrozoni. Očigledno je da se nisu poštovala pravila EU koja nalaţu da

drţavni dug ne smije premašiti 60% bruto društvenog proizvoda (BDP), a budţetski deficit ne

smije prelaziti 3% BDP-a. Svega nekoliko drţava se pridrţavalo ovih pravila, dok je većina, a

naročito Grčka, probila ove limite.

Ekonomski rast u Evropi je znatno usporen zbog duţničke krize u evrozoni, kao i činjenice

da su vlade morale obuzdati javnu potrošnju, što je potkopalo povjerenje u globalna finansijska

trţišta. Iako su političari pokušali suzbiti krizu raznim novim ugovorima koji produbljuju veze

izmeĎu članica EU, to još uvijek nije dalo prave rezultate.

Evropska unija traţi pomoć od novih finansijskih sila svijeta. MeĎutim, SAD, Rusija, Kina i

Brazil su se usaglasile da sve ima svoju cijenu, pa tako i pomoć koju bi ove drţave pruţile

Evropi. Ta cijena se ogleda u promjenama u strukturi MeĎunarodnog monetarnog fonda (MMF-

a), a u skladu sa promijenjenim odnosom snaga u svjetskim finansijskim tokovima. S druge

strane, pruţanje pomoći je veoma vaţno i za one koji će je pruţiti, jer duţnička kriza u evrozoni

prijeti da ostavi globalne posljedice.

15

Na pitanje kakve će posljedice ova kriza imati na ostale zemlje članice EU, na zemlje u

okruţenju, na evro, niko ne moţe dati tačan odgovor. Ali ono što je sigurno jeste da od

dešavanja u evrozoni zavisi i sudbina čitavog svjetskog društveno-ekonomskog sistema.

3.1. Šta je dovelo do duţniĉke krize

Najveća kriza, poslije Velike ekonomske krize ili Velike depresije (1929-1933)18

, eskalirala

je 2008. godine kao Svjetska ekonomska kriza. Početak svjetske ekonomske krize vezuje se za

Sjedinjene američke drţave (SAD), gdje je tumačena kao trenutna kriza hipotekarnih kredita, ali

je sa malim zakašnjenjem zahvatila Evropu, a zatim i cijeli svijet.

Svjetska ekonomska kriza je nastala na subprimarnom hipotekarnom trţištu, uslijed

masovnog odobravanja hipotekarnih kredita, čak i onim klijentima koji nisu bili finansijski

sposobni da te kredite otplaćuju u predviĎenom periodu. Takva loša regulacija odobravanja

kredita doţivjela je prve znakove slabosti onog trenutka kada značajan broj duţnika više nije bio

u mogućnosti da ih otplaćuje, što je dovelo do pada cijena nekretnina. Suočene sa problemom

nelikvidnosti, banke su pribjegavale kreiranju novih finansijskih instrumenata na osnovu loših

hipotekarnih kredita, koji su se našli na berzanskom trţištu zahvaljujući sekjuritizaciji.

U čitavom ovom procesu, ključnu ulogu su imale rejting agencije, koje su visoko vrednovale

ove HOV iz prostog razloga što su imale drţavno pokriće, pa su druge banke, institucionalni

investitori i sl. kupovali visoko rejtingovane hipotekarne HOV ne sumnjajući u procjene

relevantnih rejting agencija. MeĎutim, rejting agencije su tom „lošom procjenom“ samo

produbile krizu i doprinijele njenom brţem širenju na ostatak svijeta, putem finansijskih trţišta.

Gubici, koji su postajali ogromni, zahvatali su sve veći broj učesnika na finansijskom trţištu.

Prva privredna kriza u evrozoni pojavila se kao posljedica svjetske finansijske krize, koja je

2008. godine krenula iz SAD-a, nakon naglog pada cijena nekretnina na američkom trţištu. Kako

bi zaustavili širenje krize na cijeli finansijski sektor, američke Federalne rezerve (FED) su počele

sa emitovanjem velikih količina dolara iz primarne emisije, čime je znatno povećana likvidnost

američkih banaka.

U nekoliko godina, emitovano je oko 50.000 milijardi dolara, kojima su kupovane akcije,

obveznice i ostali vrijednosni papiri na svjetskom trţištu, a najviše na trţištu evrozone.

Američke banke su kupujući evro zaradile oko 30%, čime su nadoknadile gubitke iz trgovine

nekretninama, dok se konkurentnost američkih izvoznika znatno povećala na svjetskom trţištu.

Isti postupak za izlazak iz krize je primjenila i Velika Britanija, čime su ove dvije drţave u

suštini primjenile finansijsku agresiju na čitavu evrozonu.

18

Velika ekonomska kriza ili Velika depresija podrazumijeva slom niza privrednih subjekata u svim vaţnijim

industrijskim drţavama, masovnu nezaposlenost i deflaciju.

16

Kada je američka hipotekarna kriza prešla na evropski kontinent, prva zemlja koju je

zahvatila bila je Irska. Nepovjerenje koje je uzdrmalo finansijska trţišta blokiralo je bilo kakvu

kreditnu aktivnost i naglo zaustavilo investicije i ekonomski rast. Pristup kreditima se širom

svijeta drastično smanjio, ostavivši banke (uključujući i irske) u opasnom poloţaju. Zbog velikog

zaduţivanja irskih banaka u inostranstvu i izdavanja kredita na temelju tog zaduţivanja, irska

bankarska kriza se pretvorila u ekonomsku. Uzrok krize u Irskoj je, dakle, bio slom bankarskog

sektora i potreba njegovog spašavanja kroz intervenciju vlade i meĎunarodnih institucija. Kasnije

se ova kriza pretvorila u duţničku krizu, sa kojom se danas suočava većina zemalja evrozone.

Svjetska ekonomska kriza je upravo dokazala da samo trţište ne moţe da koriguje

poremećene odnose izmeĎu ponude i traţnje, kako su to tumačili neoliberalisti da će „nevidljiva

ruka trţišta“ sve to urediti. Ipak je drţava ta koja je svojim mjerama intervenisala, da bi sanirala

poremećene odnose na trţištu. Tako je drţava postala centar društva, a ne trţište.

Kao što je svjetska ekonomska kriza 2008. godine počela u SAD19

, kao hipotekarna kriza,

tako je drugi talas krize počeo kao „duţnička kriza“ u nekim drţavama EU i SAD, a zatim se

proširio i na sve drţave koje imaju velike dugove.

3.2. Drugi talas krize

Na početku 2011. godine nastaju novi problemi u više drţava EU, što je uglavnom vezano

za javni dug, kao i problem novog zaduţivanja. Pošto je ta nova kriza posljedica svjetske

ekonomske krize, odnosno kriza javnog i fiskalnog duga, to predstavlja drugi talas krize, koji je

počeo smanjenim prilivom javnih prihoda, tekućim zaduţivanjem budţeta i enormnim

povećanjem javnog duga.

Drugi talas krize je problem „globalnog dugovanja“, odnosno pretjeranog zaduţivanja drţava,

tako da se u slobodnoj komunikaciji ocjenjuje da je „planeta blizu bankrota“, gdje cijeli svijet

duguje čak i više nego što ima. Analitičari su izračunali da čovječanstvo duguje ukupno 158.000

milijardi dolara, tako da svaki stanovnik planete duguje 22.733 dolara, a još teţa situacija je da

dug raste brţe od BDP-a. Najveći dio dugovanja odnosi se na vlade i finansijske institucije, s tim

da se vlade zaduţuju kako bi riješile svoje unutrašnje probleme zbog nedostatka sredstava da

podmire plate zaposlenih u javnom sektoru, penzije, socijalna davanja i dr.

Prvi signal duţničke krize je bila nemogućnost Grčke da redovno izmiruje svoje obaveze.

Nakon toga, Portugal i Irska su se spasile od bankrota zahvaljujući pomoći ostalih članica

evrozone i ECB, dok su se Italija i Španija počele suočavati sa ozbiljnim poteškoćama prilikom

zaduţivanja na finansijskim trţištima. Pored toga, Francuska, Italija, Španija i druge

najrazvijenije evropske zemlje su izgubile vrhunsku kreditnu ocjenu i prouzrokovale

19

Smatra se da je glavni uzrok globalne finansijske, a kasnije i ekonomske krize bila propast velike američke

banke Lehman Brothers 2008. godine.

17

sumnjičavost privatnih investitora u sposobnost njihovih najvećih duţnika da redovno izmiruju

dospjele obaveze. Neizvjesnost, velike oscilacije i rizik su počeli da dominiraju meĎunarodnim

finansijskim trţištima.

Drţave evrozone su i do sada masovno kršile pravila EU, a posebno je opasno što započete

stroge mjere štednje guraju zemlje u sve dublju krizu. Limiti javnog duga i budţetskog deficita

postojali su i ranije, ali su ih mnoge zemlje EU ignorisale ili izigravale, što se jasno vidi u

sljedećim tabelama.

Tabela 3.1. Javni dug kao postotak BDP-a (2000-2010)

Izvor: http://www.fondovi.hr/u-fokusu/hoce-li-ovaj-put-zemlje-eura-postovati-pravila-igre/; (28.07.2013.

14:00h)

Tabela 3.1. pokazuje da su pojedine zemlje evrozone kršile pravila Pakta o stabilnosti i rastu

još od samog početka njegove primjene. Tokom cijelog ovog perioda Austrija, Belgija, Grčka i

Italija su konstantno imale javni dug iznad 60% BDP-a, dok je Španija tek 2010. godine

prekoračila ovaj limit za 1%. Najveći javni dug u 2010. godini imala je Grčka u iznosu od

144,9%, što dokazuje da je ona najviše pogoĎena duţničkom krizom.

U Tabeli 3.2. se moţe vidjeti da su zemlje evrozone do 2009. godine imale velike oscilacije

kada je u pitanju budţetski deficit. I ovdje, kao i u slučaju javnog duga, Grčka je tokom cijelog

perioda imala budţetski deficit iznad dozvoljenog (-3% BDP-a). Tokom 2009. i 2010. godine

gotovo sve zemlje evrozone su prekoračile limit dozvoljenog budţetskog deficita, a najveće

18

odstupanje biljeţila je Irska u iznosu od -31,3% BDP-a. Jedine zemlje koje su se pridrţavale

ograničenja, čak i u periodu kada je duţnička kriza snaţno potresla evrozonu, bile su Estonija,

Finska i Luksemburg.

Tabela 3.2. Budţetski deficit kao postotak BDP-a (2000-2010)

Izvor: http://www.fondovi.hr/u-fokusu/hoce-li-ovaj-put-zemlje-eura-postovati-pravila-igre/; (28.07.2013.

17:15h)

Razvijene zemlje su odlučile da spriječe širenje krize „ubrizgavanjem“ velikih količina

novca u sopstveni finansijski i privredni sistem kroz tzv. „bail-out“ programe20

, što je dovelo do

velikog rasta njihovog budţetskog deficita i javnog duga. Plasiranjem ogromnih novčanih

sredstava, kao i zahvaljujući obimnim drţavnim intervencijama, vladinim instrumentima i

iskustvima iz prethodnih kriznih godina, razvijene zemlje su uspjele da obuzdaju negativne

efekte velike finansijske i ekonomske krize. Izlaskom tih zemalja iz recesije, mnogi su smatrali

da su najteţi momenti prošli i da slijedi period snaţnijeg privrednog rasta. MeĎutim, nova

duţnička kriza je pokazala da izlazak iz krize nije ni blizu.

Drugi talas krize je posebno snaţno pogodio Evropu i pokazao sve slabosti njenog

finansijskog i bankarskog sistema, koji je najvećim dijelom bio izloţen uticaju američkog

finansijskog sistema. Duţnička kriza koja je potresla Evropu, zaprijetila je opstanku evra, ali i

20

Paketi pomoći razvijenih zemalja za spas svojih privreda.

19

prerasla u ozbiljnu političku krizu EU, oboreno je šest vlada – u Grčkoj, Italiji, Španiji, Irskoj,

Portugalu i Slovačkoj.

Moţe se zaključiti da su glavni uzroci drugog talasa velike finansijske i ekonomske krize iz

2008. godine:

- Površan pristup rješavanju prvog kriznog talasa,

- Zanemarivanje i identifikovanje ključnih uzročnika krize,

- NesprovoĎenje strukturnih reformi, koje su trebale ograničiti dalje negativne efekte

krize i vratiti „zdravlje“ finansijskom i ekonomskom sistemu SAD i ostatka svijeta.

Anketa sprovedena u nekoliko evropskih zemalja pokazala je da su graĎani u potpunosti

izgubili povjerenje u valutu. Kako kaţu stanovnici pojedinih evropskih prijestonica, prelazak na

evro im je podigao troškove ţivota i doveo do velike političke i ekonomske neizvjesnosti u

evrozoni21

. Samo 10 godina kasnije, evro je postao simbol duţničke krize i ekonomskih

problema.

3.3. Najzaduţenije zemlje evrozone

Duţnički problemi evropskih zemalja su se prvobitno pojavili u Grčkoj krajem 2009.

godine, nakon toga su se proširili na Portugal i Irsku, a danas se sa tim problemom susreću i neke

od najznačajnijih drţava EU, kao što su Španija i Italija.

Kriza je prinudila vlasti u tim zemljama da nagomilane dugove vraćaju čak i prodajom

nacionalne imovine. Svoju imovinu su „na doboš“ stavile najugroţenije evropske drţave iz tzv.

grupe PIIGS (Portugal, Irska, Italija, Grčka i Španija). Grčka je prva zatraţila pomoć pri otplati

svojih dugova, pratila ju je Irska, a nedugo zatim i Portugal. Finansijska pomoć im je ponuĎena,

ali uz neizbjeţno „stezanje kaiševa“, što je rezultiralo nemirima i protestima u zemljama PIIGS.

2011. godine, po visini javnog duga posmatranog u odnosu na BDP, prednjačila je Grčka sa

159%, zatim Italija sa 120%, Portugal sa 110%, Irska sa 105%, te Španija sa 68% BDP22

.

21

http://www.vesti-online.com/Vesti/Ekonomija/190714/Evro--Od-ujedinjene-Evrope-do-simbola-duznicke-

krize--- (05.08.2013. 15:38h) 22

http://www.business.hr/ekonomija/udjel-javnog-duga-eurozone-u-bdp-u-blago-smanjen-u-trecem-

tromjesecju-2011 (05.08.2013. 15:47h)

20

Grafikon 3.1. Udio javnog duga u BDP, zemlje PIIGS (2011.)

3.3.1. Grčka

Slučaj Grčke je najdrastičniji primjer, jer su njena privreda i drţavni sistem poznati kao

jedni od najlabilnijih u Evropi. Grčka je tek naknadno postala članica EMU, uz veliku političku

podršku ostalih članica evrozone. Ključni motiv Grčke da postane dio EMU je obezbjeĎivanje

jeftinih izvora finansiranja, plasiranjem svojih duţničkih hartija od vrijednosti, jer su investitori

mnogo zainteresovaniji da postanu vlasnici grčkih obveznica denominovanih u evrima nego

drahmama. Grčka se odrekla samostalne monetarne politike koja joj i nije bila od velike koristi,

jer je njena nacionalna valuta bila nestabilna i sa niskim stepenom povjerenja.

„Sindrom grčke krize“ sve više se iskazuje kao seljenje i prebacivanje finansijske krize sa

„Volstrita“ na evrozonu, odnosno ekonomske krize iz SAD u EU. Glavni ekonomski indikatori

koji su uzdrmali poziciju Grčke na finansijskom trţištu su budţetski deficit i javni dug, koji su

dostigli 13,6% i 113,4% u 2009. godini.

Neosnovano vjerujući u dobre perspektive, Grčka je godinama trošila više od svojih realnih

mogućnosti, dok su nosioci društveno-političkog poretka „nesmotreno“ nastojali da kompenzuju

te razlike sve većim spoljnim zaduţivanjem. Povećana javna potrošnja uglavnom je finansirana

emitovanjem drţavnih obveznica, nakon što su ostali izvori finansiranja bili „iscrpljeni“, dok su

se budţetski problemi prevazilazili smanjenjem troškova i povećanjem poreskih daţbina. Prema

procjenama, grčki dug je vremenom dostigao iznos od 300 milijardi evra, što je izazvalo

opravdani strah da bi ovakvi problemi mogli ugroziti i dovesti u pitanje privredni oporavak cijele

evrozone, koja je i sama snaţno pogoĎena globalnom finansijskom krizom.

21

Zabrinute visokim spoljnim dugom i ogromnim budţetskim deficitom, rejting agencije su u

decembru 2009. godine odlučile da snize rejting grčkih drţavnih obveznica na BBB+, što je

ujedno bio i najniţi do tada zabiljeţen rejting na drţavne obveznice u okviru evrozone.

Time su iscrpljeni svi izvori finansiranja, pa se Grčka našla na ivici propasti. Primorana je

da sprovede neophodne reforme, kako bi joj bio odobren prvi paket pomoći od strane

MeĎunarodnog monetarnog fonda (MMF) u vrijednosti od 110 milijardi evra. Te reforme

podrazumijevaju:

- Smanjivanje plata i beneficija u javnom sektoru;

- Promjene legislative trţišta rada (zakonska prava i povlastice radnika);

- Podizanje poreza koje bi trebalo da obezbijedi smanjivanje grčkog budţetskog deficita

na nivo ispod 3% u 2014. godini.

Grčka vlada je počela sprovoditi te mjere pod nazivom „Srednjoročni plan razvoja“, bez

obzira na snaţan otpor svih slojeva društva i nasilne štrajkove širom zemlje. MeĎutim, Grčka

nije mogla redovno da izvršava svoje obaveze, pa su se evropski lideri na Samitu zemalja

evrozone 21.07.2011. godine dogovorili da realizuju drugi paket pomoći u iznosu od 158

milijardi evra.

Bitna karakteristika ovog paketa u odnosu na prvi je da su u spašavanje Grčke uključeni i

privatni investitori, najvećim dijelom velike banke, sa iznosom od 37 milijardi evra, na čemu je

najviše insistirala Njemačka. Učešće privatnih investitora podrazumijeva smanjenje duţničkog

pritiska na Grčku, i to kroz opcije prodaje tih dugova uz diskont ili prolongiranjem roka otplate

na 15 ili 30 godina.

ECB je dala čvrste garancije za nove emisije grčkih obveznica i obećala garantovanje

likvidnosti grčkih banaka do 2020. godine. Ipak, tenzije oko Grčke i njenih dugova se ne

smanjuju, uprkos reformama i paketima pomoći. Promjene i mjere štednje u Grčkoj praćene su

štrajkovima, masovnim demonstracijama, povredama demonstranata i policajaca. Grci nikako

nisu mogli da se pomire sa činjenicom da ostaju bez 13 plate i svih beneficija koje su godinama

imali. Grčka je bila u dubokoj finansijskoj krizi, ali niko osim članova vlade nije bio spreman na

radikalne mjere štednje.

„Politička ţrtva“ promjena bio je premijer Jorgos Papandreu, koji je novembra 2011. godine

zamijenjen ekspertom Lukasom Papademosom, bivšim zvaničnikom ECB. Papademos u 2012.

godini mora pronaći način da Grčku izvuče iz krize, ili da bar ublaţi njene posljedice. Zaduţen je

da sprovede dogovorene mjere štednje i poreske reforme bez referenduma graĎana o tim

odlukama.

22

MeĎutim, bez obzira na snaţnu aktivnost novog premijera, reforme u Grčkoj daju veoma

slabe rezultate. Čak i pojedini političari iz EU smatraju da je jedino rješenje za Grčku da napusti

evrozonu, vrati u opticaj nacionalnu valutu drahmu i devalvira je u skladu sa okolnostima.

Panika o izlasku iz evrozone je zahvatila sve graĎane Grčke, broj samoubistava se drastično

povećao, ţestoki sukobi i protesti su česta pojava na ulicama Atine, a siromaštvo postaje

svakodnevica običnih graĎana, i smatra se da oko tri miliona Grka ţivi na ivici bijede.

Grčki parlament je usvojio kontroverzni paket mjera štednje, koji zahtijevaju EU i MMF,

kako bi oslobodili novi paket pomoći vrijedan 130 milijardi evra s ciljem izbjegavanja bankrota.

Ovaj paket je uslovljen dogovorom vlade u Atini sa meĎunarodnim privatnim povjeriocima, koji

bi trebali da otpišu oko 100 milijardi kredita koje su dali toj zemlji.

21.02.2012. godine Grčka je, bar privremeno, izbjegla bankrot. Nakon „maratonskog

sastanka“ od 13 sati, ministri finansija drţava članica EU postigli su dogovor za spašavanje

Grčke, odobrivši Atini 130 milijardi evra zajma iz evropskih fondova. Zauzvrat, Grčka mora

pronaći način da uštedi 325 miliona evra, kako bi donekle popunila „rupu“ u svom budţetu,

zatim da sprovede mjere štednje koje podrazumijevaju smanjivanje plata i otpuštanje zaposlenih

u javnom sektoru.

Analitičari ocjenjuju da će usvojeni sporazum o novom paketu pomoći privremeno ublaţiti

finansijske muke i otkloniti opasnost od bankrota, ali će Grčku pretvoriti u „poligon“ za

testiranje do sada neviĎenih mjera štednje i moţe dovesti do novih masovnih demonstracija u

Atini. Mnogi od njih su skeptični u pogledu budućnosti Grčke i misle da je ovo rješenje samo

odlaganje veće krize i potpunog ekonomskog kraha, odnosno bankrota. MeĎutim, bankrot Grčke

bi pokrenuo „domino efekat“ i ostavio Španiju i Italiju u situaciji da trebaju spoljnu pomoć kako

bi zaustavile širenje krize, a čitava evrozona bi time pretrpila štetu veću od milijardu evra23

.

Slika 3.1. „Domino efekat“

Izvor:http://www.economy.rs/vesti/19359/Grcki-bankrot-kostao-bi-evrozonu-vise-od-milijardu-evra.html;

(10.08.2013. 16:01h)

23http://www.economy.rs/vesti/19359/Grcki-bankrot-kostao-bi-evrozonu-vise-od-milijardu-evra.html

(10.08.2013. 16:01h)

23

Uprkos odobrenom paketu pomoći, agencija Standard & Poor`s (S&P) smanjila je rejting

Grčke na selektivni bankrot (SD – Selective Default), nakon grčke objave plana o zamjeni

obveznica.

Cilj zamjene obveznica je brisanje dijela grčkog duga u iznosu od 107 milijardi evra, a

banke i druge finansijske ustanove pristale bi na gubitak u iznosu od 53,5% vrijednosti starih

obveznica. Poslije završetka procesa zamjene obveznica, ocjena Grčkoj mogla bi se podignuti na

nivo CCC.

Sniţavanje kreditnog rejtinga dovelo je do rasta kamatnih stopa kod prezaduţenih zemalja

evrozone i dodatno oteţalo finansiranje njihovog ubrzano rastućeg javnog duga. Rast kamatnih

stopa oteţao je zaduţivanje privredi i stanovništvu, što je za posljedicu imalo usporavanje

privrednog rasta. Nakon sniţenog kreditnog rejtinga, ECB je saopštila da više neće prihvatati

drţavne obveznice Grčke kao bankarsku garanciju za refinansiranje u redovnim intervalima. Ta

mjera bi trebala biti ukinuta nakon završetka zamjene grčkih obveznica.

Drţave evrozone ozbiljno razmišljaju o stvaranju novog, odvojenog računa za Grčku, koji bi

blokirao dio drţavnih prihoda i na taj način jamčio da će se vraćati dug za kredite.

Ipak, 09. marta 2012. godine velika većina privatnih povjerilaca pristala je na „istorijski“

otpis duga Grčkoj od 107 milijardi evra, čime su prihvatili gubitak dijela investicija. Čak 85,8%

povjerilaca pristalo je na zamjenu grčkih obveznica, što je dobar signal za cijelu evrozonu.

Na zamjenu su predate obveznice u vrijednosti od 177 milijardi evra. Otpis dugova se odvija

tako što privatni povjerioci, kao što su banke, fondovi i osiguravajuća društva, svoje stare grčke

drţavne obveznice zamjenjuju za nove duţničke papire sa manjom vrijednošću i duţim rokom

trajanja, dijelom i do 30 godina. To znači da se oni odriču 53,5% svoga novca.

Ovaj otpis duga ne znači da je Grčka izašla iz opasnosti. To je samo prvi, ali veoma bitan

korak na dugom putu oporavka zemlje. Kako mnogi smatraju, samo otpisivanje kompletnog

duga bi Grčkoj omogućilo da ponovo „stane na noge“. Atina je poboljšala odrţivost duga, ali se i

dalje bori sa visokim javnim dugom, dok ekonomska aktivnost zemlje i dalje slabi.

Izlazak iz krize je mnogo više od puke štednje, potreban je rast. Za prevazilaţenje kriza

ovakvih razmjera, potreban je duţi vremenski period koji podrazumijeva izvršavanje dubljih

ekonomskih i društvenih reformi. Čak i nakon otpisa, Grčki dug će iznositi 115% BDP-a.

3.3.2. Irska i Portugal

Duţnička kriza, koja je započela u Grčkoj 2010. godine, proširila se i na Irsku i Portugal.

Paketi pomoći Irskoj (decembar 2010.) i Portugalu (maj 2011.) odobreni su u iznosu od 85 i 78

milijardi evra. Pored toga, ECB je više puta intervenisala na trţištu obveznica (otkupljivala irske

i portugalske obveznice) kako bi snizila troškove zaduţivanja ove dvije zemlje.

24

Nakon otkupa grčkog duga, EU i MMF otkupili su i irski dug. Irska vlada je usvojila

četverogodišnji plan štednje vrijedan 15 milijardi evra, ključni preduslov za dobijanje pomoći

EU i MMF-a.

Kao posljedica globalne finansijske krize, koja je počela 2007. godine, Irska je do sada

morala u svoj finansijski sektor uloţiti oko 46 milijardi evra kako bi ga spasila od propasti.

Drţavni budţet je uveliko opterećen, što je vladu u Dablinu prisililo da od EU i MMF-a prihvati

paket spašavanja u visini od 85 milijardi evra.

Pregovori izmeĎu Irske i MMF-a brzo napreduju, ali je na irskoj vladi da donese neophodne

političke odluke. U okviru toga, Irska priprema najradikalnije mjere u istoriji zemlje, što izmeĎu

ostalog, uključuje povećanje PDV-a sa 21% na 23% 2014. godine i otpuštanje 24 000 drţavnih

sluţbenika, a planirano je i smanjenje troškova za socijalno osiguranje, kao i „rezanje“ plata u

javnom sektoru za 20%.

Urušavanje irske ekonomije bio je poseban šok za mnoge, u zemlji i inostranstvu,

prvenstveno zbog njenog prividno izvanrednog uspjeha tokom proteklih godina, perioda brzog

ekonomskog rasta zbog kojeg je zemlja opisivana kao „Keltski tigar“, ekonomsko čudo i uzor za

mnoge zemlje.

U Irskoj nije bilo previše protesta i nemira. Ljudi su priznali da su se tokom razdoblja

jeftinih kredita zanijeli, pa sada, u bitno promijenjenoj ekonomskoj okolini pokušavaju „spojiti

kraj s krajem“ i nadaju se da će biti pronaĎeno rješenje. Irska već pokazuje znakove oporavka,

tako da je premijer Endi Keni na početku 2012. godine izjavio da njegovoj zemlji neće biti

potreban novi paket pomoći i da sprovedene reforme već pokazuju pozitivne rezultate.

Portugalski parlament usvojio je drţavni budţet u novembru 2010. godine, s ciljem da

smanji deficit od 7,3% BDP-a za 2010. godinu na 4%, za šta bi trebalo sprovesti štednju od 6,85

milijardi dolara kroz kombinaciju smanjene potrošnje i povećanog poreza24

. Znatno su smanjene

plate drţavnih sluţbenika, što je prouzrokovalo najveći sindikalni štrajk u Portugalu u dvije

decenije. Bez obzira na strah investitora da će i portugalska privreda potpuno kolabirati, vlada te

zemlje je više puta izjavila da ne ţeli veliku meĎunarodnu finansijsku pomoć.

Portugal je doţivio teţak udarac kada je rejting agencija S&P, 13. januara 2012. godine,

odredila njegovim drţavnim obveznicama špekulativni bonitet. Takav razvoj dogaĎaja za

Portugal je posebno neugodan zato što bi se on, prema programu pomoći koji je dobio od EU i

MMF-a vrijednom 78 milijardi evra, od maja 2013. godine trebao sam nastaviti refinansirati na

privatnim trţištima. Naime, pet mjeseci nakon toga, na naplatu mu dospijeva novih deset

milijardi evra drţavnih obveznica. Portugal je ipak u nešto povoljnijoj situaciji nego Grčka, s

obzirom da je njegova ekonomija u boljem stanju, a javni dug će mu u 2012. godini dosegnuti

„samo“ 112% BDP-a.

24

http://balkans.aljazeera.net/%C4%8Dlanak/vodi%C4%8D-kroz-evropsku-ekonomsku-krizu (12.08.2013.

17:16h)

25

Irska je treća najzaduţenija zemlja evrozone sa dugom koji trenutno iznosi oko 108% BDP-

a. U Portugalu, koji je takoĎe u teškoj ekonomskoj situaciji, javni dug iznosi oko 102% BDP-a.

3.3.3. Španija i Italija

Najveća prijetnja zajedničkoj evropskoj valuti u narednom periodu bi mogle biti duţničke

teškoće velikih evropskih zemalja, Španije i Italije. Glavni uzročnici su loši ekonomski

pokazatelji navedenih zemalja, koji se već duţi period pogoršavaju, dok vlasti tih zemalja nisu

imale hrabrosti da sprovedu reformske mjere koje bi vodile ozdravljenju njihovih ekonomija.

Kriza koja je pogodila Španiju i Italiju ugrozila je funkcionalnost zajedničke evropske

valute, pa su evropski lideri25

izvršili veliki pritisak na ove dvije zemlje da usvoje stroge pakete

štednje i reformske zakone u svim segmentima drţavnog sistema.

Pored toga, ECB se uključila u otkup drţavnih obveznica Španije i Italije, pored već

ustaljene prakse otkupljivanja problematičnih dugova Grčke, Portugala i Irske. Došlo je i do

promjene lidera na čelu vlada ovih zemalja. Kontroverzni premijer Silvio Berluskoni je

zamijenjen Mariom Montijem, dok je u Španiji Hose Luis Zapatero zamijenjen Marijanom

Rohojem.

Italijanski premijer Monti je objavio nove mjere štednje i povećanja poreza u iznosu od 30

milijardi evra. To su prvi potezi nove vlade, u kojoj veći dio kabineta pripada ekspertima bez

političkog angaţmana. Paket mjera štednje, čiji je naziv dekret „Spasite Italiju“, predviĎa

prikupljanje više od 10 milijardi poreza na imovinu, uvoĎenja novih daţbina na luskuzne

predmete kao što su jahte, podizanja PDV-a, pooštravanje mjera protiv utaje poreza i podizanje

starosne granice za odlazak u penziju.

S druge strane, španski premijer Rohoj je ministarstvo finansija podijelio na dva dijela, od

kojih se jedno bavi perspektivama privrednog rasta, a drugo se bori sa drţavnim dugovima i

deficitom. Novi španski premijer je iskazao snaţnu spremnost da saraĎuje sa Briselom, tj.

Njemačkom i Francuskom, u cilju prevazilaţenja krize u Španiji i Evropi. Istovremeno, izraţena

je spremnost evropskih lidera da iskreno pomognu, što je od ključne vaţnosti za spas Španije.

Italija je, nakon otpisa duga Grčkoj, postala najzaduţenija zemlja evrozone sa dugom koji

iznosi oko 120% BDP-a. U poreĎenju sa ostalim zemljama PIIGS-a, Španija nije previše

zaduţena – oko 70% BDP-a.

25

Posebno njemačka kancelarka, francuski predsjednik i ECB – novi evropski trougao.

26

Tabela 3.3. Podaci i procjene MMF-a o inflaciji i stopi nezaposlenosti u zemljama

evrozone, za period 2009-2012 (izraţeno u %)

Zemlja Pokazatelj 2009 2010 2011 2012

Austrija Inflacija 0,401 1,690 3,200 2,200

Austrija Stopa nezaposlenosti 4,800 4,400 4,100 4,100

Belgija Inflacija -0,009 2,332 3,162 2,049

Belgija Stopa nezaposlenosti 8,019 8,440 7,892 8,121

Kipar Inflacija 0,174 2,564 3,958 2,400

Kipar Stopa nezaposlenosti 5,350 6,375 7,400 7,200

Estonija Inflacija -0,085 2,894 5,138 3,500

Estonija Stopa nezaposlenosti 13,765 16,875 13,454 11,496

Finska Inflacija 1,635 1,686 3,144 1,997

Finska Stopa nezaposlenosti 8,242 8,383 7,821 7,588

Francuska Inflacija 0,103 1,736 2,146 1,350

Francuska Stopa nezaposlenosti 9,500 9,787 9,518 9,178

Njemačka Inflacija 0,234 1,150 2,236 1,300

Njemačka Stopa nezaposlenosti 7,742 7,083 6,001 6,151

Grčka Inflacija 1,350 4,700 2,833 1,028

Grčka Stopa nezaposlenosti 9,375 12,458 16,484 18,488

Irska Inflacija -1,706 -1,557 1,125 0,615

Irska Stopa nezaposlenosti 11,825 13,625 14,300 13,900

Italija Inflacija 0,764 1,639 2,613 1,644

Italija Stopa nezaposlenosti 7,808 8,400 8,200 8,500

Luksemburg Inflacija 0,370 2,273 3,582 1,446

Luksemburg Stopa nezaposlenosti 5,800 6,200 5,755 6,032

Malta Inflacija 1,840 2,040 2,588 2,288

Malta Stopa nezaposlenosti 7,000 6,875 6,300 6,200

Holandija Inflacija 0,974 0,930 2,500 2,000

Holandija Stopa nezaposlenosti 3,728 4,458 4,200 4,200

Portugal Inflacija -0,903 1,391 3,443 2,106

Portugal Stopa nezaposlenosti 10,633 12,042 12,215 13,352

Slovenija Inflacija 0,854 1,834 1,765 2,103

Slovenija Stopa nezaposlenosti 5,892 7,275 8,200 8,000

Slovačka Inflacija 0,925 0,697 3,565 1,843

Slovačka Stopa nezaposlenosti 12,050 14,375 13,361 12,325

Španija Inflacija -0,238 2,043 2,873 1,463

Španija Stopa nezaposlenosti 18,010 20,065 20,700 19,700

Izvor: http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weoselgr.aspx; (14.08.2013. 18:02h)

Napomena: Osjenčene ćelije pokazuju procjene radnika MMF-a.

27

4. DUŢNIĈKA KRIZA KAO ŠANSA ZA DUBLJU INTEGRACIJU

Rast njemačke ekonomije skoro u potpunosti zavisi od njenih ogromnih trgovinskih viškova,

koje ostvaruje trgujući sa duţničkim ekonomijama. Drugim riječima, Njemačka i ostale sjeverne

zemlje EU rastu „na grbači“ juţnih. Ekonomski model sjevernih zemalja temelji se na

masovnom izvozu u juţne zemlje, a da istovremeno od svojih trgovinskih partnera ne kupuju

robu ni u pribliţnom omjeru. Taj model ekonomskog razvoja je očigledno neodrţiv i doveo je do

današnje neravnoteţe i nestabilnosti.

Većina zemalja evrozone bori se sa visokim javnim dugom, a do sada preduzete mjere nisu

dale adekvatne rezultate. Procjene MMF-a, o visini javnog duga u odnosu na BDP u pojedinim

zemljama evrozone, nisu obećavajuće, što se vidi i na sljedećem grafikonu.

Grafikon 4.1. Procjene MMF-a o iznosu javnog duga u odnosu na BDP za 10 zemalja

evrozone, za 2012. Godinu

Izvor: http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weoselgr.aspx; (15.08.2013. 18:30h)

4.1. Novi fiskalni sporazum

Duţnička kriza je natjerala vodeće privrede evrozone – Njemačku i Francusku na snaţnije

povezivanje. Strah od kolapsa zajedničke valute doveo je do uvoĎenja stroţijih pravila ponašanja

za članice evrozone.

28

„Ekonomski dan odluke“, odnosno samit lidera EU, trebao je da pronaĎe rješenje problema

koji najviše muči Evropljane – hoće li evro preţivjeti ili ne. Sudbina evrozone našla se u rukama

predsjednika Francuske Nikole Sarkozija i njemačke kancelarke Angele Merkel.

Lideri EU su uspjeli da se usaglase o novim fiskalnim pravilima koja su usmjerena na

stroţiju budţetsku disciplinu. Glavne odredbe sporazuma odnose se na ograničavanje godišnjeg

strukturnog deficita na 0,5% BDP-a, primjenu automatskih sankcija ako javni deficit premaši 3%

BDP-a i unošenje novih pravila u nacionalne ustave.

Zapovjesti „njemačke evrozone“ su26

:

- Ne ţivi iznad svojih mogućnosti,

- Ne spriječi pravedne kazne,

- Imaj na umu generacije koje dolaze,

- Poštuj Evropski sud pravde,

- Ne zavaravaj ulagače,

- Osiguraj ekonomski rast,

- Poštuj nezavisnost ECB,

- Ne poţeli „komšijin“ novac,

- Slušaj moćnije privrede od sebe,

- Priznaj voĎstvo Njemačke i Francuske kao novu realnost.

Novi fiskalni pakt bi trebao spriječiti ponavljanje krize slične trenutnoj kroz koju prolazi

EMU, odnosno, glavni cilj sporazuma je spriječiti velike budţetske deficite u 17 zemalja

evrozone. Od 27 zemalja EU, samo su Velika Britanija i Češka odlučile da ne potpišu ugovor.

Sljedeći korak je da sporazum ratifikuje svaka drţava zasebno, što je proces koji bi na nekim

mjestima mogao naići na poteškoće, kao npr. u Irskoj koja je već najavila referendum.

Puno ime ovog sporazuma je dogovor o stabilnosti, koordinaciji i upravljanju ekonomskom i

monetarnom unijom, a stupiće na snagu kada ga ratifikuje 12 od 25 drţava. Onim drţavama koje

to ne budu učinile biće uskraćen pristup fondu za spas, Evropskom stabilizacionom mehanizmu

(ESM) koji u julu treba početi s radom. Prema fiskalnom sporazumu, drţave koje oštre budţetske

propise ne unesu u svoje zakonodavstvo biće izvedene pred Evropski sud pravde.

Britanski premijer Dejvid Kamerun je insistirao da Velika Britanija ostane van dogovora o

finansijskim regulativama, zbog čega će sporazum koji su predloţili njemačka kancelarka i

francuski predsjednik imati status meĎudrţavnog dogovora, a ne dokumenta EU. Nepotpisivanje

zajedničkog sporazuma praktično znači da, u slučaju glasanja o pitanjima evra, Britanija nema

26

http://www.vesti-online.com/Vesti/Ekonomija/190714/Evro--Od-ujedinjene-Evrope-do-simbola-duznicke-

krize--- (16.08.2013. 18:50h)

29

pravo odlučivanja. S druge strane, po svim ostalim pitanjima, ona će i dalje punopravno

odlučivati u Briselu.

Ključni, a po mišljenju mnogih i jedini interes Britanije u EU je zajedničko trţište, zbog

čega je i postala članica. Ali, Britancima sigurno ne bi odgovaralo da budu odsutni kada se bude

usvajala finansijska i ostala vaţna regulativa u Briselu, imajući u vidu da bi te odluke mogle

značajno naškoditi njihovim interesima. Mnogi njemački mediji i političari se pitaju ima li

uopšte smisla da Britanci ostanu u EU, a njihov izlazak iz Unije ni za koga više nije nezamisliv.

Angela Merkel je izrazila ţaljenje što se Velika Britanija nije pridruţila ostalim članicama u

promjenama, ali je izjavila da će uprkos svemu tome ta zemlja ostati „vaţan partner EU u

budućnosti“.

To vrijedi za vanjsku i sigurnosnu politiku, konkurentnost, trgovinu i borbu protiv

klimatskih promjena.

Češki predsjednik Vaklav Klaus, poznat kao evroskeptik, naknadno se pridruţio Kamerunu,

odbivši da potpiše pakt o fiskalnoj uniji, uz obrazloţenje da on predstavlja apsolutno gaţenje

suvereniteta pojedinih zemalja, kao i da se Prag ne ţeli obavezati na nešto što još nije u

potpunosti definisano27

. Ipak, još uvijek se ne zna da li je odluka Češke definitivna ili su je

spremni promijeniti ukoliko navedeni problemi budu riješeni.

Mišljenja o formiranju pakta o fiskalnoj uniji su veoma različita, pa je tako bilo prisutno i

kolebanje pojedinih zemalja prije njegovog potpisivanja. Neki smatraju da je fundamentalni

način razrješenja krize formiranje fiskalne unije, dok drugi smatraju da time vodeće ekonomije

vuku svijet u bitku „pretvori komšiju u prosjaka“. Kako fiskalna unija doslovno znači

„zajedničku“ politiku poreza, to ujedno znači i da drţave članice neće moći same odlučivati o

vlastitim budţetima.

Mnogi analitičari upozoravaju da će nametanje „stezanja kaiševa“ zemljama juţne Evrope

pod okriljem fiskalne unije jednostavno ubrzati raspad evrozone. Osim što će ubrzati ekonomski

kolaps, izazvaće i ţestoko neprijateljstvo juţnih naroda prema svojim sjevernim „gazdama“ koji

im ţele oduzeti suverenitet i dovesti ih u ekonomski podreĎen poloţaj. Smatraju da se Njemačka

i Francuska sada bore ne samo za svoj status, već i za dominaciju, računajući na svoje profite i

zaboravljajući na solidarnost unutar EU, primoravajući sve drţave članice da ili prihvate njihovu

politiku ili da napuste evrozonu.

S druge strane, Merkel i Sarkozi potpuno vjeruju u ovaj pakt, smatrajući da on spašava

evrozonu iz duţničke krize, ali su svjesni da će taj proces trajati godinama. Činjenica je da

Evropa, ukoliko ţeli jak glas u svijetu i izlazak iz krize, mora biti ujedinjena, što je u interesu

dolazećih generacija.

27

Postoji pet područja ovog ugovora koji nisu finalizirani i ostaju nejasni.

30

4.2. Stavovi drugih zemalja neĉlanica evrozone

Članice EU koje nisu konvertovale svoje nacionalne valute u zajedničku evropsku valutu se

trenutno nalaze u specifičnoj situaciji, imajući razloga za zadovoljstvo ali i za zabrinutost.

ŠveĎani su već dva puta odrţavali referendum za pristupanje EMU, ali su oba puta graĎani

odbili da daju saglasnost. To znači da je Švedska htjela uvesti evro, ali nije uspjela obezbjediti

saglasnost unutar zemlje. Pored toga, Švedska ima za cilj da u budućnosti postane dio evrozone.

Tako je ona, iako nije član EMU, solidarno pruţila finansijsku pomoć Irskoj, Letoniji i Islandu

imajući u vidu da bi onda i ona mogla očekivati pomoć u problematičnim budućim vremenima.

Zbog svoje male veličine, Švedska nema kapacitet da pomogne zemljama kao što su Italija i

Španija, ali njen aktivan doprinos u sreĎivanju „oluje“ u evrozoni govori o njenoj zrelosti.

U sličnoj situaciji je i Danska, čija vlada je odlučila da podrţi plan Francuske i Njemačke za

spašavanje evra. Danci su se, izmeĎu bliskih prijatelja Britanaca i njihovog najvećeg izvoznog

trţišta Njemačke, odlučili za Njemačku, tj. za ekonomski interes koji ujedno predstavlja najveći

interes graĎana svake zemlje. Bez obzira što su Danci na dosadašnjim referendumima glasali

protiv uvoĎenja evra, političari kao dugoročan cilj imaju članstvo u evrozoni, pošto je trţište

EMU od ključnog značaja za razvoj ekonomije Danske.

Zemlje centralne i jugoistočne Evrope, koje su članice EU, tradicionalno su privrţenije

stavovima Francuske i Njemačke nego Velike Britanije. Jedina sadašnja razlika, u odnosu na

zemlje sa sjevera Evrope, je u njihovoj nerazvijenosti i manjku resursa za intervencije u krizama.

I druge zemlje, poput Švajcarske i Norveške, koje nisu članice ni EU ni evrozone, imaju aktivne

aranţmane i mnogo su više povezane sa evrozonom nego Velikom Britanijom. Integrisale su se

sa EU u odreĎenim oblastima kao što su Šengenski sporazum, pristup jedinstvenom trţištu i sl.

Zemlje BRIKS-a28

su objavile da su spremne da finansijski podrţe MMF i evrozonu. One tu

pomoć uslovljavaju većom ulogom u MMF-u, s obzirom da i njihov značaj u svjetskoj ekonomiji

raste.

28

BRIKS – ekonomska grupacija sastavljena od Brazila, Rusije, Indije, Kine i odnedavno Juţnoafričke

Republike.

31

Slika 4.1. Zemlje BRIKS-a

Izvor: http://www.bankar.me/2012/03/28/zemlje-brics-a-osnivaju-zajednicku-razvojnu-banku/;

(18.08.2013. 19:01h)

Lideri „dţinova u usponu“ su upozorili kolege u EU da moraju da izvedu kontinent iz krize,

kako bi se izbjeglo uvlačenje svjetske ekonomije u novu recesiju.

Evropa je najveće kinesko izvozno trţište i Peking je zabrinut da bi značajno usporavanje u

Evropi moglo teško pogoditi njihovu ekonomiju. Peking je obećao podršku, ali je takoĎe

zahtijevao od lidera EU da riješe situaciju. Kineski premijer Ven je izjavio: „Naša je poruka da

Evropa radi ono što je potrebno i da nastavi raditi ono što je potrebno, da bi se vratilo

povjerenje“29

. Ekonomije Kine i EU su meĎusobno veoma zavisne, tako da promjena stope rasta

jedne od strana ima direktan i opipljiv uticaj na drugu. Zbog toga je Kina spremna da poveća

svoje učešće u pronalaţenju rješenja za duţničku krizu u Evropi. Peking je takoĎe ukazao da bi

mogao izdvojiti do 100 milijardi dolara za podršku evrozoni, ukoliko budu ispunjeni odreĎeni

uslovi. Kina je više puta izrazila spremnost da učestvuje u Evropskom fondu za finansijsku

stabilnost (EFSF), kojeg će od jula zamijeniti stalni Evropski mehanizam za stabilnost (ESM).

Peking nema namjeru da „kupi Evropu“, kao što to tvrde neke zemlje. „Kina nema ni apetite ni

kapacitet da kupi Evropu ili da je kontroliše, već je, naprotiv, u potpunosti za evro i EU.“30

Rusija je obećala da će pozajmiti 10 milijardi dolara MMF-u, kao podršku zemljama

evrozone koje su pogoĎene krizom, ali ne odbacuje ni mogućnost bilateralne pomoći zemljama

EU. Za nju je veoma vaţno da Evropa ostane stabilna, jer ako postane nestabilna, onda će i ruska

ekonomija ući u fazu nestabilnosti. Rusija, čiji su budţetski deficit i javni dug relativno niski,

nije pogoĎena duţničkom krizom koja je zahvatila neke članice EU, ali strijepi od posljedica

koje bi ekonomska situacija u evrozoni mogla imati na rusku privredu. Spremna je da ponudi još

novčanih sredstava za pomoć jer, kao i u slučaju Kine, Evropa za nju predstavlja najveće izvozno

trţište.

29

http://news-tube.net/kina-ce-povecati-svoju-ulogu-u-duznickoj-krizi-eura/ (20.08.2013. 19:20h) 30

http://www.euractiv.rs/eu-prioriteti/3592-naelna-podrka-kine-evropi- (20.08.2013. 19:25h)

32

Brazil je saopštio da neće kupovati obveznice evrozone, ali bi mogao da pomogne

posredstvom MMF-a. Spreman je pruţiti pomoć u rješavanju duţničke krize, jer poslije visokog

privrednog rasta u 2010. godini, brazilska ekonomija sada usporava više nego što se očekivalo. I

pored toga, Brazil je za mnoge „obećana zemlja za 2012. godinu“, jer Evropljani masovno

napuštaju svoje zemlje u potrazi za poslom, a u Brazilu ima i posla i novca.

Procjenjuje se da devizne rezerve zemalja BRIKS, koje i dalje ubrzano rastu, vrijede pet

biliona dolara, pa dugovima opterećene zemlje u Evropi očekuju da bi i sa te strane mogle

računati na finansijsku pomoć. Ono što im ide u prilog je činjenica da zemlje BRIKS-a vjeruju u

evro.

4.3. Uloga Evropske centralne banke i Evropskog fonda stabilnosti

ECB nadzire količinu novca u opticaju, upravlja kursom evra zajedno sa centralnim

bankama zemalja članica, drţi i upravlja sluţbenim deviznim rezervama. Politički je nezavisna, a

glavni zadatak joj je očuvanje stabilnosti cijena u zoni evra, kao i očuvanje njegove kupovne

moći. To podrazumijeva strogo kontrolisanje inflacije, tj. da godišnje povećanje cijena bude

manje od 2%. ECB to postiţe kontrolom količine novca u opticaju, praćenjem kretanja cijena i

procjenom rizika u odnosu na stabilnost cijena u evrozoni.

Kontrolisanje količine novca utiče, izmeĎu ostalog, i na odreĎivanje visine kamate u

evrozoni.

ECB upravlja monetarnom unijom u saradnji sa nacionalnim centralnim bankama u okviru

Evropskog sistema centralnih banaka, u kojem uz nju učestvuju i centralne banke drţava članica

evrozone. Na osnovu ugovora o EZ, garantuje se nezavisnost monetarne vlasti. Institucije EU i

drţava članica moraju poštovati to načelo i ne smiju ni na koji način uticati na ECB, kao ni na

nacionalne centralne banke.

Svima je jasno da je ECB još uvijek jedina nadleţna institucija koja moţe uspješno djelovati

na razrješavanju duţničke krize u evrozoni, ali ona ţeli biti sigurna da su svi ostali prethodno

učinili svoj dio zadaće. Pošto ECB nije u mogućnosti da direktno finansira vlade zemalja,

dogovoreno je da centralne banke zemalja uplaćuju novac MMF-u koji bi onda direktno

pomagao u sprečavanju bankrota i nemogućnosti finansiranja dospjelih obaveza.

Pored toga, ECB je smanjila referentnu kamatnu stopu sa 1,25% na 1% i objavila da bi

mogla pomoći „ograničenom kupovinom“ obveznica problematičnih zemalja evrozone, ukoliko

zemlje budu striktnije poštovale fiskalna ograničenja.

Do sada je ECB potrošila više od 200 milijardi evra za kupovinu drţavnih obveznica

zemalja u duţničkoj krizi. Bez obzira na to vrijednost evra u odnosu na dolar je, u decembru

2011. godine, pala ispod 1,30 a investitori nisu pokazali povjerenje u hartije od vrijednosti

33

evropskih zemalja, posebno Grčke, Italije, Španije i sl. 12. marta 2012. godine, vrijednost evra u

odnosu na dolar iznosila je: 1 evro = 1,3119 dolar.

A kako se kretao evro u odnosu na dolar u periodu 2000-2012, moţe se vidjeti na osnovu

sljedećeg grafikona.

Grafikon 4.2. Vrijednost evra u odnosu na dolar (2000-2012)

Izvor:http://sdw.ecb.europa.eu/quickview.do?SERIES_KEY=120.EXR.D.USD.EUR.SP00.A

(21.08.2013. 19:50h)

ECB je klasičan primjer „zajmodavca u krajnjoj nuţdi“, ali zvanično ne koristi te

mogućnosti. Razlog za to je snaţno protivljenje Njemačke zbog njene odbojnosti prema visokoj

inflaciji, koju bi prouzrokovale evroobveznice. Do sada je svaka zemlja članica evrozone

izdavala svoje drţavne obveznice. One zemlje koje su imale dobru kreditnu sposobnost, poput

Njemačke, za otplatu svojih kredita plaćale su niske kamate. Druge zemlje, kao što su Italija i

Španija, za svoje kredite plaćaju visoke kamate.

U slučaju uvoĎenja evroobveznica, sve zemlje, bez obzira na kreditni rejting, morale bi da

plaćaju jednaku kamatnu stopu za dugove. Dakle, izdavanje evroobveznica značajno bi smanjilo

kamate prezaduţenim drţavama evrozone, ali ih istovremeno i povećalo drţavama sa dobrim

kreditnim rejtingom. Njemačka je protivnik emisije evroobveznica jer bi ona, kao najveća

evropska ekonomska sila, podnijela i najveći teret. Njemačka smatra da bi zajedničko

zaduţivanje povećalo njene troškove pozajmljivanja i izloţilo njene poreske obveznike

dugovima ekonomski slabijih drţava, ali i umanjilo podsticaj prezaduţenim drţavama da riješe

svoje dugove.

Sigurno je da bi evroobveznice umirile trţište kapitala i investitore, ali ova zemlja nije

spremna da plaća dugove nedisciplinovanih evropskih zemalja.

34

Mnogi smatraju da je ECB jedina institucija sposobna da umiri uzburkana finansijska trţišta,

i da će uporno odbijanje njemačke kancelarke Angele Merkel da banka preuzme veću ulogu

ugroziti opstanak evrozone. Kancelarka insistira da prijedlozi izmjena ne uključuju ECB, jer je

ona odgovorna za monetarnu, a ne fiskalnu politiku. ECB ima neograničenu finansijsku moć, jer

ima mogućnost štampanja novčanica, ali Njemačka smatra da monetizacija duga nije dobra ideja.

I predsjednik ECB Mario Dragi je odbacio mogućnost da se pribjegne štampanju novca kako bi

se kupovale obveznice zaduţenih zemalja i pozvao da se što prije osposobi zaštitni mehanizam

za evro, kao i da evrozona uloţi velike napore kako bi povratila povjerenje.

Evropski fond stabilnosti (European Financial and Stability Facility – EFSF) je institucija

formirana 9. maja 2010. godine, sa sjedištem u Luksemburgu. Predstavlja dio mreţe za

obezbjeĎivanje stabilnosti drţavnih finansija u kriznim vremenima za zemlje evrozone i EU.

EFSF ima mogućnost da emituje obveznice garantovane od zemalja evrozone u iznosu od 440

milijardi evra i moţe ih koristiti za pozajmljivanje zemljama koje pošalju zahtjev za paket

pomoći, rekapitalizaciju banaka i otkup drţavnih dugova. Zemlje evrozone su izdale garancije u

iznosu 120% vrijednosti imovine Fonda, da bi se osigurao njegov najviši kreditni rejting (AAA) i

nisu direktno uplaćivale novac. EFSF ima mogućnost da se zaduţuje kod institucionalnih

investitora na finansijskim trţištima.

Glavna strepnja za uspješno funkcionisanje EFSF-a je pitanje da li će iznos od 440 milijardi

evra biti dovoljan da riješi sva moguća „krizna ţarišta“ u evrozoni. Značaj vrhunskog kreditnog

rejtinga je ključan za uspješno prikupljanje neophodnih sredstava u EFSF.

MeĎutim, kreditna agencija S&P je u januaru 2012. godine smanjila kreditni rejting EFSF-a

na AA+, koje je uslijedilo poslije sniţenja vrhunskog rejtinga Francuske i Austrije koje su

njegovi glavni garanti. Ipak, treba imati u vidu da EFSF nije jedina institucija koja ima

mogućnost da obezbjedi pomoć, već je samo dio široke mreţe različitih aktera (kao što su ECB,

MMF i sl.) koji osiguravaju dostupnost značajnih finansijskih sredstava zemljama u krizi.

Problem je što Njemačka, glavni finansijer EFSF-a, nije spremna da se po svaku cijenu

očuva njegov rejting. Kancelarka Angela Merkel je izjavila da će radije prihvatiti sniţavanje

rejtinga nego mogućnost da „odriješi kesu“.

EFSF je privremeni fond koji će raditi do jula 2013. godine, kada će biti zamijenjen

Evropskim stabilizacionim mehanizmom (ESM). U julu 2012. godine počinje sa radom ESM, pa

će ova dva fonda paralelno funkcionisati godinu dana, a njihov ukupan kapacitet biće 500

milijardi evra. Neke zemlje, kao i ECB i Evropska komisija, zalaţu se za povećanje iznosa.

4.4. Budućnost evra i evrozone

Poslije deset godina od uvoĎenja evra, monetarna unija je pod znakom pitanja, a sa njom i

političko jedinstvo 27 zemalja članica. Razmatrane su mnoge ideje (o uvoĎenju evroobveznica, o

35

potrebi da banke preuzmu glavni dio gubitaka, o evropskoj kreditnoj rejting agenciji, predugo

pripremanje garantnog fonda EFSF-a i problemi sa ratifikacijom, insistiranje na sve većoj štednji

i sl.), a optuţbe su prebacivane na druge. Brojni su bili pokušaji za prevazilaţenje duţničke

krize, ali rezultati su izostali. U takvom ambijentu nepripremljenih, kontradiktornih i konfuznih

rješenja koja su mjesecima plasirana, finansijska trţišta su postepeno gubila povjerenje u

kredibilitet aktera i sve više se uočavalo odsustvo pravog voĎstva i kompromisa unutar

evrozone31

.

Na posljednjem samitu EU, lideri su pokušali da konačno prekinu niz neuspješnih dogovora

sa (polu)mjerama i prvi put su pokazali punu ozbiljnost da se suoče sa izazovima i ponude

odrţiva rješenja. Prihvaćen je sporazum o fiskalnoj uniji, koji je potpisan od strane 25 zemalja

članica EU (Velika Britanija i Češka su odbile da potpišu).

Ovaj sporazum vodi u pravcu formiranja fiskalne unije što je, sa aspekta ekonomskog

upravljanja, apsolutno razumno i neophodno, ali bi politički bilo nemoguće provesti da se ne radi

o ovako ozbiljnoj krizi.

Formiranje fiskalne unije je moţda jedini način razrješenja krize, ali mana je što time sve

evropske drţave faktički prihvataju apsolutni gubitak suvereniteta i njihovi parlamenti više ni o

čemu ne mogu odlučivati.

Slika 4.2. Da li će 2013. godina donijeti stabilnu valutu EU

Izvor: http://www.dw.de/evropa-u-krizi/a-15658438; (22.08.2013. 20:50h)

31

http://cbbh.ba/?id=797 (22.08.2013. 20:05h)

36

Cijela Evropa je u dilemi da li da put iz krize potraţi u strogim mjerama štednje, kao što to

sugeriše MMF, ili da stimuliše potrošnju što predlaţe sve veći broj uglednih eksperata.

Prezaduţenim evropskim zemljama, na čelu sa Grčkom, dugogodišnje „stezanje kaiševa“ nije

pomoglo, pa ne čudi što su sve glasniji zagovornici teorije nobelovca Pola Krugmana da u krizi

ne treba štediti, već trošiti. Dakle, MMF, Svjetska banka i veliki svjetski finansijeri zagovaraju

štednju, dok čuveni ekonomisti, poput Pola Krugmana i Dţozefa Štiglica, smatraju da baš u krizi

treba podsticati potrošnju.

Štiglic je izjavio da su „evropske vlade, uvoĎenjem fiskalne discipline, potpisale pakt o

zajedničkom samoubistvu koji će izazvati kolaps njihovih ekonomija“. On smatra da deficite

treba staviti u drugi plan sve dok BDP ne počne vidljivo rasti, odnosno dok nezaposlenost ne

doĎe barem do nivoa prije krize. Zbog postojanja ove dileme, moţda je najbolje rješenje za

izlazak iz krize pitanje i mjera štednje i rasta.

Uprkos naporima zemalja cijelog svijeta za opstanak evrozone, predsjednik Češke Vaklav

Klaus (poznat kao evroskeptik) je prilikom posjete Poljskoj izjavio da se nudi kao dobrovoljac da

likvidira evro, jer je već iskusan pošto je uspješno likvidirao zajedničku monetu Čeha i Slovaka u

vrijeme raspada Čehoslovačke, 1993. godine. On evrozonu definiše kao loš projekat i smatra:

„Pad evra mogao bi da ima tragične posljedice ako bi se desio haotično. Ali, ako bi Evropska

unija odustala od evra organizovano i planirano, to bi proteklo mirno“32

.

Ipak, mnogo više je onih koji vjeruju u evro i evrozonu. Italijanski premijer Mario Monti

smatra da se evrozona nalazi na dobrom putu da prevaziĎe krizu. Rekao je da se evrozona mora

povezivati za drugim drţavama, izrazivši ujedno i ţaljenje što su Velika Britanija i Češka odbile

da učestvuju u novom evropskom fiskalnom paketu.

I kineski predsjednik je istakao da je obnova svjetske privrede moguća jedino ukoliko se

privreda u Evropi oporavi, a Kina je uvjerena da Evropa ima znanja i sposobnosti da riješi

duţničku krizu i meĎunarodna zajednica bi joj trebala pruţiti pomoć.

EU, evro i evrozona su isuviše velike investicije da bi se dozvolilo da propadnu. Institucije i

aktivnosti EU pokrivaju praktično sve oblasti javne politike, ţivota i rada graĎana: od zdravstva,

obrazovanja, ekonomske politike, pa do spoljne politike i odbrane. To je svojevrsna jedinstvena

ekonomska, platna i politička unija, koja poprima sve više drţavnosti.

Integracija u evrozonu donijela je velike prednosti poput transparentnosti cijena, što znači

dobru alokaciju resursa, manje finansijske troškove, kao što su troškovi konverzije ili osiguranja

od valutnih rizika.

Evrozona se uvoĎenjem evra zaštitila od dolarskih šokova, pri čijem razrješavanju SAD

uvijek diktira svoje uslove i ne odstupa od svoje politike. Evro je jedini koji moţe parirati dolaru.

32

http://www.slobodanjovanovic.org/2011/12/14/klaus-dobrovoljac-za-ukidanje-evra/?lang=lat (23.08.2013.

20:10h)

37

Sporazum o fiskalnoj uniji je pokazao da konačno postoji odlučnost da se evrozona, kao ključni

projekat EU, sačuva i učvrsti. MeĎutim, to nikako ne znači da će se moći izbjeći dugotrajne i

ozbiljne posljedice ove krize, koje će se osjećati ne samo u EU nego i u svim ekonomijama

blisko vezanim sa EU.

38

5. ZAKLJUĈAK

Ogromni dugovi, visok budţetski deficit, nizak ekonomski rast i rast nezaposlenosti, glavni

su uzroci duţničke krize u evrozoni. Očigledno je da se nisu poštovala pravila EU koja nalaţu da

drţavni dug ne smije premašiti 60% BDP-a, a budţetski deficit ne smije prelaziti 3% BDP-a.

Duţnički problemi evropskih zemalja su se prvobitno pojavili u Grčkoj krajem 2009. godine,

nakon toga su se proširili na Portugal i Irsku, a danas se sa tim problemom susreću i neke od

najznačajnijih drţava EU, kao što su Španija i Italija.

Lideri EU su uspjeli da se usaglase o novim fiskalnim pravilima koja su usmjerena na

stroţiju budţetsku disciplinu. Glavne odredbe sporazuma odnose se na ograničavanje godišnjeg

strukturnog deficita na 0,5% DBP-a, primjenu automatskih sankcija ako javni deficit premaši 3%

DBP-a i unošenje novih pravila u nacionalne ustave.

Neki ekonomisti smatraju da je fundamentalni način razrješenja krize formiranje fiskalne

unije, dok drugi smatraju da time vodeće ekonomije vuku svijet u bitku „pretvori komšiju u

prosjaka“. Kako fiskalna unija doslovno znači „zajedničku“ politiku poreza, to ujedno znači i da

drţave članice neće moći same odlučivati o vlastitim budţetima.

„Uvjerena sam, budemo li imali potrebno strpljenje i ustrajnosti, ako ne dopustimo da nas

padovi obeshrabre, budemo li stalno napredovali prema fiskalnoj i stabilnoj uniji, zapravo ako

dovršimo ekonomsku i monetarnu uniju... tada ćemo ostvariti cilj koji sam uvijek isticala od

početka krize. I tada, ne samo da će Evropa prevladati krizu, Evropa će iz nje izaći snaţnija nego

što je u nju ušla“, citira Reuters izjavu Angele Merkel.

Formiranje fiskalne unije je moţda jedino rješenje, ali cijela Evropa je u dilemi da li je izlaz

iz krize u strogim mjerama štednje ili stimulisanju potrošnje. Bez obzira na raličita mišljenja o

načinu razrješenja krize, EU, evro i evrozona imaju punu podršku vodećih ekonomija svijeta, jer

su isuviše velike investicije i nikome nije u interesu da propadnu.

Da li je zaista moguće prevladati krizu ovakvih razmjera, i da li će zemlje EU izaći iz

duţničke krize kao pobjednici, vrijeme će pokazati.

39

LITERATURA

Dţombić, Ilija. 2010. Ekonomski odnosi BiH sa inostranstvom. Banja Luka: Univerzitet za

poslovni inţenjering i menadţment.

Špirić, Nikola. 2010. Evropska unija: uslovi i uslovljavanja. Banja Luka: Ekonomski fakultet.

Jovanović-Gavrilović, Predrag. 2010. MeĎunarodno poslovno finansiranje. Beograd: Ekonomski

fakultet.

Vukmirica, Vujo i Nikola Špirić. 2005. Ekonomska i monetarna integracija Evrope. Banja Luka

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%B2%D1%80%D0%BE (22.07.2013. 14:15h)

http://hr.wikipedia.org/wiki/Eurozona (24.07.2013. 15:01h)

http://www.eu4journalists.eu/index.php/dossiers/croatian/C23/22/ (24.07.2013. 16:20h)

http://www.vesti-online.com/Vesti/Ekonomija/190714/Evro--Od-ujedinjene-Evrope-do-simbola-

duznicke-krize--- (05.08.2013. 15:38h)

http://www.business.hr/ekonomija/udjel-javnog-duga-eurozone-u-bdp-u-blago-smanjen-u-

trecem-tromjesecju-2011 (05.08.2013. 15:47h)

http://www.economy.rs/vesti/19359/Grcki-bankrot-kostao-bi-evrozonu-vise-od-milijardu-

evra.html (10.08.2013. 16:01h)

http://balkans.aljazeera.net/%C4%8Dlanak/vodi%C4%8D-kroz-evropsku-ekonomsku-krizu

(12.08.2013. 17:16h)

http://www.vesti-online.com/Vesti/Ekonomija/190714/Evro--Od-ujedinjene-Evrope-do-simbola-

duznicke-krize--- (16.08.2013. 18:50h)

http://news-tube.net/kina-ce-povecati-svoju-ulogu-u-duznickoj-krizi-eura/ (20.08.2013. 19:20h)

http://www.euractiv.rs/eu-prioriteti/3592-naelna-podrka-kine-evropi- (20.08.2013. 19:25h)

http://cbbh.ba/?id=797 (22.08.2013. 20:05h)

http://www.slobodanjovanovic.org/2011/12/14/klaus-dobrovoljac-za-ukidanje-evra/?lang=lat

(23.08.2013. 20:10h)