XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

1

NOTA: Este dossier pode empregarse como material detraballoparacadaasistente.AsnotassobreosrelatoriosesobreaclausuraforonelaboradaspolaAULACASTELAODE FILOSOFÍA.AsComunicacións son reproduciónexactadostextosremitidospolosautores.

IMPRIME: Deputación de Pontevedra.

ISBN-13: 978-84-608-6257-4

PROGRAMA

NOTASSOBREOSRELATORIOS

COMUNICACIÓNS:

@ MiguelÁngelMartínezQuintanareLuísG.SotoAlgunsapuntamentosdefilosofíapolítica

@ AnaLucíaGonzálezÁlvarez

Afirmezacomoaporía@ JuanCarlosFernándezNaveiro

Apuntesobreomalestarnapolítica

@ ManuelAnxoFortesTorresPolítica:Filosofíaeideoloxía

@ MercedesExpósitoGarcíaPor unha política poshumana: A vida maisalódohumanismo

@ MarisaVidalCollazoHannahArendt:filosofíapolíticaparaapaz

@ FernandoLópezPradaSobre un discurso de Gramsci noParlamento

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

XXXIII SEMANA GALEGA DE FILOSOFÍA

FILOSOFÍA E POLÍTICA

PROGRAMA

NOTASSOBREOSCOMUNICADORES:

Currículoseresumos

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

PROGRAMA

MAÑÁ

REFLEXIÓN FILOSÓFICA SOBOR DA POLÍTICA

TARDE

A POLÍTICA VISTA DESDE GALICIA

NOITE

A POLÍTICA A DEBATE

LUNS 28 Política e vulnerabilidade. O suxeito político e a cuestión

nacional. O “procés català” e a política do século XXI. Soberanías, representación e discurso para unha revolución democrática.

María Xosé Agra Romero (Universidade de Santiago)

Francisco Sampedro Ojeda (Filósofo)

Antonio Baños Boncompain (Periodista e escritor)

MARTES 29 Crise, adelgazamento e deformación dos conceptos ético-políticos.

Consecuencias económicas do rol dependente de Galiza no Estado Español no marco da UE.

Paremos o Tratado Transatlántico de Libre Comercio e Inversión, TTIP!

Concha Roldán Panadero (CSIC)

Aleixo Vilas Castro (Economísta)

Ricardo García Zaldívar (Presidente de Attac España)

MÉRCORES 30 Política en movemento. Movementos sociais e soberanía.

A desarticulación da Sociedade Galega; Territorio, migración, destrución do sistema productivo e dos mecanismos de cobertura social.

Eurasia como eixe do século XXI.

Arnau Matas Morell ( Investigador e Profesor )

Rubén Camilo Lois González (Xeógrafo)

Alberto Cruz Bravo (Periodista, politólogo e escritor)

XOVES 31 Definición de esquerda e análise da situación.

“Ocho apellidos de regiones escasamente romanizadas”: Cultura da Transición e conflito colonial interno no Estado español.

A mediocracia, a banalización da política e o show electoral.

José Manuel Bermudo Ávila (Universidade de Barcelona)

Helena Miguélez Carballeira (Filóloga)

Ángeles Diez Rodríguez (Socióloga e politóloga)

VENRES 1 Pensar a política emancipatoria despois da posmodernidade.

Políticas enerxéticas e ambientais na Galiza: Metabolismo socioeconómico e conflitos sociais.

Lección de Clausura.

Juan García Morán-Escobedo (UNED)

Xoan Doldan García (Economísta)

Laura Mintegi Lakarra (Escritora, profesora e política)

HORARIO: 10:30 a 13:30 horas

HORARIO: 17:00 a 19:30 horas

HORARIO 20:00 a 22:00 horas

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

Luns28

MAÑÁ28DEMARZOMARÍAXOSÉAGRAROMERO

Licenciada en Filosofía e Ciencias da Educación. Sección Filosofía (1978) pola Universidade deSantiagodeCompostela.Gradode Licenciatura en Filosofía e Ciencias da Educación Sección Filosofía(1980)polaUniversidadedeSantiagodeCompostela.

Tesina: Fundamentación empírica da Filosofía Moral de G. J. Warnock, dirixida por EsperanzaGuisánSeijas,cualificación:sobresaliente.

DoutoraenFilosofíaeCienciasdaEducaciónSecciónFilosofía(1984)polaUniversidadedeSantiagode Compostela. Tese: O significado da teoría ética de J. Rawls, dirixida por José Montoya Sáenz(UniversidadedeValencia),cualificación:sobresalientecumlaudeporunanimidad.

CatedráticadeFilosofíaPolítica.ÁreadeFilosofíaMoral(UniversidadedeSantiagodeCompostela).MembrodoCentro Interdisciplinariode InvestigaciónsFeministaseEstudosdeXénero(CIFEX)da

UniversidadedeSantiagodeCompostela.MembrodaCátedraUNESCOdeCulturadePazeDereitosHumanos(USC).CoordinadoradaComisióndeIgualdadeemembrodoPlenariodoConsellodaCulturaGalega.PublicaciónsprincipaisAgra Romro,Mª. X., (2015). Xustiza, vulnerabilidade, sostenibilidade, en: Cara a unha cultura da

sostenibilidad.Valladolid:DepartamentodeFilosofíadaUniversidadedeValladolid,pp.505-525AgraRomero,Mª.X.,(2014).Escaping/TransgressingtheFeminine:Bodies,PrisonsandWeaponsof

Proximity,en:HistoricalSocialResearch,vol.39,pp.115-134AgraRomero,Mª.X.,(2013).Vulnerabilidade:inxustizasecoidados,en:MargaritaBoladeras(ed.),

Bioética:Xustizaevulnerabilidade.Barcelona:EditorialProteus,pp.49-82AgraRomero,Mª.X.,(2012).Feminismoe/nafilosofíapolítica,en:Lagoa-RevistadeFilosofía,vol.

30,marzo,pp.31-45AgraRomero,Mª.X.,(2009).MarthaC.Nussbaum:Liberalismopolíticodascapacidadesen:R.Máiz

(ed.),Teoríaspolíticascontemporáneas.Valencia:TirantoBlanch,pp.365-398Agra Romero,Mª. X., (2008). Cidadanía un asunto de familia, en: Isegoría - Revista de Filosofía

MoralePolítica,vol.38,xaneiro-xuño,pp.139-154AgraRomero,Mª.X., (2008).Axustiza socialepolítica,en:F.Quesada (ed.),Cidadeecidadanía.

CarreiroscontemporáneosdaFilosofíaPolítica.Madrid:EditorialTrotta,pp.323-346Agra Romero,Mª. X., (2000).Multiculturalismo, xustiza e xénero, en: Celia Amorós Ponte (ed.):

FeminismoeFilosofía.Madrid:Síntese,pp.137-166AgraRomero,Mª.X.,(1998).(Comp.):EcoloxíaeFeminismo.Granada:Comares,colecciónEcoramaAgra Romero, Mª. X., (1997). (Coord.): Corpo de Muller. Discurso, Poder, Cultura. Santiago de

Compostela:Laiovento

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

AgraRomero,Mª.X.,(1985).J.Rawls:osentidodexustizanunhasociedadedemocrática.SantiagodeCompostela:ServizodePublicaciónsdaUniversidadedeSantiagodeCompostela.

Políticaevulnerabilidade

Desde Platón, como subliñan diversos autores e autoras (Alasdair MacIntyre, MarthaNussbaum,AdrianaCavarero)ahistoriada filosofía ignoraa vulnerabilidadehumana.Nosúltimos anos, non obstante, constatase que a vulnerabilidade vai adquirindo unhapresenzacadavezmáisimportantenopensamentofilosófico,éticoepolítico. Benécertoque desde os anos setenta a vulnerabilidade aparece no vocabulario da man domedioambientalismo e do ecoloxismo en referencia ao dano que se causa ou se podecausar a seres vivos, organismos, ecosistemas, xa pola acción humana, xa por catástrofesnaturais. Igualmente, despois do 11 de setembro do 2001, faise un usomoi extensivo dotermo, referindo aos temores, aos medos, ás inseguridades, á indefensión ou ao estarexpostos,acrecentadospoladimensiónglobaleos cambiosna sociedadecontemporánea.Malia o uso xeneralizado, a vulnerabilidade esixe unha maior precisión conceptual etamén a súa comprensión como experiencia, esixe indagar nas súas articulaciónsontolóxicas,éticasepolíticas.Cuestiónstaiscomoseavulnerabilidade é unhacategoríanegativa, se é unha condición universal ou non, se é unha noción relacional ou si podesustraerse do campo da violencia, non só nos levarán a reflexionar sobre avulnerabilidade compartida, sobre a súa distribución diferencial ( sobre asvulnerabilidades, os grupos vulnerables, a precariedade, a fraxilidade), senón taménsobreohumano, inhumano,posthumano, transhumano.Áderradeira, pensar aspolíticasdavulnerabilidadeeaxustiza.

��

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

6

TARDE28DEMARZOFRANCISCOSAMPEDROOJEDA

(A Coruña). Doutor en Filosofía. Premio da Crítica de Ensaio en dúas convocatorias (1998:Ideoloxía e distorsión. 2006: A violencia excedente). É colaborador en diversas revistas de filosofíainternacionais, así como autor na prensa galega de múltiples traballos arredor de crítica literaria epolítica.Membro,entreoutrasorganizacións,daSPLF(Societédephilosophiede languefrançaise),oudaAssociation Louis Althusser… Publica con regularidade na revista galega de pensamento crítico ATrabe de Ouro, de cuxo consello de redacción forma parte. Ten publicado diversos ensaios sobreautoresgalegos(Dieste,Novoneyra,VicenteRisco…).Traduceasemadeafilósofoscontemporáneos,etenrealizadoediciónscríticasdalgúnsdeles,comoAlainBadiou (Dundesastreescuro),SlavojZizek (Oespectro segue a roldar. Actualidade do Manifesto Comunista), J-P. Sartre (O existencialismo é unhumanismo), ou Simone de Beauvoir (Hai que queimar a Sade?). Impartiu conferencias nasUniversidades de Santiago de Compostela, Vigo, Lausanne, Poitiers, Bologna, na École NormaleSupérieuredeParis,enaSemanadefilosofíadePontevedra.,asícomonoutrasinstitucións.

Entreassúaspublicaciónssalientamos:Ø Magrittex3.Ø Ideoloxíaedistorsión:Ensaiosobreoimaxinarioideolóxico.Ø Aaristocraciaimposíbel:OdiscursopolíticodeNietzsche.Ø LouisAlthusser.Ø Aviolenciaexcedente.Ø Figurasdafinitude.Ø SobreBarthes.Ø AcidadaníaexcluídaØ Osbrancosdopostmodernismo.

OSUXEITOPOLÍTICOEACUESTIÓNNACIONAL.

Por suxeito político enténdese a colectividade (non multitude) que é quen de crear unhasubxectivación tal –con independencia do lugar asignado no seo do capitalismo- que irrompedecisivamentecontraaordeestablecidaporesemododeprodución.Nocasogalego,oaxiomaénidio:sen liquidaraopresiónde clasee senafirmara ideadenacióne responsabilidadenacional, calquerasuxeitopolíticoresultaestéril,opacoouequívoco.Onihilismonacional,sobaformadecosmopolitismononsóéunerro,éunhainterpretacióninteresadadaoligarquía.Afastarocontidodointernacionalismodasúa formanacionaléapraxedaquelesquenonentendennadadasolidariedadeentreasnacións.Estaamósasevencelladaporenteiroáresoltadisposiciónpolasoberaníanacional.

��

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

8

ANTONIOBAÑOSBONCOMPAINNOITEDO28DEMARZO

(Barcelona,1967)éun xornalista,político,músicoeescritor. Foio cabezade listadaCUPnas

eleccións ao Parlamento de Cataluña de 2015 e resultou elixido deputado no Parlamento catalán.AnunciouasúadimisiónduranteasnegociaciónsdeJuntspelSieaCUP.Formalizóasúarenunciaaoactadedeputadoo12dexaneirode2016.ÉmembrodaplataformaSumarnaquecontinúamilitandotralasúadimisióncomodeputado.NacidonodistritobarcelonésdeNouBarrisen1967,élicenciadoenCiencias da información pola Universidade Autónoma de Barcelona. traballou en prensa escrita e foicolaboradordoprogramaderadiodeRNEAsuntosPropios,nasecciónEconomíaparaidiotas.publicoudous libros sobreeconomía,nosque semostra crítico conestadisciplinae coseconomistas.Obra:AEconomíanonexiste.LibelocontraaEconocracia(OsLibrosdoLince,2009).Posteconomía.Caraauncapitalismofeudal(OsLibrosdoLince,2012).Arebel-liocatalá(AButxaca,2013).O“procéscatalà”eapolíticadoséculoXXI.Soberanías,representaciónediscursopara

unharevolucióndemocrática.

Ridiculizado,minusvaloradoe insultado,oprocesopolítico republicanoenCatalunya leva seteanos consolidando novas formas políticas, de discurso e de representación. Dende as movilizaciónsmasivasataacreacióndenovossuxeitospolíticos(ANC)dendeatrituracióndevellospartidos(CiU,ICV,PSC...) ata a consolidación dunha vía democrática que leve á creación da República Catalana.A charla pretende trazar as claves do “procés” tanto dende elementos diacrónicos (o catalanismopolítico,oesgotamentodo78...)comoossincrónicos(criseeconómica,corrupcióndospartidos,cambioxeracional).Unaspectoadestacardoprocéscomoesencialéaevolucióndodiscursoindependentistaentermosdahexemonía cultural. Como conseguiu modular dende rexistros populares (redes, música, gráfica) amadurar o postnacionalismo catalán hacia posicións que actúan sobre os conflitos básicos dassociedades occidentais do século XXI: identidade/globalidade. Representación/política transnacional.Democracia/mercado.Monarquíado78/repúblicadoXXI.

��

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

Martes29

MAÑA29DEMARZO CONCHAROLDÁNPANADERO

Concha Roldán é Profesora de investigación no Instituto de Filosofía (IFS) do CSIC, do que éDirectora desde 2007. Ademais, é presidenta da Asociación de Ética e Filosofía Política (AEEFP) e daSociedadeespañolaLeibnizparaestudosdoBarrocoedaIlustración(SeL),vicepresidentadaAsociaciónGENET (Red transversal de Estudos de Xénero) e presidenta da Comisión de Investigación da xuntadirectivadaRedeespañoladeFilosofía(REF).CoordinadoranoCSICdaliñadeinvestigación“Conceptosevalores”emembrodoGrupoTheoriacumpraxi,écodirectoradascolecciónsTheoriacumPraxi(CSIC-PlazayValdés),ClásicosdelPensamiento(CSIC-Trotta)eEidética(Herder);membrodoComitéCientíficoda Colección Feminismos de Cátedra e de diversas revistas de filosofía(Isegoria,Daimon,Éndoxa,Revista de Filosofía, Clepsidra,Cuadernos Koré,Dilemata,Dianoia, etc.).Becaria da Fundación Alexander von Humboldt, foi profesora invitada na TU de Berlin, así como enuniversidades deMainz, Munich, México e Argentina. Actualmente dirixeo Proyecto EuropeoMarieCurie “Philosophy of History and Globalisation of Knowledge. Cultural Bridges Between Europe andLatin America” eo proxecto I+D“Prismas filosófico-morales das crises. Cara unha nova pedagoxíasocial”. Ten numerosas publicacións sobre filosofíamoderna, Ilustración, ética, estudios de xénero efilosofíadahistoria,entreasquecabedestacarosseuslibrosEntreCasandrayClío.Unahistoriadelafilosofíadelahistoria(1997,2ªed.2005)eLeibniz.Enelmejordelosmundosposibles(2015).

CRISE,ADELGAZAMENTOEDEFORMACIÓNDOSCONCEPTOSÉTICO-POLÍTICOS.

A maioría dos conceptos ético-políticos que manexamos na actualidade (liberdade, xustiza,igualdade,democracia,revolución,utopía,etc.)remóntanseáantigüidade,maliaqueconvendremosenqueoseusignificadodatadasorixesdamodernidade,comomoibensinalaraofilósofoalemánReinhartKoselleck na súahistoria conceptual. Sen embargo, parecera que nas últimas década asistimos a unadelgazamento e incluso deformación da propia semántica destes conceptos, como si se referiran aunhasituaciónsocio-políticamoidiferente.

Na presente conferencia analizarase se nos momentos de cambios culturais, políticos,económicos e sociais, e especialmente nos de crise xeneralizada como o que vivimos, os antigosconceptos vólvense caducos, e ata que punto é esta a ocasión máis propicia para investigalos. Asímesmo se mostrará como a crítica filosófica e ideolóxica resulta indispensable na tarefa, porque éprecisamentenascrisescandoosantigosparadigmashexemónicossonsubstituídosporoutroseresultainaprazablebuscarnovosargumentos.

��

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

10

TARDE29DEMARZOALEIXOVILASCASTRO

Nado o 9 de Xaneiro do 1980 en Ribadumia. Licenciado en Ciencias Económicas polaUniversidade de Santiago de Compostela 1998-2003. Estudos de Doutorado en Economía Aplicada(USC).DiplomadeEstudosAvanzados(DEA)2003-2005.Participounosseguintesproxectosde investigación:“Desigualdades interrexionaise intrarrexionaisenEuropa:opapeldadiversidadeestruturaleinstitucionalnaevolucióndasdisparidadesrexionais”(2003-2005). “O sistema galego de innovación na primeira década do século XXI e a economía baseada nocoñecemento:novossectores,novasinfraestruturas,novosaxentes”(2005).Publicacións:“Examinandoa desigualdade global: a evolución das desigualdades internas e entre países no contexto daglobalización”,Revista:EconomíadeGalicia.ExerceacoordinacióndaComisiónNacionaldeEconomía,Industria e Emprego do BNG. Ten colaborado como columnista en diferentes medios escritos comoSermosGalizaouLaVozdeGalicia,eparticipadoennumerosasconferenciassobretemáticascomoosectoreléctricodeGaliza,financiamentoautonómico,balanzasfiscais,etc.CONSECUENCIASECONÓMICASDOROLDEPENDENTEDEGALIZANOESTADOESPAÑOLNO

MARCODAUE.

Galiza insírese no Estado Español dun xeito politicamente dependente e economicamenteperiférico,xaquelogo,alleoaoscentrosdedecisiónpolíticaeeconómica.ApertenzadoEstadoespañoláUniónEuropea,ondeoEstadoespañolformapartedospaísesperiféricosdunhauniónqueprimaosintereses do capital financeiro franco-alemán, reforza a condición do noso país como “periferia daperiferia”europea,agravadapolatotalausenciadecompromisopolíticonadefensadosnosossectoresprodutivosporpartedoEstado,especialmenteevidentexanasnegociaciónsdeentradanaCEEen1986.Afaltadecapacidadededecisiónpolíticatenunimpactodirectonanosaeconomíaenapotencialidadedonosopaísparaxerarundesenvolvementoendóxeno.Osexemplossonmúltiples.DendeunhapolíticaestataldeinfraestruturaspensadadesdeeparaMadridateunhareestruturaciónbancarialevadaacabodendeospoderespolítico-económicoscentralistas,quetivocomoconsecuenciaaperdadeentidadesfinanceiraspropiaseunespolio senprecedentesdonosoaforro;pasandopolosectoreléctrico,ondeGalizaéexcedentarianaproducióndeelectricidade,soportandocustossociaisemedioambientais,maissenobterbeneficioalgúndesacondición.Nonenvan,moitoseconomistasteñenacuñadootermode“capitalismocastizo”parareferirseáimportanciaquetenaproximidadeaoscírculosdepoderpolíticodacapitaldoEstadoespañolparaaobtencióndebeneficios.Porén,odiscursooficialtratadepresentarnosaGalizacomounterritorioatrasado,quedependeparasubsistir dunha suposta solidariedade estatal. As balanzas fiscais, que amosan os fluxos fiscais entreGalizaeoEstadoespañol, sono instrumentodoque se valenparadefenderesa tese.Neste sentidocomprefacerunhafondacríticaámetodoloxíaempregadanasmesmasasícomoáinterpretaciónqueserealizadosseusresultados.

��NOITE7

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

RICARDOGARCIAZALDIVAR

NOITEDO29DEMARZO

RESEÑABIOGRÁFICAEACADÉMICA

• NadoenBilbaoo29desetembrode1947.• LicenciadoenEconomíapolaUniversidadedeBilbaoen1969.• DoutorenEstudosTerritoriaiseUrbanospolaUniv.deParisSorbonneen1974.• DoutorenEconomíapolaUniversidadedeBilbaoen1979.

TRAXECTORIAPROFESIONAL

• ProfesorasociadodeEconomíanamateriaMercadoseMedioAmbientenaUniversidadeCarlosIIIdeMadrid,de2004a2012(ProfesoracreditadopolaANECAen2007).

• Consultor en temas medioambientais, territoriais, urbanísticos, turísticos e dedesenvolvemento de diversas entidades públicas e privadas, desde 1976 até hoxe. Até 1980comointegrantedaempresaconsultoraESTUDIOLIMON,consedeenMadrid.Edesde1980até2004, como xerente emembro fundador da empresa consultora Compañía Planificadora, S.L.,condomicilioenMadrid,PaseodelaHabana52.Docentenardetraballoseproxectosrealizadoscomo profesional da empresa consultora, asumiu normalmente a responsabilidade ecoordinacióndosaspectosmedioambientaisesocioeconómicosdosdocumentosetraballos.

• Consultor daOrganizaciónMundial do Turismo.Madrid.Misión na República Dominicana en1989,encincoestadosdoBrasilen1993eenPanamáen2005.Proxectosdeturismosostible.Consultor IGUALMENTEenmateriade turismoemedioambienteno InstitutodeCooperaciónIberoamericana(I.C.I.).Madrid.MisiónenUruguaien1984.

• ProfesordeTeoríaEconómicanaFacultadedeC.E.delaU.Complutense.Madrid,1976-1985.• ProfesordeEconomíadosRecursosNaturaisdocursodepostgraonaEscoladeEconomíado

InstitutoPolitécnicoNacional.México,1975.• Integrante e fundador do Equipo de Investigación del CECODES (Centro de Investigación en

Ecodesarrollo). México, 1975. Principal proxecto de investigación: Proyecto de colonización ydesarrollo rural de la zona tropical de Balancán - Tenosique. México. Secretaría PresidenciaRepúblicaMexicana.

• Integrante do Equipo de Investigación del CIRED (Centre International de Recherches surl'EnvironnementetleDeveloppement).París1973e1974.Participaciónenvariosproxectosdeinvestigación.Entreeles:Technologiesalternativesenmatièredetransport.París.OCDE.1973;eAspectseconomiquesdelaprotectiondel'environnement.París.NacionesUnidas.1974.

• Preparación e obtención dun doutorado en 1974 na Universidade de Paris I (Pantheon-Sorbonne) sobreo temaContaminación industrial noGranBilbao.BeneficiariodunhabecadoGobernoFrancésparaaCooperaciónTécnicaconEspaña,paraapreparacióndoDoutoradonaEspecialidadeenEstudiosTerritoriaiseUrbanos.París,1972.

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

MOVEMENTOSSOCIAIS,SOLIDARIDADEECOOPERACIÓN• Portavoz de Attac España desde Setembro de 2014. Presidente desdemaio de 2011 a xuño

2014. Coordinador de 2006 a 2008 y Vicecoordinador 2004 y 2005. Attac España é unmovemento social internacional que persegue avanzar no control social dos mercadosfinanceiros.

• ProfesornoMásterenAcciónSolidariaInternacionalydeInclusiónsocialdaUniversidadeCarlosIIIdeMadriddesde2006.

• Profesor responsable de impartir omóduloGlobalización no proxectoUniversitarios por unaeconomíamás justa, financiado pola AECID, desenvolto desde 2008 e que está xa na 3º fase(2014).

• Responsable-coordinador do Curso de Humanidades sobre el Control Social de losMercadosFinancieros na Universidade Carlos III de Madrid. 2003-2204; 2004-2205, 2005-2006 e 2006-2007.

• Coordinador do Seminario sobre Globalización Financeira da Universidade Autónoma deMadrid.DentrodasemanadaSolidaridadedaUAM.Madrid2004,2005y2006.

• CoordinadordoCursodeMovilizaciónSocial,RedesyMediosdesenvoltopolaCONGDEen12Coordinadorasautonómicas.2005-2006.

PERIGO!UNTRATADONOSAMEAZAPAREMOSOTRATADOTRANSATLÁNTICODELIBRECOMERCIOEINVERSIÓN,TTIP!

OTTIPéuntratadoqueseestánegociardesdexuñode2013entreaUniónEuropeaeEstadosUnidos, cunha total falta de transparencia, de costas á cidadanía e aos seus representantes elixidosdemocraticamente. O seu obxectivo principal é, segundo recoñeceron os negociadores, eliminar as“barreiras” reguladorasque limitanosbeneficiospotenciaisdascorporacións transnacionaisaosdousladosdoAtlántico.OTTIPatentacontraademocracianonsópolasúafaltadetransparenciasenónporquehaiunacordoexplícitoepúblicoentreaComisiónEuropeaeEE.UU.deconcederásgrandesempresasmultinacionaismáispoderqueaoscidadánsáhoradeestablecerleisreguladorasaambososladosdoAtlántico.ParaisooTTIP,asícomoorestodetratadosqueseestánnegociando:oTISA(TratadosobreComercioeServizos)eoCETA(TratadodecomercioeinvestimentoconCanadá)dotaransede:-UnConsellodeCooperaciónRegulatoria,quesematerializouo14denovembrode2013,comopartedasnegociacións.Esteconsellononsócontrolaráaaplicacióndoscompromisosexistentesenmateriade desregulación senón que ademais dará ás multinacionais o poder de escoller e eliminar outrasnormativasunhavez finalizadas asnegociaciónsdoTTIP, así comode recibir notificaciónde todasaspropostasdenormaseleisnovasantesdasúaintrodución,eteráapotestadedeeliminarasrestriciónsnondesexadassobreactividadescomerciais.-UnMecanismodeResolucióndeDisputasInvestidor-Estado-ISDSqueéaameazaádemocraciamáisgrande que se deriva do TTIP xa que é omecanismo que concede ás corporacións transnacionais o

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

poderdedemandardirectamenteapaísesconcretosporperdasnassúasáreasdecompetenciacomoresultado de decisións de política pública. Esta disposición para a resolución de conflitos entreinvestidoreseEstados(ISDS,polassúassiglaseninglés)nontenparangónnassúasconsecuencias,poisequipara a condición xurídica do capital multinacional á do Estado-nación. Se se aprobar o TTIP,outorgaríaselles ás corporacións europeas e estadounidenses o poder de cuestionar decisiónsdemocráticastomadasporEstadossoberanosedepedirindemnizaciónscandoestasdecisiónsafectende forma adversa aos seus beneficios. E o máis aberrante é que estas disputas non se dirimen nostribunaisinternacionaisxaexistentes,senónquesepresentanauntribunalprivadocompostoportresavogados que teñen intereses económicos na disputa e que son os que acordarán a sanción e asentenza,esenposibilidadeporpartedoestadosancionadoderecorrerasentenza.A firma do Tratado implicaría por tanto a perda da soberanía nacional e o sometemento dos nosossistemaslexislativosaosinteresesdasempresasmultinacionais.AsconsecuenciasirreversiblesdafirmadoTTIPafectarían,entreoutros,a:Dereitoslaborais:

• Eliminacióndosdereitosdefolga,sindicaciónenegociacióncolectiva.Emprego:

• Perdaestimadadunmillóndepostosdetraballo.• Reducióndesalarios.Deslocalizacións.Eliminacióndaspequenasemedianasempresas.

Servizos:• PrivatizacióndaSanidade,aEducación,aAdministraciónPública,osservizospúblicostalescomo

aauga,otransporte,axestiónderesiduos,osistemapúblicodepensións.Agricultura:

• Asmultinacionaiscontrolaríanaproducióndesementesealimentos.• Eliminacióndepequenasemedianasexplotaciónsagrariasafavordasgrandesexplotacións.• Imposición a gran escala do modelo agrario de agricultura industrial e perda drástica das

produciónsecolóxicas.Entradalibredetransxénicosnonosopaíseeliminacióndaetiquetaxe.• Desmantelamento das regulacións europeas en seguridade alimentaria e dereitos do

consumidor.• IntroduciónnosalimentosdetodotipodeagrotóxicosqueenEuropaestánprohibidos.

Protecciónambiental:• Incrementonoritmodeexplotacióndosrecursosnaturais.• Naprácticaquedaríandesmanteladastodasasregulaciónsdeprotecciónambiental.• Ademais,aharmonizacióndaregulaciónpoderíaabriraportaaofrackingenEuropa.

Finanzas:• Eliminación dos controis financeiros, impedindo a Estados e Gobernos calquera tipo de

regulación.Proteccióndedatos:

• Eliminación do dereito civil á protección dos nosos datos persoais, dandopé ao comercio conosohistorialmédicooudeconsumo.

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

Cultura:• Fronte aos Estados Unidos, onde a industria do entretemento é a segunda maior fonte das

exportacións, a liberalización do sector audiovisual e cinematográfico levará á destrución detodooqueatéagoraprotexera,promovidoeaxudadoadesenvolverasculturaseuropeas.

EndefinitivaoTTIPsupónungolpeeunhaameazaparaoscidadánseaclasetraballadora,xaque,sechegaseaaprobarse,levaríaáperdadeimportantesdereitosadquiridosnaslongasloitasdemocráticase dos intereses sociais da cidadanía da U.E. e dos E.U.A. así como do resto domundo. O obxectivoprincipaldoTTIPécolocarasnosasvidas,osnososdereitoscidadánseonosoplanetaaoservizodasgrandesempresasmultinacionaisedaselitesfinanceirasepolíticasaoseuservizo,cuxoúnicopropósitoéocontroldosrecursos,daproducióndebensedaxestióndetodosossectoresdeactividadepúblicaeeconómica.Nasnosasmansestádeterestabarbariequenosabocaríaaunenormeretrocesosocialeaocolapsodoplaneta.

��

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

Mércores30

MAÑÁ30DEMARZOARNAUMATASMORELL

Doutor en Filosofía e Máster en Estudos de Paz, Conflitos e Desenvolvemento. Investigadorespecializado en movementos sociais. Ten participado en diferentes proxectos relacionados coacomunicaciónalternativa,omovementoestudantilearecuperacióndamemoriahistórica.Éfundadordomediodecomunicaciónalternativo“contrainfo.cat”.

POLÍTICAENMOVEMENTO.MOVEMENTOSSOCIAISESOBERANÍA

NesterelatoriopreténdesefacerunrepasohistóricodasprincipaisachegaselegadodosgrandesciclosdeprotestadendemetadedoséculoXXatéaactualidade.Amais,procúraseachegarediscutiralgunhasclavesinterpretativasdecertosmovementoscontemporáneoseopapelpolíticoquepodenxogar.

��

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

TARDE30DEMARZORUBÉNC.LOISGONZÁLEZ

RubénC.LOISGONZÁLEZéCatedráticodeXeografíadaUniversidadedeSantiagodeCompostela.FoiprofesorconvidadodasuniversidadesdeLeMans,CaeneToulouse-LeMirail (Francia),eBergeneFinmark Universitary College (Noruega). Profesor visitante en Calgary (Canadá). Entre 2005-2009exerceucomoDirectorXeraldeTurismodaXuntadeGalicia.Autordemáisdeduascentaspublicacións,destaca polo seu interese na Xeografía urbana. É coautor do "Diccionario de urbanismo, geografíaurbanaeordenacióndoterritorio"(Ed.Cátedra.2013)ecoordinadordomanual"Losespaciosurbanos"(Ed.BibliotecaNueva,2012).Máisrecentementecoordinouolibro"NewTourisminthe21stCentury"(CambridgeSchollarsPbs.,2014).Tenpublicadomáisdenoventaartigosenrevistasacadémicasentreasque cómpre nomear "Annales de Géographie", "Espaces et Societés", "Tourism Geographies","Mobilities", "Scripta Nova" y "Die Erde". Investigador principal de varios proxectos internacionais, éconsultorparatemasdeinvestigacióndosgobernositalianoeromanés.

ADESARTICULACIÓNDASOCIEDADEGALEGA:TERRITORIO,MIGRACIÓN,DESTRUCIÓNDOSISTEMAPRODUTIVOEDOSMECANISMOSDECOBERTURASOCIAL

OresultadodahexemoníadosistemacapitalistanaGaliciacontemporáneaexprésasenunhaocupaciónmoidesigual,pouco racional,do territorio.Un territorioque sufriuunprocesourbanizador intensoemoi rápido no tempo, que establece unha división do país en dúas partes ben diferenciadas. O eixourbanoatlántico,urbanoesuperpoboado,queseestendedesdeFerrolterraaoBaixoMiñoeconcentraunhaamplamaioríadapoboaciónedacapacidadeeconómica.Ecaseo75%doespazoxeográfico,rurale interior, caracterizado polas súas dinámicas de despoboamento, abandono e atonía económica. Ovalor de cambio do solo impúxose ao seu valor de uso, coa conseguinte perda de importancia dasactividades agrarias e das vinculadas á extracción de recursos, fronte a novos conceptos como afinanciarizacióndaeconomía,queprocurarendasdelocalizaciónatravésdeprocesosespeculativosdeacumulación do capital. Nos mesmos tanto a burbulla imobiliaria como as lóxicas de accesibilidadeteñenmoitoquedicir.Estanovadinámicataménsetraducenoutrofracaso:Galiciaperdehabitantes,avelléntase,sendeseñarnino iniciodunhanovaetapadexestiónsustentabledoterritorioepuxanzabaseadanassúaspotencialidades internas.De feito,a superacióndesta interpretacióndocapitalismocomomodeloeestadodecousas,seráaúnicavíaparaabrirunhanovaetapanaXeografíadopaís.

��

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

NOITE30DEMARZOALBERTOCRUZBRAVO

LicenciadoenCienciasdaInformación(1984)eenCienciasPolíticas(1991). Impartiucursoseseminariossobre Comunicación e Relacións Internacionais en diversas universidades (León, Zaragoza,Navarra) e, arequerimentodediferentesorganizaciónssociais,taménendiferentespaísesdeAméricaLatina(Ecuador,Venezuela,México)edoEstadoespañol.Escribeartigosenmediosdecomunicaciónalternativos,dirixiueescribiuguionsparadocumentaiseéautordevarioslibros.Oúltimo,publicadoen2013,levaportítulodeAs bruxas da medianoite. O 46 Reximento Taman de aviadoras soviéticas na II Guerra Mundial. naactualidadecolaboracoCentroPolíticoparaasRelaciónsInternacionaiseoDesenvolvemento(CEPRID).

EURASIACOMOEIXEDOSÉCULOXXI DesdeOccidentepodeverseestaafirmacióndedúasformas:oumoiirrealoumoiarriscada.Ocerto é que mentres nos entretemos en cuestións menores, o eixe do mundo desprazouseirreversiblementecaraaesazonadomundoenonfaitantotempo.Sihaiquesinalarunhadataestaé2008,candocomoconsecuenciadoiniciodaaíndainacabadacriseeconómica,políticaemoral.VéxaseoqueestásucedendoenEuropacosrefuxiados-douspaíses,RusiaeChina,vironchegadooseumomento.Oprimeiro,intentandorecuperarerestablecerasúainfluencianos países que formaron parte da Unión Soviética establecendo a Unión Económica Euroasiática. Osegundo,seguindoatradiciónconfucianista,estendendoasúa influenciapolomundo,desdeapropiaAsiaataÁfricaeAméricaLatina.Actuando cadaun ao seu xeito, tantoRusia comoChina vironquehabía que facer de Eurasia o eixecentraldoplaneta.AformadelogralofoirevitalizaraOrganizacióndeCooperacióndeShanghai.AíndaqueevitaronconcoidadoasacusaciónsdeOccidentedequeaOCSsupónunhaespeciedeOTANenAsia, a realidade é que este é un compoñente moi importante da OCS, a seguridade militar nocontinente.Istosupónunfreoclaroásintenciónsimperialistas,clásicas,poroutrabanda,deEEUUquevendooqueselleviñaencimaxaaprobouen2013unhanovaDoutrinadeSeguridadeNacionalnaquese establecía que Asia era a rexión sobre a que tiña que centrar a súa atención. Esta é unhaconsecuencia non prevista do que está sucedendo enOriente Próximo, onde como consecuencia daretiradadeEEUUxurdironpotencias rexionais con interesespropiose, ás veces, contrapostosaosdeEEUU.RusiaeChinaconvertéronseendousaliadosestratéxicosoquellesfaiprácticamenteinvulnerablesáspresiónsoccidentais.Peseássancións,ougrazasaelas,os interesespolíticos,económicosemilitaresdestesdouspaísesvancadavezamáis.ArecentefirmadunacordoparaqueRusiafornezadepetróleoegasaChinadurante30anos-coqueChinareducesustancialmenteasúadependenciadopetróleodeOrientePróximo-,osmovementosconxuntosparaquenocomerciobilateraldeixedefuncionarodólare sexa posible nas súas propias moedas e o máis importante, a creación do Banco Asiático deInvestimentoenInfraestructuras,pondemanifestoquenonhaivoltaatrásequeestamosasistindoaonacementodunhanovaera.AcreacióndoBAIIprovocouqueoFMIreformaseoseusistemadecotastrascincoanosdenegarseaiso,peroéunmovementoquexachegatarde.EnxaneirodesteanooBAII

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

púxose de forma oficial en funcionamento. Os seus créditos serán en yuanes, a moeda chinesa. NomesmoteñenunhaparticipaciónmoiimportantetantoChinacomoRusiaeIndia,pormencionaroutropaís.Moitomáis importante que a que teñen no FMI,malia a reformaque ha ter que realizar. Polotanto,nonédifíciladiviñarqueoBAIIconverteraseacurtoemedioprazonaalternativaaoFMIeaoBM. Estamos asistindo a fin da hexemonía occidental e ao xurdimento dunha nova era que xa nonpivotaráninsobreEuropaninsobreEEUU,ninsobreassúasinstitucións,senónsobreEurasia,osseuspaíseseassúasinstitucións.Co60%dapoboacióndoplanetaeo60%dosrecursosasinstituciónscomooBAII,aOCS(daquetaménformanparte IndiaePakistáneáquese incorporaráenxuñodesteanoIrán)ouaUEEteñenocampoabonadoparaasúaexpansiónouafianzamento.Gústelleounon-quenonllegusta-aOccidente.

��

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

Xoves31

MAÑÁ31DEMARZOJOSÉMANUELBERMUDOÁVILA

Catedrático Emérito de Filosofía Política da Universidade de Barcelona. Actualmente dirixe oSeminariodeFilosofíaPolíticadaUB(paragraduadosedoutorandos).Éinvestigadorprincipaldogrupodeinvestigación“Crisisde larazónpráctica”,quetraballanunprogramasobreacrisecontemporáneada razón política. Escribiu libros e artigos sobre varios pensadores da época moderna, comoMaquiavelo, Diderot, Rousseau, Kant ou Marx. Preparou edicións en castelán de relevantes obrasfilosóficas, como El Sistema de la Naturaleza, de d'Holbach (1983),Del Espíritu, de Helvétius (1984);Historiade la Filosofíade l'Encyclopédie, deDiderot (1987);Profesiónde fedel vicario Saboyardo, deRousseau (1984); La Ciencia Nueva, de Vico (1985) ou o Tratado de los Sistemas y de las leyes, deCondillac(1995).EntreassúasúltimaspublicaciónsmencionamososeulibroFilosofíaPolítica,entresvolumes: Luces y sombras de la ciudad (2001), Los jalones de la libertad (2001) eAsaltos a la razónpolítica(2005);FilosofíayGlobalización(2004)yAdiósalciudadano(2010).

Definicióndeesquerdaeanálisedasituación

Partedaconstatacióndapostaencrisedaesquerda,chegandoosmáisaudacesasancionaroseu anacronismo e os máis inconscientes a decretar a súa inexistencia. E trata de esclarecer asdeterminacións empíricas, osmotivos ideolóxicos e as carencias teóricas que levaron a converter entópicobanalunhapercepcióntriplamente“ilusoria”: ilusiónda“dereita”de invisibilizaroseu inimigo,ilusiónda“post-esquerda”desesaírdahistoriaeilusiónda“esquerda”buscándoseasimesmafóradesi.

��

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

TARDE31DEMARZO HELENAMIGUÉLEZCARBALLEIRA

HelenaMiguélez-CarballeiraéprofesoratitularenEstudosHispánicosnaUniversidadedeBangor(Gales)edirectoradoCentrodeEstudosGalegosnamesmalocalidade.FormouseenFiloloxíaInglesanaUniversidade de Vigo, e máis adiante na Universidade de Edimburgo cun Máster en Estudos deTraducióneodoutoramentoenEstudosHispánicos.

Especialista nas formas do conflito nacional interno en España ao longo do tempo e nacontemporaneidade,pretendepartillaroseutraballoatravésdoblog“PostcolonialSpain”perotaménatravésdepublicaciónseintervenciónsacadémicas.

ÉautoradunhamonografíapublicadapolaUniversityofWalesPressen2013quefoitraducidaaoanoseguinteenGaliciabaixootítuloGalicia,umpovosentimental?Género,Culturaepolíticaequetivounhaimportanterecepción.

Coeditora do volume Companion to Galician Cultures (Tamesis, 2014) e dos especiais deTranslationStudiesedoBulletinofHispanicStudies,autoradenumerososcapítulosdelibros,deartigosecolaboraciónsenpublicaciónsespecializadasenonespecializadasgalegaseestranxeiras(AnuariodeEstudos Galegos, Grial, El País, Journal of Spanish Cultural Studies, Men and Masculinities, HispanicReseach,Journal,NewVoicesinTranslationStudies...).

Tradutora, colaboradora en proxectos internacionais, fundadora editora da revista Galicia 21,ademais de membro de asociacións académicas e conferenciante en diferentes ámbitos e forosnacionaiseinternacionais.

Máisinformaciónsobreaactividadeprofesionalnositioweb:www.hmcarballeira.net.

“Ochoapellidosderegionesescasamenteromanizadas”:CulturadaTransicióneconflitocolonialinternonoEstadoespañol

Nesta conferencia abordarei o conflito territorial interno do Estado español dende unha

perspectivaposcolonial,facendofincapénassúasdimensiónssimbólicaematerial.EnconsonanciaconvariasdasvocescríticasdaTransiciónespañolaquefalandoconflitocolonialinternonoEstadoespañolcomounindicadordademocraticidadefallidaqueinstaurouoprocesoconstitucionalde1978(Pastor,Bastida),nestaconferenciadesenvolvereiaideadequeachamadaCulturadaTransiciónsesustenta,enparte, nun protocolo discursivo recoñecible para o tratamento deste conflito (o recurso ametáforassuaves,amiúdotiradasdocamposemánticodoamorromántico;aénfaseenafectoscomooremorso,o medo e a compaixón; a priorización de formas de memoria individual no canto de colectiva; adeshistorización e despolitización do conflito). Trazarei a perdurabilidade destas característicasdiscursivasnunfeixedeprodutosculturaisaliñadoscoparadigmadaCulturadaTransición,incluíndoosrecentes filmes da franquicia Ocho apellidos, e a súa vixencia no tratamento que a Nova Políticaespañolalleoutorgaaoconflitocolonialinterno.

��

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

NOITE31DEMARZOÁNGELESDIEZRODRÍGUEZ

ÁngelesDiezRodríguez (Madrid, 1965)Doutora enC. Políticas e Socioloxía polaUniversidadeComplutensedeMadrid(UCM),actualmenteprofesoradodepartamentodeCambioSocialdaFacultadedeCC.Políticasdamesmauniversidade.RealizouoseudoutoramentonoprogramadeAméricaLatinacontemporáneadoInstitutoOrtegayGassetconvariasestadíasnoColegiodeMéxicoenMéxicoDistritoFederal.Assúasliñasdeinvestigaciónprincipaisteñensidoaaccióncolectiva,osmovementossociaiseONGs,asnovastecnoloxíasdacomunicacióneainformaciónnassúasrepercusiónssociaiseosmediosdecomunicacióneapolítica.

Actualmente traballa sobre violencia colectiva, conflito político, modelos democráticos, e autilización de recursos cinematográficos na formación en Ciencias Sociais. Imparte docencia nasseguintes materias: Socioloxía Política, Bases sociais dos réximes políticos, Análise comparada dasdemocracias, e cine social e político. Dirixe o Título propio da UCM sobre “Cine, fotografía e vídeopolítico e social” que cun grupo de oito docentes de diversas universidades deMadrid desenvolve autilizaciónderecursosaudiovisuaisnascienciassociais.

Entre os anos 2001 e 2004 co-dirixiu o curso “Medios de comunicación e manipulación” daUniversidade Española de Educación a Distancia. Ten participado en documentais e escritomúltiplosartigos sobre a manipulaciónmediática. Na actualidade, ademais da docencia na UCM, coordina unseminario sobre Historia e teoría do poder que patrocina o Instituto Complutense de Ciencias daAdministración (ICCA) do que tamén forma parte. Ten dirixido proxectos de Innovación educativaComplutensesobreautilizacióndocine,a literaturaeamúsicanaformaciónuniversitariaencienciassociais. Algunhas das súas publicacións máis relevantes son “Podemos” y la folletinización de lapolítica: Pablo González o Felipe Iglesias” (2014) “La 2ª Transición española: Suárez, Felipe VI,Podemos y el Escudo antimisiles” (2014) “La imagen de la mujer como propaganda de guerra:víctimas,instigadoras,testigosyoposición”(2014)“Ciberespacioysíntomacomunitario:unalecturaapartirdel15M”(2013),“LapercepciónsocialdelacalidadeducativaenEspaña”(2012),Manipulacióny medios en la sociedad de la información (2007) “El modelo de participación de las ONG. LaconstrucciónsocialdelvoluntariadoyelpapeldelosEstados”enCooperaciónparaeldesarrolloyONGuna visión crítica (2001) “Las ONG como campo de relaciones sociales” en Las ONG y la política(2002)“Nuevas tecnologías, educación y sociedad. Perspectivas críticas” (2003), Ciudadaníacibernética,lanuevautopíatecnológicadelademocraciaenAprendiendoaserciudadanos(2003),enumerosos artigos e crónicas na revista dixital Rebelión (www.rebelion.org) sobre o 15M,medios decomunicación, manipulación, e conflitos políticos. Así mesmo ten impartido numerosas conferenciassobreopapeldosmediosdecomunicaciónnasnovasformasdeguerraeamanipulaciónmediática.

ÉmembrodaasociacióndedocumentalistasDOCMA,daAsociacióndeeducomunicadoresAireedaUnióndeCineastas,edoconselloderedaccióndaRevistaEsbozos.

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

Amediocracia,abanalizacióndapolíticaeoshowelectoral.Dicía Voltaire que calquera que tivera o poder de facer crer idioteces tiña o poder de facer

cometer inxustizas.Esepoderxanonoteñenospolíticossenónosmediosmasivoseasúaextensióndixital,asredessociais.

Osmedios de comunicación demasas téñense convertido nunha pedra angular dos sistemas

representativos aos que chamamos “democracias” O que deben os medios ás democracias econcretamente ao capitalismoé algomáis oumenos coñecido, grazas a elas puiderondesenvolversecomo industriasaltamenterendiblesesonunhadas maiores fontesdeacumulacióndecapitalxuntocoas empresas de armas. Producen mercadorías sen as que sería difícil imaxinar o progreso actual(información,ocio,cultura,educación…)peroquelledebeademocraciaaosmediosdecomunicación?Enquemedidaosmediosdecomunicaciónconfiguranosnosossistemasrepresentativosásúaimaxeesemellanza? Como é que se converte os cidadáns en público e a política en espectáculo?Que son acampañaselectoraisparaosmedios?Eparaosvotantes?Porquéospartidosseconstrúencomomarcasque compiten nomercado do voto tratando de captar o desexo do votante como se dun cliente setratase?

Acomunicaciónmasivatenmodificadoapolítica,nonsóoxeitonoquesefai,senóntaménos

contidos e os obxectivos que se formula. De aí que os medios sexan a forma en que sepresenta/representaapolíticanasnosasmentes.Domesmoxeitoquea representaciónéoprincipiolexitimador de determinada forma de organización política, aquela que, como dixera Weber, tenresultadohistoricamentemáiseficazparaodesenvolvementodocapitalismo.Osprincipiosquerexenapolíticateñenchegadoacoincidircosprincipiosmercantís:

1.-oferta-demanda2.-cuantificaciónecontaxedevontades(medianteovoto)3.-universalizacióndunhaformaparticularehistórica(ogobernorepresentativo)4.-Resolucióndeproblemaspolatécnica5.-obxectivaciónecousificacióndosuxeitopolítico.Osmediosmasivosteñensubstituídoaexperienciadaxente, incluídaaexperienciadapolítica.

Unfenómenoqueseveacrecentadocoaextensiónefusióndosmassmediacoasredessociais,ecoacrecentefragmentacióneillamentodosuxeito.Oscidadánsxanonopinan,twitean,eseguenascontassociaisdospolíticoscomoofancosseuscantantesfavoritos.

Nada que non tiveran inventado hai tempo os estadounidenses ao deixar en mans dosstorytelling,quesonquendecolocarnomercadocalqueramercancíacontandounhaboahistoria,ascampañas electorais. Contar historias, ser breves e ser emocionais foi a receita de David Axelrod(coñecidocomooNarradordeObama).EadosnovospolíticosenEspaña?Porquétemosaimpresióndequeasnosascampañasseasemellancadavezmáisásestadounidenses?NocasodoEstadoespañolospublicistaselectoraistransitanentreoguióncinematográficoeofolletín.

A función principal das campañas electorais é a ocultación de igual xeito que no comercio apublicidade dunha mercadoría se dirixe a potenciar o desexo do comprador e non a reflectir ascaracterísticas,asutilidadeseoscompoñentesdoproduto.Odemenossonosprogramaselectoraisdospartidos e o demáis o desempeñodo “líder”, a súa imaxe e as expectativas que consiga xerar. Seopúblicoseidentificacoaimaxedamarcaoéxitodeventasestáasegurado.Necesariamentedebemospreguntarnosquetensidodapolíticacandoxanonsefaipolítica

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

Venres1

MAÑÁ1DEABRIL JUANGARCÍAMORÁN-ESCOBEDOJuanGarcía-MoránEscobedoé licenciadoenFilosofíapolaUniversidadedeOviedo;doutoren

Filosofía polaUNED e diplomado en Ciencia Política eDereito Constitucionalpolo Centro de EstudosPolíticoseConstitucionaisdeMadrid.NaactualidadeéProfesorColaboradordeFilosofíadaHistoriaeFilosofíaPolíticanoDepartamentodeFilosofíaeFilosofíaMoralePolíticadaUNED.Conanterioridadefoi membro do Instituto de Filosofía do CSIC e formou parte do Consello de Redacción da RevistaInternacional de Filosofía Política dende a súa fundación. As súas liñas de investigación céntranse nafilosofíaprácticamodernaecontemporánea.Entreassúasúltimaspublicaciónscaberíasalientar:JohnDewey,individualismoedemocracia,Filosofíapolíticaversuspolíticadafilosofía:UnhapresentacióndeLeoStrausseO“granrelato”rehabilitado:FrancisFukuyamae“afindaHistoria”.

Pensarapolíticaemancipatoriadespoisdaposmodernidade

Afindos“grandesrelatos”preconizadanoseudíapolodiscursoposmodernoapuntaba,sobretodo,á findas “metanarrativasdeemancipación” trazadas taménno seudíapolodiscurso filosófico-políticomoderno.Coasúaradicalpostaencuestióndosfundamentosconceptuaisbásicosqueservironde eixo reitor ao proxecto emancipatorio da modernidade, o pensamento posmoderno acabousocavandoaspropiasbasesepistemolóxicasenormativassobreasquesefundamentouelexitimouditoproxecto emancipatorio, avogando ao cabo polo seu abandono ou liquidación. Neste sentido, opensamento posmoderno supón un serio desafío que non pode ser facilmente ignorado. Pois comotrataremos de amosar non só nos obriga a repensar ou reformular cantos relatos igualitarios,emancipatorios e racionalistas se teñen por herdeiros do legado da modernidade ilustrada, senóncalqueraestratexiadetransformaciónsocialepolíticaquepoidaserformuladanosnososdías.

��

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

TARDE1DEABRILXOÁNR.DOLDÁNGARCÍA

Xoán R. Doldán García. Profesor Titular de Economía Aplicada da Universidade de Santiago de

Compostela(USC)

BREVECURRÍCULO:- LicenciadoenCienciasEconómicaspolaUSC- DoutorenCienciasEconómicaspolaUSC,coatesededoutoramento:Problemasmetodolóxicos

referidosaocómputoeconómicodosfluxosdemateriais,enerxíaeauganaindustria.Análisedasúa aplicación á industriamanufactureira galega 1992 obtendo a cualificación de Sobresaíntecumlaude

- Posgraduado en Economía dos RecursosNaturais e doMedioAmbiente polaUniversidade deAlcaládeHenares

- MembrodoGrupodeInvestigacióndaUSC:Bioeconomía.EconómicaEcolóxicaedosRecursosNaturais

- PresidentedaAsociacióndeEconomíaEcolóxicaenEspaña- VicepresidentedaAsociaciónVésperadeNada.PorunhaGalizasenpetróleo(desdedecembro

de2015;anteriormentepresidente).Ademais,representaaestaasociaciónencolectivoscomoContraMINAccióneaPlataformaFumigaciónsNon

- VogaldaAsociacióndeEconomíaCrítica- De2005a2008foidirectordoInstitutoEnerxéticodeGalicia(INEGA)- Algunhasdasúltimaspublicacións:

o EditordaGuíaparaodescensoenerxético(2014)o Autor de “O metabolismo socioeconómico de Galicia 1996-2010” dentro do libro

colectivoOmetabolismoeconómicorexionalespañol(2015)o Autor de “A necesidade dun novo modelo enerxético para Galicia” dentro do libro

colectivoEcoloxíaPolítica.OlladasdesdeGalicia(2015)- Outrasactividadesdeinvestigación:

o Publicacións: colaboracións en varios libros, e máis de corenta artigos en revistascientíficasededivulgación

o Máisde80Comunicacións/palestras/relatoriosenCongresos/XornadasetcDireccióndevariastesesdedoutoramentoelicenciaturasobreosseguintestemas:osectordemexillónenGaliza;osectoreólicoenGaliza;revisióndasfontesestatísticasdosectoreléctricoenEspaña;límitesdocrecementoeconómicoeproblemáticamedioambientalnopensamentoeconómico...

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

PolíticasenerxéticaseambientaisnaGaliza:metabolismosocioeconómicoeconflitossociais

AspolíticasenerxéticaseambientaisnaGalizanosúltimosanospodenseranalizadasa travésdasúacoherenciacunmetabolismosocioeconómiconecesitadodecantidadescrecentesdemateriais,enerxíaeauga.Oterritorioévistocomounlugardeondeextraerrecursossusceptíbeisdeserentransformados,dentro ou fóra do país, en bens e servizos diversos por grandes conglomerados empresariais, ou unlugar ondedepositar os residuos procedentes das actividades industriais oude consumo.Desde estaperspectiva,omediofísicoéconsideradosópolasposibilidadesqueofreceparaestenderasrelaciónseconómicas capitalistas baseadas na ganancia e no crecemento continuado. Deste modo a lóxicaprodutivistadominasobreapreservacióndoutrosvaloresnaturais,socioculturaisoudospropiosdunhaeconomíafundamentadanoutrosparámetrosmáisconservacionistas.Candoexiste,aescasaprotecciónambiental semella dirixida, sobre todo, a un ambiente deshumanizado: os seres humanos poden serobservadoresdapaisaxemaisnonfanpartedelae,polotanto,podenserdesprazadosdoterritorioencalqueramomento.Apreeminenciadointereseprivadodunspoucossobreopúblicooucolectivoacabapor dirixir a acción política dos gobernos, xustificada por unha suposta utilidade pública ou por unsuposto interese social. Estasprácticas conducen inevitabelmente á apariciónde conflitos sociais nosqueacompoñenteambientalédecisiva,maisquetaménrepresentanunnovoescenarionoconflitodeclases, unha confrontación ideolóxica, unha fractura entre diversos modos de vida e mesmo, seconsideramososlugaresondeacontecen,unnovoepisodiodasagresiónscontinuadassobreomundorural.

��

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

NOITE1DEABRILLAURAMINTEGILAKARRA

LauraMintegi Lakarra (Estella, Navarra; 26 de outubro de 1955) é unha escritora en euskera,

profesoradaUniversidadedoPaísVascoeexpolíticaespañola.FoicandidataápresidenciadoGobernoVasco pola coalición Euskal Herria Bildu para as eleccións ao Parlamento Vasco de 2012. Aínda quenaceuenNavarra,candoerapícaraafamiliatrasladouseaVizcaya.ResidiuenBilbaoedesde1973viveen Algorta, no municipio vizcaíno de Guecho. Está licenciada en Historia e é doutora en Psicoloxía.Desde1981éprofesoradoDepartamentodeDidácticadeLinguaeLiteraturadaUniversidadedoPaísVasco(UPV/EHU).FoidirectoradesteDepartamentodesde1999ata2006,cargoquevolveuaasumirdesde 2010 ata a actualidade. foi candidata á rectoría da UPV/EHU en dúas ocasións. Desde 2004preside o Club Euskal PEN, a rama vasca do PEN Club Internacional, asociación internacional deescritoresenfavordaliberdadedeexpresión.Noano2006,aRealAcademiadaLinguaVascanomeounaacadémicacorrespondente.recibiuentreoutrospremiosliterarios,oPremiodeNovelaAzkue,oPremioCidade de San Sebastián e o Premio JonMirande. Noutros tantos premios foi parte do xurado, porexemplo no Certamen de Narrativa María Maeztu, as Becas Joseba Jaka, o Premio de XornalismoRikardoArregi,oPremioAntonAbbadiaeoPremiodeDereitosHumanosRenéCassin.FormapartedoConsello de Dirección da revista científica Revista de Psicodidáctica e colabora habitualmente nosmedios de comunicación, tanto audiovisuales (ETB, Hamaika Telebista, Bizkaia Irratia, Egin Irratia,BilbokoHiriaIrratia,EuskalerriaIrratiaeEuskadiIrratia)comoescritos(Anaitasuna,Argia,Susa,Ttu-ttuá,Egin,Egunkaria,Gara,Berria,JakineHegats,entreoutros).AsúaobramáispopularéSísifomaiteminez,unensaio-novelasobreoenamoramento.Esanovelafoitraducidaaocastelánnoano2003comoSísifonamorado e ao neerlandés no ano 2011, como Sisyphus verliefd. LauraMintegi tamén desenvolveuactividadespolíticas. Participounas listasdeHerri Batasunanas eleccións aoParlamentoEuropeode1987 e de 1989. Ese mesmo ano foi nomeada responsable da caixa de resistencia dos profesoresasociadosquereclamabanafiguradoprofesoradopropioparaaUPV.Naselecciónsxeraisdenovembrode2011,foicandidataaoSenadoporVizcayadentrodacoaliciónAmaiur.Naselecciónsdeoutubrode2012foicandidataápresidenciadoGobernoVascopolacoaliciónEuskalHerriaBildu.Trasexercerdeportavoz da coalición no Parlamento Vasco durante case dous anos, en xullo de 2014 anunciou quedeixabaoseuescanoparavolveraoseutraballouniversitario.

ObrasNarrativa: Ilusioaren ordaina (1983, Erein). Novela: Bai... baina ez (1986, Susa): Reeditada enElkarlanean 1999. Legez kanpo (1991, Elkar). Nerea eta biok (1994, Txalaparta). Sisifo maite minez(2001,Txalaparta).Eccehomo(2006,Txalaparta)Ensaio: Sujektibitatea euskal nobelagintzan: Stephen Crane-ren "The Rede Badge of Courage" (1999,EHU).Biografía:JuleneAzpeitia(1988,GobernoVasco).Obra traducida: A topera en Antoloxía daNarrativa Vasca Actual (1986, Edicions doMall) (castelán).MoleHoleenContemporaryBasqueFiction(1990,UniversityofNevada/Reno)(inglés).Sisifonamorado(2003, Txalaparta) (castelán). Nerea and I (2005, Peter Lang, New York) (inglés). Ecce homo (2007,ONCE) (braille en euskera). Ecce homo (2009, Txalaparta) (castelán). Sisyphus verliefd (2011, ZirimiriPress,Amsterdam)(neerlandés).Eccehomo(2012,Pahl-Rugenstein,Bonn)(alemán).

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

28

ALGÚNSAPUNTAMENTOSDEFILOSOFÍAPOLÍTICA

MiguelÁngelMartínezQuintanar&LuísG.Soto0.Filosofía&política Tomemosunhadasmaneirasposíbeisdeentendera filosofía. Segundo Gilles Deleuze & Félix Guattari(1993)filosofíanonéinterpretarun(o)sentidodoqueacontece. É dispoñer (na inmanencia) un lugar deenunciación. Este lugar é o arranxo dun eixo deresistencia (parsdestruensda filosofíaconvencional)eun eixo construtivo (pars construens, de propostaconceptuale, inclusive, institucional).Filosofíaéoquedá conta do que nun evento é incontábel (porqueimpugna calquera orde contábel) e transforma eseincontábel(múltipleounon)nunhacomposición(nova,inédita,aínda incógnita)queaumentaanosapotencia(individual,colectiva)deobrar,facer. Tomemos, a continuación, unha das maneiras deentender a política. Mais antes mencionemos tresconcepciónsqueanalizaJacquesRancière(2007)1. En primeiro lugar, para uns poucos política é arealización da physis en nomos (da natureza en lei).Política é o conxunto das formas da lei comunitaria(natureza, sangue, liñaxe) e as súas prolongaciónsrespectivas(forza,tradición,nepotismo). Ensegundolugar,paraunscantosmáis,políticaéaorde constitucional/institucional (vixente en cadamomento) cuxo fin é a inclusión (integración,captación) do que a obstaculiza con persistencia:marxinados, pobres, dependentes, excluídos, entreoutros. É agregar sine qua non aqueles cuxa soapresenza física impugna a orde establecida. Política ésemprebaleirarunfóra.Saturarundentro. Por último, para a maioría, política é amanifestación (revelación, denuncia) da súa falsidade:aseparaciónespectraldecalquera inscriciónpolíticaarespectodas realidadesquea sosteñen.Algúns trazosdas partes menos adaptábeis son capturados (dedistinta forma, a través de medios diversos) parainscribilos en toda a comunidade, e, deste modo,neutralizar(reconducir,refacer)asúaspotencialidades. Rancièreponde relevoqueestas tres concepciónsanulan un significado de política que podería estarrelacionadocoarribapropostodefilosofía:disposicióndun lugar de enunciación (agora de acción) de duplo

1InspirámonosenRancière(2007),maisnonseguimosaopédaletraasúatriplaclasificación:arquipolítica,parapolítica,metapolítica.

eixo (antes destrutivo–construtivo; agora crítico–propositivo).1.Parsdestruens,eixocrítico SegundoRancière(2007,2009)amaioríaconcibeapolítica como espazo de consenso, acordo nagobernación en común da sociedade. A racionalidadeda actuación política é (ou debería ser) a busca depactosquefaganprogresarásociedadedentrodaordesocial establecida. O desacordo, o antagonismo, oconflito, pertencen, xa que logo, ao xogo dasaparencias políticas. Son unha etapa ou, inclusive, unmal necesario (fase falsa dun proceso verdadeiro),fronte á racionalidade política que radica nanegociación, o pacto e o consentimento (explícito ouimplícito).1.1.Fóra,dentro RelendoDeleuze&Guattari (1988),nassociedadesdemocráticasavanzadasosvoceiros (dospoderes,dosmedia) sinalan (a travésdaredundanciadasconsignaseaoperacióndarostridade-buratonegro)caléonosofóra (guerras interétnicas, violencia relixiosa, tiraníashomicidas, entre outras) e dentro (perigo fascista,ameaza terrorista, risco guerracivilista, pormencionaralgúns). Así facilitan a identificación da política coaredución, expulsión e eliminación do desacordo daesferapública.1.2.Desacordo Para Rancière (2007), o desacordo é un tipo desituacióndefalanaqueundosinterlocutoresentendee, simultaneamente, non entende o que di o outro.Non é un descoñecemento (que precisaría osuplemento do saber) nin un malentendido (querequiriríaunhaprecisiónna linguaxe).Éasituacióndaracionalidade na que a discusión sobre o que queredicir “falar” constitúe a racionalidade mesma dasituacióndefala:osfalantesentendenenonentendenomesmonas/coasmesmaspalabras. Por que X entende e, simultaneamente, nonentendeaY,apesardeempregarasmesmaspalabras?A causalidade pode ser variada. Percibe o sentido doque se di, mais non ve o obxecto do que o outro llefala.Comprendeosignificado,maispretendefacerveroutro obxecto distinto coa mesma palabra. Coñece oléxico,maisdescoñeceocontextodesdeoqueseestáa falar,etc.Porexemplo,todosestamosdeacordoenque a saúde, a liberdade, a igualdade, o entornomedioambiental, a lingua propia, o emprego, sondignos de ser protexidos. Mais semella que

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

29

entendemos cousas diferentes cando nos poñemos afalar sobre elas: para uns son feitos; para outros,valores;paraoutros,dereitos. En calquera discusión social está implicada aestrutura na cal o lugar, o obxecto e os suxeitos dadiscusión, están en litixio. Antes de calqueraconfrontación de intereses e valores, e previo acalquera sometementodas afirmacións a peticións devalidez entre interlocutores, hai tres posiciónslitixiosas: o litixio sobre o obxecto de litixio, sobre aexistenciadolitixioesobreaspartesenfrontadas.1.3.Escenaparadoxal SegundoRancière,estapostaenescenaparadoxaléo mundo en común. Reúne comunidade e non-comunidade. Xunta dúas instancias heteroxéneas,trastornando, primeiro, as situacións lexítimas decomunicación, e, segundo, as particións lexítimas dosmundos e as linguaxes. Tamén redistribúeomodoenquesecolocanoscorposfalantesnunhaordedodicir,facer, ser. A interlocución política non acontece(unicamente) mercé ás linguaxes simbólicas (que nonremitenanadaexteriorasimesmas),ninao falarporfalar (que pode remitir a calquera cousa). Ainterlocuciónpolíticanonsóacontececomocirculacióndeconsignas.Dáse,sobretodo,ondehaiqueproducir,aomesmotempo,tresinstancias:aargumentacióneoseuescenariodecomprensión;oobxectodadiscusión;omundoondeesteéunobxecto.1.4.Políticaepoética DesdeopuntodevistadeRancière (2007,2009)alóxica da demostración política está fusionada cunhaestética da manifestación. Esta estética damanifestaciónennadaserelacionacoaestetizacióndapolítica.Está ligadaaunhasubxectivaciónpolíticaqueanoaenunciaciónlóxicaemanifestaciónestética,actosargumentativoseperformancespoéticas.Napolíticaopoéticononseopónaoargumentativo,ouviceversa.Acreación de mundos estéticos litixiosos vai alén dainvención de linguaxes aptas para reformularproblemas intratábeis coas linguaxes existentes. Haipolíticaaíondecadavez(eencadacaso)sedisolvenasvellas linguaxes e metáforas para abrir lugaressingulares de desacordo e litixios. SegundoDeleuze&Guattari(1988)sonplanosenquexermolaacidadaníacomomultiplicidadedesingularidades(xente),polodeagoranonapropiábeisporunaparellodecaptura2(de

2NunsentidoalgodiferenteaoquelleatribúenDeleuze&Guattari(1988),maiscoamesmafunción.

rexistro,inscrición,civil)euncoñecemento(científico,ideolóxico,partidario).1.5.Xente As formas da democracia son a manifestacióndunha disposición ternaria: a presenza dunha esferaespecífica de aparición da xente; a existencia deagrupamentos (axentes non estatais, partes nonsociais, grupos non establecidos) que desprazan asidentificaciónsordinarias;oacontecerexpresodolitixiopor parte dos que carecendunhaparte (do común) eaíndanonsonparte(axente).NapropostadeRancière(2006a,2006b)estaéamanifestación(da)políticaquetrastorna o (ámbito) político: a democracia comoirrupción da política que se opón á visibilidadeestablecida,ácontaestatuídadasparteseaoarranxoobxectivadordosproblemas.Ademocraciaconsensualtencomocorrelato invertidoaguerradetodoscontratodos e a constitución de cada individuo como unhaameaza para a comunidade (equivalenciaexemplificada na irrupción das novas formas deracismo,xenofobia).1.6.Demarcacións,quebras,democracia Deleuze&Guattari(1988)e,tamén,Guattari(1977,1989),expresanqueundosvínculospolíticosreais,dacidadanía real (xente), podería residir nun proceso(medido ou non) de desapropiación das identidades(obxectivadas polos poderes) e desidentificación dossuxeitos (subxectivados polos coñecementosdispoñíbeis). Este proceso pode ser o litixio oudesacordo,quetrazaunhasliñasdedemarcaciónnovasdo político e a política –a democracia. A comunidadepolítica teríaunha face inexplorada (ignoradapormorda súa identificación, apresurada e falaz, coforzamento, a violencia, a guerra): aquebra (máquinabélica para Deleuze & Guattari 1988). Así, acomunidade política é un feixe de interrupcións,fracturas puntuais e locais, polas cales unha lóxicaigualitaria separa, racha, de si mesma, unhacomunidade identificada e suxeitada (isto é, xa non–política). Para Rancière (2006b) o vínculo políticoefectivo podería ser o elo dos intervalos desubxectivacións inéditas entre identidades, lugares,posicións. Subxectivacións que perturban (mais nonanulan)identidadesesuxeitos.Intervalosqueacaecenao separar unha condición (calquera que sexa) de simesma. Que democracia se está a construír, hoxe eagora,conestasoperacións?

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

30

2.Parsconstruens,eixopropositivo Segundo Bernard Manin (1998), e desde unhaperspectiva teórico-práctica estrita e rigorosamentedemocrática, algo non funciona no proceso deconstrución e mellora da democracia participativa-representativa actual. Un síntoma: a insistencia decorrentes tan sólidas como liberalismo erepublicanismo en despregar e matizar (dun modobizantino) algunhas ideas políticas (liberdade,igualdade, dereitos), idear institucións de control(división de poderes, tribunais, contrapesos), pulirprocedementos de participación (formais, informais).Ambos os dous posicionamentos semellan indicar aexistenciadunhacarencia,ouunhaartedadistanciadademocracia. SeguindoaanálisedeManin,pódesedetectarunhainsuficiencia democrática nos ideais de cidadaníaliberal e republicana: o elitismo. Desde o prisma darealización dunha democracia integral (política,económica, ambiental, cultural), a insuficiencia non écapazdeatendera irrupcióndecomunidadespolíticas(xente)queredistribúen(ou,directamente, impugnan)asparticiónsordinarias(dalinguaxepartidaria,estatal),osprocesosdeidentificaciónesuxeición(dopodereocoñecemento),oqueseentendeporpolítico (quebra,nonorde)epolítica(distorsión,nonconsenso). 2.1.Participación:representación ManintitulaoseuestudoOsprincipiosdogobernorepresentativo. Di que nas sociedades democráticasavanzadasomodeloaceptadodeparticipaciónpolíticaé a representación. Os ideais de cidadanía liberal erepublicana,porexemplo,promoven(segundograos)elexitiman (con fundamentos variados) estemodelo departicipación.Maisaparticipaciónélimitada. Desdeopuntodevistahistóricoeprocedemental,liberalismoerepublicanismosonelitistas.Favorecenaparticipación (dirección, xestión, administración) nosasuntos políticos de grupos selectos de cidadáns (envirtudedecriterioseconómicoseeducativos,aíndaquenon exclusivamente). Non son antidemocráticos noexercicio, nin carecen de vocación democrática.Certamente, os modelos vixentes estimanpositivamente,eintegrannoseucorpusteórico-prático(segundo graos), os valores históricos da democracia:isonomia, eleutheria, boulesis. Mais, son cautelososdiantedaprimacíadademocraciasencualificativos.2.2.Desviación,disimulo Manin suxire que esta insuficiencia democráticanégase empregando argumentacións que encobren

unhadesviacióndosentidodademocracia(democraciacomo medio, meta, procedemento, instrumento,contexto, por exemplo) e unha reinterpretaciónrestrinxidadafuncióndacidadanía(consentir,aprobar,asentir, votar, entre outras). Esta suxestión pódesecompletar coa de Rancière (2006a): a primacía domodelo representativo (presentado como connatural,consubstancial, intrínseco á democracia) é unhaoperación que disimula o traslado á esfera política(pública)dasrelaciónsdesiguaisdepoder(dominación)que rexenna esfera non-política (privada, familiar, dexénero, profesional, económica, cultural). O modelorepresentativoéatraduciónaoámbitodagobernaciónpúblicadasrelaciónsdedominaciónquerexennaordesocial. Tradución que pode ser matizada segundo ograo de hábitos democráticos da sociedade dereferencia.2.3.Democraciaversusrepresentación,tensións ParaManineRubioCarracedo (2005, 2007), antesdasrevoluciónsliberaisdoséculoXVIIIosconceptosdedemocracia e representación eran termos opostos. Ademocracia é detestada ao concibirse como concursodirecto da cidadanía na xestión pública; o gobernorepresentativo, porén, é o concurso mediato dosdelegados,enrealidade,daelite(comercial,financeira,industrial, propietaria). Despois das revoluciónsprodúcese unha desviación: a democracia muda enrepresentación, e a cidadanía posíbel en simplepoboación real. Así pois, cando liberalismo erepublicanismopretendencasarosseusideaiselitistascoa democracia participativa, mercé ao concepto derepresentación,xordentensións. No esforzo de readaptación ao modelorepresentativo,estesdousideaisquedantanafectados,aparentemente, por unha inconsistencia interna, queformulan paradoxos irresolúbeis e oscilacións quecrean confusións . Resólvense mercé a unha duplapirueta: unha escolástica académica (un exemplo é oconcepto liberal de razón pública3 e o republicano devirtude4); un precario encaixe institucional (controisdemocráticos da acción política: opinión pública,tribunais de contas, audiencias públicas,externalizacióndasavaliaciónsdeprogramaspolíticos,entre outros). Mais, o paradoxo irresolúbel e asoscilaciónspodendevir,quizais,emancipadores.

3Porexemplo,véxaseoseudesenvolvementoenRawls(1996).4PódeseconsultarBobbio&Viroli(2002),Spitz(1995).

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

31

2.4.Paradoxoliberal Tomemos a tradición que vai de Rawls (1996) aAckerman (1999, 2007). Desde este punto de vistaliberal:comoéposíbelqueocidadán,quedefendeconcelo, e cumprida dilixencia, a súa autonomía, acepte,senescrúpulosecinismo,arepresentación(mediación,delegación) política?; acaso o cidadán e a cidadáindividuais (identificados, identificábeis) non son osúnicosintérpretesdosseuspropiosinteresese,tamén,únicosautoreseactorespolíticos?Quefunciónten,xaque logo, a representación?; non introduce unelementoparadoxalnafilosofíapolíticaliberal(apesarda ideación de instancias de control, vixilancia esupervisión dos representantes: listas abertas,publicidade e contraste público do programa degoberno,rendicióndecontas,comparecenciaspúblicasfrecuentes,revogabilidadepolítica,entreoutras)? Este elemento paradoxal posúe una duplafuncionalidade. Por un lado, revela que non épropiamente paradoxal porque se limita a expresar acondición elitista do liberalismo: ou ben o individuoquepode(económica,cultural,socialmente)defendeereivindicaos seus interesesparticipandodirectamentenas tarefas da gobernación; ou ben pertence a ungrupo restrinxido (de intereses, acción, pensamento)queosdefendeco (eno)seunome.Poroutro lado,oelemento paradoxal é unha instancia que distorsionaatétalpuntooespazopolíticoqueserveparaempurrará feitura dun encaixe (precario, mais validábel eperfeccionábel)áxenteque,deseu,semprecomezaareivindicar desde un fóra. A potencia do paradoxo faique o elemento crítico e distorsionador do político (eda política) poida transformase en construtivo,propositivo.2.5.Oscilación,vaivénrepublicano Agora abordemos a lectura republicana de PhilipPettit (1999) e Norberto Bobbio & Maurizio Viroli(2002).A tensiónquehabitanopluralismo teóricodorepublicanismo non nace da diferente graduación coaque se contempla o fenómeno da participación?; avariadaestimacióndopapeldarepresentaciónnonfaianiñar, na cerna do republicanismo, unha oscilaciónentre o populismoutópico (que predica a democraciadirecta, asemblearia) e o pragmatismo distópico (queasume, con resignación, a existencia da sociedade demasasnacalarepresentaciónevitamáismalesqueosque produce)?; esta oscilación (entre unha formaretórico-utópica imposíbel, e unha forma pragmática-distópica desenganada) non é froito dun temor ádemocracia, ao gobernoda xente no seu estadopuro

(sen filtrar, reconducir,peneirar)?;nonapareceaquíacernaelitistadorepublicanismo? Estetitubeoouflutuación,mesmovacilación,posúeunha dupla funcionalidade. Por un lado, encarna axestión da incómoda herdanza do elitismo norepublicanismo, que pretende conxurarse cunpopulismo froito da retórica académica acomodada(ignorantedecalqueraprocedementodedecisiónreal),oucunrealismopragmático,unharealpolitik,resultadodunha mediación falsa (e, quizais, falseada) cosdetentadoresdopodersocialreal.Poroutrolado,estevaivén introduce na práctica política una sacudida: namedidaenqueparaatradiciónrepublicanaacidadanía(non o pobo pre-político) é racional de seu, non haioutro camiño que abrir á xente a toma de decisiónsvinculantes –a toda a xente. O vaivén ten unha cargapotente de quebra do espazo político (e da política)que,defeito,múdaaenalgoconstrutivo,propositivo.2.6.Adaptación Mais,opotencialemancipadordoparadoxo liberal(levado até o seu termo) e a oscilación republicana,permanece desactivado (habitualmente). Así, miradosdelonxe,ambososdousideaisconverxennunasunto:otemoráparticipación.Aslóxicasliberalerepublicanaréxense por un impensado que é a soberanía cidadá.Tomando o título dun libro de Rancière: o odio ádemocracia.Latexaunhadesconfianzacaraásoberaníadaxente–impensábel,paraeles.Deaí,afacilidadecoaque se adaptan a un dispositivo de mediación: arepresentación.3.Política&filosofía:matizacións A descrición antedita narra, en primeiro lugar, afeitura do político pola xente (as quebras históricas edesprazamentos do político e da política feitos polosescravos, servos, súbditos, terceiro estado,proletariado, cognitariado, precariado –taménfeminismo, pacifismo, ecoloxismo, animalismo). Ensegundo lugar, revela a tensión entre o concepto dedemocracia e o exercicio da representación. Sonpropostas teóricas interesantes, mais matizábeis.Velaquí unha das funcións da filosofía: introducir oupoñerderelevooquepasa inadvertido,o lugardesdeondesefala. A noción de democracia non é clara nin evidente.Descualificar o espazo democrático constituído (envirtude das irrupcións da xente, do exercicio dadistorsión pola distorsión) pode facer bascular esemesmoespazocaraaformastotalitarias.Porexemplo,Deleuze&Guattari (1988)describen comoas liñasde

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

32

fuga poden ser mortais, destrutivas. Desafiuzar oexercicio da representación (como ilexítimo, espurio,bastardo) pode avalar formas falsas (prepolíticas e/ouanti-políticas) de vínculo entre gobernantes egobernados. Así, Rancière (2006a) apunta riscos:mesianismo,despotismo,caudillismo,entreoutros. No contexto da sociedade de masas unha dasfunciónsdafilosofíaépensarodesexodedemocracia,undesexoquenoné,perse,democrático.Sóédesexo:nunpoloproducióndoreal;nooutro,puroimaxinario.Así, como pode participarde iureomaior número depersoas no público? Que institucións concretas sepoden inventar ou mellorar de facto? En suma, quefacer co desexo de democracia (e coa democracia dodesexo)? Velaí unhas tarefas para a filosofía, queexcedenestesapuntamentos.BibliografíacitadaAckerman,Bruce(1999):Lapolíticadeldiálogoliberal,Barcelona,Gedisa.(2007):Lanuevadivisióndepoderes,México,FCE.Bobbio,Norberto&Viroli,Maurizio(2002):Diálogoentornoalarepública,Barcelona,Tusquets.Deleuze, Gilles & Guattari, Félix (1988):Mil Mesetas.Capitalismoyesquizofrenia,Pre-Textos,Valencia.(1993): ¿Qué es la filosofía?, Anagrama, Barcelona,1993.Guattari, Félix (1977): La révolution moléculaire,Fontenay-sous-Bois,Encres.(1989)Lestroisécologies,Paris,Galilée.Manin, Bernard (1998): Los principios del gobiernorepresentativo,Madrid,AlianzaEditorial.Pettit, Philip (1999):Republicanismo.Una teoría sobrelalibertadyelgobierno,Barcelona,Paidós.Rancière, Jacques (2006a): El odio a la democracia,BuenosAires,Amorrortu.(2006b): Política, policía, democracia, Santiago deChile,EdicionesLOM.(2007):Eldesacuerdo.Políticayfilosofía,BuenosAires,NuevaVisión.(2009): El reparto de lo sensible. Estética y política,SantiagodeChile,EdicionesLOM.Rawls, John (1996): El liberalismo político, Barcelona,Crítica.Rubio Carracedo, José (2005): Ciudadanos sindemocracia,Granada,Comares.(2007): Teoría crítica de la ciudadanía democrática,Madrid,Trotta.Spitz, Jean-Fabien (1995):La libertépolitique. Essaidegénéalogieconceptuelle,Paris,PUF.

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

33

Afirmezacomoaporía

AnaLucíaGonzálezÁlvarez

"...Aleisabequeelaéopoderabsoluto,ocaléariqueza

e é á vez o sacrificio da riqueza xeral, que protexe o

dereitoávezqueocongruoeocompromiso,eomesmo

protexe a vida que castiga privando dela, ou perdoa o

maleoutorgaavidaindigna.DemodoqueesteEspíritu

éopoderabsolutoaoquenadaescapa...oseuconceptoé

a xeneralidade na perfecta liberdade e autonomía dos

singulares..." G. W. F. Hegel, Filosofía real, Fondo de

culturaeconómica,p.207.A irrupción do demos na vida pública da polis

coincidindocoaacciónepensamentosofistafacilitoucertascircunstanciasnasque foronposiblesa reflexiónea críticapolítica. Trátase do chamado paso do logos ao nomos.Nestas liñas trataremos de enfocar a cuestión dende unhaperspectivasofísticaporconsiderarqueatradiciónhistóricadafilosofíativoconelacertatendenciauntantosuperficial,exceptuandoautorescomoCicerón,DiógenesLaercio,HegelouNietzsche.Estaactitudemantívosenoempregodotermosofistacomoconceptodespectivo,asícomocoempregodaexplicación dende as perspectivas platónica e aristotélicanosestudosmediosesuperiores,oquealimentaeperpetuaunhavisiónmoiparcialedesvirtuada.

Dende a postura que acabamos de sinalar,pretenderase abrir debate ou polemizar sobre o problemaque supón o intento de fundamentar teóricamente unhaorganizaciónsocialepolíticabaseadanaxustiza.

Asofísticaéomovementoquemellorcomprendeu

o momento político vivido na Atenas do século V : aorganizacióndapolisendemocraciaasemblearia.

O famoso discurso de Pericles, quen consolidou aDemocracia sendo elixido gobernante ata 15 vecesconsecutivas, « o que sabe pero non se expresa conclaridade é como se non pensase », mostra a súa posturafundamental respecto á organización que levou a cabo napolis. Por isto é que Pericles admira e confía nos sofistas,porque comprenden que a reflexión, a argumentación e apalabra son as ferramentas dunha política baseada nodebate,nacrítica,nodiscursoenodiálogo.

Pericles encomenda a Protágoras a elaboración daconstitución de Turios en 443, encargo nada trivial queamosaaconfianzaqueoxefedegobernotiñanosofista,ávezquenosfaicomprenderacríticadesteálei.

Protágoras abre un espazo de reflexión acerca daxustiza e o dereito que fundamentan as constitucións oucartas magnas apoiada na diferenciación entre lei natural(identificada co logos da physis) e lei humana ou nomos(comprendida como pacto ou acordo consensuado). Nin onatural nin o divino son principios primeiros nos quedescansealexitimidadedasnormascivísdadoqueelmesmoredactouunhaconstitución.Éoserhumanooqueelaboraaxustiza segundo os seus intereses, e son as leis as quepermiteneperfeccionanavidaencomunidade.

O sofista presumía fachendoso de ser unprofesional na formación de bos cidadáns, cando estosignificaba ensinar remuneradamente as claves paraparticipar activamente nos asuntos da polis mantendo asteses que cada un considerase xustas, é dicir, expoñendocon claridade e defendendo con convicción e confianza osintereses propios na Asemblea. Estamos ante o caso doprimeiroprofesordeeducaciónparaacidadaníaconscientedequeanocióndedemocraciaesixíaunharesponsabilidadecivilquenonpodíaasimilarsesenunhaeducaciónprevia.Ossofistascomprenderonestafuncionalidadepolíticamellorcaninguén,fixerongrandesfortunasadicándoseaestenegocioe introduciron un amplomodelo pedagóxico que suplía ascarencias do tracicional ideal educativo, baseado naximnásticaenarítmica.Ocuriosoéqueomestredevirtudecidadánontiveseodereitoaformarpartedacidadaníaporserestranxeiro.

Platón e Aristóteles, dende unha posición críticaben distinta, tamén comprenden esta responsabilidadecidadá.ConestaspalabrasexplicaenclaseoprofesorTomásCalvoaconcepciónaristotélicadohomecomocidadán:paraAristóteles non se trata de que teñamos como homes acapacidade ou oportunidade de facer política, senon quesoamente facendo política somos realmente homes! Apolítica fainos cidadáns plenos, sen participar nela nonpodemosserfelices,etampoucosepodedecirquesexamosauténticoscidadáns.

É probable que precísamente por serenestranxeiros, os sofistas contasen cunha perspectiva moisuperior á acomodada perspectiva dos representantes dosgrandes sistemas filosóficos gregos. Os sofistas foronfilósofos pioneiros en cuestionar a escravitude, e endefender unha igualdade natural entre tódolos sereshumanos. Para a maioría deles, sobre todo na segundasofística, aphysis a todosnos iguala, ahumanidade tenunfondocomún.Éonomosoqueperxudicaaunsbeneficiandoa outros e creando diferenzas. "Respiramos todos o aire atravésdabocaeonarizetaméntodoscomemoscoaaxudadas mans" (Fragmento Antifonte, Sobre a verdade, DK II,353).

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

34

O movemento sofista adoita ser presentado poloinimigo, e como toda historia contada polo inimigo épresentadaxeralmenteatravésdunhavisiónparcial.Platóne Aristóteles, como partidarios do antigo réximeconservador e aristocrático que son, arremeten contra ossofistas, ás veces incluso condesdénehostilidade. Pero amocidade,tachadadedemasiadoambiciosaporambostivounhareacciónpositivaeentusiasta.

Ospensadoresdosgrandessistemasdaantigüidadenon pretenden criticar omovemento, senon erradicalo.Osmotivos son claros, a crítica sofista deixa ao descubertounha maquinaria de control da orde social moi poderosa.Ningúndeusestápendentedeti,dequecumprasounonasleis,esaltarseasnormasnonénegativoparatiporquenonémalo,nonvaicontraanatureza,sóterásproblemassetepillanetesancionan,polodemáisdespreocúpate.

Nietzsche presenta aos sofistas como omovemento ilustrado que pon as cartas sobre a mesapreocupándose do ámbito humano, centrándose naantropoloxíaeprescindindodecuestiónsontolóxicas,físicasoutrascendentes.

Os sofistas son os grandes ilustrados da IdadeAntiga porque sitúan o ser humano no centro da súareflexiónpromovendoasí unhumanismopero, sobre todo,porquelevanantetribunalálei,ásnormas,ósvalores,eataámesmaxustiza,ematizanadiferenzaentrelei,naturezaepacto.Nonécasualquesexaprecisamentenestaépocanaque xorden a filosofía da linguaxe e a retórica, quenon selimitabaá forma lóxicadodiscurso, senónque incorporabaunha educación cultural enciclopédica, porque soncuestionados epostos en tela de xuízoos fundamentosouesencias dos conceptos humanos. A palabra toma oprotagonismo en tódolos ámbitos, a palabra orienta econtrola as persoas, a palabra organiza a polis e a palabradescribeaphysis.Cuestionemospoisaorixe,fundamentoeconstitucióndapalabra.

Téndese a comparar o compromiso incuestionable

de Sócrates coas leis atenienses coa falta de compromisodossofistascoaúnicapolisondepoderíanterdesenvolvidoasúaactividade1.

Os sofistas son incapaces de comprometerse conela, en primeiro lugar porque, a diferenza de Sócrates, amaioríasonestranxeirosenonteñendereitocidadán.Eensegundolugarporqueasúacríticapasabapornonasumirarixidez que suporía tal compromiso. O seu labor eraprecisamenteocontrario,cuestionarasnormasemelloralasfacendo que sexan elas as que estean ao servizo da

1 Grazasáisagoría(dereitoaexpresarselibrementeenpúblico),omovementosofistativoenAtenasunmarcoondedesenvolveuasúaactividade.

comunidade, porque o contrario carece de utilidade. Poristo, o discurso iusnaturalista é ferozmente atacado dendeunrelativismopragmático.Cabedestacarque,apesardeseros pensadores do concreto, o seu concepto de naturezacomúnatódalaspersoasserviuparadarlleáleiuncaráctermáisuniversalista.

Acuestión(eoproblema)équeéestecompromiso,

rixidez ou firmeza a pedra angular na fundamentación daxustiza igualitaria. Sen firmeza resulta imposible salvar unhorizonte onde tanto teña como ou quen sexas porque asregras aplícanse para todos por igual. Neste horizonte osindividuos non teñen sexo, nin nome, nin idade, ninnacionalidade, nin gustos, nin costumes, nin cultura, nindesexos,ninnecesidades,ninprofesión. Éesteohorizontecreado polo formalismo moral kantiano, que pretendefundamentar a regra que nos permita actuar conforme ódebergarantindounha igualdadedefacto,sexaounonpordeber(estaéoutrabatalla).

Comodixemos,sóesafirmeza(entereza,firmezadecarácter...) pode garantir unha xustiza que traballe polaigualdadeparalograrunmarcodeactuaciónxusto,odebermoralkantiano,deberpolodeber,aleimoraldentrodemin,é formal porque é inamovible, estruturalmenteinquebrantable. A Xustiza é representada por unha mullerque levaunhavendanosollosparanonsucumbirfronteáscaracterísticasmateriaisparticulares,fronteóconcreto,paraxulgara todospor igual .Oúnicoxeitode crearunespazoondeasegurarigualdadeparatodoserhumanoépartirdunformalismo onde as condicións circunstanciais e arbitrariasnasquenosatopemosnonnoslimitenendereitos.

Airremediableaporíaquedatítuloaestasliñaséa

seguinte: a firmeza é o barbeiro que afeita a tódolosbarbeiros que non se afeitan a sí mesmos, permítame oprofesor Miguel Sagüillo que ursurpe a identidade dobarbeiroAlfredo.Édicir,afirmezaformaléaclavecandosetrata da actuación polo deber para evitar a corrupción daxustizaigualitaria.Afirmezarealizaasúaverdadeirafuncióncando a fraqueza ameaza con excepcións.Mais vólvese encontra da súa propia natureza cando do que se trata é deevitar a corrupción da xustiza igualitaria na súa propiaestrutura formal, aquí a firmeza carece por completo deautocrítica, porque tal fraqueza implicaría contradición. Secuestionamosafirmeza,nonestamossendofirmes,perohaide nós se non a cuestionamos, porqueo despotismopodeserimbatible.

Xustiza significa tanto para Platón como para

Aristótelesoequilibrioouharmoníaresultadodostatusquo,isto é, que cada un faga o que lle é propio de seu, o

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

35

encomendado polo plan político para que a polis funcionesen cambios nin contratempos, e que a orde social non sealtere. A xustiza é pois a virtude fundamental para ambos,precisamentepolafirmezaesencialdaquevimosfalando.

Para os sofistas, en cambio, esta visión da firmexustiza esconde un perigo, os abusos de poder.Quen fai aregrafaiatrampa,edebemoscuestionartalfirmezadendeos actos concretos, dendeasposiciónsparticulares, senonqueremosservítimasdainxustizanapráctica.

Unexemploclarodesteproblemateóricoéocaso

dosdereitoshumanos,ondeacuestiónépoderxustificarunfundamento para conseguir na práctica unha actuaciónconformeodeberfirmeeinquebrantableencalquerapuntoxeográficoe temporal.Neste casooperspectivismo resultaimpracticable e contraditorio, o consensualismo inocente eutópico, ao tempo que o formalismo carece de suficientesferramentas trascendentes que podan fundamentar unhadeclaración definitiva e irrefutable dende unha perspectivacientífica(universalenecesaria)dosdereitoshumanos.

Os sofistas serán testigos do esplendor deAtenas

durante o século V e do irrefreable desplome que sufrirátralo seu enfrontamento con Esparta. A guerra doPeloponeso dividirá á mesma sofística en dous tempos:primeirasofística(ousofísticamoderada)esegundasofística(ou sofística radical). E as consecuencias destes feitoshistóricos lapidaráná sofística facéndoa responsabledunhacriseinevitablementetráxica,comotráxicamenteacondenaa Sócrates se viu enredada nesta contenda, sen esquecerqueomáisxustodoshomesmorreucomounsofistaparaagran maioría. Algo destacable que Platón e Aristótelesomiten é ,por exemplo, que a obra de Protágoras foiqueimada públicamente na ágora ou que moitos sofistasforoncondenadosetiveronquefuxirdeAtenas.

Os sofistas pasan a historia da filosofía de xeitopexorativoedesfavorable,comooscreadoresdametafísicada frivolidade, os defensoresda retóricabaleira. InclusoG.Fraile, na súa historia da filosofía, os acusa de serresponsables de que "a ciencia correse o perigo depetrificarse, converténdose en utilitarismo". O innegable équeAtenas precisaba buscar culpables ante unha situacióndesesperada e imprevisible, a precipitación da polis dereferenciasupuxouno inevitablederrubamentodospiaresfilosóficos.Os sofistas deixaron aodescuberto unhas basesnon tan firmes como se pensaba, denunciando os débilesfundamentosdunhaorganizaciónsocialepolíticaquesecríainvencible.

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

36

Apuntesobreomalestarnapolítica

JuanCarlosF.Naveiro

Cando vas por fin a empezar a vivir virtuosamente? –dicía Platón a un vello que lle contaba que escoitaba leccións acerca da virtude–. Non se trata de especular constantemente, senón que tamén hai que pensar dunha vez na aplicación. Pero hoxe considérase soñador ao que vive dunha maneira conforme ao que ensina.

-Kant–

Coñecemos ben desde a filosofía grega o lugar da políticacomo condición estrutural da vida humana. A política émedular nos clásicos gregos (a filosofía de Platón é unhapreparación para a política), e tampouco as primeirasespeculaciónsfísicasdospresocráticossepodíanseparardasúaorixenapolis. Outracousasonasvariaciónshistóricasque confiren a cada período unha cualidade particular, asépocasdeapoxeoedecriseetransición,asinnovaciónseoque se volve obsoleto, as superacións e o albiscamento denovaspaisaxesconceptuais(comoasquedescobreacienciamoderna respecto das cosmovisións clásicas, a experienciarelixiosa xudeocristiá respecto do panorama grecoromano,ou o industrialismo respecto do Ancien régime). Unha dasclavesdonosotemposeríaavaliarcoamáximaprecisiónseaglobalización é unha consecuencia da modernidadecapitalista ou se estamos a albiscar unha ruptura coamesma;peroesenonéunobxectivoquepretendanresolverestasliñas.Estasnotaspretendenindagarunmalestareuncansanzonapolítica, seguramenterelacionadocoacrisecontemporáneados grandes relatos emancipatorios e a dificultadeposmodernadasutopías; tratareideentenderesemalestarenclavebiográficaeaportarllealgunhacoordeadahistórica,eentendertaménqueesemalestar,polodemáisrecurrenteen distintos períodos, apunta a unha recuperación danecesidadedapolítica, alomenosdunha certa política –sendúbidanondecalquerapolítica.As diferenzas xeracionais son un factor importante paraentenderasactitudespolíticas.Asícomoosmáisvellossonfillos do franquismo (van quedando poucos testigos darepúblicaeaguerra),outrossomosprodutodatransiciónea democracia, e os máis novos da globalizaciónposdemocrática. Recordo os intensos debates deadolescencia entre os estudantes máis politizados,poseedores polo xeral dunha férreamoral –que non habíade durar para sempre–, que adoitaban antepoñer as

motivacións ideolóxicas e as necesidades colectivas acalquera outra consideración, e os que contrapoñíamos aesa gravidade do social unha levedade que estimábamosmáisvital,unapreciodaexistenciaindividual,unhavontadedediferenciarse,deexperimentar, inclinadaáestéticaouámetafísica pero en calquera caso reacia a deixarse enredarnas dialécticas da controversia política, que víamos poloxeralbaixoaópticada sospeita.Avidadeudespoismoitasvoltas,ealgúnsmerodeábamosdunladoaoutronaprocuradalgunha búsola. O entusiasmo sempre foi por barrios.Algúns escépticos de antes son os que sosteñen agora odiscurso da nova política –quen sabe se tamén os seusespellismos.No fondo se trata dunha dialéctica repetida na historia: odebate entre a sociedade e o individuo, entre asmacroestruturasquenosconformaneasmicrofisuraspolasque fuximos e nos desviamos do agardado.Na década dosanos 60 deuse un debate entre a idea de que había quemudar a sociedade para poder completar ou realizar apropiavida,eaideadequeacondiciónprimeiraparapodertransformarasociedadeeramudaraexistenciadospropiosindividuos (por exemplo na xestión dos instintos). Esedebate cruzouse cos fenómenos históricos de agotamento,desilusiónedesencantoposterioresáefervescenciapolíticada transición, fenómenos comprensibles cando a ideademocrática se fixo acomodaticia, e convertimos o queservíu de arma de guerra en palabra solemne que formaparte do novo discurso da corrección política (esto é algoapreciable nas novas xeracións que non tenden a ver ademocracia como un instrumento de apoderamento senóncomounhapartedosistemadedominio).Outravariantequetrasladamoitasdasanteriorestensiónsointerior das organizacións políticas é a que se da entreutopía e posibilismo, unha duplicidade enganosa porquesinala elementos que se necesitan mutuamente na vidapráctica,encalqueraorganización.Autopíamoveeimpugnaperotaménparaliza,éinclementecoreal;peroosquelevanao finalogatoáauga sonosposibilistas,osque realizaneefectúan,alomenosameirandepartedotempo,ataqueunnovoventodahistoria(unhanovautopía)oslevapordiante.Por iso unha organización se fai forte cando combina osdous factores, a cara amable que entusiasma e seduce e aman esquerda que traballa na trastenda. (Grandeza dePlatón:inventordautopíaperotaménautordeLasLeyes).Pero amaioría dos intelectuais se escindennunha de dúasalternativas, o ourizo e o raposo que Isaiah Berlin fixocélebres.“Orapososabemoitascousas,perooourizosabeunhasoagrancousa”,dicíaopoetaArquíloco,dun ladoosnómadasda culturaedoutroosespecialistasobsesionadoscunhaperspectivaconcretadoreal,osprimeirosmestizosexeneralistaseos segundospurosedetallistas (Berlin faiun

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

37

xogointelectualqueidentificaaPlatóncoseveroourizoeaAristóteles co raposo vagabundo, pero a simplificaciónnondaparaabarcarautorestancomplexos).Levadooesquemaa aqueles debates de formación da época inicial dademocracia, diría que víamos a política como unha cousademasiado pura e esixente para os que queríamosdiversificarnos, vivilo todo, e non estábamos dispostos asacrificar nada a unha sola idea, eramos raposos quedemorábamosocompromisoeaentrega–eesoparamoitosfoitaméndemoraravida.Paramoitosapolíticaveudespois.Ao furgarnos trasteirosdaexperienciaética,estéticaoumetafísicasempreaparecíaapolítica,aideaquehabíaquerealizar,oapremiodosocial.Traxectorias vitais houboas para todos os gustos, osinquebrantabeis e os tornadizos, os renegados e osadvenedizos,peroas condiciónserancadavezpeoresparater claros proxectos, plans, programas. Descobrimos apolíticacandoapolíticaeraxaasuntodexestoresenondeideais, cando a ilusión da democracia dera paso ádemocraciacomoilusióneapolítica-espectáculoocupabaaescea fin de siècle.O cambio de século confirmoudespois,da globalización neoliberal á crise, os peores designios.Chegábamosápolíticaperoapolíticaxaestabasecuestradapolosfluxosdesatadosdocapital.A sociedade xa estaba a outra cousa. “Na era das redes arelación dos cidadáns co corpo político entra encompetenciacoainfinidadedasconexiónsqueseestablecenfóra del, de xeito que a política, lonxe de ser o principioorganizadordavidadoshomesensociedade,aparececomounhaactividadesecundaria, inadaptadaparaasolucióndosproblemasprácticosdomundocontemporáneo”1.Odebatepolítico estaba a ser sustituído polo confrontación deintereseseasoposiciónssimplistas,osprocesosdetomadedecisións atomizábanse e profesionalizábanse, e a loitapolíticacomenzabaaxogarsenaspantallasdosmediosenaspercepcións construidas e formateadas da sacrosantaopiniónpública.Pero o corpo pedía política, canto menos posible era apolítica máis importante parecía atoparlle encaixe nunhaexperiencia con poucos asideiros colectivos, e chegamos ápolítica por derroteiros alleos á educación recibida, acontracorrente, polo lado dos negros do imperialismo, dosmarxinadosdeOccidente,dossalvaxesdacivilización,taméndasmulleresdarazónpatriarcal,dostolosdanormalizaciónpsiquiátrica, incluso de fenómenos ou procesos como osenclavesnaturaisdodesarrollismoeconómico.Foi da man da crítica de Occidente, do feminismo, daantipsiquiatría,doecoloxismo,quevolveuapolíticaaformar

1 Guéheno,J.M.,Elfindelademocracia.Lacrisispolíticaylasnuevasreglasdeljuego,Paidós1995,p.35.

parte do pensamento que aínda estaba por realizar, nondesdeunha grande idea redentora ou salvífica ao estilo datradiciónrevolucionariasenóndesdeasmarxesdoexcluido,dominoritario eminorizado. De aí partían as posibilidadesdunha nova política que despois encarnarían diferentesmovementos sociais, de resistencia cultural dos pobosdescolonizados e de América Latina ou o movementoantiglobalización.E aí estaba a filosofía para darlle concepto á nova política,para distinguir entre as grandes decisións da política e asmicrodeterminacións (atraccións, desexos, mutacións) nasquesedaapolítica,entreasliñasterritoriaisqueformarontribuse imperioseas liñasde fugaquedesterritorializaneoperan como máquinas de guerra. A tarefa consistía endeterminara relaciónentrambas, edistinguir aí “oaspectomoleculareoaspectomolar:porunladoasmasasoufluxos,coas súas mutacións, os seus cuantos dedesterritorialización, as súas conexións, as súasprecipitacións; por outro as clases ou segmentos, coa súaorganización binaria, a súa resonancia, conxunción ouacumulación, a súa liña de codificación en beneficio dunhadelas”2.Coñecíamos tamén os perigos agochados nas liñas, porexemplo o medo, porque “constantemente tememosperder. A seguridade, a gran organización molar que nossostén, as arbotrescencias ás que nos aferramos, asmáquinas binarias que nos proporcionan un estatuto bendefinido, as resonancias nas que entramos, o sistema desobrecodificación que nos domina, todo eso desexamos”3.Unha cuestiónbásica dapolítica como condición estruturaldaexistenciahumanaconsistenesa“servidumevoluntaria”(Étienne de La Boétie), omisterio dunha sobrecodificaciónendóxena que sen embargo nos (hetero)somete. E “cantomáis dura é a segmentación,máis nos tranquiliza. Eso é omedo”4. Pero coñecer eses perigos forma parte da novapolíticabuscada,estaralertaaosmicrofascismosqueaxexannocotiá.Para darnos conceptos aí estaban a micropolítica, aspolíticas da diferencia, as loitas polo recoñecementocultural, e os procesos de rebelión cívica saltaron á esceaglobal a partir de Seattle e se aglutinaron noaltermundialismodoForoSocialMundial.EscribíaBoaventuradeSousanesesanos:“Estamospasandopor un momento de perigo que é tamén de transición. Ofuturo xa perdeu a súa capacidade de redención e defulguración, e o pasado aínda non a ten. Xa non somoscapaces de pensar a transformación social en termos daecuaciónraíceseopcións,perotampoucosomoscapacesde

2 Deleuze,G./Guattari,F.,Milmesetas,Pre-textos,1988,p.225.3 Id,p.230.4 Id.,p.231

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

38

pensar sen ela”. E a continuación apela non a ideas que“perderon toda capacidade de desestabilización” senón a“imaxesdesestabilizadoras”,quepodenxerarcadaunhauncerto tipo de enerxía impugnativa: o sufrimento humano,que debe impulsar un coñecemento emancipatorio; adestrucción epistemicida de universos culturais, que debedar lugar a un novo tipo de “hermenéutica distópica”; amarxinación de grandes capas de poboación, imaxemotivadora para un “goberno humano”; e o maltrato docomún (na especie, no espazo, no planeta), que debíamotivaraafirmación incuestionabledunpatrimoniocomúnda humanidade5. Sufrimento, epistemicidio, apartheidglobal, traxedia dos comúns, fenómenos que producen unmalestar propiamente político e que son unha enmenda átotalidadedoproxectocivilizadoreurocéntrico,colonialista,patriarcal e ecocida, propio dunha ”razón indolente” queprecisaserrevertida.Aprendimos que a conquista do futuro pasaba pormanterun fíocopasado (aecuaciónentre raíceseopcións)epoladefensadadiversidadeculturalebiolóxica,equesoloasísepodía albiscar unha “reglobalización contrahexemónica”(Boaventura de Sousa). Había que identificar liñas defractura e hexemonizar un espazo político de resistencia,comoosgregosque construironademocraciaopoñéndoseás vellas estruturas oligárquicas, e para eso unificar avontade dasmasas en torno a certos significantes centrais(aí a “razón populista” de Ernesto Laclau), procurarestratexias de confrontación que xa non encaixan nosconsensos liberáis dominantes na política de esquerdas dasegunda metade do século XX (o que agora se chamaesquerda tradicional), edeaí esanovadialécticaqueopónosdeabaixocontraaselites,oscidadánscontraospolíticos,o pobo contrao sistema, e que atopouun terreo abonadonoaumentodadesigualdadesocio-económicaresultantedacrise e nas fendas xeracionais que taponan a inclusión deamplos sectores sociais (pola vía do paro, os recortes, aemigración).Aíprenderonrevoltascomoo15-MetodotipodeOccupiese Mareas; pero debemos recoñecer un paradoxo de difícilresolución nas leccións políticas do pluralismo: aprendimosque as identidades múltiples son tan propias dasubxectividade libidinal como das pertenzas sociais, quesomos tanmúltiples subxectivamente comomultipolares emestizos socialmente; pero o pluralismo liberal desactiva apotencia para omúltiple comesmo xesto queo efectúa, edo mesmo xeito que o individuo baléirase de potenciasubxectiva por obra dun sistema cultural puramentefenoménico, visual, de fácil e rápido consumo (reforzado

5 DeSousaSantos,B.,Elmileniohuérfano.Ensayosparaunanuevaculturapolítica,Trotta,2005,p.76.

pola tecnoloxíadixital), taménvemossociedadesnasqueopulo das singularidades culturais sobrevive a duras penas,aplanadas por procesos de homoxeneización que, baixo aapariencia da tolerancia, en realidade suprimen as raícespluraisdosocial.A política non vive allea a ese baleirado, e de aí que fosexurdindo un anceio de nova política, de pospolítica, deinfrapolítica, moitas veces difícil de distinguir conrotundidade do puro reflexo antipolítico da tradiciónreaccionaria. O poder corporativo e oligárquico que sedifunde desde laberínticos e enmoquetados despachos,insonorizados a todo o que teña a música do real, é unfundamentalismo encuberto, e tamén un modo específicode terrorismo.As conquistas históricas son fráxiles e a liñada historia tortuosa, pero hai ideas que se asentan noimaxinario de combate que emerxe das ruinas (como asocialdemocraciadasdesfeitasdototalitarismoeaguerraeocapitalismodosescombrosdateoloxía).Perocómocortaros circuitos da corrupción, cómo revertir as políticas deaxusteneoliberal,ecómodefenderocomún, tantonaturalcomo social, e acrecentar a autoxestión individual ecolectiva:esesseránosmedidoresdonosoapoderamentoedasforzasquehaxaparaconstruirofuturo.Asagarradeirassonpoucas,eoprincipalenemigoomedo.

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

39

Política:FilosofíaeideoloxíaManuelAnxoFortesTorres1,SobreafilosofíaChamamos filosofía á ontoloxía, así que fronte a todainvestigaciónóntica,édicer,investigaciónacercadeentes,ainvestigación filosófica,édicer,ontolóxica, seráaquelaquesepreguntasobreenqueconsisteser.Así, entenderemos como investigacións filosóficas, para otemadoquesetrata, investigaciónsacercadequeé isodapolítica,dequeéisodademocracia,porexemplo.En consecuencia, tamén para o tema en cuestión: Todapolíticaposiblequedasempredentrodunhacomprensióndoserquexaestádecididadeantemán.2,SobreapolíticaNunha primeira aproximación, sen maiores complicacións,poderiamos dicir que a política é aquelo que se ocupa dapolis; ou sexa, da comunidade. Isto é, do ben para acomunidade,dasúaorganización.Deserunhacienciaapolítica,adeterminacióndotalben,datalorganización,seríauntemadesaber,deatoparafórmulaquenospermitadarcoaconclusióncorrectaparaocaso.PeroxaAristótelesnosdixo,haitempo,queapolíticanonéciencia; e isto porque a ciencia se ocupa do necesario;mentres que a política non se ocupa do necesario.Efectivamente, dinos, ninguén se ocupa de deliberar, detomardecisións,sobreoquenonpodeserdoutramaneira.Traducido “á nosa linguaxe contemporánea” (e esperamosnonser traidorcomotradutor),queredicirquenoncabeoestablecemento de leis que establezan ecuacións derelacións necesarias entre fenómenos políticos. Por moitoquehaxaquenpretendareducirapolíticaatecnocracia,isononpasadeserunsimpleengano,quepretendepasarporobxectivo o que é subxectivo, por necesario o que non ésenóninterese(ehaberíaqueengadir,declase).Ditonoutraspalabras,nonhaicienciapolítica,pormoitoquedeamos cunha “facultade” que teña ese nome. A menos,claro, que reduzamos o tal saber científico-político a saberqueéaleiD'Hondt,adiferenzaentreunsistemaelectoraleoutro(proporcionalemaioritario,porexemplo),ouentreunsistema político presidencialista e outro parlamentario, ouentre democracia liberal e democracia de elites edemocraciaparticipativa.Enfin,que,nosexemplosanterioresxapartimosdequeastalesdiferenzasou“definicións”seremitenatrazosónticosou fenoménicos; ou sexa, que xa estamos a partir, e, portanto,asupoñer,porexemplonalgúndoscasos,queéisodedemocracia(enonnospreguntamos,porexemplo,seisode

democracia de elites non é senón un oximorón). Tamén asoutras diferenciacións remiten a distincións fenoménicas,perononadefiniciónsconceptuais.Doanterior,pois,debemosconcluír,setemosrazónnodito,queapolítica,entendendoporelaatomadedecisións,quepresupoñen definicións conceptuais, non pode ser unhaciencia.Pensemosque,seapolíticafoseunhaciencia,nondeixaríade ser criminal ou, cando menos disparatado, que ospolíticos sexanelixidos, envezde serseleccionados (nunhaoposición, por exemplo). Se apolítica fose unha ciencia asdecisiónspolíticas correctas se sabería cales son con saberesaciencia,concoñecerasleisqueregulantalrealidade.Poñamos un exemplo doutra (doutra?) índole, tamén moisimple:unfísicopodesabercomoseconstrúeunhabombaatómica; pero a decisión depor queoupara que construírunha bomba atómica, ou non construíla, ou cantas, oubotalas aquí ou alá, ou botar cantas, non é unha decisiónqueestea“nasmans”dacienciafísica.Nonhainingúnsaberque nos resolva obxectivamente ese problema. É unhadecisiónpolítica.Apolítica,pois,está,máisben,emparentadacoaética.Nosdous casos se tratade tomardecisións, de saber (perounsaber que non pode ser científico) que debemos facer. OvelloAristóteles,aoquefixemosreferenciaantes,dicíaqueeransaberesprudenciais,noncientíficos.Pensemos agora noutra referencia filosófica: o vello Kant.CandoovelloKantfalabado“camiñosegurodaciencia”(eestabaapensarnasmatemáticasena física) facíamenciónaosconceptosdoentendemento;perocandoestabaa falardeéticaededereito (depolítica),entónfalabade ideasdaRazón,demetafísica(doscostumes,porexemplo)enondeciencia. A fin de contas, que outra cousa é, tamén, senónunhamonumentalconstruciónmetafísicaaCríticadaRazónPura.Tomardecisiónspolíticas,portanto,presupónunsaber(noncientífico) acerca do deber; isto é, presupón uncoñecemento dos conceptos que estamos a manexar;presupón un saber acerca de que son cousas como o bencomún(porexemplo,deseisoexisteouéunconto“mellorou peor contado”), que é iso da xustiza, que é iso dademocracia,por que hai ou non que ser demócratas,paraquehaiquetirarounonbombasatómicasentalsitioouentaloutro.Queé,porque,paraque,sonaspreguntasparaasquenonhai respostas científicas; e esas son as preguntasfundamentais dapolítica. Son as preguntas que teñen quevercoacousaesadodeber.Volvemos,por tanto,aoditoaoprincipio,as cuestiónsqueson tema da filosofía son as cuestións nas que sefundamentaapolítica.

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

40

3,Porexemplo,omarxismoDicía Sartre, ao comezo da súa Crítica da razón dialéctica,que a filosofía deMarx era a filosofía insuperábel do nosotempo.Unha lectura do anterior, de acordo co enunciado noprimeiroapartado,seríaqueaobradeMarxnonésenónaOntoloxía da sociedade moderna (ou crítica da sociedademoderna). É dicer, a filosofía marxiana sería a resposta ápregunta filosófica fundamental acerca do ser na épocamoderna,quesería,seguindoestalectura,arespostaaqueésernaactualidade,porcantononhaiunhatransformaciónsubstancial da realidade; ou, dito doutro modo, que arealidade burguesa que nos permitía pensarMarx segue aser,esencialmente,anosa realidade,poloqueacrítica damesmanonésenónoseudes-velamento.Asípois,ouhaicrítica(determinacióndassúasposibilidadese límites) da sociedade burguesa ou non a hai (neste casohaberíavariadas formasdexustificacióndoquexaé).ParaSartre, segundo entendemos, a tal crítica é xustamente acríticadaeconomíapolítica(OCapital);logoaacciónpolíticaque expresa (ou da que sería manifestación) a tal críticafundamentarasenela (poisaíestá recoñecido,desvelado,oquehai).A outra opción, que non sexa crítica (en sentido estrito),seríaaceptaciónexustificación,comodiciamos,doquexaé(aínda que demagoxica ou inxenuamente cheguemesmo apresentarsecomo“crítica”-nosentidovulgardotermo).Ousexa,podeentenderse,pois,queaobrafundamentaldeMarx,OCapital,oquefaiédesenvolvera“teoríadovalor”(do que “vale”, do que é na sociedade moderna, nasociedade capitalista, na que estamos); e neste sentido,resultaríaserunhaobrafundamentaldahistoriadafilosofía,aobrafundamentaldanosaépoca,daépocadocapitalismo.Iso tamén quere dicir, pois, que os conceptos marxianos,como conceptos filosóficos que son, por dicilo naterminoloxía kantiana, non serían conceptos doentendemento (conceptos científicos, remisíbeis a algunharealidade empírica, na que se podería comprobar a súaveracidade),senónideasdarazón.Dito sumariamente, para non estendernos en algo bencoñecido:AobradeMarxpreséntanosoqueénasociedadecapitalista, a redución de todo amercadoría, para ser (ouvaler, que é o mesmo); reducindo a tal ao mesmo serhumano, o que leva ao recoñecemento da igualdadesubstancial de todo o que é, só diferenciábelcuantitativamente(tempodetraballosocialmentenecesariopara producir esamercadoría); pero esa crítica tamén nosdesvela a realidade na que se fundamenta esa aparentedesubstancialización, que é a realidade esixida polo feitomesmo da produción (de mercadorías), consistente naexistencia dunha persistente diferenza substancial, cuxos

suxeitos consisten en ser o que el tematizou como clasessociais. A realización de si desa sociedade, a súaconsumación, significaría a verdadeira universalización sóprefiguradaperononrealizadapolasesixenciasconstitutivasdo seumesmo ser.Máis claro: adiferenciaciónen clases éunhaesixenciadoprocesoprodutivo,quecontradíamesmaesixenciadesidasociedade:aigualdade.Parasiasociedadevese como de homes libres e iguais; pero en si é unhasociedadeescindidanaqueos axentes sociaisperden todocarácter humano para ser meros depositarios dos papeisqueaeconomíallesimpón.Asúarealizacióncomotal,seroqueé,seríaarevolución:superaraslimitaciónsdoseuplenodesenvolvemento,acadarauniversalización“prometida” (eimpedidapolarealdes-igualdade).Aíestaríaasuperacióndacontradición (propia, esencial) da mesma sociedadecapitalista.Istoé,asuperacióndareificacióndossereshumanos,merascategorías económicas, só será posíbel coa racionalizaciónplena ou consumación total da propia sociedade; e esaconsumación, presentado como obxectivo político, ten unnome (dous nomes) do mesmo desenvolvemento (dual):socialismoecomunismo.Estamos, pois, a entender marxismo como a filosofía deMarx.Perotaménhaiunhahabitualreferenciaaomarxismocomoa unha corrente política, da que formarían parte omesmoMarx e logo, como clásicos, poñamos que Engels, Lenin,Trotski, Rosa Luxemburgo e Gramsci (poderían engadirseoutros nomes, segundo o “lugar” no que nos situemosdentrodese“plural”corrente).Agoraben,domesmomodoqueunpodecumprircodebermoral sen ter que ler previamente a Kant, o mesmo pasapoliticamente;unpodeorientarsepolodeberpolíticosenserplenamente consciente dos supostos ontolóxicos previos.Agoraben,aanálisesiqueoteríaquemostrar.Tamén, e polo mesmo dos supostos, non calquerapresunción de estar sendomarxista responde á realidade;ou sexa, non todo “presunto marxismo” é efectivamentemarxismo; e aí temos toda a historia daquelas presuntascorrentes políticas (e non digamos presuntas “realizaciónsefectivas” do marxismo) para facelo patente. Nonpretendemos, claro está, que só haxa unha única lecturaposíbel da filosofía deMarx, pero si pretendemos que hailecturas “imposíbeis”, lecturas que non son lecturas,“marxismos”quenonsonmarxismos.Demodoqueaspropostaspolíticasmarxianas,odeberquereclama,seasentanunhacomprensióndoserdasociedadecapitalistaerespondeáposibilidaderadicaldamesma,adarealizaciónúltimadoseupropioser.Ditonoutraspalabras,aspropostaspolíticasmarxianasnonson meras elucubracións teóricas baseadas nalgún tipo de

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

41

“sensibilidade social”, ou de “toma de partido” por algúnaxente que se percibe como “vítima” dalgún pérfido“destino histórico” ou “interese inconfesábel”.O que hai éunha comprensión das características esenciais dasociedade;eopapel“asignado”acadaaxentesocialestánapropiarealidadedesvelada.Non cabe “outra política” que mereza ese nome; só cabecomotalafundamentadaontoloxicamente.Pois ben, se enlazamos as cousas xa ditas, entón só cabereferirse co apelativomarxismo , como política, a aquelapolíticaqueesteafundamentadanafilosofíadeMarx.É máis, se resulta que toda política presupón unhacomprensióndoser(daqueopolíticoencuestiónpodesermáisoumenosconsciente),entón todaapolíticaa realizarna “nosa sociedade” (na sociedade capitalista) debería (sequereseroqueé,unhareflexiónsobreodebersereunhapropostadeacciónenconsecuencia,aacciónquedebeser)sóé talpropiamenteseasúa referencia filosóficaéaquelaque aprehende o que é verdadeiramente na sociedademoderna. E de non ser ese o caso, entón é que a súafinalidadenonéodeber,senón“outra”.A filosofía de Marx nos desvela a miseria do sistemacapitalista e reivindica que o proletariado, asumindo aconciencia dese carácter explotador e alienante dasociedade burguesa, que é tomar conciencia de clase,asuma, pois, politicamente, o proxecto revolucionariosocialista.4,ConclusiónTodooanteriornospodería levaráseguintepregunta:seafilosofíadeMarxéaúltima filosofía (éa filosofíadaépocanaqueestamos,odesvelamentodoseuser),entónquepasacoas investigacións ou estudos filosóficos (ou“presuntamente filosoficos”) despois deMarx? A resposta,en coherencia co anterior só pode ser unha: ou esasinvestigacións son subsumíbeis na filosofía marxiana (paraser filosóficas) ou son ideoloxía burguesa (no sentido deideoloxíaenMarx;quenonteríaoutrafinalidadequeaquexareiteramosvariasveces:“axustificacióndoquexaé”).Equepasacoapolíticaquenonémarxista?Se a política é “aquelo” que trata do deber ser dunhacomunidade,dasúaorganización,entóntododeberquenonse fundamente no ser non será un deber propiamente,senónque,máisben,expresaráun interese,quenonseráointeresedodeber,ousexa,unintereseuniversalizábel,senónunintereseparticular.Porqueaanálisedeberíataménmostrarnos,nocaso,queseestá a defender verdadeiramente coa aposta política, docaso, ou sexa, que pretendemos transformar, modificar,“revolucionar” ou “reformar”... En suma, cal é a sociedade

que nos representamos e que procuramos politicamente;que clase de conceptos estamos a manexar e cal é o seusentidoecaléarelacióndosmesmoscossupostosnosquedescansan. Non hai que deixarse enganar pola “astucia darazón...burguesa”.PrecisamenteistotaménnolodesvelaafilosofíadeMarx.Non se trata, por tanto, de podermos escoller entre un“catálogo”depolíticasaquelaquevexamosmáispróximaánosa “sensibilidade” particular. Non cabe optar por asumirunsououtroscomoaxentesque realicenaspropostasqueconsideremosoportunas.Todadecisióndestetipoaséntasena comprensión filosófica da realidade e, polo mesmo,significa o seu recoñecemento; ou a remisión a calquerasubterfuxio, polas razóns que sexan (mellor ou peorintencionadas), que nos parezan máis “asumíbeis” e/ourendíbeisequenonnos“esixan”terque“tomarpartido”.Porque,repetimos,o“tomarpartido”,nestesentido,nonésenón unha esixencia do propio ser, unha esixenciafilosófica.Pero se se pensa distinto que o Sartre; e se pensa que afilosofía de Marx non é a filosofía insuperábel do nosotempo,entónestaseapensarqueos temposdeMarxnonson os nosos (tamén pode pensarse a filosofía como algodistintodoquepensamosnósqueé,peroentóndiscutirisoxa nos levaría moi lonxe; e nós o que pretendiamos erapoñerdemanifestoosnosos“puntosdepartida” -cosque,obviamente, pódese non estar de acordo). Pero entón, aaparicióndunhanovaontoloxía requiriríadunnovoserquepensar,oque,desgraciadamente(porseestivésemosxanasuperacióndasociedadeburguesa),pensamosquenonéocaso.

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

42

PORUNHAPOLÍTICAPOSHUMANA:AVIDAMAISALÓDOHUMANISMO

MercedesExpósitoGarcía

OesgotamentodoHome.

Todas as especies vivas estánhoxe atrapadas na economíaglobal e os seus aparellos tecnomilitares. A humanidadecontemporáneaabandonoudefinitivamenteanaturezaparainstalarse nun continuo de interacción natureza-cultura. Asvellas dicotomías que separaban o suxeito do obxecto, obiolóxicodosocial,ocorpodamente,ohumanodoanimal,etc. expresanhoxedualismosesgotados. Logodos traumasdo Fascismo e o Holocausto, do Comunismo e o Gulag,experiencias que inseriron no corazón do occidentecivilizadoas vergonzasde serHome,oque se constataéamorte do suxeito humanístico europeo, é dicir, a urxenciadunhasituaciónposmodernaeposhumananaqueapareceuncambiodeparadigmaqueponencuestiónohumano.Éoocasodosdiscursosuniversalistasdos temposmodernos,édicir,dosdiscursosdoprogreso,dosocialismo,dosaber;éafilosofía endesacordo codiscursoeconómico (co capital) eco discurso académico que é unha parte de si mesma.Desastres ecolóxicos, guerras, intervencións humanitarias,camposde refuxiadoseéxodosmigratorios,armascapacesde prescindir das decisión humanas, drones contrakamikazes, formas de capitalismo posindustrial convivindocon formas preindustriais… todo isto configura a situaciónposhumana, o capitalismo como esquizofrenia queanalizaronosfilósofosGillesDeleuzeeFélixGuattari.Nonéahoradaigualdadesenóndadiferenzaefaiseurxente,polotanto,queoplanodateoríapolíticaefilosóficaseadecueáconstatación do fin do humanismo e asuma a colonizacióndavidaporpartedosmercadoseasúalóxicadobeneficio.Eaínda que algúns contínuan sentíndose moi próximos aohumano,oposhumanoéunha ideaconamploconsenso.Énecesario pensar a partir desta ubicación histórica situadaporque estamos en proceso de devir, de redefinir ohumano.O biopoder ou submisión de todo o vivo a un réxime deeconomía política capitalista ten un aspecto destrutivo,necropolítico,poisnunca comohoxeo risco, aposibilidadedaextinción,estivotanpreto.Peroexistetaménunaspectocreativoexenerativo,dereacciónáeconomíanecropolítica,nasforzasvitaisdezoéenconexióncunfóracósmico,unhaentidadecolectivaconectadacomedioambiente,uncorpo-máquinaintelixente,afectivo,capazdetransformarenerxíase forzas, pero que non coincide nin co humano nin coa

conciencia porque o individuo unitario, narcisista eautotransparente,oHomeconHmaiúsculadoHumanismodotado dunha razón con poderes autoreguladores,desapareceu xunto co Gran Relato que lle outorgabaexistencia . O paradigma humanista eurocéntrico definiradesde fai demasiado tempo á alteridade como un outro-negativo, necesario para a autoafirmación dun suxeitoracional. Hoxe é hora da afirmación da alteridade, dosoutros e outras subordinados, do devir minoría fronte aorelatohegemónico.O suxeito poshumanoestámáis aló dohumanismoporquehaividamáisalódoindividuoclásico,enon precisa do antropocentrismo porque tamén hai vidamáis aló da especie humana, así que en oposición aosestados comprometidos coaproducióndemiseriahumana,a política poshumana proxecta novos esquemas éticos esociais. A maioría ou hexemonía trata de impoñer unmodeloaoqueconformarse,porexemplo,europeo,branco,adulto,varón,cidadán.Peroaminoríamultidiversapodesermáis numerosa que unha maioría, como demostrou omovemento de mulleres que reclamaba dereitos coaemerxenciamesmadunsufraxiouniversalqueenrealidadenonoeraporqueasexcluía.Aminoríanon tenunmodelopreestablecidodohumano,éundevir,unprocesocreativode transformación, unha potencia que sabe crear liñas defuga, habitando o modelo pero subtraéndose, resistindo,reaccionando, subvertindoo nunha acción práctica. Éurxenteasumirnovasresponsabilidadeseevitarquedomineunha élite nondemocrática que ignore os riscos das novastecnoloxías. Evitaremos así quemulleres e homes sexamostransformadosnunprodutotecnolóxicomáisdocapitalismo.

As ciencias humanas, ou de como reclamar a política naperspectivaposhumana.

Simplificando moito, a representación que temos dasociedade contemporánea pode reducirse a dousmodelos:que a sociedade forma un todo funcional ou que estádividida en dous (nunha loita dialéctica que produceunidade). No primeiro caso, temos a visión dura etecnocrática da sociedade do liberalismo avanzado e aoptimización racional. No segundo, as visións marxistas ecríticas. Agora ben, o pensamento por oposicións xa nonresponde ao que ocorre nas sociedades posmodernas. Porunha banda prodúcense saberes positivos convertibles enforza produtiva e saberes críticos sobre valores. Por outro,haiuncambiodefunciónnosEstadosporqueasfunciónsderegulaciónserántransferidascadavezmáisaosautómataseentónacuestiónprincipalé“dispoñerdasinformaciónsqueestesúltimosdeberántermemorizadasconobxectodeque

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

43

setomenasdecisiónsadecuadas”1.Asinformaciónsseránacompetencia de todo tipo de expertos e a clase dirixenteestaráformadapor“decididores”quelonxedaclasepolíticatradicional constitúenun grupode xefes de empresa, altosfuncionarios e dirixentes de organismos profesionais,sindicais, confesionales etc. Trátase da disolución do vellolazosocialdasociedadeorgánicaenfavordecolectividadesinmersasen relacións complexasemóbiles, en circuítosdecomunicación e nudos polos que pasan mensaxes, é a“atomización” do social en redes de xogos de linguaxe.Estámonos convertendo en “suxeitos éticos poshumanosgrazasanosasmúltiplescapacidadesdeentretexerrelaciónsde todo tipo e modalidades de comunicación, a través decódigosquetranscendenosignolingüístico,excedendooentodasdireccións”2 .Agoraben,oriscoéqueosdecididoresactúen de xeito orgulloso e digan: adapten as súasaspiracións aos nosos fins ou pola contra… de aí anecesidadedunhapolíticavitalistaesituadaquerompaconcalqueracentroestáticodopoder,quedistribuíndoopodereléveseáalturadopresentee inscribaaosuxeito,nonnunlimboa-histórico,senónnascondiciónsdasúahistoricidade.O saber semercantiliza, asuniversidades convertéronseenempresas pero isto non acaba cos coñecementospreestablecidos. É pertinente preguntarse quen transmitequé,dequé formaepara conseguirquéefectos. Si xanontensentidoqueoensinotransmitasabersenónmelloradecompetencias e traballo en equipo, o desexable parece aaprendizaxedeprocedementos,oimpulsodenovossaberesea capacidadede conectar camposqueestaban illadosnosabertradicional.Ademais,aideadeinterdisciplinariedadeépropia da nosa época de deslexitimación. Reagrupamentode institucións e reagrupamentos de disciplinas “unhasdestinadas á selección e reprodución de competenciasprofesionais e outras á promoción e <<posta enmarcha>>de espíritos << imaxinativos>>”3 . Cando hai redes dememoriasdetransmisióndosaber,pareceseguraa“agoníadaeradoProfesor”4.

A forza dunha sociedade radica na súa capacidade parasuscitardemandasnovasqueredefinanasnormasdevida;écomounhamáquina vanguardistaque “deshumaniza”pararehumanizaraunmáisaltonivel.Aredefiniciónconsisteenmellora do sistema en materia de poder. O declive dos

1LYOTARD,J.F.LaCondiciónpostmoderna.Madrid.Cátedra.2004,p.35.2BRAIDOTTI,R.LoPoshumano.Barcelona.Gedisa.2015,p.225.(RosiBraidotti,xuntoconGenevièveFraisse,éunhadasautoraseuropeasquemillorrepresentanoestadoactualdosestudosfilósoficosfeministaseuropeos.Frenteaoparadigmanorteamericanodexénero,ambassecaracterizanpordesenvolveruntraballopresididoporconceptualizaciónsdoparadigmaeuropeodadiferenzasexual.)3Ibíd.,p.974Ibíd.,p.98

relatosdelexitimaciónbaseadosnunconsensouniversalaoHabermas,pormediodeargumentacións,partedosupostodequeosquefalanpodenchegaraunfinal:oacordo.Peroo consenso é un estado provisional da discusión, ademaisdun valor sospeitoso, cousa que non ocorre coa xustiza. Épreciso desenvolver unha práctica da xustiza non ligada aoconsenso, incluso ligada ao disenso, onde o recoñecer aheteroxeneidade e a diferenza sexa un primeiro paso. Ocontratotemporalocupouolugardocontratopermanente,tantoencuestiónsprofesionaiscomoafectivas,culturaisoupolíticas. Novas tecnoloxías e robótica poden convertersenun instrumento de control e regulación que comporte oTerrorperotaménservirádiscusióneainformaciónlibre,oaccesoamemoriasebancosdedatosporpartedecalquera.Sendoasí, senecesita recompoñero realeovirtualnunhapolítica onde sexan respectados por igual “o desexo dexustizaeododescoñecido”5.

A xeralización a escala global de políticas neoliberais estáimplicadadirectamentenacrisedashumanidades.Pasandopor alto toda movilización social, a economía de libremercado impón o antiintelectualismo, a desvalorización dateoría en aras dun neoempirismo de mera recolleita dedatos como norma para as ciencias humanas. A situaciónposhumana está, negativamente, dominada pola actitudeposteorética. Pero no seu lado positivo atopamos que asciencias humanas da era poshumana representan unhaaposta por formas de neohumanismo nadas nosmovementosmedioambientais, na filosofía feminista e nosestudos de xénero e raza poscoloniais. Así que a eraposhumana supón tamén unha renovación da ética e apolítica,unhatendenciamulticulturalistaemultidiversaquepermita cohabitar xuntos, co outro/outra, que saiba darresposta a cuestións apremiantes como as desigualdadessociais e a loita polos recursos económicos ou a defensaverdadeiramente universal, sen exclusións, dos dereitos. Oposhumano parece mellor persoa que o humano. A novapolíticaécríticacultural,unhainvitaciónacontemplarbaixounhanovaluzcuestiónstalescomoaemigración,oracismo,osexismoeahistoriaposcolonialeuropea.

5Ibíd.,p.119

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

44

HannahArendt:filosofíapolíticaparaapaz

MarisaVidalCollazo

1.Introdución.

Hannah Arendt (1906-1975) é unha das filósofas máisrelevante do século XX. Naceu en Hannover, Alemaña, noseo dunha familia de tradición xudía, cun nivel económicoque lle permite estudar. Foi discípula de tres grandesfilósofos:MartinHeidegger,EdmundHusserleKarl Jaspers.A correspondencia que mantivo con eles móstrannoloscomoreferentesnoseupensamento.En1933,AdolfHitleréelixido chanceler de Alemaña e Hannah refúxiase en París.PeroFranciaéocupada,een1941foxeaosEstadosUnidosonde se establece definitivamente e funda a School forSocialResearch (EscoladePensamentoSocial),consedeenNova York, xunto con outros pensadores da Escola deFrankfurt.

O traballo de Hannah Arendt é moi extenso, pero neldestacan tres obras clave: A condición humana (1958),potente contribución á antropoloxía filosófica;As orixes dototalitarismo(1951),obradefilosofíapolíticaeEichmannenXerusalén, un estudo sobre a banalidade do mal (1961).Hannah Arendt é unha pensadora rigorosa, formalmenteimpecable,quesealimentaendiferentesfontes,sobretodonos clásicos.Na súaobraelaborapensamentomaiormentesobre antropoloxía filosófica (con conclusións similares ásachegas de Edith Stein1) e filosofía política, facendopropostas éticas. Fai tamén aportes moi interesantes áfilosofíadaeducación,poisentendequeé imposible“curaro mundo”, se non nos tomamos en serio o procesoeducativo.

En La condición humana2, Hannah Arendt ofrece as basessobreasqueedificarapazcunhaantropoloxíaqueenglobaahomesemulleresdistinguindoaesferapúblicadaesferaprivada, resaltando a condición vulnerable, precaria, finitadoserhumano3.Faladodramadafinitudeedanecesidadehumana de asumila. Distingue tres formas de actividadehumana:Labor,TraballoeAcción.Taménfaiundiagnósticoda situación da sociedade moderna e contemporánea

1 EdithSteinfoiunhafilósofapolacaxudíaquedesapareuenAuschwitzenagosto de 1942. En 1932/33 escribiu La estrutura de la persona humana(1932/33).ArendtnuncachegouacoñeceraobradeStein.2LacondiciónhumanafoipublicadoenBarcelona,Paidós,1993,traducidopor Ramón Gil da edición orixinal en inglés, The Human Condition,UniversityPress,Chicago,1958.3EsteconceptoxaapareceenJaspers,filósofoepsiquiatraalemánqueenFilosofía (1932) fai unha "antropoloxía das sombras" describindo assituaciónslímiteedefraxilidadedacondiciónhumana.

fixándosenosseuslogrosevendoosaspectosqueapodenafogarnocantodedesenvolvela.

2.Espazopúblicoeespazoprivado.

Arendt distingue vida activa de vida contemplativa,defendendoanecesidadedeinterrelacióneequilibrioentreambas as dúas. Os filósofos gregos (nomeadamenteAristóteles) subliñabanovalordavidacontemplativacomoopropiamentehumano.HannahArendt reivindica taménavida activa, valorándoa como punto de partida paracomprender a condiciónhumana.Afirmaque a alternanciaentre ámbalas dúas facetas (activa e contemplativa) éesencial.Apersoaantesdeactuartenquepensar,veroquefaiecomoo faidinosmoitodasúa identidade,doseuser.Na súa tese doutoral sobre o concepto de amor en SantoAgostiño4, Arendt xa desenvolvera a idea de que o serhumano ten interioridade e exterioridade, vida interior evida exterior. Sobre a vida interior escribe na súa últimaobra,Lavidadelespíritu5.

As persoas con profundidade e con vida interior, consilencio, con contemplación... toman conciencia e soncapacesdetomardistanciadoquesellesestáaensinar,doqueestáapasar.Istofainoscríticos.Candohaividainteriorhaipregunta,haicuestionamiento.

ParaArendt,avidainteriorécomounhaespeciederefuxio,debastiónfronteatodososprocesosdeadoutrinamentodapersoa. En La vida del espíritu fala do valor que ten nainfancia desenvolver a vida interior, coidala, fomentala,...como un antídoto contra o totalitarismo e ofundamentalismo,doutrinasquenonofrecenespazosparaosilencio,quecortancon todooquenospodeconectar coainterioridade. É nesta liña onde temos que entender anecesidade das dúas esferas vitais: o ámbito público e oprivado.

A distinción tradicional destes espazos vén moi marcadapolosrolesdexénero.HannahArendtrompeestadicotomíadescubrindoqueafacetapúblicaésounaspectodapersoa.Aseguraquenonsepodecoñecerunhapersoaataquenonseentranoseufogar.Aesferapúblicasoéunrol,afunciónque cada persoa desenvolve na polis. A esfera privadaenglobatodooquesucedenofogar,esesaspectospersoaisque so se revelanna intimidade, un ámbito fundamental áhoradeformareconformaraunserhumano6.

4 El concepto de amor en San Agustín. Encontro. 2009. O orixinal ingléspublicouseen1929.5 Hannah Arendt faleceu repentinamente o 4 de decembro de 1975. Unsdíasantesrematara"Avontade",asegundaseccióndeLavidadelespíritu,untraballoconcibidoentrespartes:"Pensamento","Vontade"e"Xuízo",astres actividades básicas da vida do espírito, en opinión da autora. EncastelánLavidadelespírituestápublicadoenRaidosIbérica.2002.6 Isto sábeno ben @s educadores. O fogar é fundamental no

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

45

Arendtanalizaa relaciónentreasesferaspúblicaeprivadada persoa no estudo do totalitarismo e os seus perversosmecanismos de baleirado de privacidade. O sistematotalitario separaba nais de fillos para evitar a privacidadeque é o lugar do pensamento, de sentimento e deresistencia ao impacto ideolóxicoexterno.A vidaprivadaéunha especie de castelo interior que protexe doadoutrinamento exterior. Anulando a privacidade, oindividuo convértese en alguén que só obedece consignasdoestado.Candononhaiprivacidade,avidaacabasendounrol, unha función. E do mesmo xeito, cando non hai vidapública,nontenrelevanciasocialoqueeseoquefas. Istoten unha lectura clara na diferenciación de roles nassociedadespatriarcais.Opapeldasmulleresédiminuídoaoasignarlles o espazo privado doméstico, dándolle menosvalor a todo o que elas poden aportar á sociedade.Paralelamente os homes, baleirados de privacidade, deinterioridade, son quen de seguir con máis vehemenciaconsignasideolóxicas.

Podemos traducir isto a situacións actuais: é bastantecomún coñecer persoas con moita proxección pública,admirablespolasúafacetascreadorasedelideradoque,aoachegarnos á esfera privada, descubrimos como seresmesquiños, e sabe Deus canto xenio creador cae noesquecemento porque a súa actividade non superou osmurosdoseufogar,nonsaíudoámbitodoprivado.Taménisto explicaría como nos casos de violencia de xénero sedescribaaosasasinoscomoafablesveciñosoucompañeirosde traballo, por descoñecemento da súa vida privada, decomoserelacionandentrodoseufogar.

Enparaleloecoamesmaintensidadequedefendeoespazoprivado, Arent fala do público como lugar da realizaciónhumana,eafirmanasúaxaclásicacita:

Ninguénpodeser feliz senparticiparna felicidadepública,ninguénpodeserlibresenaexperienciadaliberdade pública, e ninguén, finalmente, pode serfelizoulibresenimplicarseeformarpartedopoderpolítico.

A proxección pública dos nosos actos convérteos en actosplenamente humanos. É a proxección pública das nosasexperienciasprivadasoqueasconverteenautenticamentehumanas. Sen ese plus de publicidade non resultanplenamentesatisfactorias,nonaportanfelicidadecompleta.

3.Labor,traballoeacción.

Hannah Arendt distingue na actuación humana no mundoestestresconceptos:

desenvolvementodunhapersoa.Otraballodocentepode chegar a ser inútil se non está apoiado e sustentado pola accióneducativadafamilia.

Labor: refírese a todas esas actividades que facemosduranteaexistenciaequeteñencomofinalidaderesolverasnosas necesidades vitais máis básicas (comer, durmir,cociñar, etc) Neste labor discorre, segundo Arendt, grandepartedavidahumana.

Traballo: "Son todas as actividades humanas que teñencomo finalidade a transformación dos obxectos naturais".Hannah falade“reificación” (do latín res,cousa),converteralgo en cousa útil. A filósofa fai neste punto unha fortecrítica á civilización industrial. Afirma que na sociedadeindustrial a transformación seriadae industrializadadanaoámbito natural. Transformando cousas sen necesidade,abusandodousodatecnoloxía,oserhumanovólvesetecno-dependente. “A persoa debe estar ao servizo da cousacreadaenonaorevés”7,advirte.

Distingueaproduciónindustrialdaobradearte:naartehaisingularidade, na obra industrial hai disolución do eu ealienación da condición humana. A obra de arte fala dapersoa que a crea, os artefactos falan da persoa que oscreouedasalleadasqueosseguenconstruíndo.

Acción:Éoconceptomáisrelevantedostrespois“marcaadiferenza cualitativa entre o ser humano e o animal”. Oanimal resolveas súasnecesidadescon labore traballo,encambioaacciónéacapacidadedefacernaceralgonovo:éacapacidade de crear8 e non simplemente reaccionar anteestímulos ou necesidades. A acción é unha posibilidade daliberdade humana coa que se expresa a singularidade e aaudacia do ser libre. Non hai liberdade se só se constrúenobxectos para resolver necesidades. A acción é capacidadepara un segundo nacemento. Fai falla autoconcienciacoherente para xerar novo que non responda a intereses,estímulos ou obrigas exteriores. A acción crea realidadesúnicasqueembelecenomundoelledanmáispluralidade.

CandoHannahArendt fala da acción introduce o conceptode natalidade. “Se teño a capacidade de facer nacer algonovo, significaqueahistorianonéa súa repetición,nonéunhafatalidade”.Onacementoecrianzadunserhumanoéa posibilidade de que empece algo completamente novo edistinto9,unharuptura,unmotordeesperanzaeunactodeliberdade. Esta idea proxéctaa na educación: a persoa queeduca non ten que introducir na educada toda a doutrina,

7Cando fai estasafirmacións, estáapensaren termosmarxistas, comoaindustrializaciónconverteoserhumanonunapéndicedamáquina,nunhaespeciedeescravodaprodución,dotraballo8 Arendt pon ao servizo da filosofía conceptos da tradición relixiosa,conectando acción e creación. Na teoloxía xudea e cristiá as persoassábense co-creadoras, continuadoras da obra creadora de Deus. VerRecuperaracreación.Porunharelixiónhumanizadora,A.TorresQueiruga,SEPT,1996.9 Fernando Bárcena, Hannah Arendt: una filosofía de la natalidad , Ed.Herder,2006.

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

46

toda a ideoloxía do pasado esmagando o que nace. Polacontra,debeestaratentaaoquepodenacer, aoquepodefaceresanovapersoa.

4.Osentidocomún,operdóneafilosofíadapaz

Noúltimo capítulo de La condición humana Arendt afirma:“na modernidade elaboramos determinados constructosquexeranunhaperdadosentidocomún.Cadavezhaimáispersoas con menos sentido común”. Arendt pregúntasecomoéposiblequeesesentidocomún,tantransversal,sexatan fráxil diante de determinadas ideoloxías. Relaciona osentidocomúneafelicidadeeexplicaqueavidamodernaamedida que allea o ser humano pola produción, anecesidade de rendibilidade, o beneficio -critica moito oneoliberalismo- xera seres humanos con índices defelicidadecadavezmenores.

Taméndedicaunhareflexiónaoperdónedi:“operdónéaacciónmáisxenuína”porquenonrespondeaunhareacciónprevia. A resposta lóxica sería a vinganza, pero o perdóncortaesadinámicapropoñendoun“empecemosdenovo”eese comezar de novo que propón o perdón “queda nopatrimonio da Humanidade”. Hai posibilidade de paz paraArendtporquehaiacción,porquehaiperdón,xaquese sóhoubeselaboretraballononhaberíanadaquefacer.Candounhapersoaperdoaaoutraestáarealizarundosmáximosactos de liberdade, porque é capaz de sobrepoñerse ávinganzaefavoreceraposibilidadedeempezaralgonovo.

O descubridor do papel do perdón na esfera dos asuntoshumanos foi Xesús deNazaret.O feito de que fixese estedescubrimentonuncontextorelixiosoeoarticulasenunhalinguaxe relixiosa non é razón para tomalo con menosseriedade, nun sentido estritamente secular (...) No nosocontextoédecisivoofeitodequeXesúsmanteñaencontrados escribas e fariseos non ser certo que só Deus ten opoder de perdoar e que este poder non deriva de Deus,senón que pola contra hano de poñer en movemento aspersoasnasúarecíprocarelaciónparaqueDeusosperdoetamén.

Operdónéoextremoopostoávinganza(…)Coavinganza,enlugardepoñerfinásconsecuenciasdafalta,oindividuopermanece suxeitoaoproceso,permitindoquea reacciónen cadea contida en toda acción siga o seu curso libre detodoobstáculo.

Édicir,oquefaiavinganzaécronificaroproblemadomal,nonpermitindoquedesapareza.

A vinganza non é un acto libre senón un elo máis nunhacadeaqueconverteahistorianunhafatalidade:nonresolvenada.Oúnicoquesiquerepresentaunhanovidadevitaléoperdón.

Igualmenteescribe:

Aliberdadedoperdónéliberarsedavinganzaqueinclúetantoao axente coma ao paciente, no inexorable automatismo doproceso,queporsimesmonuncanecesitafinalizar.

Polo tanto, o perdón libérame do espírito de vinganza.Nótesequeistoestaoadicirunhamullerxudía,quetivoqueexiliarse do seu país en 1933, que foi testemuña doalzamentodoIIIReich,quetennamenteásvítimasetaménaosverdugos...

E a acción liberadora doperdón relaciónaa coa natalidade:“O milagre que salva ao mundo, á esfera dos asuntoshumanos,dasúaruínanormalenaturalé,enúltimotermo,o feito da natalidade”. O nacemento de novos sereshumanosque teñan concienciadequen son,queexisteneque van xerar o que lles é connatural, que non se vanautocensurar,esteéoverdadeiromilagreparaArendt.Ditocoassúaspalabras,

Onacementodenovossereshumanoséunnovocomezo,éaacción que son capaces de emprender os humanos polo feitode nacer. Só a plena experiencia desta capacidade podeconferir fe e esperanza aos asuntos humanos (...) Hai dúasesenciais características da existencia humana, a fe e aesperanza,queaantigüidadegregaignorouporcompleto.

Acomprensióngregadomundoécircular,todoserepite.Encambio ela é xudía herdeira da historia do Éxodo comoprocesodeliberacióneesperanza.

Considerando omantemento da fe como unha virtudemoipoucocomúnestafeeesperanzanomundoatopoutalvezasúamáisgloriosaesucintaexpresiónnaspoucaspalabras que nos evanxeos anuncian a grande alegría:"NaceuvoshoxeunSalvador".

Éinteresanteverqueesteconceptodenatalidadecontodasasreferenciasevanxélicas,oelaboreunhafilósofaxudía.

5.Abanalidadedomal.

Hannah Arendt dedicamoita da súa reflexión á análise domal no marco do totalitarismo, moi presente na súa vidapersoal e no momento histórico que lle toca vivir. En LosorígenesdelTotalitarismo10utilizaaexpresión“malradical”para referirse aos crimes perpetrados nos campos deconcentración nazis. En 1961 Hannah asiste ao xuízo deAdolfEichmann,undosprincipaisresponsablesda"soluciónfinal", como reporteira da revista The New Yorker11. Oconcepto de banalidade do mal xurde daquela para dar

10 Los orígenes del totalitarismo ( The Origins of Totalitarianism, 1951)analizadousmovementostotalitariosdoséculoXX:nazismoestalinismo.Aobraconstadetresvolumes:Antisemitismo,ImperialismoeTotalitarismo.11EpisodiorecollidonapelículaHannahArendt,deMargaretheVonTrotta(2012).

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

47

conta do perfil dun delincuente. Anos máis tarde, naintroduciónaLavidadelespíritu,ArendtdiríaapropósitodeEichmann:

Impresionoumeamanifestasuperficialidadedoacusado,quefacía imposible vincular a incuestionable maldade dos seusactos a ningún nivel máis profundo de enraizamento oumotivación.Osactosforonmonstruosos,perooresponsable-polo menos o responsable efectivo que estaba sendoxulgado-eratotalmentecorrente,domontón,nindemoníaconinmonstruoso.

En Eichmann Arendt descobre unha persoa pusilánime,capaz de cometer actos monstruosos sen motivaciónsmalignas específicas.Nin sequera era un idiotamoral.Nonatopou nel unha motivación interior que xustificase otremendo dano causado. No interrogatorio, simplementecontestouquecumpríaordesdoxeitomáiseficazposible12.Arendt entendeu que os peores crimes non requiren unfundamentopositivoenquenoscomete,senónquepodenxurdir simplemente por un déficit de pensamento, por unbaleirado da vontade e o xuízo crítico dunha persoa13.Eichmann non era un estúpido, nin un monstro. Arendtconclúe que foi “a pura e simple irreflexión” a que o fixo“totalmente incapaz de distinguir o ben do mal” e esaincapacidade predispúxoo a se converter nun dos maiorescriminaisdoseutempo.

Así,enopinióndeArendt,osistematotalitarioimpúxosenamedida en que unha amplamasa de xente orientou o seucomportamentomoral no seguimento cego de costumes epautas establecidas. Carentes dun pensamentoindependente en asuntos morais e políticos, esas persoaspuideronadoptaronovosistemasenmaioresconflitos,poisnon facían máis que refuxiarse en normas aceptadas.Convencidosdequeo interesedanaciónalemáestabaporriba de todo, aceptaron e se deixaron convencer polapropaganda nazi que lles repetía que matar xudeus podíachegaraconvertersemesmonundeber.CandoArendt falada banalidade do mal destaca a capacidade do mal paracontaminaraconduta individualesocialsennecesidadedeapelaramotivaciónsmalignas.Abanalidadedomalnonserefire a accionespuntuais, senónque constitúeo ton xeraldetodaavidamoraldunhapersoa.

A raíz da publicación de Eichmann en Jerusalén (1961),nunha carta que escribe o 24 de xullo de 1963 aGershomScholemafirma:

12Eichmanngabábasedaeficienciadoseutraballoobviandoporcompletoacargaeodestinodos trensquecoordinaba: sereshumanoscamiñodoscamposdeexterminio.13UninteresanteartigosobreestetemaéLaradicalidaddelmalbanal,deJuliánMarrades,publicadoen Logos.Analesdel SeminariodeMetafísica ,Vol.35(2002):79-103.Univ.deValencia.

Omalnonénunca'radical',soéextremo,ecarecedetodaprofundidade e de calquera dimensión demoníaca. Podecrecer desmesuradamente e reducir todo o mundo aescombrosprecisamenteporque seestende comoun fungopola superficie. É un 'desafío ao pensamento', como dixen,porque o pensamento trata de acadar unha certaprofundidade, irás raícese,nomomentomesmonoqueseocupadomal,séntesedecepcionadoporquenonatopanada.Isoéa'banalidade'.Soobentenfonduraepodeserradical.

Esta tentación de renunciar á propia reflexión nos asaltacontinuamente, de xeito que ninguén está a salvo de caernela, sobre todo si, volvendo á antropoloxía de HannahArendt,ascircunstanciaspolíticasesociaisestándominadaspoloprincipiodacousificacióndaspersoas.Sisuspendemoso xuízo persoal, si baleiramos de interioridade e anulamostoda a capacidade de reflexión que a privacidade lle dá áspersoas, convertémolas en soldados, en máquinas deobedecerordes.

As perigosas consecuencias dos totalitarismos (e nosrecentes casos de fundamentalismos algo disto hai tamén)nonestánnoqueaspersoaspodenescoitarfóradacasa,napropaganda que as abafa (no caso dos fundamentalismosinternetxogaestabazadexeitoevidente).Operigoestáenanularnaspersoasacapacidadedereflexión,interiorizaciónebuscadesentido.CandoArendtfaladabanalidadedomal,tratataméndechamaraatenciónsobreofeitodequeomalbanaldesafíatodaracionalización,oqueoconverteenalgoperigosoeinquietante.

6.OlegadodeArendt.

Arendt insiste moito no cultivo da interioridade e naeducacióncomooprincipalantídotocontraobaleiradodaspersoas. Unha estela do seu este pensamento podémolaatopar na teoría sobre intelixencias múltiples de HowardGardner14.Estepsicólogonorteamericanoenunciaquetodosposuímos, en distintos niveis de desenvolvemento, unconxunto de habilidades, talentos e capacidades mentais,interdependentes entre si, que chama intelixencias.Distinguenoshumanosoitotiposdeintelixencia:lingüística,lóxico-matemática, corporal-kinestésica, visual-espacial,musical,interpersonal,intrapersonalenaturalista-ecolóxica.Esta teoría asómanos a un novo xeito de entender ao serhumano, dotado dunha intelixencia interpersonal (algúnsautoreschámanaIntelixenciaEspiritual)quenosfacultaparater aspiracións fondas e íntimas, que nos abre á busca do

14HowardGardner(1943)éfillotaméndunhafamiliaqueescapoudeAlemañatrasoascensodonacismo.En1983presentouFramesofMind:TheTheoryofMultipleIntelligences.Aedicióncasteláéde1987.http://educreate.iacat.com/Maestros/Howard_Gardner__Estructuras_de_la_mente.pdf

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

48

sentido e é fonte de liberdade espiritual e concienciacrítica15.

Quero destacar a relación deste teoría de Gardner e aantropoloxíadeHannahArendt,quetaménestánocernedopensamentodoutrafilósofadoséculoXXquexacitei,EdithStein16. En ambas filósofas é clave o desenvolvemento dainterioridade, que Gardner inclúe na intelixenciaintrapersonal, relacionadacoacapacidadede trascendenciaevidainterior.Aonosopaísaíndanonchegouunhareformaeducativa que contemple o desenvolvemento destaintelixencia, a interpersonal ou espiritual17, ao par dasoutras,cousanaque incidíaespecialmenteHannahArendt.A sociedade avanza peligrosamente cara o baleirado dainterioridade das persoas. As reformas educativas que sevan sucedendo non parece ter moito interese por cultivaresta intelixencia. Vémolas abundar na memorización(encarnada en formas de reválidas) e na tecnificación(ampliando a carga lectiva das materias máis técnicas),esquecendoaformaciónhumanistaecrítica.

Aínda que Hannah Arendt escribe partindo da súaexperienciadototalitarismo,assúasconclusiónsestánhoxedeplenaactualidade.Unha sociedadequebaleiraápersoadeinterioridadeestáaadeixarespidaanteoscadavezmáisagresivosdiscursos ideolóxicos.Estebaleiradoéo caldodecultivoidealparaosdiferentesfanatismos,queseapoiannaobediencia cega e a perda de valor de todo o humano.Diantedunhaculturaquebaleiraáspersoas,HannahArendtreivindica o cultivo dos espazos de privacidade, os temposde silencio e reflexión en equilibrio co desenvolvementopersoalnosespazospúblicos.Sódesenvolvendoariquezadanosainterioridadenunsanequilibrioentreoespazopúblicoeoespazoprivadoseremosquendetecerredesquesexanreferente de humanidade, acompañando odesenvolvemento e maduración de todas as intelixenciaspersoais.Descubrirepotenciaranosacapacidadereflexivaetrascendente faranos desenvolver actitudes positivas demaduraciónecrecementoeprotexeránásnosassociedadesdos fanatismos de calquera signo.

15Assucesivasreformaseducativasteñennoseucernediferentesmodeloseducativos, que van dende a negación da teoría deGardner (aprendizaxememorística)ataasúaaceptaciónmáisoumenoscompleta.16 Segundo Stein, un individuo para ser libre necesita desenvolver a súainterioridade, clave na súa autodeterminación. Diferencia oscomportamentosdosgruposhumanosencomunidade(candoosindividuosinteraccionan con mutua benevolencia) ou masa (cando se anulan asindividualidadeseosindividuosimitandexeitoirreflexivo).ApelículaLaOla(Diewelle)deDennisGansel,2008,reflexionasobreestacuestión.17F.TorralbaRoselló, Inteligenciaespiritual ,PlataformaEditorial,2010. I.Gómez Villalba, Educar la inteligencia espiritual, Ed. Knaf, 2014 conténunhainteresantepropostaeducativa.

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

49

SOBREUNDISCURSODEGRAMSCINOPARLAMENTO

FernandoLópezPrada

Contexto.

AorganizaciónparamilitarFasciosItalianosdeCombate,quereprimía violentamente ás agrupacións socialistas,constituíase en partido en novembro de 1921. A finais de1922elogodunhademostracióndeforzamarchandosobreRoma,oseuxefe,oexsocialistaBenitoMussolini,recibíaporparte do rei de Italia o encargo de formar goberno.TratábasedunhamedidadoXefedoestadoparaevitarunhaeventualguerracivileaprobablehexemoníasocialista.O28denovembrode1923aprobábaseaLeiAcerboqueasignaba2/3dosescanosálistaquesuperaseo25%dosvotos,cofinde afianzar a estabilidade do executivo. O 9 de abril 1924celébranse eleccións nas que a lista conservadora queincorporaba aos candidatos do Partido Nacional Fascistaacada a maioría absoluta. Nesas eleccións é escollidodeputado Antonio Gramsci, Secretario xeral do PartidoComunista de Italia, que nacera dunha escisión do PSI en1921. A partir do 10 de xuño de 1924 gran parte daoposiciónabandoaráacámaraenprotestapoloasasinatododeputado socialistaMatteoti amans dunha banda fascista,pero máis adiante algúns deputados comunistas decidironregresar ao Parlamento para usalo como lugar depropaganda política. O 5 de novembro de 1925, logo dunintentodeasasinatodeMussolini,ospartidosnonfascistasson ilegalizados e suspendidas 120 actas de deputados daoposición. A finais de 1926 Gramsci é desterrado, einternado en prisión desde principios de 1927. Na cadea,doentedegravesproblemasdesaúde,Gramsciafondaráendiversos temas socialistas na súa póstuma, Cadernos docárcere. Finará o 27 de abril de 1937, seis días despois documprimentodasúacondea.

ÉestecontextodeabertaloitadeclaseserepresiónpolíticaoquenospermiteentenderqueaprimeiraintervencióndeGramscinoParlamentofosetaménaúltima.

Texto.

Na sesión do día 16 de maio de 1925 debátese noParlamento italiano un proxecto de lei para a ilegalizacióndas sociedades secretas que o ponente fascista presentacomounproxectocontraamasonería.Nousodapalabraedurante unha longa e densa intervención o deputado

Gramsciargumentaqueafinalidaderealdeditoproxectodelei é ilegalizar as organizacións obreiras. Interrumpido poroutrosparlamentariosaintervenciónderivanunhadenunciada persecución de facto dos comunistas e inmediatamenteos interlocutores, nomeadamente o propio Mussolini eGramsci,derivannundebatesobrearepresióndaoposicióneousodaviolencia.A seguir reproducimosunextractodasesión1sobreocalversaráonosocomentario:

“Mussolini: A propósito de violencias electorais, lémbrolleunartigodeBordiga2queasxustificaplenamente.

PaoloGreco:ASúaSeñoríaGramscinonleueseartigo.

Gramsci:Alínonsetratadasviolenciasfascistas,senóndasnosas [Rumores e interrupcións]. Nós estamos seguros deque representamos á maioría da poboación, de querepresentamos os intereses esenciais da maioría do poboitaliano. Por iso a violencia proletaria é progresiva e nonpode ser sistemática. A vosa violencia é sistemática esistematicamentearbitraria,porquevósrepresentadesunhaminoríadestinadaadesaparecer[Interrupcións].Nóstemosquedicirápoboacióntraballadoraoqueéovosogoberno,como se comporta o voso goberno, para organizala contravós,parapoñelaencondiciónsdevencervos.Émoiprobableque tamén nós nos vexamos obrigados a usar os vososmesmos sistemas, pero como transición e ocasional[Rumores, interrupcións]. Seguro: a adoptar os vososmesmosmedios, coadiferenzadequevós representadesáminoría da poboación, mentres que nós representamos ámaioría[Interrupcións,rumores].”

Despoisdainterrupcióndundeputadoquenonvenaocaso,Gramscicontinúa:

“Candoacadouaunidadenacional,aburguesía italianaeraunha minoría da poboación, pero como representaba osintereses da maioría, malia que esta non a seguira, puidomanterse no poder. Vós venceredes coas armas, pero nontedes ningún programa, non representades nada novo ninprogresivo. O único que fixestes foi ensinarlle á vangardarevolucionaria que só as armas deciden en derradeirainstanciadoéxitodosprogramaseda falladeprogramas...[Interrupcións,comentarios].”

Comentario.

1O textoda intervención foipublicadoenL’Unitá,órganodoPCI,o28-V-1925. O noso estracto está tirado da antoloxía de textos dispoñible enespañol: Gramsci, A. Antología. Selección, traducción y notas de ManuelSacristán.Madrid:SigloXXI,1992(1970),pp.167-181.2 Amadeo Bordiga, fundador do PCdI con Gramsci, era o dirixente da alaesquerdista do partido, enfrontada coa dirección da InternacionalComunistaepolotantocoaalacentristalideradaporGramsci.

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

50

1. O primeiro que chama a atención desta intervención ediscusión parlamentaria é o feito de que os interlocutoresfalan abertamente, sen disimulo nin palabrería, daconfrontación directa, sen paliativos, violenta. Chama aatenciónporquenonéomododeexpresiónpolíticaaoqueestamosafeitos,porénnaquelmomentohistóricononpodíahaberoutromodo,quenonfoseenextremoartificioso,paradescribirasituaciónsocialreal.

2.Unhaexplicaciónpsicoloxistapoderíaengadirquesetratado careo de dous vellos antigos camaradas do PSI que en1914tiñanposiciónssimilaresnotocanteá intervencióndeItaliaaoladodeFrancianaIGuerraMundial,encontradastesesdadireccióndoPSI3.Estabanafeitosálinguaxedaloitadeclases,edezanosmáistardeinimizadosobxectivamentea morte desde a formación dos fascios como forza dechoqueantisocialista4.

3. Pero se preferimos as explicacións de tipo político,podemos argumentar que a finalidade de Gramsci non é,obviamente, convencer os deputados fascistas e os que osapoian no seu proxecto de lei, que son maioríaparlamentaria, senón publicar a intervención axiña enL’Unitá para contribuír ao afortalamento teórico e prácticodopartido,aunpasodailegalización.AaccióndeGramsciéunactodepropaganda.

4. Unha vez identificada a verdade do acto gramsciano,pasemos á crítica da verdade do contido do seu discurso.Gramscixustificaousodaviolenciaporpartedosmilitantescomunistas por se tratar dunha violencia favorable aosinteresesda“maioría”dapoboación,namentresosfascistasrepresentarían a “minoría”. Neste sentido trátase dunhaxustificacióndetipoutilitarista.

5.Agoraben,adiferenzaentrambasviolenciasnonésódenúmero, senón tamén de cualidade. Gramsci cualifica aviolencia fascista como “sistemática” e a comunista como“progresiva”. Os comunistas poden usar a violencia “comotransiciónyocasional”, enondemodo“sistemáticamentearbitrario”. A violencia proletaria é unha fase necesaria noprogreso,taménnecesario,haciaunestadodecousasondetalviolencianonterárazóndeser:asociedadesenclases.

3 “Neutralidade activa e operante”, en Il Grido del Popolo 31-XII-1914[Antología,pp.10-13]4AspalabrasdeGramscien1920resultanproféticas:“a forzapolíticadocapitalismo tende a identificarse cada vezmáis coa alta xerarquíamilitar,coagardareal,cosmúltiplesaventureirosquepululandesdeoarmisticioeque aspiran, cadaquén contra os demáis, a convertirse no Kornilov e noBonaparte italiano, e por iso a forza política do capitalismo non poderealizarse hoxe máis que nun golpe de Estado militar e no intento deimpoñerunhaférreaditaduranacionalistaqueleveásembrutecidasmasasitalianas a restaurar a economía mediante o saqueo a man armada dospaíses próximos.” (“O Partido Comunista”, en L’Ordine Nuovo 9-X-1920[Antología,p.112]).

6.Esaxustificacióndaviolenciacomo“progresiva”dedúceseda doutrina hegeliana de que a historia segue un cursonecesario,edadoutrinamarxistasegundoacalaconquistadas forzas produtivas que representa a industria modernaimplica que o proletariado se convirta en clase universal,ditodeoutromodo,queosseus interesescoincidancosdahumanidade.

7. En consecuenciaa xustificaciónutilitarista representaunmomento dunha xustificación de filosofía da historiahegeliano-marxista: “Nós estamos seguros de querepresentamos á maioría da poboación, de querepresentamos os intereses esenciais da maioría do poboitaliano.”Os interesesdamaioríanonsonaccidentais–nonsonvaliososmeramenteporserdamaioría-senónesenciais,porque o proletariado é o que toda a humanidade estádestinadaaser:forzasprodutivasautoconscientesdopapelinútil dos propietarios dos medios de producción nocapitalismoavanzado.

8.Con todo, trátase “dos interesesesenciaisdamaioríadopobo italiano”. Como marxista Gramsci concibe oproletariado como clase universal e internacional, pero aconquista do poder obreiro só pode darse nas naciónsrealmenteexistentes.Esteplantexamentoexplicaaprácticainternacionalista do PCdI, encadrado na III InternaciónalComunista con sé en Moscú, e á vez a canalización donacionalismosardo–coquesimpatizouGramscicandonovo-dentrodunhaestratexiaglobalde revolución italianaenondeseparatismo.

9.Defeito,candoGramscifaladaviolencianoseudiscurso,e que podemos entender dentro da filosofía da historiamarxista,estase referindonon tantoáviolenciapuntual–eilegal-dosmilitantescomunistasitalianos,senónáviolencialegaldogobernodaURSSsobreaoposición.Estaviolenciaéo trasfondo do fragmento que reproducimos arriba. Poucoantes do fragmento que nos ocupa Mussolini referíraseexplícitamenteaRusiacomoolugarondeoscomunistasfanexactamenteomesmoqueosfascistasenItalia:

“Mussolini:FacemosoquevósfacedesenRusia...

Gramsci: En Rusia hai leis que se cumpren: vós tedes asvosasleis...

Mussolini: Vós facedes redadas formidables. Facedes moiben[risas].”5

10. Porén, o cinismo das palabras de Mussolini, queproducen a hilaridade dos seus camaradas, é a mostrapalpable de que a coincidencia entrambos gobernos é nasformas pero non no fondo. Mussolini ten a Italia como

5Antología,p.175.

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

51

horizontedeacción,porisoentendeoconflitoentrenaciónscomo inevitableedefinitivo.Os rusos ao seueos italianosao noso: por eso somos iguais nas formas e acabaremosenfrontándonos no fondo. En cambio o conflito entrenacións é transitorio e superado pola dialéctica de clasesparaGramsci,cuxohorizonteson“osinteresesesenciaisdopobo italiano”, é dicir, do proletariado italiano, por tantouniversais. O goberno soviético e o fascista usan métodossimilares pero o horizonte ruso ou italiano en tantocomunistascoincide:asociedadesenclases.

11. En consecuencia Gramsci identifica a violencia“progresiva” en defensa dos intereses “esenciais” do pobo“italiano”coaviolenciaexercidapoloEstadosoviéticosobreos inimigos de clase do proletariado. Que a loita de clasesleveaogobernodoproletariadonosdistintospaísesconlevasegundo a filosofía da historia marxista a desaparicióndestes mesmos países cando a industrialización e arevolución teñan chegado a tódolos pobos da terra. AconfluenciacoaURSSéunhanecesidadehistórica.

12. Ese motivo práctico e teórico do papel da URSS nasrevoluciónsdoutrospaísesencadraosdebateseresoluciónsdaInternacionalenanossucesivos,queserándeterminantespara omovemento comunista –consolidación da estratexiado socialismonun só país, persecución dos trotskistas, etc.Gramsci permaneceu ámarxe debido ao seu internamentoenprisión.AdialécticadeclasesficousuperadanosucesivopoladialécticadeEstadoseimperios.Asociedadesenclasesteorizada porMarx como teleoloxía histórica adiaba a súaconsumación, ao tempo que moitas nacións acadaban adescolonizacióncoapoiodaURSSqueseconsolidabacomoimperioenfrontadoaonorteamericano.

Conclusión.

Podemos concluír incardinando a filosofía da historiahegeliano-marxista coa que Gramsci teoriza a violenciaproletaria, dentro dunha filosofía da natureza de raízaristotélica e tomista, iusnaturalista en calquera caso,segundo a cal o “violento” é o contrario do “natural”, noplano físico e tamén no plano político. Os movementosviolentos sonaquelesque contradín as tendenciasnaturaisdos corpos, en consecuencia de aplicárselle violencia a uncorpo, esta ha ser necesariamente finita en duración, poissempre acabará sendo vencida pola potencia natural docorpo. Se a pedra cae por natureza, para dirixilapermanentemente para arriba habería que aplicarlle unhaviolencia permanente, sen descanso. Tal a violencia“sistemática”e“arbitraria”queGramsciatribúeaosfascistasfrente á violencia “progesiva” dos comunistas: aquelesalonxanoserdassúastendenciasnaturaiseestesachégano

ao cumprimento do seu fin inmanente. O réxime fascistaalonxaoproletariado,queéamaioríaesencial,queéototaldahumanidadeenpotencia,dofindasociedadesenclases.O réxime comunista achega o proletariado ao seu fineliminando coa “violencia progresiva” os obstáculos quellelo impeden. A teleoloxía humana implica para Gramsci,comoparaMarx,arevolucióncomunista.Perononsetratadunha teleoloxía natural inmediata, senón mediada polahistoria dos pobos: a natureza faise historia na vida dospobos, e por iso a violencia é un recurso histórico“progresivo” para consumar a teleoloxía natural dahumanidade. A violencia “progresiva” é, paradoxalmente,unha rectificación artificial que favorece o curso natural.Rectificación que en tanto histórica non é froito dundeterminismooramecánicoorateleolóxico,senóndaacciónconcretadoshomesnassociedadesparticulares6.Ensentidoanalítico estamos ante un paradoxo, pero este disólvese“dialécticamente” coa “superación” da natureza polahistoria na síntese que se opera entre teleoloxía naturalaristotélica e historicismo hegeliano-marxista, superaciónque porén require do traballo concreto dos homes(consciente,incerto,arriscado).

Cremosqueestaéa filosofíadahistoriaedanaturezaquepermiteentenderosentidodaspalabrasdeGramscinasúaintervención parlamentaria. Se non aceptamos estetrasfondo filosófico das súas palabras, entenderemos aviolencia proletaria como accidental e non esencial, e polotanto a súa xustificación –caso de habela- non poderá sermáisquedetipoutilitarista.

6Gramscisostiñaunhaloitaconstantecontraasconcepciónsmecanicistaseeconomicistasdomaterialismovulgar,decotealiadodainxenuidadepolíticae a confianza absoluta no parlamentarismo. Non en van concebía aomarxismo como “a filosofía da praxe”. Sirvan como ilustración algunhascitas:“nunharevoluciónproletariaaincógnita“humanidade”émáisescuraqueencalqueraoutroacontecemento.” (“Utopía”,enAvanti!25-VII-1918,[Antología, p. 45]). “A colectividade ten que entenderse como produtodunha elaboración da vontade e o pensamento colectivos, conseguidaatravésdoesforzoindividualconcreto,enonporunprocesofatalalleoaosindividuos; de aquí a necesidade dunha disciplina interior, e non só dadisciplinaexternaemecánica.”(“Diletantismoedisciplina”,enCadernodocárcereVIII,[Antología,p.297]).“Oelementodecisivodetodasituaciónéaforza permanentemente organizada e predisposta desde moito tempoatrás,acalpodeserlanzadacaraadiantecandosexulgaqueunhasituacióné favorable (e será favorable sónamedidaenqueexistaunha forzaasíeestea chea de ardor combativo); por iso a tarefa esencial consiste encurarsesistematicaepacientementedeformar,desenvolver,homoxeneizarcadavezmáis,efacercadavezmáiscompactaeconscientedesimesmaaesaforza.”(“Análisedassituacións.Correlaciónsdeforzas”,enCadernodocárcereXXX[Antología,p.419]).

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

71

XXXIIISEMANAGALEGADEFILOSOFÍA FILOSOFÍAEPOLÍTICA

39