Duch Rzeczypospolitej. Rozdział 8_ OD POROZUMIENIA MOSKIEWSKIEGO DO POROZUMIENIA GDAŃSKIEGO

8/7/2019 Duch Rzeczypospolitej. Rozdzia 8_ OD POROZUMIENIA MOSKIEWSKIEGO DO POROZUMIENIA GDASKIEGO

1/30

Jedn z najstarszych tsknot ludzkoci jest marzenie o powszechnejrwnoci i sprawiedliwoci.

Na pocztku, wrd rajskich rozkoszy nie tak byo. Ta wszystkie owocebyy wsplne. Odkd jednak zapanowaa nienawi i podstpnawadza Wa, ktry zwodzi uudami rozkoszy i podburza mocnychprzeciwko sabym, znikna rwno ustroju, rozpada si na rnenazwy i dza posiadania zwyciya szlachetno natury. I tak namiejsce pocztkowej wolnoci natury i pocztkowej rwnoci z prawaStwrcy przyszo prawo silniejszego naucza Klemens z Aleksandrii upocztkw ery chrzecijaskiej. Przecie to wanie chrzecijastwo,ktrego trzecie tysiclecie rozpoczyna si wrd gbokich rnic ipodziaw midzy ludmi, byo wielkim buntem uciemionegoczowieka przeciw narzuconej mu nierwnoci. Natura i wola Stwrcynadaa wsplne uprawnienia wszystkim, dopiero pniejsza uzurpacja

jednostek wytworzya prawo prywatne, obudzia dz zysku, a z nipodzia mienia. Nie ze swej wasnoci obdarowujesz ubogich, aleoddajesz im ich wasno. Pismo wite pene jest opiswwsplnotowego (komunistycznego wanie od aciskiego communio wsplnota) sposobu ycia Jezusa i Jego uczniw. Mona tam znalemnstwo przykadw owego szlachetnego rozdawnictwa dbr,wyrzeczenia si odziedziczonego bogactwa, przestrg przedchciwoci i wywyszaniem nad innych, bo wszak:atwiej jestwielbdowi przej przez ucho igielne ni bogatemu wej do

krlestwa niebieskiego (Mt 19, 24). Std wanie czerpali natchnienieci wszyscy, ktrzy potem w cigu dwch mrocznych tysicleci usiowali wiat rwna", perswazj lub si zaprowadzajc na nowoprawo Boe" lub naturalne". Obojtnie, kim byli, buntownikami zradykalnych sekt chrzecijaskich pustoszcymi latyfundia feudawpodczas kolejnej z chopskich wojen, jakie przewalay si przez dawnEurop od Atlantyku po Ural, szlachetnymi zbjnikami z rodu RobinHooda albo polsko-sowackiego Janosika, natchnionymi pionierami,usiujcymi za oceanem albo na pustkowiach zakada swoje zbiorowekomuny niczym pierwsze przyldki sprawiedliwego adu, czy nawetoptanymi dyktatorami, dziaajcymi jakoby w imi uciskanego ludu,jak przywdca plebejskiej rewolucji we Florencji pod koniec XV wieku,dominikaski mnich Girolamo Savonarola zawsze przywieca im mitpradawnej, witej rwnoci. Tak wanie zakorzenione jest staresocjalistyczne rojenie, e szczcie lub cierpienie rodzaju ludzkiegouzalenione s tylko od zewntrznego adu spoecznego ycia:wystarczy wic ten ad zmieni, inaczej i na nowo zorganizowa


2/30

spoeczestwo, aby wrci do tego, co byo na pocztku i odtd znwbdzie na wieki wiekw, amen. Wystarczy przekona albo wytpibogaczy i niesprawiedliwych wadcw, aby wszyscy stali si znwrwni i szczliwi. Ci wszyscy, co uwierzyli, przebywali razem iwszystko mieli wsplne. Sprzedawali majtki i dobro i rozdzielali je

kademu wedug potrzeby czytamy w Dziejach Apostolskich (2, 44-45). A std ju blisko do socjalistycznej zasady kademu wedlepotrzeb", tak jak od zbuntowanych niewolnikw staroytnocimajcych si za wykonawcw boskiego sdu" nad bogatymi, wcalenie jest daleko do zbuntowanych robotnikw i marynarzypiotrogrodzkich.

Kto tego nie chce przyj do wiadomoci i wnikliwie przemyle, niezrozumie nic z XX-wiecznego komunizmu. To prawda, e zrealizowanyw ZSRR i pastwach satelickich okaza si straszliw pomyk naszych

czasw, e doprowadzi do zniewolenia narodw, stagnacji gospodarki,e przela tyle daremnej krwi, ale nie jest bynajmniej ten komunizmsam tylko pomyk mas, szalbierstwem dyktatorw, podstpemszatana zaraz, ktr trzeba albo wypali ogniem i elazem, alboumierzy nawracajc zbkane owieczki mioci. Komunizm mimoswych bdze i potwornoci tylko dlatego mg przetrwa tak dugoi przycign jak magnes tyle serc i umysw, e odpowiada naodwieczn, gorc i tylekro sponiewieran tsknot prostych ludzi dopowszechnej rwnoci, powanie traktuje ich rojenia o sprawiedliwym

adzie, e odpowiada (a przynajmniej udaje, e odpowiada) na pytania,do ktrych nigdy dotd rzetelnie nie odniosy si poprzednie formacjeustrojowe cznie z zachodni demokracj. Nie chcieli tego zrozumieci, ktrzy wkrtce po rewolucji padziernikowej przewidywali rychyupadek bolszewikw ani ci, ktrzy mieli nadziej na wykrwawienie sisowieckiej Rosji w walce z Hitlerem, ani ci, ktrzy ju tyle razyogaszali kres komunistycznej ideologii (a zwykle i ideologiijakiejkolwiek) we wspczesnym wiecie. Sprawa komunizmu, jegotrwania, przemian, ekspansji i upadku, jest znacznie bardziejskomplikowana od gry si na Kremlu, od statystyk produkcji czogw irakiet w kierowanych przez Kreml fabrykach, a wreszcie od rozpadunieudolnej Gorbaczowowskiej pierestrojki pod presj silnej i sprawnejAmeryki prezydenta Reagana.

W drugiej poowie lat dwudziestych Jos Ortega y Gasset, wielkihiszpaski filozof, bez wtpienia konserwatysta daleki od komunizmu,w Buncie mas pisa:Trzeba zupenie nie zna duszy Europejczyka, by


3/30

udzi si, i w sytuacji, kiedy nie widzi wok siebie adnej idei, podktrej sztandary mgby si schroni, nie porwie go to wezwanie donowych, wspaniaych czynw.atwo sobie wyobrazi, e Europejczykpo to, by mc suy czemu, co nada yciu sens, i by uciec przedwasn pustk egzystencjaln, przeknie zastrzeenia wobec

komunizmu, porwany nie tyle przez jego treci, co przez simoralnego gestu. Najprzenikliwiej ujmuje to chyba w tym samymmniej wicej czasie rosyjski konserwatywny filozof chrzecijaskiNikoaj Bierdiajew, powiadajc, e komunizm jestprzypomnieniem oniespenionym chrzecijaskim obowizku.

Ale z drugiej strony:

Ju dawno Panie duch mj gotwi przyszo czeka umiechnita

w rytmicznym chrzcie kulomiotw idczerwone moje wita

pisa w oczekiwaniu na wszechwiatow rewolucj polski poetaydowskiego pochodzenia Bruno Jasieski. Niewielu lat byo trzeba, bymistyczna wiara w nadchodzce czerwone wita zaprowadzia go dosowieckiego raju, gdzie zgodnie z reguami stalinowskiegopostpowania z kosmopolitami" czeka go wyrok w sfingowanymprocesie i mier w agrze. Zbyt silna jest ta ludzka wiara w istnienie,pomimo wszystko, kluczy do bram Zotego Wieku, by krew, zy izniszczenie mogy powstrzyma uskrzydlajc jeszcze gnostykw wpierwszych wiekach chrzecijastwa nadziej na zaprowadzenieKrlestwa Boego na tym padole. Jeli nie w trbach archaniow, to wrytmicznym chrzcie kulomiotw usyszy kroki zbliajcego siMesjasza.

Nasze dusze s niespokojne, Panie... skary si przed wiekami w.Augustyn, dowiadczajcy tych samych tsknot.

Czeka wic na zrzdzenie Boe, czy samemu odway si na tenwielki i ostateczny jak to potem nazwa Marks skok z krlestwakoniecznoci do krlestwa wolnoci! A jeli tak, to jaka jednostka lubgrupa ma do siy i wiedzy, aby przez ni zapewni ludziom Rwnoi Sprawiedliwo po wsze czasy? I czy wolno jej w tymuszczliwiajcym wszystkie narody dziele ama bezrozumny oprtych, ktrzy wzbraniaj si przed wiar w jedynie susznprzyszoumiechnit! Przecie Zbawiciel te karze grzesznych, a zapewni


4/30

nagrod swym prawowiernym wyznawcom. Przecie to dla ich dobra,nawet jeli nadejcie tego ziemskiego zbawienia obojtnie, czy podczerwonym, czy jakimkolwiek innym sztandarem ideologicznej wiary obwieszcza bdzie rytmiczny chrzst kulomiotw i paczzrozpaczonych matek.

Pierwsz recept na upowszechnienieprzyszoci umiechnitej dawielki Platon. W swym znanym, nalecym do podstawowego kanonuantycznej filozofii dziele Pastwo opisuje do dokadnie organizacjtakiego idealnego pastwa-miasta, w ktrym wadz mielibysprawowa filozofowie, a wic elita intelektu, wiedzca najlepiej zracji swego wyksztacenia i przygotowania jak zorganizowa yciespoeczne i jak nim kierowa, aby uszczliwi og mniej owieconychobywateli. Dotd ludzie wierzyli w zstpienie Boego zesaca albo wdobrego krla troszczcego si o poddanych. Tu po raz pierwszy

wskazano na pewn warstw spoeczn, ktra wie lepiej", ktra maby nosicielem uszczliwiajcej prawdy, nie nadajcej si przez to doweryfikacji ani powszechnej kontroli, bo reszcie spoeczestwapozostaje tylko poddanie si dokonywanym dla ich dobra zabiegom tak jak pacjent poddaje si lekarzowi.

Zuchwaej odpowiedzi Platona:wiem! towarzyszy jednak skromnepowiedzenie nieco starszego Sokratesa:wiem, e nic nie wiem. Wynikastd zupenie inne spojrzenie na wiat i form rzdu, bo jeli nie

istnieje czowiek lub grupa majca patent na suszno, monopol naokrelenie form spoecznego bytowania oraz na interpretacj procesudziejowego, to znaczy, e prawda musi si wykuwa w dyskusji isporze, e droga ku niej jest nieprosta, e moe si okaza, i w danejchwili nikt nie ma racji, a dla praktycznych dziaa trzeba bdziezawrze kompromis midzy sprzecznymi stanowiskami stron. Jeli odPlatona wywodz si ci, ktrzy wiedz, jak", a nawet gotowi s w imitej wyszej wiedzy zniewoli inaczej mylcych, to od Sokratesawywodz si ci, ktrzy wtpi i otwarcie gotowi s przyzna, e[1> niemaj jedynie susznej recepty na ad spoeczny


5/30

omylno;sporu midzy koncepcj uszczliwiania ludzi nawet wbrewich woli a przekonaniem, e ludziom samym trzeba pozostawidecyzj o ich losie, nawet gdyby postpowali niezbyt susznie. Potemoczywicie rozmaite grupy i siy samym sobie skonne byyprzypisywa owo prawo do kategorycznego wiem, rozmaitymi

motywujc to nadaniami:od woli Boskiej, przez racj pochodzenia, apo wyszo klasow" bd nawet rasow. Od teokracji, w ktrej mielirzdzi kapani takiej lub innej religii, kierujc si nadprzyrodzonymobjawieniem, przez pastwa arystokratyczne, kastowe, a domarksistowskiego przekonania o szczeglnej misji dziejowejproletariatu. Zawsze jednak, w kadym takim systemie, grupom niebdcym nosicielami tej wyjtkowej misji pozostawao tylkodobrowolne lub wymuszone podporzdkowanie przodujcej sile" niezalenie od tego, czy bya to panujca rodzina, czypredestynowana do wycznego rzdzenia partia.

Demokracja ma do przeciwstawienia tej mesjaskiej wizji politycznejtylko przekonanie o tym, i nikt nie jest nosicielem prawdy, e wiatzawsze bdzie skonstruowany cokolwiek wadliwie i na tym dalekim odprzyszoci umiechnitej padole jedynym sensownym sposobemrozstrzygania wanych spraw jest swobodnie wyraona wolawikszoci przy ochronie praw tych, ktrzy akurat chwilowo stanowimniejszo. Nie ma w tym ani mesjastwa, tak pocigajcego dlawielu serc i umysw, ani ideologicznego czadu, ani adnej ambitnej

nadziei na ziszczenie si utopii raz na zawsze sprawiedliwego iuszczliwiajcego porzdku.

Wiek XIX w Europie (zwaszcza w Europie Zachodniej) to okres walkispoeczestw o demokracj, czas zarwno wielkich reform, jak i zapocztkowanych jeszcze w poprzednim stuleciu rewolucyjnychzryww przeciw feudalnemu despotyzmowi. Ale zarwno w XIX-wiecznych demokracjach, takich jak Anglia, Stany Zjednoczone czypniej Francja, jak i zwaszcza w XIX-wiecznych despocjach, takich jakRosja czy czciowo Prusy, szerokie masy ludowe wci pozbawione

byy wielu podstawowych praw ludzkich, jakie dzi uwaamy zaoczywiste, a nawet nie byy w stanie wykorzystywa tych praw, ktreim w owych ustrojach formalnie przyznano. Rozwj przemysuoznacza te jednoczesny wzrost liczby rekrutujcego si ze wsi izaludniajcego ubosze dzielnice miast proletariatu;na jego zrazuniczym nieograniczonym wyzysku wyrosy zarwno fortunykapitalistw, jak i potga wczesnych pastw przemysowych.


6/30

Marksowska idea wyzwolenia proletariatu przez odebraniekapitalistom zagarnianej przez nich wartoci dodatkowej trafia wicna podatny grunt:kt inny jeli nie sam robotnik jest bardziejuprawniony do decydowania o przeznaczeniu wyprodukowanych przezsiebie dbr? Znw, jeli chcemy cokolwiek zrozumie z komunizmu

wspczesnego, musimy sobie jasno uwiadomi, e XIX-wieczny ruchsocjalistyczny nie wzi si z podszeptu szatana, lecz z zupeniekonkretnej i obraajcej ludzkie prawa niesprawiedliwoci spoecznej,istniejcej zarwno w ustrojach majcych si za demokracje, jak i wwczesnych despocjach. Gar monych i bogaczy zaoya jarzmoprawie niewolnicze niezmiernej liczbie proletariuszy czytamy wjednym z wczesnych tekstw, ale nie jest to bynajmniej ManifestkomunistycznyMarksa, lecz encyklika Rerum novarum papiea LeonaXIII. Niestety, ta pierwsza i do niemiaa we wnioskach oficjalnareakcja Kocioa na wyzysk nastpia dopiero w okresie najwikszej

potgi ruchu socjalistycznego, w czterdzieci trzy lata po owymManifecie, dwadziecia lat po zbrojnym zrywie Komuny Paryskiej, dwalata po powstaniu Drugiej Midzynarodwki, gdy wiatem wstrzsaypierwszomajowe demonstracje, odbywane pod czerwonymsztandarem dla upamitnienia strzaw do strajkujcych robotnikw wChicago. Przez dugie dziesiciolecia myl socjalistyczna, take w jejradykalnie rewolucyjnej marksistowskiej wersji, bya jedynodpowiedzi na dramatyczne dylematy wyzyskiwanych.

Rycho si jednak okazao i doprowadzio to wanie do rozamu wowej Drugiej Midzynarodwce i sami proletariusze, w miar jak ichwalka zacza przynosi owoce, w miar, jak uzyskiwali uprawnieniasocjalne, wasn reprezentacj polityczn i uczyli si korzystania zeswych praw obywatelskich, s coraz mniej skonni do mesjaskiejrewolucji, ale raczej, w zgodzie z rozsdkiem i trzew kalkulacj,opowiadaj si za reformami. Tak nastpi wielki rozam ruchusocjalistycznego wanie na przeomie XIX i XX wieku nareformistyczn socjaldemokracj i radykalnie rewolucyjny komunizm.Znamienne, e w pastwach uprzemysowionych, o licznej klasierobotniczej, zaawansowanych w XIX-wiecznej rewolucji przemysowej,zdecydowanie przewaya tendencja socjaldemokratyczna. Zwaszczatam gdzie, jak w Anglii reformowanie istniejcego systemu jestczym oczywistym, dylemat rewolucyjny waciwie nigdy nie stanprzed tamtejszym ruchem socjalistycznym, ktry od pocztku byreformistyczny, a jeli marksistowski, [2>to na krtko ipowierzchownie


7/30

antyreformatorska, przemys saby, klasa robotnicza nieliczna, a wpartii dominowaa skonna do mesjaskich roje inteligencja a byotak przede wszystkim w Rosji kierunek radykalnie rewolucyjny okazasi na tyle silny i popularny, by cho na chwil porwa za sob masy isign po wadz.

Std wanie teza Lenina powtrzona zreszt za Engelsem eproletariat sam nie jest w stanie dojrze do rewolucyjnej wiadomoci,e pozbawiony wiedzcego lepiej" kierownictwa skonny jest doulegania tendencjom ugodowym, e ta podana wiadomo musiby dopiero wniesiona przez partyjn awangard. Std teuzupeniajce t tez leninowskie twierdzenie o jednoci praktyki iteorii, czyli, mwic po ludzku, o koniecznoci zajmowania si przezpartyjnych przywdcw jednoczenie teori komunizmu i biecymkierowaniem walk polityczn;psychologia przecie dobrze wie, i

czowiek stara si pogldami uzasadnia sw praktyczn dziaalno,tak wic podwjnie uwikanemu przywdcy typu leninowskiego"wyjtkowo trudno bdzie zboczy z raz wybranej drogi i przyzna sido bdu. Std teza, e nie wolno si oglda na tymczasowe interesyproletariatu, ale naley si opiera na naukowej" wiedzy ocaoksztacie procesu dziejowego, ktry przecie musi zmierza wkierunku komunistycznej przyszoci, a wszystkie przeszkody iwstrzsy na tej jedynie susznej drodze to tylko przejciowetrudnoci", opr niedostatecznie uwiadomionych, ktrych trzeba

przekona lub zama, albo podstpna robota przeciwnika".W ten wanie sposb w miar jak sam proletariat odsuwa si odkomunizmu zostay przygotowane teoretyczne podstawyuzasadniajce wyszo maej, ale za to majcej elitarn wiedz oprocesie dziejowym, mechanizmach historii i o tym, co dla mniejuwiadomionego proletariatu dobre partyjnej awangardy. Tak zostaauzasadniona nie tyle dyktatura proletariatu, ile dyktatura nadproletariatem. Skoro partyjne przywdztwo, kadra zawodowychrewolucjonistw komunistycznych wie lepiej", co jest suszne, co

wynika z biegu dziejw i co przyblia ziszczenie komunizmu, towwczas nie tylko jak ci platoscy filozofowie wadni s panowanad innymi i ama ich opr, ale take nie zadry im rka i niezmiknie sumienie, gdy (jak nieraz to w historii pastwa proletariatu"bywao) rytmiczny chrzst kulomiotw zabrzmi przeciw proletariatowi,w imi proletariatu.

Partia nie jest wic w ruchu komunistycznym tylko gwardi


8/30

pretoriask skupion wok czerwonego sztandaru, a potemzwizkiem zawodowym ludzi wadzy, pracownikw aparatuustanowionego przez ten ruch pastwa;nad wszystkimi innymiznanymi dotd formami politycznej organizacji ludzi ma t wyszo,e w stopniu dajcym si porwna tylko z religi oferuje

niezachwian pewno sumienia i przekonanie o wyszym sensiepodejmowanych dziaa. Tak zostaa otwarta droga do zniewoleniaumysu przez wiar (cho bez nadprzyrodzonej sankcji na tamtymwiecie), do dyktatury garstki partyjnych doktrynerw, ktrym, w imirealizacji ich mesjaskiej wizji, wolno byo si posugiwa dowolniedemagogiczn polityk, dowolnym oszustwem, wiaroomstwem,wybiegiem i zbrodni, byle tylko przybliao to zarysowany przez tdoktryn cel.

Jeli jednak w wieku pary i elektrycznoci" przemys ciki

zatrudniajcy wielkie rzesze robotnikw by podstaw potgi pastw, arobotnicy najliczniejsz klas spoeczn, to rzecz zacza si zmieniaw poowie XX wieku, wraz z kresem epoki stali i stalwek", znadchodzeniem czasw automatyki, komputerw, coraz szerszegozastosowania wynikw bada naukowych tego wszystkiego, cookrelane jest dzi jako rewolucja naukowo-techniczna" albospoeczestwo poprzemysowe". W dzisiejszych wysoko rozwinitychpastwach Zachodu ongi wielkiej enklawie proletariatu i jegosocjalistycznych partii robotnicy stanowi kilkanacie procent ogu

zatrudnionych, dominuje tam sektor usug, przetwarzania informacji;jak to si dzi powiada w Stanach Zjednoczonych biaychkonierzykw. W pastwach komunistycznych udzia ten by o wielewyszy, ale te spad wraz z postpem techniki. I jak tu teraz mwi ouprawomocnieniu ustroju komunistycznego przez interesy robotnicze,o misji dziejowej proletariatu, skoro jest klas w zaniku, tak jakchopstwo, ktre z klasy niegdy dominujcej liczebnie przeksztaciosi w grupk farmerw, obejmujc na przykad w USA zaledwie 2%zatrudnionych?

Idea, ktra sw mesjask wizj uskrzydlaa miliony plebejuszy, wswej ustrojowej realizacji ciko i bezwadnie wspara si nie na ichnadziejach, lecz na dwch silnych ramionach, ktre a do kocazachoway sprawno:pierwsze to cenzura prewencyjna, drugie suba bezpieczestwa.

Ale czy mogoby si sta inaczej z jakkolwiek ide pozwalajc niby u Platona w jego wspaniaym pastwie uszczliwia innych


9/30

wbrew ich woli?

W 1896 roku polski socjalista Edward Abramowski w wydanych trzylata pniejZagadnieniach socjalizmu pisa:Aeby za pastwo, jakowiadomy akuszer komunizmu, mogo utrzyma przymusowy ustrjekonomiczny pewnego typu, stosunki yciowe nieodpowiadajcejeszcze ludzkiej ideowoci, a przez to interesom i potrzebom (a takimby kolektywizm przy zetkniciu si z niezrewolucjonizowan masludzk, przesiknit jeszcze duchem drobnomieszczastwa ikonserwatyzmu chopskiego), na to potrzeba przede wszystkimolbrzymiego rozwoju moralnych i fizycznych atrybutw pastwa,rzdu, ktry by we wszystko wglda, ptajc czowieka tysicznymiwizami swoich regulaminw;potrzeba zatem caego aparatubiurokracji, militaryzmu i policji, wadzy wykonawczej i prawodawczejniezalenej od mas ludowych, gdy inaczej niezgodne z ideowoci

tych mas instytucje spoeczne runyby przy lada nacisku z ich strony;co wicej aeby pastwo mogo utrzyma moralny autorytet swejwadzy, niezbdn podpor swego aparatu, musz by wprowadzanew ycie publiczne te wszystkie sposoby, ktre rozwijaj i utrzymuj wtumach poddacz moralno, poszanowanie praw i przepiswpolicyjnych, uznanie biurokratycznej oficjalnej sprawiedliwoci zaczynnik decydujcy w stosunkach midzy ludmi.

W tych kilku zdaniach opisana jest caa rzeczywisto wprowadzonego

po pwieczu realnego socjalizmu w Polsce, cznie ze stanemwojennym. Trudno o trafniejsz prognoz, pisan jeszcze wtedy, kiedyLenin powiada, e jego pokolenie nie doyje rewolucji.

A w pisanej zim 1903-1904 pracy Socjalizm a pastwo Abramowskiprzestrzega jeszcze dramatyczniej i bardziej jednoznacznie, e:[...]polityka socjalizmu wspczesnego nie jest polityk wolnoci, leczwzmocnienia i rozszerzenia wadzy pastwowej;e zmierza ona nie dowyzwolenia czowieka, lecz do upastwowienia wszystkiego, co sitylko da upastwowi w jego yciu.

Jest to pierwsza tak przewidujco trafna krytyka najstraszniejszej izapewne nieuleczalnej choroby zwyciskiego komunizmu, co wicej,pisana na dugo przed zwycistwem i z pozycji sympatyka tegosamego czerwonego sztandaru, ktremu jednak nieobca chybakademu socjalicie mesjaska tsknota do utopii sprawiedliwoci ibraterstwa nie mcia krytycznego umysu. Trudno si zreszt dziwi,e najbardziej przewidujcym krytykiem totalitarnego upiora


10/30

czajcego si za czerwonym sztandarem by socjalista wyrosy zDucha Rzeczypospolitej.

Ju po zwycistwie leninowskiej rewolucji Karl Kautsky, jeden zprzywdcw niemieckiej socjaldemokracji, zauwayzwile:Bolszewizm w Rosji zwyciy, ale sprawa socjalizmu poniosastraszliw klsk. A w stalinowskich latach trzydziestych angielskisocjalista (a wic z ducha swej tradycji szanujcy wolno idemokracj) synny George Orwell pisa:W imi socjalizmu reimrosyjski dopuci si niemal wszystkich zbrodni, jakie mona sobiewyobrazi, a jednoczenie jego rozwj nie przyblia, a oddala go odsocjalizmu. [...] Zwizek Sowiecki nieustannie oddala si od starej ideispoeczestwa ludzi wolnych i rwnych dcych do oglnegobraterstwa.

Nie mogo by inaczej. Obojtnie, jak wielu i jak gorco wierzcychwyznawcw pocignaby za sob na swj gnostycki bj ostatni", tanowa wiara w wieckie samozbawienie proletariatu musiaa siprzeksztaci w dyktatur partyjnej biurokracji, skoro tylko pozwoliatej elicie uzna, i posiada bosk wiedz o zamiarach historii, a przezto wolno jej stanowi prawa i miady opornych. W now klas jakw tytule swej ksiki z 1965 roku nazwa biurokracj partyjn byyjugosowiaski dygnitarz komunistyczny Milovan Dilas przeksztaciliby si nawet i szlachetni filozofowie z pastwa Platona;

tak jak staa si ni niegdy carska biurokracja, a wspczenieislamscy ajatollahowie Chomeiniego w Iranie czy koszarowi kolekowiew dyktaturach wojskowych. Nie trzeba dodawa, e taka nowa klasa"ma swoje wasne egoistyczne interesy, a e trzyma w rku (wkomunizmie najmocniej!) wszystkie ideologiczne, policyjne,gospodarcze rodki ich utrwalania i obrony, jest potn,antyliberaln i konserwatywn si przeciwstawiajc si zmianom ireformom, tumic sprzeciw, zainteresowan w zachowaniu swegostanu wpyww i pozycji w pastwie.

W Polsce komunizm nazywajcy si jeszcze wtedy rewolucyjnymsocjalizmem" natrafi dugo przed zwycistwem rewolucjibolszewickiej na podstawow barier;szed od zaborcw, gwnie zNiemiec i z Rosji, a jego mesjaska, internacjonalistyczna doktrynanegujca potrzeb walki o niepodlego (proletariusz nie maojczyzny) budzia uzasadnione podejrzenie, i czerwony sztandar makamuflowa utrwalenie podziau kraju midzy trzech zaborcw.Przeciwny wic by tak wytrwale i dramatycznie manifestowanym


11/30

deniom niepodlegociowym Polakw, wanie u pocztkw XXstulecia nabierajcym realnych ksztatw. Dlatego, jeli ju wybieranoczerwony sztandar, to PPS-owski, wedle tej partii bowiem rewolucjamiaa by przede wszystkim niepodlegociowa. Tak wic wczesnaPolska mimo i niewiele lepiej rozwinita przemysowo od Rosji, a

duo gorzej od Niemiec sza w swym socjalistycznym nurcie drogdemokratyczn i reformistyczn.

Zwycistwo rewolucji socjalistycznej wanie w Rosji czego, zewzgldu na ma liczebno proletariatu, akurat najmniej si z tejstrony spodziewano podwyszyo jeszcze t barier:odtdkomunizm mia i od najgorszego z zaborcw, obcionyskrzywieniami jego bizantyjsko-tatarskiej tradycji. Wojna 1920 roku imarsz na zachd oywionych wit komunistyczn wiar kolumnTuchaczewskiego sprawiy, e wszystkie sigajce wieku XVIII i

smutnej pamici czasw Katarzyny II stare kompleksy antyrosyjskiezlay si w cao z nowymi, antykomunistycznymi, tym bardziej enagle objawiony rzd" w Biaymstoku a nadto oczywicie kojarzysi z Targowic. To przecie polski robotnik i chop podkierownictwem[3> socjalistycznych i ludowych przywdcwliczbyparunastu tysicy czonkw


12/30

katastrofy tej partii i osobistej tragedii bardzo wielu jej najbardziejideowych czonkw bya krnbrno w stosunku do moskiewskiejcentrali, dziedzictwo obecnego nawet w polskim komunizmie DuchaRzeczypospolitej, czy moe Stalin ju si szykowa do wsplnego zHitlerem rozbioru Polski i zorganizowani polscy komunici po prostu

byli mu niewygodni? Do, e w 1938 roku MidzynarodwkaKomunistyczna dziaajca w Moskwie pod przewodnictwembugarskiego komunisty Georgi Dymitrowa rozwizaa sw polsksekcj" (partie w poszczeglnych krajach byy tylko sekcjami"), jakoprzeart przez wrog agentur.

Stefan Staszewski ideowy przedwojenny komunista, skazany wanieza sw wywrotow dziaalno" na kilka lat wizienia zosta akuratwtedy wymieniony za przetrzymywanego w ZSRR obywatela polskiegoi za porednictwem Midzynarodowego Czerwonego Krzya pojecha

przez Gdask do swego wymarzonego czerwonego raju. Tamwpakowano go wkrtce za kraty ponurej sawy moskiewskiej ubianki,torturowano, obiecano kar mierci. Komunistyczna Partia Polski miaabowiem o czym delikwent jeszcze nie wiedzia zosta rozwizana, astalinowska sprawiedliwo powinna szybko dostarczy dowodwpotwierdzajcych oskarenie o agentur". Ostatecznie skazano go napobyt w jednym z najstraszniejszych agrw na Koymie, skd nieudao mu si wydosta do armii generaa Andersa ani nawet generaaBerlinga. Wrci dopiero w 1946 roku i cho ju wiedzia o tym

systemie wszystko od najgorszej strony zacz go wsptworzyponownie, penic w Polsce odpowiedzialne funkcje partyjne.Wprawdzie jako sprzyjajcy odnowie I sekretarz KomitetuWarszawskiego PZPR zasuy si w przygotowaniu polskiegoPadziernika, ale w jaki sposb jego komunistyczna wiara pozwalaamu uzasadnia ponowne uczestnictwo w budowie w Polsce tegosamego stalinizmu, ktry tak dotkliwie zaszed mu za skr w ZSRR tego nigdy nie powiedzia w swych licznych wywiadach prasowychudzielanych ju po porzuceniu komunizmu. Dusza wierzcegokomunisty polskiego czeka jeszcze na swojego Szekspira, a moeraczej Dostojewskiego.

Podobny los jak Stefana Staszewskiego spotka wikszo dziaaczyKPP, ktrzy znaleli si w kraju swejprzyszoci umiechnitej. Mielijednak mniej szczcia ni Staszewski, ich ciaa zostay tam nazawsze.

Dowiadczenie 1938 roku ley wci u samych podstaw komunizmu


13/30

po polsku". Z czowki dziaaczy KPP przetrwali gwnie ci, ktrzypozostali w kraju, siedzieli cicho, a w kocu okazali si Stalinowipotrzebni;w sumie drugorzdny garnitur, pierwszorzdni" szukalischronienia w kraju swoich marze. Dlatego nawet w NRD ocalaowicej przedwojennych komunistw, bo Hitler wsadza ich do obozw,

ale na og nie umierca.Agresja z 17 wrzenia 1939 roku, potem kolejno Katy, odebranie ziemwschodnich, rozprawa z AK i podziemiem niepodlegociowym,narzucenie si ustroju i rzdu, fatalnie pogbiy antyrosyjskie, a wici antykomunistyczne uprzedzenia Polakw. A do tego jeszcze jakewielu z tej napywajcej do Polski wraz z wojskiem komunistycznejkadry miao semickie pochodzenie. Tylko jedna jedyna Polska wrdoddanych w Jacie w sowieckie wadanie pastw rodkowoeuropejskich bya obarczona takimi uczuleniami, tylko j tak wysokie bariery

oddzielay od Rosji i komunizmu. A mimo to wprowadzono w niejkomunizm z ca biurokratyczn bezwzgldnoci.

Kto wic zapenia po wojnie szeregi partii komunistycznej noszcejmiano Polskiej Partii Robotniczej w kraju najmniej nadajcym si dokomunizmu? Nieliczni, drugo- i trzeciorzdni dziaacze komunistyczni,ktrzy przetrwali wojn w Polsce, jak nieodgrywajcy wikszej roli wprzedwojennym ruchu komunistycznym przywdcy powojenni[5>Edward Ochab i Wadysaw Gomuka


14/30

wadzy", jacy garn si w kadym ustroju do kadej partii rzdzcej, ac dopiero w komunizmie, w ktrym partia ma mie to prawonienaruszalne i dane na wieczno. Mao byo tu inteligencji po czcidlatego, e wyniszczya j wojna, lecz gwnie ze wzgldu nawszystkie uprzedzenia antyrosyjskie i antytotalitarne, o jakich bya

mowa. Jeli ju kto z bardziej wiadomych niekomunistw decydowasi na udzia w bloku rzdzcym, to raczej wybiera PPS (pniejpoddan niszczcym czystkom i wcielon do partii komunistycznej),cho partia ta niekorzystnie rnia si od PPS przedwojennej. Taabsencja inteligencji miaa w polskiej partii szczeglnie nasilonycharakter, z wyran niekorzyci zarwno dla ideowego oblicza PPR,a potem PZPR, jak i dla jej zdolnoci do rzdzenia krajem.

Sabo i chwiejno rzdzcej partii, uzalenienie si jej od aparaturepresji, spowodowao te szczeglnie gboki w Polsce podzia

uywajc okrelenia Orwella z jego synnej powieci Rok 1984 naparti zewntrzn, czyli t amorficzn rzesz trzymajc w kieszenilegitymacje troch dla kariery, troch z prosocjalistycznych sympatii, inaparti wewntrzn elitarny, sprawdzony aparat zawodowychfunkcjonariuszy jdro nowej klasy". Podzia polityczny w Polsce wwikszym stopniu przebiega od pocztku poprzez parti ni midzyparti a spoeczestwem.

W ten sposb w latach bezporednio powojennych nie udao si

rzdzcej grupie ani zbudowanie silnej partii komunistycznej, ani tewykorzystanie dokonujcego si w wyniku klski rzdzcych do 1939roku politykw, wydarze wojennych i zwycistwa ZSRR wielkiegoprzesunicia nastrojw spoecznych w lewo, ktremu ulega caawczesna Europa.

Nastpio to dopiero w 1956 roku, i to poniekd wbrew intencjomrzdzcej grupy. Osabienie systemu wadzy w ZSRR po mierciStalina, kulturalna i ideologiczna odwil", ktrej najbardziejwidocznym wykwitem by obalajcy stalinizm XX zjazd KPZR, musiay

zaowocowa w spoeczestwach gniewnym pomrukiem przeciw partii,a w samych partiach fal sprzeciwu wobec postalinowskich reliktw;zwaszcza w partii tak mao komunistycznej jak PZPR. Dzikiodpowiedzialnoci spoeczestwa, w por dokonanym ustpstwom,osobistej zrcznoci wyniesionego przez padziernikowe poruszenie dowadzy Wadysawa Gomuki, udao si unikn tragedii wgierskiej,tam bowiem spoeczny sprzeciw doprowadzi do antykomunistycznejrewolucji krwawo stumionej przez sowieckie dywizje. Ustpstwa ekipy


15/30

Gomuki niewielkie przecie:zwolnienie z internowania prymasaPolski Stefana kardynaa Wyszyskiego i chwilowe zawieszenie politykiantykocielnej, zaprzestanie przymusowej kolektywizacji wsi,liberalizacja cenzury i polityki kulturalnej, zgoda na istnienie sektoradrobnych wacicieli w gospodarce, chwilowe uznanie niezalenych

samorzdw robotniczych i obietnica reformy gospodarczej, uzyskaniedrobnych koncesji od ZSRR w kwestiach ekonomicznych i wojskowych,a przede wszystkim publiczna obietnica prowadzenia polityki bardziejdemokratycznej, zgodnej z aspiracjami spoecznymi i wiadomocinarodow zjednay mu w cigu kilku dni ogromn wikszospoeczestwa. By to jedyny w historii PRL okres, kiedy polska ulicaspontanicznie piewaa Sto latsekretarzowi komunistycznej partii,uznaa go za narodowego przywdc, a gdyby mia on do odwagi,by przeprowadzi wolne wybory, zapewne odnisby w nichzwycistwo.

Okres padziernika i popadziernikowej odwily" w latach 1956-1958by chwil szczytowej popularnoci socjalizmu i samej partiikomunistycznej, cho uzyskan przez odrzucenie komunistycznegototalitaryzmu, przez wybr drogi, ktr tak przewidujco i wbrewLeninowi wskazywa kiedy Abramowski. Na tej drodze Polska mogasi pogodzi nawet z naoonymi jej w Jacie ograniczeniami.

Intelektualnego ducha tych czasw wyraa kierunek mylenia

okrelony potem jako rewizjonizm". Nie odrzuca on komunizmu, leczjedynie interpretowa na nowo, wracajc do Marksa i Lenina napodobiestwo protestanckich usiowa powrotu do ideologii i yciapierwszych chrzecijan. Nie odrzuca przyznanego przez marksizmklasie robotniczej" i jej partyjnej elicie" prawa do wycznocirzdzenia i do decydowania za innych, ale pragn wyzwoli szerokorozumian parti a wic t zewntrzn" i sam proletariat oddyktatury partii wewntrznej", zawodowego aparatu politycznego,nowej klasy" biurokracji ju nawet nie partyjno-rzdowej, leczpartyjno-rzdowo-bezpieczniackiej. Formua demokracji proponowana

przez rewizjonistw bya wic formu ograniczon tylko do partiikomunistycznej i tylko o napraw tej partii zabiegaa. Ju sama w swejistocie bya kaleka, bo odmawiaa penych praw politycznychniekomunistom, a przynajmniej osobom nie akceptujcym socjalizmu,czynic z nich obywateli drugiej kategorii. Na pewno jednak byablisza demokracji ni uksztatowana w czasach stalinowskich ifunkcjonujca do upadku komunizmu formua dyktatury aparatu". Nie


16/30

trzeba dodawa, e w warunkach polskich, przy amorficznoci partii,jej czciowych tylko zwizkach z komunizmem, formuarewizjonistyczna bya wyjtkowo pojemna, a jej zastosowaniemusiaoby do szybko doprowadzi do ewolucji partii w kierunkusocjaldemokracji, spoeczestwo za w stron faktycznego pluralizmu.

Wadysaw Gomuka nie by oczywicie duchowym synemAbramowskiego. Z przedwojennej Komunistycznej Partii Polski wktrej nie nalea do pierwszego garnituru przywdcw wynis napewno niezomn wiar w marksistowskie perspektywy zarwnowiata, jak swego kraju, ale jednoczenie wynis stamtd brakzaufania do demokracji, pluralizmu, a nade wszystko do swegoantykomunistycznie nastawionego narodu. Jako ten z przywdcwpierwszych lat powojennych, ktry mia racj", za co zosta potemodtrcony i uwiziony, dysponowa po Padzierniku przez pewien czas

osobistym autorytetem i cieszy si zaufaniem Polakw, o ktrym niemg marzy aden z szefw partii ani przed nim, ani po nim, dlategotak atwo uciszy rewizjonistycznych oponentw. Ale im dalej odPadziernika, tym mocniej ujawniay si jego negatywne cechy, jegofatalne starokomunistyczne" dziedzictwo, tym wyraziciej rysowa sijego osobisty dramat, bdcy jednoczenie dramatemzaprzepaszczonych szans Polski. W coraz zacieklejszej walce zrewizjonizmem" ktry przecie wynis go do wadzy nastpowaaerozja tego jedynego autentycznego (nim nadeszy wielkie dni Lecha

Wasy) przywdztwa w powojennej Polsce.Kiedy w marcu 1968 roku bez maa w dwanacie lat po Padzierniku eksplodowao gromadzce si od lat niezadowolenie, by ju taksamo jak inni przywdcy komunistyczni niechtnie i zezniecierpliwieniem przyjmowan figur;odart z padziernikowejcharyzmy i tamtego depozytu zaufania. Na fali marcowego protestu ktry jednak obj tylko studentw i intelektualistw wypynyspostponowane nadzieje i postulaty rewizjonistyczne. Z jak powag iprzejciem mwiono wtedy o socjalizmie, tym bardziej e sprzyjaa

temu praska wiosna" w Czechosowacji, gdzie do wadzy doszapartyjna ekipa rewizjonistw i pragmatykw. Skandowano wtedy wWarszawie, Gdasku, Krakowie:Caa Polska czeka na swegoDubczeka!

Rok 1968 by chyba ostatecznym kresem rewizjonizmu zarwno, jakoideologii z rzeszami wyznawcw, jak i jako siy politycznej majcejnadziej przez powrt do marksowskich korzeni nada


17/30

komunizmowi ludzk i pocigajc twarz. W Polsce naruszyy goczystki dokonane w partii i w wiecie nauki, ostatecznie powali goupadek rozbudzonych w Padzierniku nadziei, przypiecztowanymarcow rozpraw z opozycj i rozptaniem z braku lepszychargumentw antyrewizjonistycznych antysemickiej hecy. W

Czechosowacji zmiadyy go gsienice inwazyjnych czogw.Padziernik 1956 roku zapocztkowa cykl powtarzajcych sikryzysw politycznych nkajcych uporczywie polski modelkomunizmu. Nastpny z nich to marzec 1968, potem grudzie 1970,czerwiec 1976, wreszcie wielkie starcie spoeczne lat 1980-1981 i dwiefale strajkw w 1988 roku, prowadzce ju bezporednio do rozmwOkrgego Stou i pokojowej abdykacji komunizmu w Polsce.

Gomuka jako demokratyczna i antystalinowska alternatywa w

obrbie socjalizmu wypyn na fali masowego poparcia. Odszedjako kat robotnikw Wybrzea. Jego obcia wina za odrzucenieprojektu reformy gospodarczej, likwidacj powstaych spontanicznie w1956 roku samorzdw robotniczych, powrt w stare koleinybiurokratycznej centralizacji, zaprzepaszczenie szans, jakie dawaPolsce wyjtkowo szybki w latach szedziesitych rozwj gospodarczyzachodniego wiata. Kiedy stoczniowcy Gdaska, Gdyni i Szczecinawyszli na ulice protestujc przeciw kolejnej podwyce cen, kamstwompropagandy i nieefektywnoci zbiurokratyzowanej gospodarki, kaza

do nich strzela.Edward Gierek, jego nastpca, wyniesiony na partyjny szczyt waniew tych grudniowych dniach 1970 roku, nie otrzyma ju nawet czcitakiego poparcia jak Wadysaw Gomuka. Nikt nie piewa Sto lat,aprzesawny okrzyk Pomoemy!, rzucony na Wybrzeu w styczniu1971 roku w odpowiedzi na proby i obietnice nowej wadzy, padnieskwapliwie, bez entuzjazmu ludzie pamitali. Gierek wieleobiecywa;otwarcie kraju ku Zachodowi, zacigane tam poyczki inowe inwestycje przyniosy zrazu ekonomiczn pomylno, wydawao

si, e nareszcie bd zrealizowane stracone przez Gomuk szansewczenia si w midzynarodowy podzia pracy i nowoczesnprodukcj. Mechanizm gospodarczy i polityczny pozosta jednakniezmieniony, reforma" bya nadal sowem wykltym, starabiurokracja doskonale prosperowaa pod nowymi szyldami,gospodarka bya tak samo nieefektywna, poyczone pienidze musiaysi skoczy wczeniej lub pniej. Gierek odszed w niesawie, jakograbarz polskiej gospodarki. Jego nastpca, Stanisaw Kania, mg ju


18/30

tylko obiecywa porozumienie z Solidarnoci". Ale i tego niedotrzyma. Odszed przezornie, nim jego z kolei nastpca, generaWojciech Jaruzelski, wprowadzi stan wojenny i uniewani zdobyczekolejnej odnowy".

Po kadym kryzysie, po kadej odnowie", ktra koczy sinieuchronnie nadcigajc odmow", po obarczeniu poprzedniegokierownictwa partyjnego win za bdy i wypaczenia", z partiiodpywali zniechceni i rozczarowani, a z nimi ci, ktrzy na falispoecznego poruszenia usiowali ograniczy uwicon wszechwadzbiurokracji oraz zbliy polityk nowej klasy" do oczekiwaspoeczestwa. Tak odesza lub zostaa usunita w latachszedziesitych czowka rewizjonistw", ktr symbolizuj takienazwiska jak Jacek Kuro i Karol Modzelewski, profesorowie LeszekKoakowski czy Wodzimierz Brus albo Lechosaw Godzik (byy I

sekretarz komitetu partyjnego w fabryce samochodw na eraniu,przywdca padziernikowych wiecw w 1956 roku, jeden z tych, ktrzywynieli Gomuk do wadzy). Po marcu 1968 roku oddawalilegitymacje ci, ktrzy nie mogli znie antysemickiej nagonki, rugwna uczelniach, a potem agresji na Czechosowacj. Po grudniu 1970roku odchodzili niemogcy si pogodzi ze strzelaniem doproletariuszy w imi szczcia proletariatu, po stumionychdemonstracjach w Radomiu i Ursusie w 1976 roku spora grupapartyjnych dotd Polakw miaa do gierkowskiego zakamania.

Wreszcie posypay si czerwone legitymacje w czasach Solidarnoci",a jeszcze gciej po wprowadzeniu stanu wojennego. Od 1980 do1984 roku opuci szeregi PZPR prawie co trzeci jej czonek, ponadtrzymilionowa przed powstaniem Solidarnoci" partia zmalaa omilion. Odpywali najlepsi, najbardziej wraliwi, ideowi, niepokorni,daleko i szeroko mylcy, mao ju byo wrd nich tak jak i w caejpartii komunistw, raczej socjalici albo po prostu lewicowipragmatycy, daremnie usiujcy uczyni co poytecznego dla dobrakraju. Zostawali tacy, ktrym byo wszystko jedno, ktrzy dla karierylub witego spokoju gotowi byli poprze kade dziaanie wadzy, aoprcz nich rzednca z kryzysu na kryzys grupka usiujca zaguszywoanie sumienia pragmatycznym stwierdzeniem, e jeszcze niewszystko stracone, e nastpnym razem...". Ale zwykle ichlegitymacje leciay przy tej wanie nastpnej i znw straconej okazji.

Tak z kryzysu na kryzys pogarszaa si jako moralna i intelektualnazarwno samej partii, jak i jej kierownictwa. Rzesza najbardziej


19/30

wartociowych ludzi, najwietniejszych nazwisk, odesza bez wtpieniana fali likwidacji rewizjonizmu i piknych nadziei Padziernika, potembyy to ju tylko jej echa, tak jak nieraz jeszcze partyjni odnowicieleusiowali przy kolejnych kryzysach uywa rewizjonistycznego jzyka,cho nie podzielali ju tamtej ideowej wiary i chodzio im tylko o to, by

byo troch lepiej".To pogarszanie byo wida zarwno w coraz wyraniej rysujcym si zkryzysu na kryzys braku alternatywy na partyjnym szczycie dlaskompromitowanej ekipy, jak i w malejcym z kryzysu na kryzyszaufaniu do objawiajcych si na tym szczycie wybawicieli", wstopniowym odwracaniu si spoeczestwa od tak entuzjastyczniepodzielanego w Padzierniku przekonania, e lepsi" komuniciposadzeni w fotelach Biura Politycznego nareszcie zaprowadz wPolsce praworzdno, demokracj i dobrobyt.

Powstaa w 1980 roku Solidarno" wiedziona spontanicznymodruchem tylekro oszukanych Polakw po prostu odwrcia si odpartii plecami, przestay j w odrnieniu od wszystkich poprzednichruchw odnowy interesowa zmiany na partyjnym szczycie, niezamierzaa popiera lepszych" przeciw gorszym", liberaw"przeciw twardogowcom", zostawia partyjnych oddolnychodnowicieli" w zupenym osamotnieniu. Polskie spoeczestwo uczy sipowoli, ale skutecznie.

Po raz ostatni polska ulica zapiewaa spontanicznie Midzynarodwkw 1976 roku, a bya to protestujca ulica radomska. Potem by jutylko hymn narodowy i Boe, co Polsk. Kiedy do strajkujcej StoczniGdaskiej w sierpniu 1980 roku telewizja przekazaa obraz obradplenum KC PZPR, ktre przynioso czciowe zmiany na szczycie, niewzbudzio to ju sensacji, a zebrani przedstawiciele strajkujcychzakadw wstali i zaguszyli piewany na zakoczenie przez partyjngr" hymn rewolucyjnego proletariatu hymnem narodowym Polski.Historia polskiej pieni wicej nam mwi o przemianach nastrojw i

wiadomoci ni opase tomy socjologicznych rozpraw.

Pod koniec sierpnia 1980 roku, gdy uwierzyem ju w sistrajkujcych, opuciem Stoczni Gdask i wrciem do Krakowa, niepo to jednak, by wesprze rozpoczynajcych ju swj strajk robotnikwNowej Huty, lecz by doprowadzi do uchwalenia przez mojmacierzyst organizacj [6>partyjn


20/30

zwoania nadzwyczajnego zjazdu PZPR. Byem bowiem przekonany, ebez zmian w partii Sierpie zostanie zaprzepaszczony, a siowe starcieokae si nieuchronne. I faktycznie, Podstawowa Organizacja Partyjnaprzy wczesnym Zwizku Literatw Polskich w Krakowie uchwaliatak rezolucj z dat 29 sierpnia.

Czy nie miaem racji? Czy nie mieli racji ci wszyscy kierowanipolitycznym rozsdkiem, dobrze pojtym patriotyzmem, a pewnie iuznaniem dla jakiej formy niekomunistycznego, demokratycznegosocjalizmu Polacy, moi wczeni partyjni towarzysze, ktrzy takuparcie i bezskutecznie zabiegali o poparcie potnej wwczasSolidarnoci" dla partyjnej odnowy? I czy okrutny bieg wydarze niepotwierdzi wszystkich naszych obaw?

Oczywicie!

Nie zrozumielimy tylko nieuchronnej odmiany czasu, nabytego przezspoeczestwo gorzkiego dowiadczenia, a przemawiajc jzykiemmartwego ju rewizjonizmu, odwoywalimy si do koncepcji, ktrabya zbawienna w 1956 roku, pewnie byaby jeszcze uyteczna wlatach 1970-1971, ale dziesi lat pniej napotkaa tylko guchemilczenie tylekro wyprowadzanych w pole Polakw, bo izaprezentowa im moga najwyej lichot liberalnej alternatywy",przetrzebionej przez wszystkie poprzednie kryzysy, wszystkiepoprzednie bezpowrotne upywy sensu, nadziei i najlepszych ludzi.

Fenomen polskiej ulicy piewajcej spontanicznie Sto latprzywdcykomunistycznej partii nie powtrzy si ju nigdy.

W stanie wojennym i pniej kierownictwo partii tej samej, ale nietakiej samej,jak powiada w swych przemwieniach genera Jaruzelski pod hasem socjalistycznej odnowy", potwierdzajc formalnie chrealizacji Porozumie Sierpniowych, goszc, e nie ma powrotu ani dotego, co byo przed Sierpniem ani do tego, co przed Grudniem,

odbudowao ca tylekro skompromitowan a naruszon w okresieSolidarnoci" struktur polityczn realnego socjalizmu" z cichym,lecz niekwestionowanym prymatem partyjnej biurokracji, wszechmocSuby Bezpieczestwa, cenzur prewencyjn, nomenklatur,tolerowaniem na oficjalnej scenie tylko podporzdkowanychorganizacji. Partia po bezprzykadnym odpywie rzesz czonkowskich okazaa si jeszcze sabsza, jeszcze bardziej zdominowana przezbezwolny element karierowiczowski;ju dawno przestaa by


21/30

komunistyczna, bo trudno, by po tych wszystkich niepocieszajcychdowiadczeniach w czyimkolwiek sercu uchowaa si cho iskratamtego mesjaskiego ognia. Bya nawet niezbyt socjalistyczna, jakopartia ludzi wadzy" motywujcych sw do niej przynaleno ju niet martw od dawna fasad ideologii, lecz pragmatycznymi

argumentami racji stanu", pooenia geopolitycznego", wikszejsensownoci robienia rzeczy poytecznych ni trwania w opozycji;junie mwiono o wyszoci socjalizmu nad kapitalizmem, bo ta zostaanegatywnie zweryfikowana przez stan gospodarki i spoeczestwa,lecz bez enady przyznano, e skoro Polska jest krajem zalenym, bezrealnych widokw na blisk niepodlego, to nie jest niczymnagannym udzia w podporzdkowanej obcym interesomadministracji, jak nie by on naganny w XIX wieku, pod warunkiemrobienia w niej czego poytecznego dla kraju i rodakw. Corazczciej bohaterem politycznym tej nowej klasy" lat osiemdziesitych

bywa nie Marks, Lenin albo Wadysaw Gomuka, ale Jzef Pisudski(bo wzi Polakw za mord), bd Roman Dmowski (bo by uczciwymnarodowcem). Argument mniejszego za" zastpi racje ideologiczne,a elitarny autorytaryzm formalnie wci deklarowan przynalenodo lewicy.

Po okresie Solidarnoci", kiedy zdecydowanie podniosa sipoprzeczka spoecznych oczekiwa i nadziei, wprowadzane reformybyy odbierane jako cakowicie niewystarczajce. Zapewne byyby one

zbawcze dla ekipy Gierka gdzie moe jeszcze w 1976 roku lubwczeniej tak jak z kolei gierkowskie zmiany pewnie ocaliyby ekipWadysawa Gomuki i byyby dobrze przyjte przez spoeczestwo wdrugiej poowie lat szedziesitych. Warto zauway, e pokadorazowym kryzysie politycznym w partii dochodzili do wadzyliberaowie" z poprzedniego okresu i zaczynali stosowa recepty wsam raz dobre na wczesne schorzenia, majce szans pozytywnegoprzyjcia przez wczesn wiadomo, lecz cakowicieniewystarczajce dzi. To bezustanne cignce si przez wszystkiepolskie kryzysy zapnienie byo dramatem zarwno tych, ktrzy,aktualnie stojc na szczycie, usiowali co zmieni, jak i caegospoeczestwa. Nie istnieje niestety w historii przykad udanychreform przeprowadzonych wycznie odgrnie, przy niemoliwocilegalnego zorganizowania si i wypowiedzenia swego zdania przez siyproreformatorskie.

I tak te si stao:miertelnie osabiona, niezdolna do dziaania Polska


22/30

Zjednoczona Partia Robotnicza rozsypaa si w wyniku paru sabychstrajkw w 1988 roku, a przede wszystkim na skutek poczucia wasnejbezsilnoci i braku wsparcia ze strony rwnie osabionych sowieckichbagnetw.

Dwudziestego pierwszego czerwca 1945 roku w Moskwieprzedstawiciele podlegego komunistom Rzdu Tymczasowego orazzaproszeni reprezentanci ugrupowa niezalenych z kraju i zagranicyzawarli porozumienie, na mocy ktrego powsta uznany natychmiastprzez wielkie mocarstwa Tymczasowy Rzd Jednoci Narodowej. Listzaproszonych ustalili ministrowie spraw zagranicznych USA, WielkiejBrytanii i ZSRR pod dyktando Wiaczesawa Mootowa, wsawionegozoeniem obok hitlerowskiego ministra Ribbentropa podpisu nasowiecko-niemieckim ukadzie sankcjonujcym rozbir Polski w 1939roku. Tworzc t list, zignorowano oczywicie legalny rzd

Rzeczypospolitej urzdujcy w Londynie, nie miaa ona nic wsplnegoz faktyczn reprezentatywnoci zaproszonych politykw, za to wielewsplnego z interesami sowieckimi w Polsce. Na czele reprezentacjikomunistycznej stali Bolesaw Bierut i Wadysaw Gomuka. Jedynymreprezentatywnym politykiem emigracyjnym by StanisawMikoajczyk, byy premier rzdu londyskiego, przywdca partiichopskiej Polskiego Stronnictwa Ludowego. Jak na ironi a moewanie celowo tego 21 czerwca ogoszono wyrok w haniebnymprocesie moskiewskim. Sowiecki sd wojskowy pod kierownictwem

wsawionego okrutnymi wyrokami w procesach stalinowskich generaaWasilija Ulricha gwacc zarwno prawo midzynarodowe, jak ielementarne normy moralne skaza zwabionych podstpem narozmowy" przywdcw Armii Krajowej i polskiego podziemianiepodlegociowego, w tym czonkw wci uznawanego przezmocarstwa zachodnie rzdu emigracyjnego. Sygnatariuszeporozumienia moskiewskiego, tak jak Stany Zjednoczone, WielkaBrytania i cay wiat, gadko przeknli rzucone im przez Stalinawyzwanie. Protestowa tylko polski rzd londyski pod kierownictwemsocjalisty Tomasza Arciszewskiego, Mikoajczyk zosta na emigracjiokrzyknity zdrajc. Mia jednak ludowy polityk podstawy do nadziei inie by pozbawiony mocnych atutw, cho przyjmowa wyjtkowoniegodny dyktat:odcina si od emigracji, uznawa prymatkomunistw w Polsce, zgadza si z utrat Wilna i Lwowa, a co gorsza,z haniebnym wyrokiem na przywdcw antyhitlerowskiego podziemia.Ale te co zyskiwa i trzewy rachunek polityczny podpowiada mu, ewarto przyj twarde warunki porozumienia moskiewskiego":


23/30

deklaracja jataska gwarantowaa wolne wybory w Polsce, a ichwyniku i spoecznego poparcia dla swej partii Mikoajczyk by pewny.Wchodzc do rzdu nawet na takich warunkach i uzyskujc moliwolegalnego dziaania opozycji w Polsce, uczestniczc w wyborczejrozgrywce, otwiera realn szans na Polsk pluralistyczn, w ktrej

komunici bd tylko jedn z si politycznych. W kraju zosta przyjtyentuzjastycznie, PSL stao si najsilniejsz parti polityczn. C,[7>akcja si bezpieczestwa


24/30

silnymi. Ale podpisujc porozumienie gdaskie, by ju bardzo saby izepsuty;zbyt saby, by je zama skutecznie i definitywnie. GeneraWojciech Jaruzelski i premier, a jednoczenie ostatni przywdca PZPR,Mieczysaw F. Rakowski zdoali jeszcze dopisa ostatni chwalebnkart do swych nieciekawych yciorysw komunistycznych

aparatczykw:gdyby nie zgodzili si na rozmowy Okrgego Stou igdyby nie zaakceptowali ich rezultatw, to ptrup komunizmu nietylko w Polsce, ale i na wiecie gniby jeszcze z dziesi lat, a nakoniec, spywajc krwi, zapadby si pod wasnym ciarem,miadc przy okazji rzesze przypadkowych ofiar wpltanych w tenstraszny i tak dugo odwlekany upadek.

Czemu przypisa tak agodny i pokojowy koniec najstraszniejszegototalitaryzmu w dziejach wiata? Czy doprowadzi do tego MichaiGorbaczow ze swoj sawetn pierestrojk obojtnie, czy wypywaa

ona ze szlachetnych intencji rozwalenia komunizmu od rodka, czybya tylko nieudoln zabaw megalomaskich dyletantw? Czy zmusiSowiety do kapitulacji prezydent Stanw Zjednoczonych RonaldReagan i jego ekipa mocnych ludzi" forsujca zbrojenia, o jakichsabnca gospodarka sowiecka nie moga nawet marzy? A pomg imjeszcze nasz Pukownik Wallenrod Ryszard Kukliski przekazujc wamerykaskie rce najtajniejsze sowieckie plany wojenne. A moerozoya komunizm wojna na dwch frontach, na ktrych zwycistwobyo niemoliwe:w Afganistanie, gdzie partyzanci dostali

amerykaskie rakiety, i w Polsce, gdzie podziemnej Solidarnoci" caywiat sa pienidze i powielacze, a duchowo wspomaga j polskiPapie? A moe to po prostu spisek tajnych sub, ktre ju od dawnawiedziay, e scentralizowana gospodarka jest do niczego, e trzebaznale jaki wiarygodny sposb zmiany ustroju, odesania do lamusakomunistycznych dogmatw i mikkiego ldowania dlakomunistycznych aparatczykw?

Pewnie wszystko to po trochu, a co w jakiej proporcji na to odpowiehistoria, zapewne dopiero wtedy, gdy ani autora, ani czytelnikw tej

ksiki dawno nie bdzie na wiecie. Hitleryzm rozpta wojnwiatow, odszed wic krwawo i szybko. Komunizm by chytry:unikawojny z silnymi, bra za gardo tylko sabych. Przywdcy przynajmniejpo Breniewie na pewno widzieli zbliajcy si koniec. Jegonieubaganym zwiastunem bya niewydolno gospodarcza. Tajnesuby widziay to jeszcze wczeniej. Tak odbywaj si rewolucje eryatomowej. Mona sobie wyobrazi i napisano na ten temat par


25/30

ksiek typupolitical fiction hitleryzm zwyciski i Hitlera, jakostarego, zniedoniaego wodza, niezdolnego do uzmysowienia sobiezagroe wynikajcych z niewydolnej gospodarki, korupcji partyjnychurzdnikw i frustracji poddanych gigantycznego imperium. Modsimyl tylko o tym, jak odsun lub zneutralizowa starucha, aby

rozpocz swoj pierestrojk, majc tchn nowe siy w skamielinydawnej potgi, a przynajmniej zapewni jaki ratunek rzdzcejgrupie.

Pewnego dnia dzisiejsi przywdcy zejd ze sceny. Sowiecka potgaprzeminie jak Niniwa i Tyr napisa swego czasu w Boym igrzyskuNorman Davies. I tak si stao, szybciej ni ktokolwiek przypuszcza:komunizm jest dzi tylko obiektem bada historykw, tak jakwykopaliska prehistorycznych gadw. Na pewno znaczn a jutrzejsihistorycy oceni jak cz zasugi za tak szybkie i spokojne

umiercenie potwora mamy my, Polacy. Nard, ktry y powstaniami irewolucj wykaza i to po obu stronach politycznej barykady rozum,umiar i zimn krew. Jest to zrozumiae tylko dla umysu, ktry wie, epolskie powstania i rewolucje nie wynikay jedynie z gorcej gowy iniespokojnego serca, e byy te aktem rozumu narodu, ktry,wtoczony w obce mu struktury gwacce Ducha Rzeczypospolitej, niemia innego wyjcia ni walka, bo tylko przez ni ten duch nie umiera.A my przecie to wiemy i dobrze widzimy ten wtek w polskichdziejach.

Komunizm byby wspania ide, gdyby nie byo ludzi. Wszczeglnoci w Polsce byby nadzwyczajnym wynalazkiem, gdyby niebyo Polakw napisa kiedy Leszek Koakowski. Tylko w Polsce nardco kilka, kilkanacie lat zrywa si do protestu przeciw narzuconejdyktaturze:nie da niemoliwego, nie woa o niepodlego, chozawsze o niej myla. Rozum i trzewy rachunek temperoway uczucia:dalimy tylko troch lepszej wadzy, troszeczk wicej swobd wtym samym baraku tego samego obozu, ktrego nie mona byojeszcze rozwali. I to wanie udawao si wywalczy, cho nieraz za

cen krwi rozlanej na polskich ulicach:z kryzysu na kryzys komunizmby coraz sabszy, coraz bardziej liberalny, coraz mocniej inieodwoalnie zepsuty. A w kocu wypyny z niego resztki si,wypady mu zby i zdech. Nikt nie stan w jego obronie, nawet ci,ktrzy nazywali si oficjalnie komunistami". Bo w Polsce ju od dawnakomunistw nie byo, tak jak nie byo prawdziwego czerwonegototalitaryzmu:moe jeszcze za Stalina i Bieruta, ale ju potem byy


26/30

tylko rne lipne atrapy na coraz bardziej glinianych nogach. Dlategokomunizm musia upa najpierw w Polsce, aby ludzie w innychbarakach przodujcego obozu" zobaczyli, e czerwony krl jest nagi ibezzbny, wic mona zrobi z nim porzdek kady po swojemu i jakpotrafi. Take, dlatego Polska jest jedynym krajem dawnego bloku", w

ktrym nie ma partii nazywajcej si komunistyczn" alboprzynajmniej odwoujcej si do Marksa i propagujcej rozpoczcie odnowa tego najbardziej absurdalnego i kosztownego eksperymentu wdziejach wiata. Tak odbywaj si rewolucje ery atomowej.

Jeli komunizm jest martwy, to na pewno najbardziej jest to widocznewanie w Polsce. Ale cho go tak szczliwie powalilimy, to przeciezabra nam, yjcym tutaj w tych niezbyt udanych latach tak wielkikawa ycia. W czasach, kiedy inne, bardziej szczliwe narody i lepiejprzez los potraktowani ludzie yli sobie normalnie, zmarnowano nasz

czas przez zakamany ustrj, fikcyjn gospodark, pozorne wartoci ifaszywych prorokw. Zmarnowany jest nawet czas tych, ktrzywytrwale z komunizmem walczyli i nigdy nie ulegli jego pokusom. I towielkie, zbiorowe zmarnowanie jest zapewne ostatni zbrodnikomunizmu, ktr popeni na nas wszystkich tu yjcych wczasach, kiedy nie mia ju si na to, aby mordowa lub zsya doagrw. Dlatego komunizm jest wci ywy, dopki yjemy my jegoofiary ktre okrad z tego, co dla czowieka najcenniejsze i tylko razmu dane:z czasu.

Komunizm umar, ale yj jego pozostaoci. Najlepszym przykademjest Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej (SdRP), powstaa natym samym zjedzie, na ktrym rozwizywano PZPR i dlatego jej skrtliterowy bywa interpretowany jako Stowarzyszenie dla RatowaniaPosad. Nader skuteczne, skoro w demokratycznych wyborach zdobywawadz, a z ni najwysze stanowiska w pastwie. Jest takie, jakiemogy by pozostaoci po przeoranej kolejnymi kryzysami, osabionejna wszystkich historycznych zakrtach partii formalniekomunistycznej:nie ma w nim komunistw, socjalistw te niewiele,

przewaaj pragmatyczni, bezideowi ludzie wadzy" i troch sierotnieutulonych w blu po upadku miej ich sercu oraz kieszeni PolskiejRzeczypospolitej Ludowej. Tylko przez tak parti obecnie pod nazwSLD osoby zajmujce wysokie stanowiska w aparacie wadzy dawnejPRL mog siga po pozycje na szczycie niepodlegejRzeczypospolitej. Czy to nie oburzajce? Ci, ktrzy pod koniec PRL, wPolsce, jak si to powiada jaruzelskiej", suyli obcemu


27/30

namiestnictwu, uprawiali fikcyjn gospodark i czcili faszywychprorokw nie maj przecie moralnego prawa kandydowa do wadzwolnej Polski, [8>powstaej przeciw nim i wbrew ich oporowi!wyborw w latach 1993 i 1995


28/30

skuteczn ewolucj paci si nikogo nie satysfakcjonujcymkompromisem. Bo czyme on jest? Spotkaniem w poowie drogi.Sprzedaniem czci da za zrealizowanie innego ich fragmentu. Alenie caoci. Cao triumfuje tylko w dniu zdobycia Bastylii, spukanakrwi i pobogosawiona wistem salw plutonw egzekucyjnych.

Dlatego ta wygrana rewolucja ery atomowej jest tak maosatysfakcjonujca, cho tak bardzo skuteczna. Dlatego cen zaewolucj jest niezadowolenie, pogarda dla odzyskanej demokracji,absencja w dniu wyborw, gadanina o spisku tajnych sub, a nadewszystko konieczno wspycia z pokonanym wrogiem, ktry zwyklewychodzi na swym upadku o wiele lepiej ni szlachetny rewolucjonistana swym zwycistwie. Tak bowiem smakuj rewolucje naszych czasw.

Komunizm jest martwy nawet wrd byych komunistw, cho yjjego pozostaoci i bynajmniej nie zamierzaj by skamielinami. Ale

czy jest martwy naprawd? Historia nie zakoczya si w 1989 roku,wraz z triumfem spoeczestw liberalnych. Historia zacza si w 1989roku od nowa, wraz ze wszystkimi nierozstrzygnitymi sprawami ikrwawymi bitwami, jakie w ich imi toczono. Tak samo jak kapitalizmXIX-wieczny, tak XX-wieczny i XXI-wieczny wytwarza, oprcz nccychdbr, gigantyczn pustk moraln, w ktrej wrd bezrobocia,nierwnoci, obojtnoci na cierpienie innych ludzi, brzmi, stare jakhistoria, wezwanie do powszechnej rwnoci i bezwarunkowegobraterstwa. Tak samo jak niegdy ponie w ludzkich sercach zudna

nadzieja na wiat sprawiedliwy i solidarny. Cae zo tego wiata to powtrzmy za Bierdiajewem niespeniony chrzecijaski obowizek.Czy otumaniajcy umysy czad doktryn oferujcych totalitarn receptna wszystko, o ktrym pisa Koakowski, czy sia moralnego gestu, oktrej pisa Ortega y Gasset, czy po prostu niepokj umysu, na ktryskary si Bogu w. Augustyn, wszystko to sprawia, e przyszlifaszywi prorocy przyszych pozornych wartoci i fikcyjnych doktryn juwyrastaj wrd nas. Moe ju spotykamy ich na ulicach, moedopiero bawi si w jakiej piaskownicy, a moe dopiero przyjd wkolejnym pokoleniu. Ci kolejni filozofowie" z kolejnego pastwaPlatona nie bd prost powtrk Hitlera, Lenina i Dzieryskiego;moe wyda im si, e kolejna recepta na zbawienie wiata wbrew jegowoli znajduje si po stronie religii, a moe zaoferuj swymwspczesnym wybawienie od wolnoci i uaskawienie z dylematwwyboru przez jak utopi techniczn? Ale przyjd na pewno. Historiabowiem si nie koczy, a nasze dusze s niespokojne, Panie...


29/30

[1] Przypis do wydania z 2001 r.

by jerzysurdykowski on the February 17, 2010 at 10:23 a.m.

(published)

Sokrates odszed pniej od bezkrytycznego poparcia ateskiej demokracji przeobraajcej si w

tyrani wikszoci, ktra to wikszo skazaa go w kocu na mier za wyznawane pogldy.

[2] Od Autora


(published)

Mona powiedzie wicej: socjalizm zwyciy tam, gdzie silne partie socjaldemokratyczne i

spowodowane przez nie reformy w kompromisie z innymi siami politycznymi doprowadziy do

zachodniego spoeczestwa dobrobytu. Przegra tam, gdzie komunizm doszed do wadzy.

[3] Od Autora

by jerzysurdykowski on the February 17, 2010 at 10:31 a.m.(published)

Pisaem o tym w rozdz. 5.

[4] Od Autora


(published)

Formalnie nielegalna od wojny polsko-bolszewickiej; dziaaa jednak, uczestniczya w wyborach

poprzez filialne organizacje, odbywaa swoje zjazdy.

[5] Od Autora


(published)

Byli wrd nich te patni agenci sowieckiej bezpieki jak Bolesaw Biernacki (prawdopodobnie

zwerbowany jeszcze przed 1930 rokiem) dziaajcy pniej pod nazwiskiem Bierut. Przywdca PPR,

potem PZPR, prezydent, premier.

[6] Przypis do wydania z 2001 r


(published)

Zostaem usunity z PZPR wkrtce po wprowadzeniu stanu wojennego.

[7] Od Autora


(published)

Nie tylko aresztowania, ale liczne skrytobjstwa dziaaczy PSL przed wyborami.


30/30

[8] Od Autora


(published)

Po ostatnim okresie sprawowania wadzy przez SLD w latach 2001-05 nastpio przesunicie nastrojw

spoecznych w prawo i w 2010 roku badania opinii publicznej daj tej partii mniej ni 10 proc, poparcia.

[9] Od Autora


(published)

Rwnie z lat 2000 (wybr A. Kwaniewskiego na drug kadencj prezydenck) i 2001 (ponowne

zwycistwo SLD w wyborach parlamentarnych).

Duch Rzeczypospolitej. Rozdział 8_ OD POROZUMIENIA MOSKIEWSKIEGO DO POROZUMIENIA GDAŃSKIEGO

Documents

Transcript of Duch Rzeczypospolitej. Rozdział 8_ OD POROZUMIENIA MOSKIEWSKIEGO DO POROZUMIENIA GDAŃSKIEGO