download-thesis.com · Web view3-2-7- دایره المعارف فارسی دکتر مصاحب37...

دانلود متن كامل درdownload-thesis.com

دانشگاه آزاد اسالمیواحد کرج

دانشکده ی ادبیات و زبانهای خارجی گروه تحصیالت تکمیلی زبان و ادبیات فارسی

پایان نامه ی کارشناسی ارشد

عنوان: سیمای حاتم اصم در آیینه ی ادبیات فا رسی

استادراهنما: دکتر اصغر دادبه

استاد مشاور: دکتر ايرج مهركي

نگارش: .................................

1390تابستان

دانشگاه آزاد اسالمی

واحد کرج

دانشکده ی ادبیات و زبانهای خارجی گروه تحصیالتتکمیلی زبان و ادبیات فارسی

http://download-thesis.com/


پایان نامه برای دریافت درجه ی کارشناسی ارشد

عنوان سیمای حاتم اصم در آیینه ی ادبیات فارسی

هیات داوران

دکتر -1

دکتر-2

دکتر-3



الف



سیمای حاتماصم

در آیینه ی ادبیاتفارسی



د

فهرست مطالب صفحهعنوان چکید

.............................................................. ..........ه.....................................................1

2..............................................................................مقدمه کلیاتفصل اول:

6........................................................- بیان مسئله تحقیق1-16...........................................................- ضرورت تحقیق 1-26................................................................- هدف تحقیق1-36.............................................................- پیشینه تحقیق 1-47.......................................................- روش کار و تحقیق 1-5

فصل دوم: درآمدی بر پیدایش تصوف اسالمی8.....................- تصوف یا عرفان در نزد مسلمین و منشاء آن 2-110.......................................- بحثی در وجه تسمیه ی صوفی 2-212...............................................- بحثی در تعریف تصوف 2-314.............- اندکی در طبقات اهل زهد و عبادت در صدر اسالم2-4

اصم فصل سوم: معرفی حاتم 15..................................................- نام و نسب3-1-115................................................- کنیه و لقب ها3-1-216.................................................- تاریخ والدت3-1-317...............................................- منشاء و مولد3-1-4

فهرست مطالب



صفحهعنوان 17..................................................- تاریخ وفات3-1-517..................................................- محل وفات3-1-617......................................- جایگاه حاتم در تصوف3-1-719.......................................- استاد یا استادان حاتم3-1-820..............................................- شاگردان حاتم3-1-9

20....................................................- خانواده3-1-1021.....................................- دوستان و هم صحبتان3-1-1121...................................- خلفای هم زمان با حاتم3-1-1222.....................................................- سفرها3-1-1322.....................................- شرکت در جنگ )غزو(3-1-1423....................................................- دیدارها3-1-1523..............................................- دین و مذهب3-1-1623......................................- محل زندگی و ارشاد3-1-1724.....................................- برجسته ترین ویژگی ها3-1-1824................................................- آثار مکتوب3-1-1925.....................................- نظریه های خاص حاتم3-1-2026............................- علت ملقب بودن حاتم به اصم3-1-21

27.....................................-حاتم اصم در فرهنگ های فارسی3-227.................................................- فرهنگ غیاث اللغات3-2-1

فهرست مطالب صفحهعنوان

28.......................................- فرهنگ جامع آنندراج3-2-2 28..................................................- اثر آفرینان3-2-328................................................- فرهنگ سخن3-2-429...........................................- لغت نامه ی دهخدا3-2-537........................................- فرهنگ فارسی معین3-2-637.......................- دایره المعارف فارسی دکتر مصاحب3-2-7



38....................................- دانش نامه ی جهان اسالم3-2-839..............................- مقایسه ای جالب میان دو نام مشابه 3-340...........................- جست و جوی نام حاتم اصم در اینترنت3-4

حاتم اصم در آثار نثر و نظمفصل چهارم: سیمای42...........................- سیمای حاتم اصم در کتاب شرح تعرف 4-144.....................- سیمای حاتم اصم در کتاب طبقات الصوفیه 4-247....................- سیمای حاتم اصم در کتاب احیاء علوم الدین 4-360.............- سیمای حاتم اصم در کتاب مکاتیب فارسی غزالی 4-469.....................- سیمای حاتم اصم در کتاب رساله ی قشیریه 4-580.....................- سیمای حاتم اصم در کتاب کشف المحجوب 4-687.......................- سیمای حاتم اصم در کتاب حدیقه الحقیقه 4-792........................- سیمای حاتم اصم در کتاب بوستان سعدی4-8

فهرست مطالب صفحهعنوان 95........................- سیمای حاتم اصم در کتاب تذکره االولیاء 4-9

121.......- سیمای حاتم اصم در مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه 4-10123....................- سیمای حاتم اصم در کتاب نفحات االنس 4-11

و نتیجه گیریفصل پنجم: بحث تاثیر ادبی حاتم -5-1

برادبیات..............................................................................................................

.......................128133......................................................فهرست منابع

135.....................................................چکیده التین



چکیده: حاتم اصم عارف نامی قرن دوم و سوم هجری در برخی متون نظم و نiiثر فارسی به ویژه در متون نثر صوفیه و عرفا یا هواداران آن ها مورد توجiiه واقiiع شده است که مطiiالبی کiiه دربiiاره ی او در اهم این متiiون یiiافت شiiده اسiiت دراین تحقیق نقل گردیده و مورد توضیح و بررسی قرار گرفتiiه و يiiك ارزيiiابي كلي ازحضور حاتم در آن اثر شده است. هم چنین برای کامل تر شدن موضiوع توضiiیحات تعiiدادی از فرهنگ هiiا، واژه نامه هiiا و دایiiره المعارف هiiا نiiیز بiiه آن افزوده گردیده و درنهایت با بررسiiي اين متiiون و یiiک جمiiع بنiiدی کلّی و تائيiiد مطالب مستند نشان می دهد که حاتم اصiiم بiiه چiiه مiiیزان در ادب فارسiiی و متون آن حضور و تأثیر داشته و این تأثیر تا چه میزان جنبه ی ادبی و هنری و تا چiiه حiiد جنبه ی معiiّرفی و اطالع رسiiانی دارد و اطالعiiات صiiحیح تiiر و قابiiل

اعتمادتر در باب وی کدام است و سره از ناسره جدا مي گردد.

كليد واژه: حاتم اصم،صوفي



مقدمه: در باب واژه ی ادب و این كه منظور از ادب و ادبیات چیست سخنان

گوناگون گفته اند و تعریف های گوناگونی برای ادب و ادبیات كرده اند كه هیچ یك جامع نیست. البته مفهوم آن تا حدی برای همه ی مردم روشن است و منظور از آن را كم و بیش در می یابند بدون آن كه نیازی به قالب گیری در

تعریف و حدود معینی باشد. آیا می توان مرزی و حدی برای ادبیات ملت ها قایل شد و اگر می توان حدی برای آن دانست، دامنه ی آن تا كجا كشیده

می شود؟ در زندگی ادبی، انسان در می یابد كه رسالت وی در این جهان تنها خورد و خواب نیست بلكه رسالت مهم تری بر عهده دارد و انسانیت به این نیست

كه تنها گلیم خود را از امواج متالطم بركناردارد و در نجات خود بكوشد ، انسان آن است كه برای سعادت نوع خود گام بردارد.پس شك نیست كه

اندیشه ها و اندیشه های انسانی در سطح انسانیت یكی از عناصر مهم ادب است. ادیان به طور اعم در پایه ریزی نوعی از ادبیات سهمی به سزا داشته اند

و با وجود تحوالت و دگرگونی هایی كه در جامعه ها پدید آمده است اوضاعادبی نیز دوشادوش دگرگونی های جوامع انسانی دگرگون شده است

زبان و ادبیات جلوه گاه اندیشه ، آرمان ، فرهنگ و تجارب و روحیات یک جامعه است . انسان ها در گذر زمان از زبان برای انتقال پیام ها ، عواطف و اندیشه های خویش بهره جسته اند و از ادبیات که زبان برتر است به عنوان ابزاری در انتقال بهتر ، بایسته تر و مؤثرتر اندیشه خود استفاده کرده اند .

ادبیات ، درتلطیف احساسات ، پرورش ذوق و ماندگار کردن ارزش ها و اندیشه ها سهمی بزرگ و عمده بر دوش داشته است به همین دلیل هر

اندیشه ای که در قالب مناسب خویش ریخته شود ماندگارخواهد بود. عبدالحسین زرین کوب در تعریف ادبیات می نویسد: ))بطور کلی ادبیات

آنگونه سخنانی است که از حد سخنان عادی برتر و واالتر بوده و مردم آن سخنان را در خور ضبط و نقل دانسته اند و از شنیدن آنها دگرگون گشته اند و

احساس غم و شادی یا لذت و الم کرده اند پس واضح است که یکی از ویژگی های مهمی که هر اثر باید داشته باشد تا در جمله آثار ادبی به حساب آید پایندگی و ماندگاری آن اثر در طول زمان است. بطور کلی اگر کسی که

قصد دارد به آفرینش ادبی بپردازد به هدف ادبیات که همان بیان احساسات و عواطف درونی انسان است، ناظر باشد بطور حتم اثری که خلق می کند

دارای ویژگی پایندگی )هر چند که پایندگی آثار بزرگ ادبی را نداشته باشد(



خواهد بود؛ زیرا عواطف بشری امریست که دستخوش تغییر در طول زمان نمی شود و همواره ثابت است؛ به عنوان مثال مفهوم عشق در تمام دوران

ها وجود داشته و همواره ستایش شده است)). در هر جامعه ای ادب جلوه ایست از تجلیات روحی و آسایش ارواح

سركش انسانی كه در دنیای نامتناهی در قید و بندهای بسیاری اسیر شده است و راه گریزی ندارد، الجرم برای تسكین آالم و دردها و ناكامی ها و رنج و عذاب و شكنجه كه ناگزیر به تحمل آن ها است متوسiل به مناجiات و راز و نیiiاز می شود و اندیشه ها واحساسات خود را كه هرگز نمی تواند در این

می كند، در لباس نثر، در جهان ابراز كند به شکل جالب و دل انگیزی بیان لباس نظم، در جلوه های موسیقی، در بیان احساسات دقیق و رقیق عرفانی

و اتحاد و فنا و یگانگی، این امور همه به هم پیوسته است. ادبیات زاییده روح و ذوق های لطیف و حساس است و بازتاب دهنده ی

روح لطیف عرفانی است و در پاره ای موارد جنبه های ارشادی آن نیرومنداست كه اخالقیات مذهبی را در بردارد.

در گلزار معانی و حقایقی که چمن آرای فکر بشر بوجود آورده است تا کنون گلی خوشبوتر از گل عرفان نرسته است و گلهای دیگر این گلزار نیز تا

نفحه ای از این گل نداشته باشند بویشان مطبوع طبع صاحبدالن واقع نمی گردد و شگفت آنست که در گلزار معانی و حقایق از این نوع رستنی جز یک

گل بیشتر نروئیده و محل روئیدن آنهم مشرق زمین بوده است. عرفان کعبه ی مقصودی است که رهروان راه دین و علم هر دو به آنجا

می رسند. عرفان حقیقتی است که در عرض تمام مذاهب و علوم قرار گرفته و با همه دشوار بدست آمدنش همه کس می تواند از دین و مذهب و علم خود آنرا بیابد و عارف واقعی کسی است که بر حقیقت فضائل و رذائل واقف گشته و متحلی به فضائل و متخلی از رذائل گردیده و انقدر دارای

صفای قلب شده که نسبت به هر جانداری تا چه رسد به انسان مهربان است بنابراین با خواندن حاالت عارفان در می یابیم هیچ مقامی برای انسان باالتر

از مقام معرفت و هیچ حالی خوشتر از حال عرفان نیست و هرکس میخواهد به کمال مطلوب انسانیت برسد باید بکوشد به این مقام و حال برسد. تصوف در قرن دوم هجری که ابتدای ظهور آنست عبارت بوده از توجه مفرط به زهد و عبادت بر طبق اوامر و نواهی شریعت اسالم و موضوعات

تصوف در قرن دوم یعنی ابتدای ظهور آن زهد ، توکل ، صبر ، شکر ، اخالص ، محبت و معرفت و اموری از این قبیل بوده و در آغاز تمام این مطالب



یکسان مورد توجه قرار می گرفت ولی طولی نکشید که پیشوایان طریقت هر یکی به یکی از این موضوعات بیشتر متوجه گردیده و مستغرق حالتی از

حاالت مذکور شده اند. کم کم تصوف شکل دیگری به خود گرفت و فرقه صوفیه رسما در مقابل فرقی که در اسالم ظاهر شده بودند به عنوان یک فرقه ی صاحب تشکیالت

و آراء و عقائد مخصوص عرض اندام کرد . این فرقه مشایخ و بزرگان بسیاری داشته که حاتم اصم یکی از مشایخ بزرگ صوفیه در قرن دوم و سوم است که او نیز دارای ویزگیهای برجسته ای مانند زهد ، صدق ، کرم ، عدم خشم ،

آرامش اخالقی است و حتی نظریه های خاصی را مانند مرگ های چهار گانهو تقسیم شهوت بیان نموده است.

از انجا که در آثار نظم ونثر فارسی از حاتم نام برده شده است نشان ازتوجه و جایگاه ویژه او در نزد نویسندگان وشاعران عارف مسلک دارد.

با توجه به این که برخی از این بزرگان گمنام بوده اند واطالعات زیادی از آنها در دست نداریم حتی تاریخ تولد آنها مشخص نیست لذا با بررسی آثاری

که از آنها سخن به میان آمده به شناخت این بزرگان دسiت می یابیم و با بررسی برخی از این منابع چون کتاب شرح تعرف عبدالله المستملی

بخاری ،طبقات الصوفیه خواجه عبدالله انصاری ، احیاء علوم الدین و مکاتیب فارسی غزالی ، رساله قشیریه عبدالکریم بن هوازن قشیری ، کشف

المحجوب هجویری ، حدیقه سنایی ، بوستان سعدی، تذکره االولیاء عطار نیشابوری مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه عزالدین محمود کاشانی و نفحات

االنس جامی با به میان آوردن وپیش کشیدن سخن و حکایاتی از آنان به موضوع این تحقیق یعنی سیمای حاتم اصم در آئینه ی ادبیات فارسی

خواهیم رسید که نشان میدهد تا چه میزان در ادبیات فارسی تاثیر گذار بودهیا فقط از بعد عرفانی ، شخصیت آنها مورد توجه قرار گرفته است .

نگارنده ی این سطور با اشعار عرفانی انس و الفت داشته و همواره مجذوب کالم شیوای شاعران و نویسندگان عارف مسلک بوه و این دلدادگی

به اشعار عرفانی ، سبب بررسی یکی از شخصیتهای صوفیه و عارف یعنی حاتم اصم در آثار نظم و نثر فارسی گردید و دریچه ای بر دلم گشود و مرا در این مسیر راهبر شد و عزم کردم تا در راه تکامل این ارمغان الهی کوشیده و

با امید بپویم.



بدین منظور اشتیاق ایجاد دفتر حاضر فراهم گردید و امید است که با این حرکت بتوانم حتی یک قدم در مسیر بی انتهای عرفان و ادب فارسی

برداشته باشم.

که هiستی را نمی بیiنمغرض نقشی است کز ما باز ماندبقائی

کند در حiق درویشiانمگر صاحبدلی روزی به رحمiتدعائی



فصل اول : کلیات تحقیق- بیان مسأله تحقیق1-1

نمودن تصiویرها و مضiامین شiاعرانه کiه بiا اشiاره بiه حiاتم اصiم در ادب فارسی پرداخته شده است با عنوان موضوع سیمای حاتم اصم در آیینه ادبیات

فارسی بررسی می گردد.

- ضرورت تحقیق1-2 نشان دادن ارزش های هنری و اخالقی حاصiل از مضiمون پiردازی و معiنیآفرینی شاعران عارف مشرب با اشاره به شخصیت و سرگذشت حاتم اصم.

- هدف تحقیق1-3 بررسی تأثیر یا عiدم تiأثیر هiنری ، ادبی و بالغی حiاتم اصiم در متiون ادبً فارسی اعم از شعر و نظم یا نثر و هم چنین به دست آوردن شرح حالی نسبتا روشن و صحیح از وی که تاحد امکان جزئیiiات زنiiدگی، احiiوال و اقiiوال وی را

بیان کند و مارا در شناخت صحیح این عارف نامی یاری دهد .

-پيشينه تحقيق1-4 دربiiاره ی حiiاتم عمومiiاً درکتب قiiدیمی اهiiل تصiiوف و عرفiiان فصiiول یiiا سطوری یافت می شود که گاه نیز با مطiiالبی بی اسiiاس یiiا حiiداقل غiiیر قابiiل اثبiiات در هم آمیختiiه و در کتاب هiiای تiiذکره ماننiiد امiiروزی و واژه نامه هiiا ، فرهنگ ها و دایره المعارف ها نیز بیش تر توضیحاتی مختصر و ناقص آمده اسiiت کiiه لiiزوم یiiک تحقیiiق نسiiبتاً همiiه جانبiiه و فراگiiیر دربiiاره ی وی را گiiوش زد

می نماید .-روش كار و تحقيق1-5

در این پایان نامiiه پس از معiiرفی و شiiرح کلّی تصiiوف اسiiالمی و ارائiiه درآمدی برای آشنایی با حاتم اصiiم از بین اهم متiiون نiiثر و نظم )عمومiiاً نiiثر( مطالب مفید درباره ی حاتم استخراج، نقل و بررسی شده است به این صورت که ابتدا از هر منبع عین مطلب نقل و بعد بخشی به عنiiوان توضiiیح و بررسiiی به آن اضافه گردیده اسiiت و یiiک ارزیiiابی کلّی نiiیز از حضiiور حiiاتم در آن اثiiر شده است . در فصل بعدی برای تکمیiiل بحث توضiiیحات چنiiد فرهنiiگ، دایiiره



المعiiارف و واژه نiiامه ی معiiروف افiiزوده گردیiiده و سiiپس در پایiiان مطiiالب جمع بندی شده و تا حد امکان سعی شiiده اسiiت سiiره از ناسiiره جiiدا گiiردد و مطالب مستند و مکّرر مورد تائید و تأکید و مطالب سست یا غیر مستند مiiورد

شک قرار گیرد .



فهرست منابع و مآخذ: - قرآن مجید،اللiiه ، کتiiاب فروشiiی اسiiالمیّه )بiiه خiiط طiiاهر خiiوش نiiویس1

1356تبریزی(، 1377-انصاری، عبدالله، رسائل فارسی ، انتشارات اساطیر ،21380- انصاری،عبدالله، طبقات الصوفیه ،انتشارات فروغي،3 -انوری، حسiن.، )بiه سرپرسiتی(، فرهنiگ بiiزرگ سiiخن،انتشiiارات سiiخن ،4

1382 - بخiiاری،امiiام ابiiو ابiiراهیم.، شiiرح التعiiّرف لمiiذهب التصiiوّف، انتشiiارات5

1363اساطیر.، - جامی، عبدالرحمان.، نفحات االنس ص حضرات القiiدس، انتشiiارات کتiiاب6

1336فروشی محمودی،1386- جامی، عبدالرحمان، نفحات االنس ص حضرات القدس، نشر سخن، 7 - جالبی هجویری، علی بن عثمiiان ، کشiiف المحجiiوب،تصiiحيح ژوكوفسiiكي،8

1373انتشارات طهوري، - حافiiظ، محمiiد. )خواجiiه شiiمس الiiدین محمiiد(، دیiiوان حافiiظ، انتشiiارات9

1368اساطیر، - حداد عادل، غالمحسین.، )زیرنظر(، دانشنامه ی جهان اسiiالم، بنیiiاد دائiiره10

1387المعارف اسالمی،. - دهخiiدا،علی اکiiبر.، لغت نiiامه ی دهخiiدا، مؤسسiiه ی انتشiiارات و چiiاپ11

1373دانشگاه تهران، -رازی، نجم الiiدین، مرصiiاد العبiiاد، شiiرکت انتشiiارات علمی و فiiرهنگی،12

1387 - رامپوری، محمد )غیاث الiiدین محّمiiد( ، نiiامعلوم، فرهنiiگ غیiiاث اللّغiiات،13

کانون معرفت.1385- زرین کوب، عبدالحسین ، ارزش میراث صوفیه،انتشارات اميركبير،14 - سجادی، سیدجعفر.، فرهنگ اصiiطالحات و تعبiiیرات عرفiiانی، کتابخiiانه ی15

1373طهوری.،1383- سعدی، محمد.، متن کامل دیوان سعدی، انتشارات روزنه،.16



- سiiنایی غزنiiوی، مجiiدود بن آدم ،.حدیقiiه الحقیقiiه وشiiریعه الطریقiiه،171377انتشارات دانشگاه تهران،

- شاد، محمد. )محّمد پادشاه(، فرهنگ جامع فارسی آنندراج، کتاب فروشی18.1363خیّام،

1384- عطّار، فریدالدین،تذکره االولیاء، انتشارات علم،19 - غزالی، محمد،مکاتیب فارسی )فضائل االنام من رسiiائل حجiiه االسiiالم( ،20

1363کتابخانه ی سنایی و کتابخانه ی طهوری، - غّزالی، محمد، احیاء علiiوم الiiدین، شiiرکت انتشiiارات علمی و فiiرهنگی،21

13641375- غنی، قاسم، تاریخ تصوف در اسالم، انتشارات زوار،22 - قشiiیری،عبiiدالکریم.، رسiiاله ی فشiiیریه ، شiiرکت انتشiiارات علمی و23

1385فرهنگی.، - کاشانی،عزالدین محمود، مصباح الهدایه و مفتاح الکنایه، مؤسسه ی نشiiر241372هما،1345- مصاحب، غالمحسین ، دایره المعارف فارسی، انتشارات فرانكلين،251371- معین، محمد،فرهنگ فارسی معین، مؤسسه ی انتشارات امیرکبیر،261384- نصیری،محمدرضا.، اثرآفرینان، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 27



The Reflection of HATAM-E -ASAAM In The Mirror Of Persian Literature

The famous Gnostic in the third century AH has been appreciated in some Persian prose and poetry

especially in SUFIA and Gnostic prose. Some Explanation has been mentioned in the research

taken from these texts and a general evaluation has been made from his presence in different texts. On the other Hand to complete the explanation in this

Research, The author has tried to use. Encyclopedia, dictionaries, etc, and at the end the author try to

show how much HATAM-E – ASAAM has affected on Persian literature. How much effect had taken place

on literal, art portion, and how much effect had taken place just from the side of information and

introduction on the other hand which information about this great character is more real and more

trustable in order to separate truth from false.

Key words :HATAM-E-ASAM, SUFI


download-thesis.com · Web view3-2-7- دایره المعارف فارسی دکتر مصاحب37...

Documents

Transcript of download-thesis.com · Web view3-2-7- دایره المعارف فارسی دکتر مصاحب37...