وزارت جهاد کشاورزی موسسه آموزش عالی علمی کاربردی و مهارتی

جزوهکشت گیاهان دارویی

(مهارت هفتم تا دوازدهم)

تهیه و تنظیمیاسمین میری، محسن عصفوری

ن اعتمادینادر آزادبخت، حسی حمیدرضا پرستار، مهدی ایمانی

مجتبی معماریان فرد، محمود ایزدیعلی محمد عمویی

1397تابستان مهارت ششم: کاشت

- عوامل موثر بر رشد و نمو گیاهان دارویی6-1 برخالف دیگر محصوالت زراعی، گیاهان دارویی گیاهانی هستند ک88ه کیفیت م88واد در مقایسه با کمیت آنها به مراتب مهمتر و ض88روری تر میباش88د. ل88ذا جهت رس88یدن ب88ه حدکثر کیفیت، علم و آگاهی از عوامل موثر بر رشد و نمو گیاهان دارویی بسیار حائز

114

اهمیت می باشد. شناخت عوامل محیطی، گیاهی و زراعی نقش مهمی در موفقیتکشت گیاهان دارویی دارد.

- عوامل موثر بر رشد و نمو گیاهان6-2- عوامل طبیعی6-2-1

از مهمترین عوامل محیطی موثر بر رشد و نمو و تولی88د گیاه88ان دارویی و معط88ر، میتوان نور، دما، آبی88اری، ارتف88اع مح88ل رویش، خ88اک و موج88ودات زن88ده و غیر زن88ده

پیرامون گیاه را برشمرد.

- نور6-2-1-1 بین خصوص88یات مختل88ف ن88ور )کمیت، کیفیت و ط88ول دوره روش88نایی( و تولی88د متابولیت های ثانویه گیاهان دارویی ارتباط نزدیکی وجود دارد. کیفیت یا ط88ول م88وج نور، یکی از ویژگی هایی است که در فرآیند فتوسنتز گی88اه نقش اساس88ی دارد، ن88ور در جوانه زدن بذرهای برخی از گیاهان دارویی نقش مهمی دارد. تناوب روش88نایی و تاریکی نیز ب88ر فرآین88دهای مختل88ف گی88اه ت88أثیر می گ8ذارد. فع8الیت گیاه88ان در س88نتز متابولیت های دارویی، تحت تأثیر وضعیت های مختلف نوری، تغییر می کند. روش8نایی در تولی88د فرآورده ه88ای دارویی گیاه88ان نقش مهم و اساس88ی دارد. م88یزان احتی88اج گیاهان دارویی به مقادیر نور، متفاوت بوده و کیفیت، شدت روش88نایی، ه88ر ی88ک ب88ه

تنهایی میتواند تأثیر عمده ای بر متابولیت های ثانویه گیاه داشته باشد.

نور برای تشکیل کلروفیل )س88بزینه ب88رگ( و همچ88نین* نقش نور در فتوسنتز: انجام عم88ل فتوس88نتز درگیاه88ان الزم اس88ت. گیاه88ان در حض88ور ن88ور ب88ا اس88تفاده از دی اکسید کربن و آب طی فرایند فتوسنتز تولید قند می کنند. گیاهان نس88بت ب88ه ن88ور

دهند بنابراین نقسیم بندی زیر را داریم:‌عکس العمل های متفاوتی از خود نشان می

این گیاهان نور شدید را تحمل نمی کنند و ب88ه ش88دتگیاهان سایه دوست:الف( درص8د ن8ور ط8بیعی نی8از دارن8د. گیاه8ان زین88تی چ8ون س88رخس،50 ت8ا 25ن8ور بین

فیکوس از این نوع اند. این گیاهان برای رشد و گل ک88ردن ب88ه ش88دت ن88ور ب88االگیاهان آفتابدوست:ب(

نیاز دارند. گیاهانی نظیر داودی،گل سرخ و کاکتوس از این گروه اند. اینگونه گیاهان در مقابل شدت نور تا حدی غیر حساسگیاهان غیر حساس:ج( اند.

* عکس العمل گیاهان نسبت به طول دوره تابش اصوال گیاهان مختلف برای گلدهی به طول روزهای متفاوتی نی88از دارن88د. گیاه88ان از

این نظر به سه دسته تقسیم می شوند:

115

12 این دس88ته از گیاه88ان ب88رای گ88ل دادن ب88ه کم88تر از گیاهان روز کوتاه:الف( س88اعت روش88نایی در ش88بانه روز نی88از دارن88د بن88ابراین ب88ه روز کوت88اه و ش88ب بلن88د

نیازمندند. س88اعت نیازمندن88د و در14 این گیاهان به طول روز حداقل گیاهان روزبلند:ب(

حقیقت برای گلدهی به روز بلند و شب کوتاه نیاز دارند. تشکیل غنچه و گل در این گیاه88ان ت88ابع ط88ول روز نیس88ت و درگیاهان خنثی:ج(

حقیقت این گونه گیاهان به طول روز حساس نیستند.

پدیده فتوپریودیسم عبارت اس88ت از گ88رایش گی88اه* نورگرایی یا فتوتروپیسم:به سمتی که میزان نور بیشتر است. مانندخم شده ساقه گیاه به سمت نور

- دما6-2-1-2 نمو و متابولیسم گیاهی است. بسیاری از گیاه88ان  دما، مهمترین عامل کنترل کننده

دارویی یا معطر هنگامی که از نواحی بومی خود به مناطق دیگر انتقال می یابند ب88ه منظور سازگاری با محیط جدید مجبور به تغییر عادت رشدی خود میش88وند. بهط88ور کلی هرچند بسیاری از گیاهان قادر به تحمل دمای صفر درجه سلس88یوس و زی88ر آن

اما یکسری از درجه حرارتها در رشد و نمو گیاهان نقش اساسی داشته که،هستند میتوانند باعث توقف و یا تحریک رشد و سایر فعالیتهای متابولیکی و ی88ا ح88تی م88رگ گیاه شوند. بنابراین شناخت این درجه حرارتها میتواند به م88دیریت ص88حیح کش88ت و

پرورش منتج شود. که از جمله آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

: کمترین دم88ای ک88ه در آن دم88ا والف: درجه حرارت پایه یا صفر بیولوژیکی پایینتر از آن رشد گیاه متوقف میشود را دمای پایه یا صفر بیولوژیکی گویند بهط88ور

است. به عب88ارت c10مثال دمای آغاز رشد )صفر بیولوژیک( برای گوجه فرنگی ° درج88ه سلس88یوس و کمتر از آن متوق88ف10دیگ88ر رش88د گوج88ه ف88رنگی در دم88ای

میشود.

دمای کمین88ه عبارتس88ت درج8ه ح88رارتی ک8ه در آن ه88رب: دمای کمینه )مینیم(:گیاه کمترین مقدار رشد را دارد.

دمای بهین88ه عبارتس88ت از درج8ه ح88رارتی ک88ه بیشترینج: دمای بهینه )اپتیمم(:مقدار رشد در گیاه اتفاق میافتد و مهمترین درجه حرارت برای رشد گیاه است.

دمای بیش88ینه عبارس88ت از دم88ای ک88ه ت88ا آن درج88هد: دمای بیشینه )ماکزیمم(:حرارت گیاه قادر به رشد بوده و رشد گیاه در دمای باالتر از آن متوقف میشود.

* عکسالعمل گیاهان مختلف نسبت به دما توانایی گیاهان برای رشد و نمو در دماهای مختلف متفاوت است، بن88ابراین گیاه88ان مختلف عکسالعملهای متفاوتی را در مقابل دماهای متفاوت از خود نش88ان میدهن88د. بنابراین گیاهان را بر اساس نیاز دمای آنها به گیاهان فصل سرد و فص88ل گ88رم و ی88ا

بر اساس زمان کاشت به گیاهان بهاره، پاییزه و دو فصله تقسیم میکنند.116

الف. گیاهان فصل سرد درج88ه4این گونه گیاهان شامل گیاهانی هستند که بذرشان در دماهای پایین )حدود

درc 18° ت88ا 16سلسیوس( قادر به جوانه زدن است و ب88ه می88انگین دم88ای ماهان88ه طول فصل رشد عادت کردهاند. این گیاهان در هوای خنک بهترین رش88د را دارن88د و بیشترین محصول را تولید میکنند و در هوای گرم صدمه میبینند. مانن88د پی88از، ک88اهو،

کرفس، اسفناج و تربچه

ب. گیاهان فصل گرم بذر این گونه گیاهان برای جوانه زدن نیاز به دمای باال دارد و خودشان نیز در ه88وای گ88رم به88ترین رش88د را دارن88د و بیشترین محص88ول را میدهن88د. این گون88ه گیاه88ان در

هستند بهخوبی رشد میکنند مانندc30-18°مناطقی که دارای میانگین دمای ماهانه پنبه، ذرت، نیشکر، طالبی، خربزه و ....

ج. گیاهان بهاره زمان کشت این گونه گیاهان، موقعی است که سرما و یخبندان زمستان تمام شده و گرمای اوایل بهار شروع شده باشد. به عبارت دیگر این گونه گیاهان ب88رای تولی88د

(c5°گل و میوه در دوره رشد و نمو خود نیازی به گذراندن یک دوره س88رما )ح88دود ندارند.

د. گیاهان پاییزه: زمان کاش88ت این گون88ه گیاه88ان، م88وقعی اس88ت ک88ه گرم88ای تابس88تان تم88ام ش88ده و سرمای زمستان نیز شروع نشده باش88د. ب88ه عب88ارت دیگ88ر این گون88ه گیاه88ان ب88رای

( را بگذرانن88د. بهط88ور مث88الc5°)حدود تشکیل گل و میوه حتماً باید یک دوره سرما گندم پاییزه که برای تولید محصول، باید در پاییز کشت گردد و در بهار سال بعد ب88ه گل و بذر برود. در صورتی که سرمای کافی در زمستان برای گن88دم پ88اییزه موج88ود

نباشد در بهار به ساقه نرفته، به حالت علفی در میآید.

گیاهان دو فصله گیاهانی هستند که گل و میوه دادن آنها ت88ابع س88ن و دم88ا اس88ت. بن88ابراین اگ88ر دم88ا مناسب باشد میتوان آنها را چندینبار در طول سال کشت نمود. مانند خیار، فلف88ل و گوجه فرنگی که اصطالحاً به آنها گیاهان دو فصله گویند. بهط88ور مث88ال در من88اطقی که طول فصل رشد طوالنی است مانن88د من88اطق نیمهگرمس88یری، ارق88امی از ب88رنج

هستند که دوبار در طول فصل کشت میشوند.

آشنایی با طول دوره رشد و سال زراعی-6-3طول دوره رشد و نمو گیاه - 1- 6-3

طول دوره رشد و نمو گیاه با توجه به نوع گیاه و نوع مصرف آن متف8اوت اس88ت. ب8ه عنوان مثال، گوجه فرنگی از موقعی که بذر آن کشت می شود تا موقعی که میوه آن

117

قابل برداشت و مصرف باشد باید مراحل مختلفی از رشد و نم88و را در ط88ول فص88لرشد بگذراند که عبارتند از:

کشت بذر و سبز شدن آن-استقرار نشا -رشد رویشی-گلدهی-تشکیل میوه و رشد میوه -

بهطور کلی طول دوره رشد و نم8و گی88اه ب8ا توج8ه ب8ه ن8وع گی88اه و ن8وع مص8رف آن متفاوت است. بر همین این اساس گیاهان مختلف را بر اساس عادت رشد به س88ه

دسته عمده یعنی گیاهان یکساله، دو ساله و چند ساله تقسیم میکنند.

گیاهان یکسالهالف( این دسته از گیاهان، گیاهانی هستند که فصل رویش خود را در یک فصل زراعی به اتمام میرسانند که از آن جمله میتوان به پنیرک، مرزه، بابونه و داتوره اشاره ک88رد. منظور از فصل زراعی عبارتست از تعداد روزها بین آخرین یخبندان در بهار )اواخر

روز ع88اری از200زمستان( و اولین یخبندان در پاییز میباشد، ب88رای مث88ال پنب88ه ب88ه یخبندان نیاز دارد.

ب( گیاهان دو ساله گیاهانی که چرخه زندگی خود را در دو فصل زراعی تکمیل میکنن88د. این گیاه88ان در سال اول بهصورت رویشی باقیمانده و در سال دوم برای به س88اقه رفتن و گل88دهینیاز به یک دوره سرما دارند. از این گیاهان میتوان به گشنیز و جعفری اشاره نمود.

گیاهان پایا یا چند سالهج( این گیاهان اغلب به صورت بوتهای، درختچهای و درختی هستند و زندگی خود را در چند فصل زراعی سپری میکنند. از این گیاهان میتوان به آویشن، به لیم88و، زرش88ک،

عناب و بیدمشک اشاره کرد.

سال زراعی -2- 6-3ً تعداد روزهای بین آخرین تاریخ یخبن8دان در به8ار و اولین یخبن8دان در پ8اییز را معم8وال "سال زراعی" گویند. گندم و جو در مدت زمان کمتری از روزهای ع88اری از یخبن88دان می رسند تا ذرت و سورگوم؛ برای اینکه گندم و جو قبل از آخرین یخبندان بهار کشت

روز ع88اری از200می شوند و ش88رایط یخبن88دان را بخ88وبی تحم88ل می کنن88د. پنب88ه ب88ه یخبندان نیاز دارد و همین مدت طوالنی است ک88ه کش88ت و ک88ار پنب88ه را در بعض88ی از

نقاط دنیا محدود می سازد

رطوبت و آبیاری-6-4

118

از جمله عوامل موثر بر رشد و نمو و تولید مواد موثر گیاه88ان دارویی و معط88ر، آب است که کمبود آن بیشتر از سایر نهاده ها بر کاهش تولی88د اث88ر می گ88ذارد. ب88رخی از گیاهان خشکی پسند مانند اسطوخدوس را ب88ه ص88ورت دیم هم میت88وان کش88ت ک88رد

ولی آبیاری تأثیر بارزی بر افزایش وزن خشک پیکر رویشی آن دارد.

- حاالت مختلف آب در خاک6-4-1الف( آب در حالت اشباع

درست بعد از آبیاری و یا بارندگی سنگین خاک از آب اشباع می شود. در این حالت کلیه منافذ خاک از آب پر می شوند. آبی که در منافذ بزرگ ذخیره می شود بع88د از قطع آبیاری و یا بارندگی بس88هولت از خ88اک خ88ارج می ش88ود ک88ه این آب را آب آزاد می گویند. وجود این ن8وع آب در خ8اک مطل8وب نیس8ت و ب8ه س8رعت از راه مناف8ذ

بزرگ خارج می شود.ب( آب در حالت ظرفیت زراعی

بعد از آبیاری یا بارندگی سنگین مقداری از آب موجود در خاک در اثر نیروی ثقل از خاک خارج می شودیا به الیه های پایین تر نفوذ می کند. این ح88الت را ک88ه رط88وبت

می گوین88د.در این ح88التFCخاک به حالت پایدار رس88یده اس88ت ظ88رفیت زراعی ی88ا منافذ درشت خاک آب خود را از دست داده ولی منافذ ریز هنوز از آب پ88ر هس88تند.

تا چند روز طول می کشد که خاک به نقطه ظرفیت زراعی1معموال در خاکها بین برسد بنابراین بستگی به بافت خاک دارد.

ج( نقطه پژمردگی دائم قبل از این که گیاه به نقطه پژمردگی برسد با آبیاری شادابی خود را باز می یابد ب88ه این مرحله نقطه پژمردگی موقت می گویند. در صورتی که این ح88الت ادام88ه یاب88د و گیاه آبیاری نشود همه آب قابل استفاده گیاه از دسترس آن خارج شده و در نتیج88ه گیاه در این حالت پژمرده می شود و س88پس می م8یرد. در این ح88الت ح8تی اگ8ر ب88ه خاک آب اضافه گردد گیاه شادابی خود را ب88از نخواه88د ی88افت. این مرحل88ه را نقط88ه

می گویند. رسیدن ب88ه نقط88ه پژم88ردگی دائم عالوه ب88ر ب88افتPWPپژمردگی دائم یا خاک به نوع گیاه نیز بستگی دارد.

م88یزان آبی ک88ه در خ88اک ب88اقی می مان88د و م88وردد( رطZZوبت هیگروسZکوپیک:استفاده گیاه قرار نمی گیرد، آب هیگروسکوپیک گویند.

- تبخیر و تعرق6-4-2 خروج اب به صورت بخار از سطح خاک و آب را تبخ88یر می گوین88د. در ص88ورتی ک88ه

آب به صورت بخار از سطح اندامهای گیاه را تعرق می گویند.

- عوامل موثر بر تبخیر و تعرق6-4-3

119

تبخیر و تعرق عمدتاً به دو عامل کلی زیر بستگی دارد:عوامل درونی-1عوامل محیطی-2

- عوامل درونی موثر بر تبخیر و تعرق6-4-3-1از عوامل درونی موثر بر تبخیر و تعرق می توان به موارد زیر اشاره کرد:

گیاهان پهن برگ ب88ه دلی88ل وس88عت و ش88کل ب88رگشکل و وسعت برگ ها: الف(میزان بیشتری از آب را نسبت به سوزنی برگان از دست می دهند.

طرز قرار گرفتن برگ بر روی س88اقهطرز قرار گرفتن برگ روی ساقه: ب( بر زاویه تابش خورشید به ب88رگ ت88اثیر دارد. هرچ88ه خورش88ید ب88ه ط88ور م88ایلتر بتاب88د

میزان تبخیر آب از برگ کمتر است. ضخامت برگ و همچنین کرک دار بودن برگ ب8ر ش88دت تع8رقساختمان برگ: ج(

تاثیر دارد. بنابراین باعث کاهش تعرق می گردد. : منافذ بسیار ریزی هس88تند ک88ه در س88طح گیاه88ان ق88رار دارن88د. وق88تید( روزنه ها

روزنه ها بازند خروج بخار آب از طریق آنها به بیرون انج88ام می گ88یرد. ان88دازه مناف88ذ روزنه ها بسته به نوع گیاه متغیر است. شدت تعرق به اندازه روزنه ها بستگی ندارد بلکه به باز و بسته بودن آنها بس88تگی دارد. معم88وال روزنه ه88ا در روز ب88از و در ش88ب

بسته هستند.: با افزایش پوشش گیاهی میزان تعرق افزایش می یابد.و( پوشش گیاهی

مواد شیمیایی مانن88د علف کش ه88ا و ق88ارچ کش ه88ا و ازدی88ادعوامل شیمیایی: ح( کودهای شیمیایی در خاک سبب بسته ش88دن روزنه ه88ا می گردن88د ک88ه ب88اعث ک88اهش

تعرق می گردد.

- عوامل محیطی موثر بر تبخیر و تعرق6-4-3-2عوامل محیطی موثر بر میزان تعرق عبارتند از:

نور در ب88از و بس88ته ش88دن روزنه ه88ا دخ88الت دارد. ک88ه ب88اعث ب88از ش88دننور: الف(روزنه ها گشته و تعرق افزایش می یابد.

در اث88ر ح88رارت آب ب88ه ص88ورت بخ88ار از ب88رگ خ88ارج گش88ته و ب88اعثب( حرارت:افزایش تعرق از سطح برگ می گردد.

وزش بادهای خشک و شدید تبخیر از س88طح ب88رگ را اف88زایش می ده88د. درج( باد: صورتی که باد مالیم باشد موجب خشک کردن اطراف گی88اه ش88ده و ب88اعث ک88اهش

تعرق می شود.

- خاک و عناصر غذایی6-5 ویژگی های خ8اک و بس8تر رش88د گی88اه از لح88اظ خ8واص ف8یزیولوژیکی )س8اختمان و بافت(، شیمیایی و بیولوژیکی از عوامل مهم و تأثیرگذار بر چگونگی رش88د و نم88و و ماده موثر گیاهان دارویی و معطر هستند. حاصلخیزی خ88اک در ت88أمین عناص88ر الزم

برای سنتز متابولیت ها و افزایش وزن خشک گیاه نیز حائز اهمیت است.

120

محل رشد و نمو گیاهان دارویی، از لحاظ ارتفاع از سطح دریا،- مکان رویش: 1 شیب و عرض جغرافیایی و تأثیری ک88ه این عوام88ل ب88ر دم88ا، ن88ور و رط88وبت نس88بی می گذارند، در متابولیسم گیاهان دارویی و تغییرات س88نتز م88واد م88وثره آنه88ا اهمیت

زیادی دارند.

عوام88ل گی88اهی نقش مهمی در کیفیت و تولی88د م88واد م88وثره- عوامل گیZZاهی:2 گیاهان دارویی دارند که از آن جمله میت8وان ب8ه س88ن گی88اه و مراح8ل مختل8ف رش88د

اشاره کرد: در ایران، پژوهش هایی در زمینه عملیات به زراعی به منظ88ور- عوامل زراعی:3

بهره برداری مناسب تر از گیاهان دارویی و معطر و اهلی کردن گونه های مختلف ب88ه تازگی مدنظر قرار گرفته و موفقیت های زیادی در این خصوص بدست آمده اس88ت. بررسی ها نشان داد که رویش گیاه سنبل الطیب و کمیت و کیفیت مواد موثر آن ب88هشدت تحت تأثیر برخی عوامل از جمله روش کشت و زمان برداشت قرار می گیرد.

: افزون بر عوامل ژنتیکی، محیطی و زراعی ک88ه ب88ه- عوامل زنده و غیرزنده4 آن اشاره شد، عوامل بیماری زای قارچی یا باکتریایی، آفت ها و علفهای هرز و دیگر عوامل موجود زنده در پیرامون گیاهان دارویی و معطر بر آنها تأثیر گذاشته ک88ه ب88ر

روی مقدار ماده موثر و از همه مهمتر کیفیت مواد موثر میباشد.

- تعیین خصوصیات فیزیکی بذر و مقدار بذر الزم برای کاشت6-6

- انتخاب بذر مناسب برای کاشت6-6-1

- تعریف بذر6-6-1-1 بذر قسمتی از گیاه زراعی است که در خاک میکارن88دالف: تعریف زراعی بذر:

تا جوانه زده و گیاهی شبیه گیاه اصلی یا پایه م88ادری بهوج88ود آورد. از نظ88ر زراعی بذر ممکن است به شکل دانه، میوه، غده )س88یب زمی88نی(، پی88از، س88اقه، ب88رگ و ی88ا

قسمتی از بافت گیاه باشد. از نظر فیزیولوژی دانه رسیده بذر: )گیاهشناسی(ب: تعریف فیزیولوژیکی

که شامل سه قسمت جنین )رویان(، بافت ذخیرهای و پوششهای بذر است. در یک تقسیمبندی کلی بذور را به دو دسته بزرگ رویشی و زایشی تقسیم میکنن88د. ب88ذور جنسی همان دانه درون میوه است که خود حاصل گردهافش88انی و لق88اح میباش88د و بذور غیر جنسی از اندام ی8ا ان8دامهای رویش8ی گی88اه مانن8د س8اقه، غ8ده، ب8رگ و ...

حاصل میشوند.

- ویژگیهای بذر مرغوب6-6-1-2

س88المت ب88ذر یکی از ش88روط الزم ب88رای ج88وانهزنی اس88ت.ب( سالمت بZZذر: شکستگی بذر، جدا بودن لپهها، آلودگی به آفات و بیماریها از موفقیت جوانهزنی

میکاهد. برای تعیین درصد بذور سالم از فرمول زیر استفاده میشود.

121

ب88ذر م88ورد اس88تفاده بای88د هم از نظ88ر ژن88تیکی و هم ف88یزیکیب( خلوص بذر: خالص باش88د. منظ8ور از ناخالص88یهای ژن88تیکی وج8ود ب8ذور س88ایر ارق8ام اس88ت و منظور از ناخالص88یهای ف88یزیکی وج8ود بقای88ای گی88اهی، کلوخ8ه، س88نگریزه، گ8ردو خاک، بذور آفت زده و بذر سایر علفه88ای ه88رز اس88ت. ه88ر چ88ه درص88د ناخالص88ی بیشتر باشد ارزش آن بذر از نظر مرغوبیت کاسته میش88ود. ب88رای تع88یین درص88د

خلوص بذر از فرمول زیر استفاده میشود.

ب88ذر ش88ماری از گیاه88ان بالفاص88له پس ازج( بلZZوغ بZZذر )رسZZیده بZZودن(: برداشت قادر به جوانه زدن نیستند و نیاز به مدت زمانی از چند هفته تا چند ماه

دارند تا قدرت جوانه زدن پیدا کنند. علت این امر نارس بودن بذر میباشد. ریزی و درشتی بذر در یک رقم از مسایل مهم دیگری است کهد( اندازه بذر:

باید به آن توجه کرد. ب88ذور ری88ز روی88ان کوچ88ک و م88واد ذخیرهای کمتری دارن88د و گیاهچه ضعیفتری تولید میکنند، در صورتیکه بذور درشتتر قابلیت کاش88ت عمیقتر و تحم88ل ش88رایط س88ختتری را داش88ته و گیاهچ88ه قویتری تولی88د میکنن88د. ب88رای

اندازهگیری اندازه بذر از وزنه هزار دانه استفاده میشود. هر اندازه محیط نگهداری بذر از نظر رطوبت و دم88ا ب88ا توج88ه ب88هه( عمر بذر:

نوع رقم مطلوبتر باشد، به همان نسبت طول عمر بذر افزایش مییاب88د. از نظ88ر طول عمر بذرها به سه دسته بذور کوتاه عمر مانند سپیدار، افرا و نارون، ب88ذور متوسط عمر مانند اغلب گیاهان زراعی و باغی و بذور بلند عمر مانند بذر برخی

از گیاهان جنگلی تقسیم میشوند. ق88وه نامی88ه ب88هو( قوه نامیه )درصد تنژیدگی و یZZا درصZZد جZZوانهزنی(:

خاصیت زنده بودن بذر گفته میشود، که درصد آن از تع88داد ب88ذور س88بز ش88ده در مدت زمان معین محاسبه میشود. ب88رای محاس88به درص88د جوان88ه زدن از فرم88ول

زیر استفاده میشود.

طول مدت الزم از کاشت ب88ذرز( قدرت رویش بذر یا سرعت جوانه زدن: تا جوانه زدن آن88را ق88درت رویش ب88ذر گوین88د. ب88ذری مرغ88وب تر اس88ت ک88ه تع88داد

بیشتری از آن در مدت زمان کمتری جوانه زده باشد.

122

اندازه بذر ب88رای انتخ88اب ب88ذر ب88رای کاش88ت و در نه88ایت ح( وزن هزار دانه: عملکرد مهم است. از این رو بین وزن هزاردانه بذر و میزان بذر مصرفی رابطه ای مستقیم وجود دارد به عبارت دیگر هرچه وزن هزاردانه ب88ذر بیش88تر باش88د وزن ب88ذر

مصرفی نیز بیشتر است.

تعیین ارزش بذر مصرفی- 6-6-1-3

برای رس88یدن ب88ه مق88دار مطل88وب ب88ذر در واح88د س88طح بای88د قب88ل از کاش88ت ارزش مصرفی بذر را با فرمول زیر محاسبه نمود. ارزش مصرفی ب88ذر یکی از عوام88ل در

تعیین مقدار بذر مصرفی است.

- کاشت6-7- تعریف کاشت6-7-1

قرار دادن بذر در بستر به منظور جوانه زدن و رشد و نمو را کاشت گوین88د. پس از انجام شخم و عملیات آماده سازی فیزیک و شیمیایی خاک و تسطیح آن ب88ا مال88ه ی88ا لولر، روش کاشت مشخص میشود که به عواملی مانند مقدار آب، وسایل کاش88ت،

جنس زمین، نوع گیاه و اقلیم منطقه بستگی دارد.

- روشهای بذرکاری6-7-2 دو روش برای تکثیر گیاه با بذر وجود دارد که شامل کشت مستقیم و غیر مس88تقیم

بذر است.

- بذرکاری مستقیم 6-7-2-1 در این روش بذر از همان ابتدا در محل اصلی کشت میشود و در همان مح88ل س88بز شده، رشد نموده و چرخه تولید مثلی خود را کامل میکند. برخی محصوالتی که ب88ه این شکل کاشت میشوند شامل نخود ف88رنگي، ذرت، خرب88زه، خي88ار، ط88البي، لوبي88ا،

بذر کاری معم8وال ب8ه س8ه روش درهم، خطی و کپه ایچغندر، كاهو و هويج ميباشد. انواع بذرکاری مستقیم در زیر آمده است.صورت می گیرد.

در این روش بذرها بوسیله دس88ت ی88ا ب88ذرپاشالف( بذرکاری یا کاشت درهم: بر روی خاک می پاشند و با وسایل مختلف زیر خاک می کنند. در این روش ب88ه علت

یکنواخت نبودن عمق بذرها مزرعه یکنواخت سبز نمی شود. در این ش88یوه ب88ذر در روی خط88وط م88وازی و منظم ب88اب( بZZذرکاری خطی:

ماشین های بذرکار انجام می گیرد. این طریق کاشت بیشتر برای گیاهانی مثل پنب88ه، ذرت، سویا کاربرد دارد. در این روش بذر کمتری مصرف شده و مزرع88ه یکن88واخت

سبز می شود. این شیوه در ایران برای صیفی جات که روی جوی و پش88تهج( بذرکاری ردیفی:

کاش88ته می ش88وند ک88اربرد دارد. در این روش مق88دار ب88ذر کم88تری در واح88د س88طح123

مصرف می شود و یکنواختی کاشت بذر باعث یکنواختی سبز شدن می شود. ردی88ف کارها عمدتا برای کاشت گیاهان غده ای و گیاهانی که برای رش8د احتی88اج ب88ه فض88ای بیش88تری دارن88د بک88ار می رود. گیاه88انی مانن88د باریج88ه، آنق88وره، زوف88ا، رون88اس ...را

می توان با این ماشینها کشت نمود.

دستگاه ردیفکار بذر1-6تصویر

- انواع ماشینهای کاشت بذر2-6تصویر

مزایای بذرکاری مستقیم- ک88ار ک88ردن ب88ا ب88ذرها، انتق88ال و انب88ار* کاربرد راحت:

کردن آنها آسان است. بذرها به شرايط و امكانات خاص براي انتقال و انبار نیاز ندارند و تنها ک88افی اس88ت در ی88ک محل خشک و خنک تا زم88ان کاش88ت نگه88داری ش88وند. در روش نشاكاري و يا روش تكثير غيرجنس88ي نش88اءها و ي88ا م88واد رویش88ی ممکن اس88ت نی88از ب88ه بس88ته بندی خ88اص و گاهی کنترل شرایط محیطی در زمان انتقال و يا نیاز ب88ه سرد خانه یا شرایط مرط88وب ب88رای جلوگ88یری از خش88ک

شدن داشته باشند.

124

ماشینهای بذرکار )دستي یا موتوری( برای* سازگاری آسان با مکانیزاسیون: انواع كاشت مختلف بذرها در دسترس هستند. افزايش سرعت كاشت، تعيين عمق

و يا فاصله روي رديف و يا بين رديف از مزاياي اين روش مي باشد. بذرها میتوانند پاشیده شوند و ی88ا ب88ه ص88ورت نقطهای کاش88ت* سهولت کاشت:

شوند که در آن حفرهاي برای هر بذر یا يك حفره براي چن88دین ب88ذر در خ88اک ایج88ادمیشود. چگونگی قرار گرفتن بذرها )موقعيت بذر( در خاک اهمیتی ندارد.

یک پ8اکت کوچ8ک ب8ذر می توان8د ب8رای کاش8ت ی8ک* بذر فاقد حجم زیاد است:سطح بزرگ بهکار رود. جابجايي و انتقال آن نیز آسان است.

- معایب بذرکاری مستقیم * در گونههای دارای بذر ریز، کاشت مستقیم مشکل است. به داليل مختلفي جوانه زنی بذر ممکن است مختل شود، به عنوان مثال ممکن است بذر در عمق مناس88ب

کشت نشده یا تماس خوبی با خاک جهت جذب آب نداشته باشد. براي برطرف شدن اين مشكل، بذرهای ریز نیاز به بستر خوب آماده ش88ده و خ88اک نرم داشته و نباید به طور عمیق در خاک کشت شوند. البته براي اف88زايش دقت در كاشت اين بذرها مي توان قبل از كاشت آنها را با خاك نرم يا ماسه مخل8وط نم8وده

و كاشت.

- بذرکاری غیر مستقیم6-7-2-2 بذرکاری غیرمستقیم یک فرآیند دو مرحلهای استقرار گیاه در مزرعه است. به جای قرار دادن بذر در محل اصلی، ابتدا بذر در خزانه کشت میشود که در آنجا مدتی ت88ا رسیدن ب8ه مرحل88ه نش88ایی رش88د می کن88د. س88پس نش88اءهای س88الم ب8ه مح88ل دائمی )گلخانه يا مزرعه( برای کاشت منتقل میشوند. بعضی از محصوالت و گیاهان زینتی که به طور معمول به صورت غیر مستقیم کشت میشوند عبارتند از: گل ابری، گ88ل مروارید، بگونیا، حسن یوسف، برگ نقره ای، ش88معدانی، گ8ل حن88ایی، گ8ل جعف8ری، بنفشه، فلوکسی، گل میمون، شاه پسند، آهار، گوجه فرنگي، كلم، بادمجان، فلفل،

جعفری، خیار، پیاز. خزان88ه محلی اس88ت ک88ه ب88ذر و ی88ا قلم88ه گی88اه تحتتعریف خزانه و انZZواع آن:-

شرایط خاص در آن بهطور متراکم و خیلی نزدیک بهم کاش88ته می ش88وند و پس از آنکه گیاه جوان رشد و نمو کافی کرد از مح88ل خزان88ه درآورده و ب88ه مح88ل اص88لی

منتقل و کاشته می شوند. معموال به دو دسته خزانه هوای آزاد و خزانه بسته تقسیم می شوند.انواع خزانه:-

125

قطع88ه زمین نس88بتا ک88وچکی در محی88ط ب88از اس88ت. اینالف( خزانه هوای آزاد:خزانه برای گیاهانی که نسبت به سرما مقاومند در نظر گرفته می شود.

دارای پوشش اند و بیشتر برای گیاهانی که به سرما حساس اندب( خزانه بسته: در نظر گرفته می شود. در این شیوه کاشت بذر در زیر پالستیک و یا گلخانه صورت

می گیرد.

- انواع خزانه3-6شکل

اصول احداث خزانه-انتخاب بذر مناسب: که ویژگیهای یک بذر مرغوب قبالً شرح داده شد.-1انتخاب محل مناسب: که شرایط آن به شرح زیر است:-2

.آفتابگیر باشد س88انتیمتر عم8ق، ب8افت20دارای خ8اک زراعی مناس88ب یع8نی ح8داقل

متوسط و غنی از مواد آلی باشد..به جاده و زمین اصلی نزدیک باشد.باد گیر نباشد.تهویه مناسب داشته باشد

تهیه زمین خزانه تن در هکت88ار ک88ود دامی40 ت88ا 30- شخم زمین در پاییز یا به88ار و اف88زودن 1

پوس88یده و ن88یز خ88اکبرگ پوس88یده و اختالط آن ب88ا خ88اک بهمنظ88ور اف88زایشنفوذپذیری و حاصلخیزی و تهویه بهتر خاک.

- نرم نمودن خاک بهمنظور تماس کامل بذر با خاک.2عاری نمودن از علفهای هرز و ریشه گیاهان و عوامل بیماریزا.-3

- مزایای بذرکاری غیر مستقیم در اين روش فقط نشاءها )دانهاله88ای( س88الم انتق88ال دادهالف- استقرار خوب:

میشوند در حاليكه با بذرکاری مستقیم بعض88ی از ب88ذرها ممکن اس88ت جوان88ه نزنن88د،حتی اگر باالترین کیفیت بذر به کار رود.

تسریع در بل88وغ در ح88الت کش88ت نش88ایی بخ88وبي مش88خص ش88دهب-بلوغ زودتر: است.

126

با استفاده از گلخانه ی88ا دیگ88ر امكان88ات مانن88دج- کاهش دوره رشد مزرعهای: شاسي در تولید دانهال، توليد كننده میتواند کار خود را زودتر ش88روع کن88د، بن88ابراين

طول دوره رشد كوتاهتر شده و محصول سريعتر به بازار عرضه مي گردد. - معایب بذرکاری غیر مستقیم

نسبت به روش كاشت مستقيم آماده س88ازي خزان88ه، كاش88ت ب8ذر و نگه8داریالف( نشاء در خزانه یک مرحله اضافه در توليد است که باعث اف88زایش هزینهه88ای تولی88د میشود. نگهداری خزانه در شرایط مناس88ب ممکن اس88ت در بعض88ی م88وارد نیازمن88د

پیش بینی منابع مصنوعی گرما و نور باشد. نشاءها برای کار کردن پر حجم هستند. نشاءها در ظ88روفی رش88د کردهان88د ک88هب(

بای88د پس از انتق88ال ب88ه مح88ل اص88لي ب88يرون آورده ش88ده و انتق88ال داده ش88وند. در روشهاي قديميتر كه هنوز نيز مورد استفاده قرار مي گيرند، نشاءها از خزانه ب88يرون

آورده شده و به محل اصلي انتقال داده ميشوند. ج( نشاءها معموال در ظرف کشت با عمق كم كاشته می شوند، ممکن اس88ت رش88د ریشه ها از نظر فضا دچار محدوديت شده و در زمان انتقال مش88کالتی ایج88اد ش88ود. رشد نامناسب ريشهها و بدشكل شدن آنها از مواردي است كه رشد بعدي گي88اه در

محل اصلي را تحت تاثير قرار ميدهد. د( مراقبت بعد از کاشت خیلی مهم اس88ت. ش88وک ناش88ي از انتق88ال )بهعلت آس88يب ديدن ريش8ه و مح8دوديت در ج8ذب آب یکی از مش8کالت کش8ت غ8یر مس8تقیم ب8ذر است. اگ88ر نش88اءها ب88رای انتق88ال ب88ه خ88وبی آم88اده نباش88ند، زم88ان طوالنیتری ب88راي استقرار نياز دارند. هم چنين ممكن است درصد تلفات افزايش يابد. انتقال بای88د در یک زمان معینی از روز )صبح زود يا عصر( انجام شود. دانهالهای تازه انتق88ال یافت88ه

تا زمان استقرار باید بالفاصله و با فواصل زمانی نزدیک آبیاری شوند.

- روشهای کاشت بذر از نظر تأمین رطوبت برای جوانهزدن بذر6-7-3کشت بذر با توجه به تأمین رطوبت برای جوانهزنی در دو حالت امکان پذیر است.

در این روش اول زمین مزروعی را آبی88اری میکنن88دهیرمکاری یا نمکاری:-1 و پس از اینکه زمین گاورو شد، آن را شخم میزنند و س88پس ب88ذرکاری انج88ام میگیرد. بذر کاش88ته ش88ده از رط88وبت خ88اک اس88تفاده و س88بز میش88ود. در این روش زمین سله نمیبندد و بذر ج88وانهزده ب88دون هیچ مش88کلی از خ88اک خ88ارج میشود و به رشد و نمو خود ادامه میدهد. هیرمکاری بیشتر در زمینهای رسی و سخت انجام میشود. چون اگر پس از کشت آبیاری شود زمین سله میبن88دد و گیاهچه نمیتواند خود را از زیر خاک خارج کند. در این روش عملیات کاشت باید سریع انجام شود چون زمین در فاصله چند روز رطوبت خود را از دست

خواهد داد و جوانه زدن و سبز شدن بذر با مشکل مواجه خواهد شد.

127

: در این روش پس از انجام عملیات تسطیح و تهیه بس88تر ب88ذر،خشکهکاری-2 عملیات کاشت انجام میشود، عملیات کاشت ممکن است با دست یا ماشین انجام شود. در هر دو حالت پس از ایجاد م88رز و کرتبن88دی و ی88ا ایج88اد نهره88ا، آبیاری مزرعه انجام میشود. پس از ابیاری ممکن است زمین س88له ببن88دد. در نتیجه پس از گاورو شدن زمین، میتوان بین فواصل خطوط را با کول88تیواتور سلهشکنی کرد و یا در بعض88ی از گیاه88ان ب88ا آبیاریه88ای مت88والی و زود ب88ه زود

مانع سله بستن خاک و ایجاد مزاحمت برای خروج گیاهچه از خاک شد.

- آماده کردن بذر برای کاشت 6-8- ضدعفونی کردن بذر6-8-1

بسیاری از عوام88ل بیم88اری زای گی88اهی از طری88ق ب88ذر، پی88از، قلم88ه و پیون88د منتق88ل می شوند. مبارزه با این بیماری ها از مسائل مهمی است که باید به آن توج88ه ش88ود. از اینرو الزم است قبل از کاشت بذر مورد نظر آنه88ا را ب88ا م88واد ض88دعفونی کنن88ده ضدعفونی کرد. ض88دعفونی ک88ردن ب88ذر معم88وال ب88ا س88مومی مث88ل بنومی88ل، کاپت88ان،

ویتاواکس و ... ضروری است. این سموم باید دارای خصوصیات زیر باشد: علیه میکروارگانیسم های مضر موثر باشد-برای بذر غیر سمی باشد-اثر سم در طول مدت جوانه زنی باقی بماند-برای انسان و دام سمیت کمی داشته باشد-از نظر اقتصادی مقرون به صرفه باشد-

- عوامل موثر در تسریع جوانه زنی بذر6-8-2 بعضی از بذور در اثر برخی عوامل از جوانه زنی جلوگیری می کنند که این خاص88یت را اصطالحاً رکود بذر گویند. برای از بین ب8ردن رک8ود ب8ذر کاره8ای زی8ر را می ت8وان

انجام داد. برای کوتاه نمودن طول مدت رشد اولی88ه بعض88ی از ب88ذور راخیساندن بذر:الف(

می خیسانند. با خیساندن، بذر زودتر جوانه می زن88د و از خ88اک ب88یرون می آی88د. ب88رای انجام عمل خیساندن بذور سخت را می توان در آب گرم ق88رار داد و بت88دیج آن88را ب88ه

دمای معمولی رساند. هرگاه رکود بذر به علت نفوذناپذیر بودن پوشش بذز نسبت ب88هخراش دادن:ب(

جذب آب باشد با عمل خراش دهی قابل رفع است و به دو روش صورت می گیرد: خراش دادن بوسیله ساییدن آن روی کاغذ س88مبادهخراش دهی مکانیکی بذر:-88

و یک سطح خشن صورت می گیرد. در این ش88یوه ب88ذور را در اسیدس88ولفوریک غلی88ظخراش دهی شیمیای بZZذر:-88

ساعت می باش88د6 دقیقه تا 10می ریزند و مخلوط را در طول مدت زمانی که بین چند بار بهم می زنند.

128

اگ88ر ب88ذر را ب88رای م88دت زم88ان معین ب88هاستراتیفه کردن یZZا سZZرمادهی:ج( منظور تکمیل رسیدگی جنین و قابل نفوذ شدن پوسته بذر نس88بت ب88ه آب و ه88وا در

سرمای مرطوب قرار دهند این عمل را استراتیفه کردن گویند. سطح دانه اغلب ارقام پنبه پوشیده از کرک های ریز است که بای88دکرک گیری:د(

از بین روند. روش های کرک گیری عبارتند از:

- خیساندن بذر به منظور کرک گیری6-8-3 از دستگاه مکانیکی استفاده می شود.روش مکانیکی:-

در این روش ب88ه کم88ک ش88عله افکن ه88ای مخص88وص کرک ه88ایروش حرارتی:-88 موجود روی دانه را می سوزانند. در انجام این کار باید دقت شود.

در این روش از اسیدس88ولفوریک غلی88ظ اس88تفاده می ش88ود.روش شZZیمیایی:-88 دانه ها را برای مدت کوتاهی در داخ88ل اس88ید غ88وطه ور می کنن88د. س88پس آن88را خ88ارج

کرده و با آب می شویند.

- روشهای بذرپاشی6-9بذرپاشی سنتی -6-9-1

روش دستپاش یکی از ساده ترین و ابتدائی ترین روش های کاشت اس88ت. این روش زمانی اجرا می شود که هیچگونه ماشینی در اختیار نباشد. در این روش کاشت ب88ذر

از طریق پاشیدن با دست انجام می شود.

بذرپاشی مکانیزه -6-9-2-کلیات بدرپاشی مکانیزه6-9-2-1

پاشیدن بذر بوسیله ماشین نیز امکان پذیر است. محاسن بذر پاشی مکانیزه عبارتنداز:- صرفه جویی در میزان بذر مصرفی1-یکنواخت سبز شدن بذور2-باال رفتن کیفیت کار3-صرفه جویی در هزینه کارگری4

129

رایج ترین روش بذرپاشی مکانیزه با بذرپاش کودپاش سانتریفیوژ ص88ورت می گ88یرد. ب8ذری ک88ه بوس8یله دریچه ه8ای تنظیم از مخ88زن ب88ه روی ص8فحه م8دور افقی ریخت88ه می شود تخت ت88أثیر ن88یروی گری88ز از مرک88ز ق88رار گرفت88ه و ب88ه ص88ورت نیم دای88ره ب88ه

اطراف و خالف جهت حرکت تراکتور پراکنده می شود.

- کود پاش هایی که به عنوان بذر پاش نیز مورد استفاده قرار می گیرند.4-6تصویر

- بذر ریزی6-9-2-2 ماش88ینهای ب88ذرریز ماش88ینهایی هس88تند ک88ه ب88ذر را در ع88رض مشخص88ی روی زمین میریزند. بذرها معموال از سوراخهایی که در کف مخزن بذور دارد ب88ه منظ88ور پخش ش88دن یکن88واخت روی ص88فخه م88وربی می ریزن88د و س88پس در س88طح مزرع88ه ریخت88ه

می شوند.- بذرکارها6-9-2-3

دستگاه هایی هس88تند ک88ه ب88ذر را روی خط88وط و ردیف ه88ای م88وازی می کارن88د. ی88کبذر کار اعمال زیر را باید بتواند انجام دهد:

در خاک شیار ایجاد کند.-بذر را به مقدار مناسب و الزم برای کاشت توزیع کند.-بذرها را به داخل خاک انتقال دهد.-روی بذر را بپوشاند.-خاک روی بذر رافشرده کند.-

الف( خطی کارهای فاریاب و دیم این ماشین ها بذرهایی مثل گندم و جو و ... را روی خطوط موازی به دنبال هم و در عمقی مناس88ب می کارن88د. خطی کاره88ای کش88ت آبی ب88ا خطی کاره88ای کش88ت دیم، مکانیزم یکسانی دارند با این تفاوت که خطی کارهای کشت آبی تقریبا ایجاد جوی و پشته نمی کنند. اما در خطی کارهای دیم جوی و پشت ایجاد شده )فارو( و ب88ذرها در

کف جوی ها قرار می گیرند.

130

- ب( بذرکار خطی کار دیم )یا5-6تصویر - الف( بذرکار خطی کار فاریاب5-6تصویر عمیق کار(

ب( بذرکاری سنتی و مکانیزه مکانیزاسیون کشاورزی استفاده صحیح از ماشین ها و ادوات برای افزایش کیفیت و کمیت کارهای کشاورزی است که به منظور کاهش هزینه ه88ای عملی88اتی بک88ار ب88رده می شود و هدف این است که کارها با سرعت بیشتر و راحت تر و ب88ا ب88ازدهی ب88االتر به اتمام رساند. از دیگر ماشین های کاشت مک88انیزه می ت88وان ب88ه ردیفکاره88ا اش88اره نمود. ردیفکارها برای کاشت گیاهانی که به فضای بیش88تری ب88رای رش88د و نم88و نی88از

دارند بکار برده می شود. مثل ذرت این دستگاهها از نظ88ر روش کاش88ت دو گون88ه س88اخته ش88ده اند. آنه88ایی ک88ه ب88ذور را

بصورت تکدانه می کارند و آنهایی که بذور را چندتایی می کارند. در این شیوه کاشت که با ردیفکار انجام می شود معموال بذرهاتک دانه کاری:- 1

را بطور مجزا و یکی یکی و با فواصل معین در روی یک ردیف می کارند. این طرز بذرکاری در ایران برای ص88یفی جات و گیاه88ان وجی88نی ک88هکپه کاری:-88 2

روی جوی و پشته کاشته می ش88وند معم88ول اس88ت. ف88رق ردیفک88اری تک دانه ک88ار ب88ا کار در نحوه دریافت بذر از مخزن بذر است. از دیگر ماشین های کاشت مکانیزه‌کپه

می توان به کارنده های مخصوص یعنی غده کارها و نشاکارها اشاره نمود. ها را می کارن8د. ط8رز‌ دستگاههایی هستند که بجای کاشت بذر غ8ده- غده کارها:3

ک88ار غ88ده کارها ب88ه این ص88ورت اس88ت ک88ه ش88یاری در خ88اک ب88از می کنن88د و غ88ده سیب زمینی را در فواصل معین و به دلخواه در درون شیار انداخته روی آنرا با خاک

می پوشانند. دستگاههایی هستند که در کش88ت و تولی88د محص88والتی چ88ون ب88رنج،- نشاکارها:4

توت88ون، ت88وت فرنگی و گ88وجه فرنگی م88ورد اس88تفاده ق88رار می گیرن88د. نش88اکارها ب88ه ص88ورت خودک88ار و نیمه خودک88ار دی88ده می ش88وند. نح88وه ک88ار این ماش88ینها در ن88وع نیمه خودکار بدین صورت است که ک88ارگران نش88اهایی ک88ه در داخ88ل جعبه ه88ای نش88ا

می گذارند و م8وزع نش8ا را در داخ8ل ش8یار ایج8اد ش8ده1موزعقرار دارند در اختیار قسمت پخش و توزیع کننده بذر یا نشاء در ماشین های کاشت را موزع می گویند. 1

131

قرار داده و خاک دهنده ها اطراف نشا را خاک می دهند. در ن88وع خودک88ار نی88ازی ب88ه کارگر نیست و جعبه نشاها طوری تعبیه شده اند که نشا مس88تقیماً در اختی88ار م88وزع قرار می گیرد. با این ماشین ها می توان گیاهانی را که تازه از خزانه بیرون آمده ان88د،

در زمین اصلی کشت کرد مانند همیشه بهار،آویشن، به لیمو، مریم گلی

- ب( دس88تگاه نش88اکار محص88والت6-6تص88ویر - الف( دستگاه نشاکار برنج6-6تصویر زراعی و صیفی جات

به گیاهی گفته می ش88ود ک88ه بع8د از رش88د اولی88ه معم8وال س88هتعریف نشاء:- برگی یا شش برگی قابلیت جابجایی از خزان88ه ب88ه زمین اص88لی را دارد. به88تر است گیاهانی مانند گوجه فرنگی، بادمجان، فلفل، برنج بص88ورت مس88تقیم در زمین اصلی کشت نشوند. ام88ا بعض88ی از گیاه88ان دارای ریش88ه های حساس88ی بوده و ضروری است ک88ه بط88ور مس88تقیم در زمین اص88لی کش88ت ش88وند و از

جابجایی آنها جداً پرهیز گردد.خصوصیات نشاء خوب و مرغوب-دارای ریشه نسبتاً قوی، کافی و شاداب باشد.-1کامالً سالم و راست و بدون خمیدگی و شکستگی باشد.-2فاقد هرگونه آفات و بیماری باشد.-3 برگ باشد.6 تا 4معموالً دارای -4

انتق88ال نش88اء از خزان88ه و کاش88ت آن در زمین اص88لی راتعریZZف نشZZاءکاری: نشاءکاری گویند.

بهترین زمان آن صبح زود و یا عصر نزدیک غ88روب آفت88اب و ی88ازمان نشاءکاری: در هوای ابری میباشد. زیرا در این موقع هوا خنک بوده و گیاه کمترین تع88رق

را داشته و احتمال خشک شدنش کمتر است. باید به ان88دازهای باش88د ک8ه ریش88ه گی88اه در داخ8ل خ8اک خمی8دهعمق نشاءکاری:

نشود و یقه یا طوقه نشائ هم در سطح خاک باشد.فواید نشاء کاری

برای این منظور گیاهانی که در شرایط ه88وایپیش رس کردن محصول:- آزاد امکان کاشت مستقیم ندارند در شاسی ی88ا تون88ل پالس88تیکی می کارن88د. و

132

سانتی متر رسید آنرا به15 تا 10 برگی شد و بطول 6 تا 4پس از آنکه گیاه زمین اصلی منتقل می کنند.

گیاه88ان نش88ائی ب88ا قط88ع کاله88کافزایش عملکرد و باردهی محصZZول:- ریشه ریشه های فرعی زیادی تولید می کنند که این عمل ب88اعث ازدی88اد ق88وت

در رشد گیاه و افزایش عملکرد می شود. انج88ام مراقبت ه88ای داش88ت اعم ازسهولت و راحتی عملیZZات داشZZت:-

آبیاری، ک88وددهی، وجین و سمپاش8ی در س88طح کم و م8تراکم خزان8ه آس88ان تراست.

در خزان88ه می ت88وانامکان تولید گیاهان مطلوب و بZZا رشZZد یکسZZان:- بهترین و مرغوب ترین گیاه را انتخاب و به زمین اصلی منتق8ل ک8رد و گیاه8ان

ضعیف بیمار و آفات زده حذف می گردد.صرفه جویی در وقت و هزینه و بذر-امکان استفاده حداکثر از زمین اصلی-امکان انجام عملیات اصالحی-

133

مهارت هفتم: آبیاری- نزوالت جوی7-1

- باران7-1-1 انتقال آب موجود در اتمسفر به سطح زمین به صورت مایع را باران می گوین88د.

باران عالوه بر تامین رطوبت خاک دارای فواید زیر است:شاخه و برگ گیاهان را شستشو داده و گرد و غبار آنها را پاک می کند.-درجه حرارت محیط رشد گیاه را تعدیل می کند.-بر روی واکنش خاک تاثیر دارد.-

- برف7-1-2 ذرات یخ و قطرات آب موجود در ابر وقتی که به دم88ای ف88وق الع88اده س88رد برس88ند بخار آب بر روی بلورهای یخ اضافه شده و از بهم پیوستن این بلوره88ا ب88رف بوج88ود می آید. برف بسته به دمای منطقه به م88دت ط88والنی در س88طح خ88اک باقیمان88ده ب88ه

ش88ود و در خ88اک نف88وذ می کن88د. همچ88نین ب88ا ایج88اد س88رما و یخبن88دان‌مرور ذوب می موجب از بین رفتن حشراتی می شود که در حال زمستان گذرانی هستند. ب88رف ب88ا

پوشش دادن گیاهان زمستانی از آنها در برابر یخبندان محافظت می کند.

- تگرگ7-1-3 نوعی از ابرها موسم به ابرهای کومولونیمبوس، با ضخامت زیاد و دم88ای متف88اوت که قسمت باالی آن غالباً زیر نقطه انجماد و قسمت پایین آن ق8دری گرم88تر اس88ت دارای طوفان شدید داخلی می باشد. زمانی که جریان هوای بسیار ق88وی در آن ب88ه وج88ود می آی88د، این جری88ان ه88وا، قط88رات آب را ب88اال و پ88ایین می ب88رد. هنگ88امی ک8ه قطرات، به قسمت باالی ابر می رسند یخ می زنن88د و س88پس هنگ88ام پ88ایین آم88دن و برخورد با هوای گرمتر آب می شوند. بر اث88ر تک88رار این عمل ، الیه ه88ای متع88ددی در اط88راف بل88ور تجم88ع می کنن88د ک88ه این دانه ه88ای یخ را " تگ88رگ " می گوین88د. قط88ر

میلی متر اس88ت. تگ88رگ، ض88من ت88أمین رط88وبت خ88اک،50 تا 5دانه های تگرگ بین خساراتی نیز وارد می کند.

سرشاخه ها و گلها و میوه ها را شکسته ، فرو می ریزد. در گیاهانی مثل گن88دم و ج88و، ب88اعث ایج88اد خوابی88دگی می ش88ود این ک88ار، برداش88ت

محصول را دشوار می سازد. با کوبیدن خاک، سطح آن را متراکم کرده، نفوذ پذیری را کاهش می دهد.

با ذوب آن روان آب شدید )سیالب( در منطقه ایجاد میکند.مقدار بارندگی

134

واحد اندازه گیری بارندگی: مقدار بارن88دگی اتف88اق افت88اده در ی88ک منطق88ه را در ه88ر شکل ممکن )باران ، برف، تگرگ ، و ...( بر حس88ب ارتف88اع آب ناش88ی از آن بی88ان می کنند. این ارتفاع بر اساس واحدهایی چون میلی م8تر، س8انتی متر و ی8ا اینچ بی88ان

شود. ‌میمقدار بارندگی یک منطقه

توزیع بارش در نواحی مختلف سطح کره زمین با یک منطقه، یکنواخت نیست بلکهبستگی به عواملی دارد که در واقع عامل به وجود آورنده بارندگی هستند.

صعود هوا –الف هر گاه به هر دلیلی توده هوا صعود نماید، بر اثر کاهش دما و تراکم آن، قط88رات باران یا ذرات برف تشکیل می شود. عوامل موثر در این م88ورد، ش88امل ن88اهمواری )کوهستانی بودن(، گرم شدن زمین، نزدیکی به دریا می باش88د ک88ه ب88ه تنه88ایی و ی88ا

ترکیبی تاثیر می گذارند. منبع رطوبتی–ب

هرگاه میزان رطوبت موجود در توده هوا افزایش یابد و از حد اشباع بگ88ذرد ایج88ادبارندگی می نماید.

نوع منطقه بر اساس میزان بارندگی با توج88ه ب88ه ت88أثیر عوام88ل م88وثر در بارن88دگی، من88اطق روی زمین ی88ا ی88ک کش88ور را

می توان به سه بخش تقسیم نمود: میلی متر در سال بارش دارند.500 مناطقی که بیش از مناطق پرباران:

میلی م88تر در س88ال500 ت88ا 250 من88اطقی ک88ه بین مناطق با متوسط بZZاران: بارندگی دارند مثل دامن88ه جن88وبی ال88برز و دامن88ه ش88رقی زاگ88رس و س88واحل خلیج

فارس و دریای عمان. میلی م88تر ب88اران، دری88افت250 مناطقی که در سال کم88تر از مناطق کم باران:

می کنند مثل مناطق مرکزی ایران که تحت تاثیر عوامل مذکور قرار نمی گیرد.بارندگی موثر

کل آبی که در یک منطقه به عنوان بارندگی به سطح زمین می رسد، مصرف مفی88د ندارد و بخشی از آن پس از بارش از سطح خاک تبخیر و قسمتی دیگر ب88ه ص88ورت روان آب از منطقه خارج می شود. بارندگی موثر بخشی از بارندگی استه ک88ه بط88ور مسقیم یا غیر مستقیم در اختیار گیاه قرار می گ88یرد. چنانچ88ه ی88ک منطق88ه ب88ه ط88ور طبیعی از بارندگی موثر باالیی برخوردار باش88د ی88ا بت88وان س88هم بارن88دگی م88وثر ی88ک منطقه را افزایش داد اقدام اساسی در تأمین رطوبت خ88اک و ک88اهش نی88از آبی88اری

محسوب می شود.توزیع بارندگی

میزان بارندگی مناطق مختلف متفاوت است و بارندگی در یک منطقه خاص نیز در طول سال یکنواخت نیست و میزان بارش از یک ماه به م8اه دیگ8ر تف8اوت دارد. در

135

اغلب مناطق ایران قسمت عمده بارندگی در اواخر زمستان و اوای88ل به88ار ص88ورت می گیرد و معموالً در تابستان بندرت بارندگی اتفاق می افتد. نحوه توزیع بارندگی در

ماه های سال را رژیم بارندگی ساالنه می گویند.

- عالئم تشنگی گیاه7-2 چنانچه رطوبت خاک ک88اهش یاب88د و ی88ا ب88ه دالیلی در ج88ذب آب توس88ط گی88اه خللی ایجاد گردد گیاه با کمبود آب مواجه می شود. بروز عالئم زیر در گیاه نشانگر کمب88ود

رطوبت خاک است: پژمردگی ب88رگ نش88ان دهن88ده کمب88ود رط88وبت در م88دتالف( تغییر حالت برگ:

طوالنی است. این امر کاهش محصول در پی خواهد داشت.ًب( ریزش برگ: تداوم پژم88ردگی م88وجب خ88زان ک88ردن برگ ه88ای مس88ن و نهایت88امرگ گیاه می شود.

- آبیاری7-3 تعریف آبیاری– 7-3-1

ت88أمین، انتق88ال و پخش آب ب88ه منظ88ور ت88أمین نی88از آبی گیاه88ان در زمین زراعی را آبیاری گویند. در بعضی من88اطق نی88از آبی گیاه88ان ب88ا بارن88دگی رف88ع نمی ش88ود و این کمب88ود ب88ا آبی88اری ج88بران می ش88ود. این آبی88اری را آبی88اری تکمیلی می نامن88د. یکی از

در راستای ذخیره و انتقال آب آبی88اریراههای انتقال آب به مزرعه نهرها می باشند. به مزرعه ساختارها و تجهیزاتی م8ورد نی88از اس8ت ک88ه در زی88ر ب88ه ش88رح چن88د م8ورد

پرداخته شده است.

– تجهیزات و ساختارهای ذخیره و انتقال آب آبیاری7-3-2الف( نهر

نهرها می توانند خاکی یا بتونی باشند که جهت انتقال آب از مخ88زن ذخ88یره آب و ی88ا.چاه آب تا مزرعه مورد استفاده قرار بگیرند

را حجم آبی است که در هر ثانی8ه از مقط8ع جری8ان در کان8ال می گ8ذرد دبی نهر:دبی نهر گویند.

ب( آبگیر

136

محل برداشت آب از رودخانه یا کانال را "آبگیر" گویند. آبگ88یر، ب88رای انح88راف آب از نهرها به شیارها و نوارها نیز مورد استفاده قرار می گ88یرد. در زی88ر آبگ88یر بت88ونی

تعریف و نشان داده شده است آبگیر بتونی: این ن88وع آبگ88یر ب88ا قالب بن88دی و از جنس بت88ون س88اخته می ش88ود و ب88ه

عنوان یک آبگیر ثابت مورد استفاده قرار می گیرد.

-آبگیر بتونی1-7تصویر

اسپایلج( می توان از لوله ای که در زیر پشته یا دیوارهجهت انتقال آبدر دبی های بسار کم،

ی88اpvcکانال کارگذاری می شود استفاده نم88ود. جنس این لوله ه88ا اغلب فل88زی ی88ا پلی اتیلن است.

زاد- اسپایل در جریان آ2-7تصویر سیفوند

در دبی های کم می توان از لوله خمیده ای که بر روی پشته ی88ا دی88واره کان88ال ق88رارمی گیرد برای انحراف آب استفاده نمود. جنس این لوله ها اغلب پلی اتیلن است.

137

- سیفون در جریان آزاد3-7تصویردریچه تنظیم آب ( ه

در دهانه آبگیرهای سیمانی، دریچه ای از جنس چوب یا فلز تعبی88ه می کنن88د ت88ا ورود آب به کانال را تنظیم کند. ب88ا تغی88یر وض8عیت دریچ88ه در آبگ8یر می ت88وان م88یزان آب

ورودی به کانال را تنظیم نمود. برای تقسیم آب کانال به دو ی88ا چن88د بخش معین، ب88ه ط88وری ک88ه ه88رمقسم ها :

کدام از قسمت ها حجم معینی از جریان کانال را شامل شوند از ساختمانی به ن88ام"مقسم" استفاده می شود . مقسم ها بر دو نوع اند:

این مقسم با دبی های مختل88ف تع88یین ش88ده س88اخته می ش88ود ومقسم ثابت: -1تغییر مقدار جریان آب در آن در شرایط خاصی است.

- مقسم ثابت4- 7تصویر این مقسم دارای دریچ88ه ل88والیی اس88ت ک88ه می ت88وان مق88دارمقسم متحرک:-2

جریان آب را در آن کم یا زیاد نمود.

- مقسم متحرک5-7تصویر حوضچه های رسوبو(

ساختمان حوضچه های رسوب: حوضچه های رسوب، ساختمانی است که ب88ا ک88اهش دادن سرعت آب، موجب رسوب گل و الی آن می ش88ود. این س88اختمان ب88ه اش88کال

مختلف ساخته می شود.

138

حوضچه های رسوب را ی88ا از مص88الح معم88ولی مث88ل س88نگ و خ88اک رس و ی88ا از بینمی سازند. در نوع بتونی نیاز به مرمت ساالنه نیست.

نقش و اهمیت حوض88چه های رس88وب: چ88ون در حوض88چه های رس88وب م88واد معل88قموجود در آب ته نشین می شوند در نتیجه:

گل و الی کمتری به زمین زراعی منتقل می شود و از ایجاد مشکالتی مث88ل س88له-1بستن و خفه شدن گیاه و تغییر بافت خاک جلوگیری می گردد.

باعث رس88وب نم88ودن ذرات معل88ق در آب و انتق88ال نی88افتن آنه88ا در سیس88تم های-2تحت فشار می شود.

گل و الی کمتری در طول نهر ته نشین می شود در نتیجه نهر، کمتر ب88ه الی روبی-3نیاز پیدا می کند.

چون رسوب گذاری در نهر کمتر ص88ورت می گ88یرد علف ه88ای ه88رز کم88تری در آن-4رشد می کنند.

به هر مانعی که در مقابل آب قرار گ88یرد و ب88اعث انح88راف آن از مس88یرآب بندها: اصلی و یا باال آمدن سطح آب گردد آب بند گویند. آب بند ممکن است از جنس فل88ز،

چوب، و... باشد.

- آب بند فلزی6-7تصویر

- عوامل موثر در تلفات آب در هنگام انتقال آن در نهر7-3-3 با جذب آب نهرها و همچنین کند کردن س88رعت جری88انالف(علف های هرز: که

آب باعث نفوذ بیشتر آن در زمین و یا با تبخیر آب باعث هدر رفتن مقدار زیادی آباز نهرها می شوند.

اگر نهر پوش88ش نش8ده باش88د مق88دار زی88ادی آب از ک88ف و دیواره ه88ا ب88هب( نفوذ:داخل زمین نفوذ کرده و باعث هدر رفت آب می شود.

مقداری از آب نهر با عمل تبخیر هدر می رود.ج( تبخیر:جهت کاهش تلفات آب در نهرها، می توان اقدامات زیر را انجام داد.

139

غیر قابل نفوذ نمودن ک88ف و دی88واره نه88ر ب88ا م88وادی مانن88دالف( پوشش نهرها:بتون، قیر و گونی و ....

از طریق قطع آنه88ا ب88ه ص88ورت مک88انیکی ب88ا وس88ایلیب(کنترل علف های هرز:مانند داس و بیل و سوزاندن علف های هرز، استفاده از علف کش ها

- زمان آبیاری7-3-4 گیاهان در تمامی دوره رشد خود به آب نی88از دارن8د ام8ا مق8دار آن ب8ه مرحل8ه رش8د گی88اه، ش88رایط خ88اک و ش88رایط آب و ه88وایی منطق88ه بس88تگی دارد. ب88ر این اس88اس گیاهان در هر مرحله ای از رشد به مق88دار رط88وبت معی88نی نی88از دارن88د. همچ88نین در مراحلی از رشد عکس العمل گیاهان به کمب88ود آب مهم اس88ت و ب88ر م88یزان رش88د و تولید محصول اثر دارد. این مراحل را نقاط بح88رانی در آبی88اری می گوین88د ک88ه ب88رای

اغلب گیاهان به شرح زیر است:جوانه زدن

به ساقه رفتنگل دهی

میوه دهی مرطوبمیوه دهی خشک

نیاز آبیاری گیاه حاص8ل مجم88وع آبی اس88ت ک8ه بص8ورت تع8رق از ب88رگ گی88اه خ8ارج می شود و آبی اس88ت ک88ه بص88ورت تبخ88یر از س88طح خ88اک مح88ل کش88ت گی88اه خ88ارج

می گردد.

- دور آبیاری7-3-5 بنا به تعریف فاصله زمانی بین دو آبیاری متوالی را دور آبیاری گویند. دور آبیاری به ظرفیت ذخیره نمودن آب توسط خاک منطقه و مقدار آبی که خاک در اختی88ار گی88اه

قرار می دهد و نیز میزان مصرف روزانه آب از سوی گیاه بستگی دارد

- انواع روش های آبیاری7-3-6

140

- آبیاری کرتی )غرقابی(7-3-6-1 در این روش آبیاری پس از آماده شدن کرت به دو روش می ت88وان آب را ب88ه داخ88ل

کرت وارد نمود. در این روش در امتداد هر کرت یه کانال احداث می ش88ودالف( روش مستقیم:

و با شکستن قسمتی از دیواره کرت آب مستقیماً از کانال به کرت منتقل می گرددو یا با استفاده از تعدادی سیفون آب از کانال به داخل کرت هدایت می شود.

- آبیاری کرتی روش مستقیم7-7تصویر

در زمین ه88ای ش88یبدار از این روش اس88تفاده می ش88ود. ب88هب- روش آبشZZاری:طوری که آب از کانال وارد اولین کرت شده از کرتی به کرت دیگر انتقال می یابد.

- آبیاری کرتی روش آبشاری8-7تصویر

شیب کرت در آبیاری کرتی به منظور پخش یکواخت آب در سطح کرت و نفوذ هماهن88گ آن در خاک ،سطح آن با دقت تمام تسطیح ش88ده، گودی ه88ا و برجس88تگی ها کوچ88ک س88طح خاک رف88ع می گ88ردد. در زمین ه88ای ش88یب دار و تپه م88اهور، زمین را ب88ه ش88کل پله ای )تراس بندی( در می آورند تا سطح کرت ها مس88طح ش88وند. ه88ر پل88ه را ی88ک "ت88راس"

می گویند.

141

معایب و مزایا آبیاری کرتیمعایب

نیاز به عملیات تسطیح دقیق زمین که معموال با هزینه باالیی همراه است.-1سختی در حرکت ماشین آالت-2اشغال شدن بخشی از زمین زراعی توسط مرزها و نهرها-3تلفات بسیار زیاد آب و راندمان پایین مصرف آب-4

مزایاپایین بودن هزینه سرمایه گذاری اولیه-1عدم نیاز به تعمیر و نگهداری و هزینه های مربوط-2

عدم نیاز به تکنولوژی و پرسنل متخصص آبیاری

- آبیاری جوی و پشته ای )آبیاری شیاری یا نشتی(7-3-6-2 برای تهیه جوی و پشته از شیار ساز استفاده می ش88ود. ش88یارهای نس88بتاً عمیقی ک88ه بوسیله شیارساز در خاک ایجاد می شوند و محل عب88ور آب هس88تند “ج88وی” و خ88اک باال آمده در طرفین دو جوی را “پشته” گویند. فاصله بین وسط دو جوی متوالی ی88ا راس دو پشته متوالی را فاصله جوی و پشته گویند. در اغلب موارد فاص88له ج88وی و

س88انتی متر اس88ت و ی88ک ردی88ف محص88ول )مانن88د ذرت، پنب88ه و90 ت88ا 60پش88ته ها 90آفتابگردان( را در وسط پشته می کارند. گاهی فاصله دو پشته آنقدر زیاد است )

سانتی متر( که پشته ها دارای سطح زیادی گشته و عریض می ش88وند. ممکن150تا است یک ردیف از گیاهانی مانند سیب زمینی و نیشکر را در وسط پشته های عریض کاش88ت و ی88ا دو ردی88ف از گیاه88انی مانن88د چغن88در، ذرت ش88یرین، ذرت خوش88ه ای و حبوبات را که ارتفاع و حجم رویشی کمی دارند و می توان آنه88ا را ب88ا ت88راکم زی88ادی کاشت در طرفین پشته کشت نمود. از جوی های کوچک کن8ار پش8ته ها ب8رای آبی88اری استفاده می شود. دراین شرایط می بایستی شیب زمین و همچنین شدت جریان آب آبیاری بسیار کم باشد. واضح است که ط88ول زم8ان آبی88اری می بایس8تی نس8بتاً زی88اد

باشد تا آب به خوبی به وسط پشته ها نفوذ نماید.

142

- آبیاری جوی و پشته ایی9-7تصویرمعایب و محاسن آبیاری به روش جوی و پشته ای

معایب- عدم استفاده از ماشین آالت کشاورزی1 - باال بودن هزینه کارگری2 - باال بودن خطر فرسایش خاک3- مصرف زیاد آب در آبیاری اول4

محاسن- جوانه به راحتی از خاک خارج می شود1- خاک پای بوته سله نمی بندد.2- امکان استفاده از آب کم فراهم است.3

- روش آبیاری با سیفون7-3-6-3 گاهاً برای انتقال آب از نهر توزیع کننده به داخل جو ه88ا از ل88وله ای ب88ه ن88ام س88یفون استفاده می شود. سیفون لولۀ� خمی88ده از جنس فل88ز ی88ا پالس88تیک س88خت اس88ت ک88ه براحتی حمل شده و کار با آن راحت است. چون س88طح آب در نه88ر در مق88دار دبی

س88یفون درسیفون ها موثر است در نتیجه تعداد سیفون بستگی به این س88طح دارد.واقع به عنوان رابط و انتقال دهنده آب از نهر به جوی های آب عمل می کند.

143

- آبیاری با سیفون10-7تصویر

* اصول آبیاری به روش جوی و پشته ای چون در این روش، آب در اثر نفوذ و صعود مویینه پشته ها را مرطوب می کند بای88د از کلی88ه امکان88ات ب88رای کن88ترل و جلوگ88یری از اتالف آب )در اث88ر نف88وذ عمقی و ی88ا

حرکت تند آب و در نتیجه ایجاد فرسایش( استفاده شود.

جوی و پشته ای معایب و محاسن آبیاریمعایب

هنگام آبیاری به مراقبت زیادی نیاز است.-آبیاری های اولیه، سنگین و زیاد است.- در من88اطقی ک8ه زمین ی88ا آب ش88ور اس88ت، تجم88ع نم8ک در س88طح پش88ته ها ب88روز-

می کند.مشکالت آب زهکشی در بعضی مناطق ایجاد می شود.-

محاسنبا تغییر دادن جهت نشتی ها می توان شیب را تغییر داد.-در مناطق پر باران، جوی ها نقش زهکش های سطحی مزرعه را بر عهده دارند.-مشکل سله بستن، بخصوص موقع سبز شدن بذز، بروز نخواهد کرد.-گیاه کمتر مشکل بیماری قارچی پیدا می کند.-با بده کم می توان آبیاری نمود چون تلفات آب کم است .-عملیات داشت و برداشت می توان به صورت مکانیزه انجام شود .-

- آبیاری شیاری 7-3-6-4 در روش آبی88اری ش88یاری از جویچه ه88ای کم عم88ق ب88رای ه88دایت آب بین پش88ته های کم ارتفاع استفاده می شود. این شیارها تفاوت زیادی با جوی و پشته دارند. ش88یارها

144

ت8ر و فاص8له آنه8ا ن8یز کم8تر می باش8د همچ8نین در روش‌نسبت به جویچه ها کم عمق ش88وند و ممکن اس88ت ح88تیی آبیاری شیاری گیاهان لزوماً در وسط پشته کاش88ته نم

بطور یکنواخت در تمام سطح زمین کاشته شوند. مهمترین تفاوت آنکه آبیاری در روش شیاری بص88ورت نش88تی نب88وده و ممکن اس88ت ارتفاع آب در داخل جویچه )داغ آب ( به ناحیه استقرار بذر نزدیک شده و یا حتی ب88ه باالی رأس شیار برسد و تمامی س88طح زمین ب88ه الی88ۀ� ن88ازکی از آب پوش88یده ش88ود.

س88انتی متر کم88تر ش88ود امک88ان از دس88ت رفتن وض88عیت60هرچه فاصله پشته ها از نشتی، بیشتر شده و آبیاری به وضعیت غرقابی نزدیک تر می شود.

بنابراین آبیاری شیاری را ممکن است حدفاص88ل آبی88اری نش88تی و غرق88ابی دانس88ت. آبیاری شیاری برای محصوالتی مناسب است که به مرط88وب مان88دن س88اقه ، وج8ود

سله و محدودیت تهویه خاک حساسیت زیادی ندارند.

در آبیاری جویشیارهاجوی و پشته ها و * عوامل موثر در تعیین طولو پشته ایی و شیاری

نفوذپذیری خاک به ب88افت آن بس88تگی دارد. ه88ر ق88در ب88افت خ88اک- نفوذپذیری:1 سبک تر باشد نفوذپذیری آن بیشتر است. هر قدر نفوذپذیری خاک زیاد باش88د ط88ول

جوی و پشته ها و شیارها را کمتر در نظر می گیرند. : ش88یب مناس88ب ب88رای این روش کم88تر از ی88ک درص88د اس88ت. در - شیب زمین2

درص88د ک88اهش5/0زمین های که خط88ر فرس88ایش وج88ود دارد گ88اهی این ش88یب ب88ه می یابد. معموال با زیاد شدن شیب، طول جوی و پشته ها و شیارها را کم88تر انتخ88اب

می کنند.

ZZ*ا و عوامل موثر در تعیین فواصلZZیارهاجوی هZZوی و شZZاری جZZدر آبی پشته ایی و شیاری

- نوع خاک: از عوامل موثر در تعیین فواصل جوی ها و شیارها، جنس خ88اک اس88ت1 که با توجه به مسایل خ88اص، ه8ر ق88در خ8اک س88بک تر باش88د بای88د فواص88ل جوی ه88ا و شیارها کمتر در نظر گرفته شود. یعنی عرض پشته ها کم باشد. مثالً فاصله مناسب

س88انتی متر و رس88ی90 س88انتی متر، ش88ن متوس88ط 30در خاک ه88ای ش88ن درش88ت سانتی متر است.120یکنواخت

نوع گیاه :یکی دیگر از عوامل موثر در تعیین فاصله جوی ها و شیارها، ن88وع گی88اه-3 است. در هر خاکی نمی توان همه نوع گیاه کشت نمود . در صورت لزوم بای88د ب88ا توجه به نوع گیاه فواصل جوی ها و شیارها را مشخص نمود. فواص88ل معم88والً از

متر، بسته به نوع گی88اه، متف88اوت اس88ت. فواص88ل جوی ه88ا در3 سانتی متر تا 20

145

روش کشت جوی و پشته ایی باید طوری انتخاب شود که متناسب با ع88رض ک88ارماشین های برداشت باشد.

- آبیاری تحت فشار7-3-6-5 باتوجه به اینکه کشور ایران در مناطق خشک و نیمه خشک کره خاکی ق8رار گرفت88ه است همیشه با مشکل کم آبی و بحران آب روبروست که در این راستا دو مش88کل

اساسی وجود دارد. ( بارندگی کم و تبخیر و تعرق باال ۱ %(۳۸( پایین بودن راندمان آبیاری ) حدود ۲

ب88ه دلی88ل خ88اکی ب88ودن مس88یر انتق88ال آب، ن88اهموار ب88ودن داخ88ل مزرع88ه، نب88ودن زهکش های سطحی و زیر زمینی و از طرفی با توجه به افزایش روزافزون جمعیت کشور و تأمین امنیت غذایی، باید سعی نمائیم تا از آبیاری سنتی فاصله گرفته و ب88ه آبیاری مدرن و مکانیزه روی آوریم تا بتوانیم راندمان آبی88اری را اف88زایش و تولی88د را باال ببریم و سطح زندگی و درآمد جوامع روستایی را ارتقاء بدهیم. برای این منظور

باید از سیستم مدرن و مکانیزه یا همان روش آبیاری تحت فشار استفاده نمود. آبیاری تحت فشار روش جدیدی از آبیاری است که درآن آب با فشار وارد لوله ه88ای اصلی و فرعی شده و از سوراخ هاییکه به آنها قطره چکان، آبپاش، آبفشان ویا نازل می گویند، به صورت قطره یا ذرات ریز خارج می شود و بدین طری88ق از تلف88ات آب در عم8ل انتق8ال ب8ه درون مزرع8ه جلوگ8یری و آب ب8ه ان8دازه ای ک8ه الزم اس8ت ب8ه مزرعه و محصول داده می ش88ود. آبی88اری تحت فش88ار ب88ه دو روش آبی88اری ب88ارانی و

% و در۷۰% ب88ه ۳۲قطره ای تقسیم می گردد که راندمان آبیاری در روش بارانی از یابد .‌% افزایش می۹۰روش قطره ای به

اهدافی که در این روش مدنظر است به شرح ذیل می باشد : % در۹۰ % در روش ب88ارانی و ب88ه م88یزان 8۷۰ افزایش راندمان آبی88اری ب88ه م88یزان

روش قطره ای و تقلیل میزان آب مصرفی در مقایسه با آبیاری سطحی .8 عدم تشکیل رواناب سطحی و جلوگیری از فرسایش خاک

8 تنظیم میزان آب مورد نیاز ب88رای ان88واع خ88اک ه88ا و کش88ت ه88ا در فص88ول مختل88فزراعی .

8 ثهویه مناسب خاک و یکنواختی پخش آب در سطح مزرعه و عدم نیاز به زهکش88یمزرعه

8 افزایش محصول در واحد سطح در مقایسه با آبیاری سنتی

146

8 عدم نیاز به تسطیح اراضی در این روش8 جلوگیری از سله بستن و حفظ پوکی خاک

8 عدم نیاز به ایجاد نهرهای خاکی درون مزرعه و نهرهای زهکشی و اس88تفاده بهین8هاز کل زمین مزروعی

8 قابل استفاده برای تمام گیاهان8 امکان انجام آبیاری همراه با کودپاشی و سمپاشی و پخش یکنواخت آنها

8 وارد نشدن بذر علفهای هرز به مزرعه به دلیل انتقال آب از طریق لوله ها8 سهولت در انجام عملیات زراعی

8 تبخیر سطحی در آبی88اری قط88ره ای ب88ه ح88داقل می رس88د واز خ88ارج ش88دن آب ازمحوطه ریشه جلوگیری می 8 گردد .

8 عدم امکان رویش بذر علفهای هرز به دلیل مرطوب شدن فقط بخشی از س88طحخاک اطراف ریشه گیاه اصلی ) آبیاری قطره ای (

8 افزایش کیفی و کمی محصول8 عدم نیاز به نیروی کارگر زیاد بدلیل ثابت بودن اجزای سیستم

- آبیاری بارانی7-3-6-6 آبیاری بارانی روشی است که در آن آب با سرعتی مساوی و یا کمتر از نفوذپذیری خاک به صورت باران بر سطح زمین پخش می شود. مجموع88ه وس88ایل و لوله ه88ایی که آب را از منبع آبی تا دهان88ه آبپ88اش منتق88ل می کن88د ش88بکه آبی88اری ب88ارانی نامی88ده می شود. در زمین های با شیب زیاد ب88ا این روش می ت88وان م88ورد بهره ب88رداری ق88رار

داد. این سیستم از اجزای زیر تشکیل شده است:اجزای سیستم آبیاری بارانی:

پمپلوله های اصلیلوله های فرعی

آبپاش هاشیرفلکه ها

147

- اجزای سیستم آبیاری بارانی11-7تصویرانواع سیستم های آبیاری بارانی

سیستم آبیاری بارانی روشی است ک8ه در آن آب تحت ت8أثیر فش8ار ایج8اد ش88ده ب8ه وسیله موتور پمپ، وارد لوله ه88ای مس88یر ش88ده و از طری88ق آب پاش ه88ا ب88ه اط88راف

پخش می شود و انواع آن عبارتند از : ( کالسیک 1

( ویل مو )غلطان( 2 ( قرقره ای 3 ( دوار مرکزی )سنتر پیوت(4 ( لینیر )سیستم بارانی خطی( 5

الف( کالسیک ثابت ه88ا‌ در این روش آبیاری پمپ و لوله های اصلی و فرعی و بال های آبی88اری و آب پاش

)کلیه اجزاء سیستم( ثابت می باشند. در این سیس88تم، ب88ه تع88داد ک88افی ب88ال آبی88اری وجود دارد و نیازی به جابجایی بال های آبیاری در فصل زراعی نمی باشد و ب88ا توج88ه به شرایط باد منطقه، فواصل آبپاش را طوری تنظیم می کنند که همپوشانی کاملی ایجاد گ88ردد. در سیس88تم های ث88ابت ممکن اس88ت بال ه88ای آبی88اری در زی88ر زمین ک88ار گذاشته شده و همیشه ثابت باشند یا اینکه این بال ها در ابتدای فصل رش88د در روی زمینی چیده شده و در انتهای فصل رشد جمع ش88وند ک88ه ب88ه ن88وع اول سیس88تم های

148

ثابت دائمی و به نوع دوم سیستم های فصلی گفته می شود. انتخ88اب ه88ر ی88ک از ایندو نوع سیستم بستگی به نوع گیاه دارد.

- آبیاری بارانی، کالسیک ثابت12-7تصویرب( کالسیک ثابت با آبپاش متحرک

در این روش بال های آبیاری ثابت ولی آب پاش ها متح88رک می باش88ند. ب8رای ک8اهش هزینه در این سیس88تم از آب پاش ه88ای ب88زرگ اس88تفاده می ش88ود ک88ه ب88ه ط88ور قاب88ل مالحظه ای از تعداد بال های آبیاری بارانی ث88ابت و از لح88اظ بهره ب88رداری راحت ت88ر و کم هزینه تر از بقیه سیس8تم ها ب8ا جابج8ایی متن8اوب می باش88ند. از لح8اظ عم8ر مفی8د تجهیزات و لوله های سیستم نیز بسیار مناسب و در صورتی که لوله ها در زیر زمین کار گذاشته شده باشند از لحاظ خط88ر س88رقت ن88یز دارای ض88ریب اطمین88ان ب88االیی خواهن88د ب88ود. عالوه ب88ر این ب88دلیل ف88راهم ب88ودن امک88ان نص88ب پایه ه88ای بلن88د ب88رای آبپاش ها، امکان آبیاری گیاهان پابلند نیز وجود دارد. در مجم8وع سیس8تم های آبی8اری بارانی با آبپاش متحرک ب88ه دلی88ل ویژگی ه88ا و مزای88ای فوق ال88ذکر از اس88تقبال قاب88ل توجهی در بین کشاورزان برخ8وردار گش8ته و گس8ترش بیش8تری در س8ال های اخ8یر

داشته است.

- آب پاش13-7تصویرج( ویل مو یا غلطان

149

ویل مو دستگاهی است که بر روی چرخ های آلومینیومی که از دو نیم طوقه تش88کیل اسب بخار در زمینی که ش88کل منظم داش88ته و8یافته و با استفاده از موتور بنزینی

با آبگیری از شیرهای هیدرانت توسط شلنگ برزنتی زمین را آبیاری می کند و ب88رایزراعت های چغندرقند، گندم، سیب زمینی، پنبه، سویا و ... مناسب می باشد.

- آبیاری بارانی، ویل مو14-7تصویر

د( سیستم گان یا قرقره ای سیستمی است که مزرعه را به ص88ورت ن88وار آبی88اری می کن88د و نح88وه ک88ار ط88وری است که ارابه که در باالی آن گان )آبپ88اش ی88ا ف88واره( نص88ب گردی88ده اس88ت بع88د از استقرار دستگاه در ابتدای نوار، توسط تراکتور به انتهای نوار حمل می شود. بعد از

می گ88یرد، روشن شدن سیستم، آبپاش ش88روع ب88ه ح88رکت می کن88د و آبپاش88ی انج88ام ضمن آبیاری نواری ، ارابه خود به خود به طرف ابتدای نوار حرکت می کند تا آبی88اری نوار به پایان می رسد. کار آبیاری به همین منوال تا انتهای مزرعه ادام88ه می یاب88د ت88ا دور آبیاری کامل شود و محل آبگیری از شیرهای هیدرانت ک88ه در روی خ88ط اص88لی

نصب گردیده اند تحقق می یابد.

- آبیاری بارانی، سیستم15-7تصویرقرقره ایی

150

ه( دستگاه آبیاری بارانی دوار مرکزی ) سنتر پیوت( سیس88تم دوار مرک88زی ن88وعی دیگ88ر از آبی88اری ب88ارانی اس88ت ک88ه ن88ام خ88ارجی آن سنترپیوت می باشد که به ص88ورت اس88پری و ی88ا اس88پیرینکر عم88ل آبپاش88ی را انج88ام می دهد و به صورت عقربه س88اعت ح88رکت می نمای88د و زمین زراعی را ب88ه ص88ورت

- در سطوح وسیع کارآئی ب88االئی دارد، ران88دمان آبی88اری را1دایره ای آبیاری می کند. - قاب88ل اس88تفاده ب88رای ان88واع2می گ88ردد. ب88اال می ب88رد و ب88اعث توزی88ع یکن88واخت آب

888 دس88تگاه3کشت هاست و در مصرف انرژی و نیروی انسانی ب88ا ص88رفه تر اس88ت. پیچیده است بنابراین برای راه اندازی، حفظ و نگهداری آن حضور شخصی که ف88نی

888 قیمت دس88تگاه4و کاردان بوده و به کلیه جزئیات دس88تگاه وارد ض88روری اس88ت. باالست و فقط در تعاونی ها و کشت و ص88نعت ها و در طرح ه88ای خیلی ب88زرگ قاب88ل

نصب است.

- آبیاری بارانی، سیستم سنتر پیوت16-7تصویر

و( دستگاه آبیاری بارانی لینی یر )خطی( دستگاهی است ک88ه ش88باهت زی88ادی ب88ه س88نترپیوت داش88ته ب88ا این تف88اوت ک8ه زمین

زراعی را بطور خطی آبیاری می کند و محل آبگیری از کانال می باشد.مزایای آبیاری بارانیکنترل دما و رطوبت گیاه

محافظت از گیاه در مقابل یخبندان ناشی از سرمای زودرسخنک کردن محیط در روزهای گرم

امکان کاربرد آفت کش ها و کودها در آنکاهش هزینه کارگری

151

معایب آبیاری بارانیهزینه اولیه نسبتا زیادتبخیر در حین پاشش

عدم توزیع یکنواخت آب در مناطق بادخیز

ای - آبیاری قطره7-3-6-7 آبیاری قطره ای یکی از روش های پیشرفته و تکامل یافته آبیاری تحت فش88ار اس88ت که در آن آب به صورت قطره توسط قطره چکان به میزان الزم در اختی88ار درخت88ان و انواع محص88والت وجی88نی ق88رار می گ88یرد و فق88ط منطق88ه اط88راف ریش88ه را خیس

کند و در واقع با مصرف حداقل آب، نیاز آبی گیاه تأمین می گردد. یعنی رساندن‌میآب به گیاهان به مقدار کم و دفعات زیاد.

مشخصات فنی سیستم :قسمت اصلی کنترل 8 لوله های اصلی آبرسان 8 لوله های آبده 8 قطره چکان ها

قسمت اصلی کن88ترل ش88امل قس88مت های زی88ر می باش88د: الف888 هیدروس88یکلون، ب 8 8 فیلتر توریàفیلتر شن، ج 8 مرکز کنترل، د 8 تانک کود،

- تأسیسات یک سیستم آبیاری قطره ای17-7تصویر

در سیستم آبیاری قطره ای آب از مرکز کنترل وارد لوله های آبرسان شده و س88پس از طریق لوله های فرعی به قطره چکان ها رسیده و از آنج88ا ب88ه ص88ورت قط88ره ب88ه زمین می ریزد و مرکز کن88ترل ، فیلتره88ای مختل88ف ب88رای گ88رفتن ش88ن ، جلبک ه88ا و

ذرات معلق در آب وجود دارد.نحوه نفوذ آب به داخل خاک در روش آبیاری قطره ای

152

در این روش ورود آب در منطقه ریشه گیاه بس88تگی ب88ه ب88افت خ8اک داش88ته ک88ه در خاک های سبک به طور عم88ودی و در خاک ه88ای س88نگین هم ب88ه ط88ور عم88ودی و هم

جانبی پهن می شود.

- نحوه نفوذ آب در آبیاری قطره ایی18- 7تصویر

مزاياي آبياري قطره اي

به سبب کاهش تبخير از سطح خاک و نفوذ عميقي ناچيز ک88ارايي مص88رف آب– 1را افزايش مي دهد.

- با کاهش سطح مرطوب خاک، مشکالت ناشي از وجود حش88رات و بيماري ه88ا1و رشد قارچ ها نيز کاهش مي يابد.

آبياري قطره اي مانع عمليات داشت نمي شود.– 23

امکان کود دادن همراه با آب آبياري وجود دارد.– 34

اي ‌معايب آبياري قطره هزينه زياد در تأسيس آن– 1 محص88والت زراعي مانن88د گن88دم را ک88ه ب88ه ص88ورت م88تراکم کش88ت مي ش88وند،– 2

نمي توان با روش قطره اي آبياري کرد. اساسي ترين مشکل در آبياري قطره اي مسدود شدن مجراي باريک عبور آب–4

در قطره چکان ها است.

153

154

مهارت هشتم:کنترل آفات و امراض- تعریف آفات گیاهی8-1

به طور کلی هر عاملی که تعادل طبیعی گیاه را به هم بزن88د و در رش88د و نم88و ع88ادی آن اختالل ایجاد کند یک عامل مضر است و باید آن را تا ح88د امک88ان کن88ترل نم88ود. ب88ا کمی دقت پیرامون گیاه درمی یابیم که عوامل بسیاری از رشد و نم88و مطل88وب آن در مراحل مختلف جلوگیری می نمایند. این عوامل عبارتند از: آفات، بیماری ه88ای گی88اهی و علف های هرز.عوامل ذکر شده در نهایت موجب خسارت اقتصادی و ک88اهش کمیت

و کیفیت محصول می گردند.

- آفات8-1-1 گروهی از موجودات زنده از سلسله جانورانآن عبارت است از، آفات به معنی خاص

که با حمله به قسمت های مختلف گیاه )ریشه، ساقه، برگ، گ88ل و می88وه( در مراح88ل مختلف زندگی آن )بذر، گیاهچه، نهال، گیاه جوان و گیاه مسن( خسارت اقتصادی ب88ه گیاه یا محصول وارد می کنند. در این حالت معموالً گیاه از بین می رود ی88ا عملک88رد و

بازارپسندی محصول به نحو چشمگیری کاهش می یابد.- اهمیت اقتصادی آفات از نظر کشاورزی8-1-1

% آنها ناشی از آفات ان88د.30از کل خسارت های وارده به محصوالت کشاورزی حدود خسارت آف88ات در کش88ور م88ا در س88ال های گذش88ته بس88یار زی88اد ب88وده ام88ا ام88روزه ب88ا

پیشرفت علم گیاه شناسی این خسارت کاهش یافته است.

- اهمیت پزشکی، دام پزشکی و بهداشتی آفات 8-1-2 البته ض88رر و زی88ان آف88ات ب88ه بخش کش88اورزی منحص88ر نمی ش88ود و خس88ارت آنه88ا در بخش های دامپروری، پزشکی و بهداشت نیز بس88یار و نگ88ران کنن88ده اس88ت. ب88ه ط88ور مثال می ت88وان خس88ارت هایی ک88ه مگس ه88ای گوش88ت، کنه ه88ا و کک ه88ا در بخش دام و طیور وارد می کنند نام برد. خسارت پشه آنوفل در انتقال بیماری ماالریا، پشه خ88اکی در انتقال بیماری سالک یا مگس خانگی )سوسک حمام( در انتقال عوامل بیماری های

انگی همچون اسهال، وبا، حصبه و ...

- آشنایی با درجه اهمیت آفات8-1-3آفات از نظر درجه اهمیت به سه دسته زیر تقسیم می شوند:

به عده ای از آفات خطرن88اکی ک88ه ه88ر س88اله ب88هالف. آفات درجه اول )کلیدی(: م88یزان خس88ارت آنه88ا از م88یزانو محصوالت کش88اورزی خس88ارت اقتص88ادی می زنن88د

155

هزینه ای که برای مبارزه با آنها صرف می شود بیشتر اس88ت، اص88طالحاً "آف88ات درج88ه اول" می گویند. اگر با این آفات، از جمل88ه ملخ ص88حرایی و س88ن گن88دم مب88ارزه نش88ود

برداشت محصول مطلوب نخواهد بود و یا برداشت نخواهد شد. برخی از آفات، که معموالً خسارت عمده ای ندارند و تنها درب. آفات درجه دوم:

برخی از سال ها و در شرایط خاصی حالت طغیانی پیدا می کنند، "آفات درجه دوم " نامی88ده می ش88وند. در س88ال های طغی88ان، ب88رخالف ح88الت معم88ول، خس88ارت آنه88ا ب88ه محصوالت کشاورزی بیش از هزینه مبارزه است و مبارزه با آنها ارزش اقتصادی پیدا می کن88د. ب88رخی از ملخ ه88ا ی88ا سوس88ک ها، ک88ه در ب88رخی از س88ال ها طغی88ان می کنن88د،

نمونه هایی از این دسته اند. دسته ای از آفات را، که بالقوه آفت هستند و می توانند ایجادج. آفات درجه سوم:

خسارت کنند ولی در شرایط عادی خسارت آنها روی برخی گیاهان اهمیت اقتص88ادی ندارد، "آفات درج88ه س88وم" می نامن88د. از آن ج88ایی ک88ه م88یزان خس88ارت این آف88ات از هزین8ه مب8ارزه ب8ا آنه8ا کم8تر اس8ت مب8ارزه ب8ا آنه8ا ارزش اقتص88ادی ن8دارد. خس8ارت

پرطاوسی گالبی، سیرسیرک نمونه هایی از آفات درجه سوم است.

- آشنایی با خصوصیات کلی آفات8-1-4 یکی از دالیل بقای آفات، قدرت تولید مثل ب88االی آنهاس88ت. ب88هالف. قدرت تکثیر:

طوری که می توانند در مدت کوت8اهی تکث88یر ش88وند و ب88ه ح88الت طغی88انی در آین8د.اگ88ر حشرات از لحاظ شرایط محیطی و تغذی88ه در وض88ع مناس88بی ق88رار بگیرن88د در ان88دک

مدتی جمعیت آنها به طور شگفت انگیزی افزایش پیدا می کند. آفات بسیار متنوع اند و گروه زیادی از موجودات زنده، از پس88تانداران ب88اب. تنوع:

جثه بزرگ تا کنه های ریز، می توانند آفات گیاهی باشند. هر چه تع8داد نس8ل ی8ک آفت در ی8ک س8ال بیش8تر باش8د،ج. تعداد نسل در سال:

قدرت تکثیر و تولید مثل آن نیز بیشتر خواهد شد. تعداد نسل یک آفت در سال یع88نی این که چرخه زندگی آفت چند بار در یک س88ال تک88رار می ش88ود. آف88ات معم88والً دارای چندین نسل در یک سال اند؛ یعنی آنها سریعاً رشد می کنند، بالغ می شوند، تولید مث88ل

می کنند و سریعاً عمرشان پایان می پذیرد. مهم ت88رین موض88وعی ک88ه ب88اعث بق88ای آف88ات، ب88هد. قدرت سازگاری با محیZZط:

خصوص حشرات، در کره زمین شده است؛ ق8درت س8ازگاری ب8االی آنه8ا ب8ا ش8رایط محیطی است. این مسئله باعث شده است که آفات ، به وی88ژه حش88رات، در تم88امی مناطق جغرافیایی از استوا تا قطب حض88ور داش88ته باش88ند و بتوانن88د میلیون ه88ا س88ال

شرایط کره زمین را تحمل کنند و نسل خود را حفظ نمایند. - آشنایی با انواع آفات گیاهی 8-1-5

156

چنان چه بیان گردید، آفات کشاورزی گروه زیادی از موجودات زن88ده، از جمل88ه چه88ارگروه مهم و اصلی زیر را شامل می شود:

. پستانداران 1.پرندگان2 . نرم تنان3. بندپایان )حشرات و کنه ها(4

- پستاندارن8-1-5-1 خسارت این جانوران ب88ه علت تغذی88ه از گیاه88ان مختل88ف و محص88والت کش88اورزی در م88زارع، باغ ه88ا ، انباره88ا و ام88اکن مس88کونی دارای اهمیت اس88ت. این گ88روه از آف88ات بزرگترین دشمنان محصوالت کشاورزی به حساب می آیند، ک88ه در بین آنه88ا جون88دگان

خسارت بارترند.

- پرندگان8-1-5-2 بیش88تر گیاه88ان زراعی از جمل88ه گن88دم، ب88رنج و آفت88ابگردان همچ88نین درخت88ان می88وه، سبزیجات و صیفی جات مورد حمله پرندگان قرار می گیرند. بعضی از پرندگان عالوه

بر تغذیه از دانه و میوه به شاخه، برگ و گل نیز صدمه می زنند.

- نرم تنان 8-1-5-3 نرم تنان جانوران بی مهره ای هستند که در خاک های نیم88ه خش88ک و مرط88وب زن88دگی می کنند. خسارت عده ای از آنها به گیاهان زراعی و باغی و زینتی بس88یار زی88اد اس88ت. راب و حلزون از جمله نرم تنانی هستند که فعالیت شبانه دارند و مس88یر ح88رکت آنه88ا در روز با به جا گذاشتن نوارهای ژالتینی در س88طح زمین ی88ا گی88اه مش88خص می ش88ود.

ها و میوه ه88ا ب88ه گی88اه خس88ارت می زنن88د وراب ها و حلزون ها با تغذیه از برگ ها، جوانهگاهی زمینه هجوم عوامل دیگر را هموار می کنند.

- بند پایان ) حشرات و کنه ها (8-1-5-4 در میان جانوران بی مه8ره، حش88رات و کن88ه دو رده از ش88اخه بن88دپایان هس88تند ک88ه در

کشاورزی اهمیت دارند . به طور کلی خصوصیات عمومی بندپایان عبارت اند از:

157

بدن از حلقه ها یا بندهای مشخص تشکیل شده است .(1پیوست های بدن از جمله پاها بند بند است ) بندپایان(.(2دارای تقارن دو طرفه هستند.(3دارای اسکلت خارجی سخت و محکم اند.(4

- حشرات8-1-5-4-1 حشرات رده ای از بند پایان هس88تند ک88ه ن88ه تنه88ا از نظ88ر کش88اورزی بلک88ه از جنبه ه88ای پزشکی، دام پزشکی، بهداشتی و اقتصادی دارای اهمیت زیادن88د. ت88ا ب88ه ح8ال بیش از

% گونه ه88ای ج88انوری را ش88امل75یک میلیون گونه حشره ش88ناخته ش88ده اس88ت ک88ه می شوند و همگی آنها در خصوصیات زیر مشترک هستند.

الف ( بدن آنها سه قسمتی است یعنی از س88ر، قفس88ه س88ینه و ش88کم تش88کیل ش88دهاست.

ب ( دارای سه جفت پای بندبند در ناحیه قفسه سینه اند )شش پایان(.ج ( دارای یک جفت شاخک در ناحیه سر هستند.

*- مراحل مختلف رشد، پوست اندازی و دگردیسی حشرات از آنجایی که حشرات بی مهره اند و اسکلت داخلی ندارن88د، ب88دن آنه88ا از ی88ک پوش88ش محکم به نام "کوتیکول" پوشیده شده است ک88ه مانن88د ی88ک اس88کلت خ88ارجی از ب88دن حشره مح88افظت می کن88د. از آن ج88ایی ک88ه پوس88ت ب88ا ب88زرگ ش88دن و اف88زایش حجم حشره گنجایش نگهداری بدن را ندارد، حشره با شکافتن آن در چند مرحل88ه، پوس88تی جدید با گنجایش بیشتر ایجاد می کند ب88ه این عم88ل "پوس88ت ان88دازی ی88ا تع88ویض جل88د" می گویند و فاصله بین دو پوست اندازی متوالی را یک "ِسن" می نامند. گفت88نی اس88ت که حشره بالغ هرگز رشد نمی کند و اصوالً عمل رشد و سپس پوست اندازی حش88ره

به مراحل نوزادی او محدود می شود. حشرات، که عمدتاً تخم گذار هستند، در بدنشان از مرحل88ه تخم ت88ا حش88ره کام88ل، ب88ا تغییرات ساختمانی شگرفی مواجه می شوند. مراحل مختلف تغییر ش88کل حش88ره را، پس از خروج از تخم تا ظهور حشره کامل "دگردیسی" می نامند. دگردیسی به معنی

"تغییر شکل" و "دگرگونی" است.

*تقسیم بندی حشرات از لحاظ مضر و یا مفید بودن به طور کلی، حش88رات مض88ر در زمین88ه در زمینه هایبهداش88تالف. حشرات مضر:

انس88انی، دام پ88روری و کش88اورزی، فع88الیت خس88ارت زا دارن88د. حس88رات مض88ر در158

کشاورزی در مراحل مختلف کاشت، داش88ت، برداش88ت و انب88ار ک8ردن ب8ه محص88والت کش88اورزی و فرآورده ه88ای آنه88ا حمل88ه می برن88د و کمیت و کیفیت محص88ول را ک88اهش می دهن88د. نح88وه خس88ارت رس88اندن این گ88روه از حش88رات بس88یار متن88وع اس88ت ک88ه

مهم ترنی آنها عبارتند از:تغذیه از شاخ و برگ گیاهان-1تغذیه از گل و میوه -2تغذیه از تنه و بخش های چوبی گیاه همراه با ایجاد کانال در آن -3تغذیه از ریشه و اندام های زیرزمینی گیاه-4تغذیه از شیره گیاه و ترشح عسلک-5ایجاد غده و بد شکلی در گیاه -6انتقال عوامل بیماری زای گیاهی -7

حش88رات مفی88د ب88ه ص88ورت های مختل88ف ب88ه انس88ان ها س88ودب. حشZZرات مفیZZد : می رسانند که مهم ترین آنها عبارتند از:

تولید یا جمع آوری بعضی از مواد ارزشمند-1عمل گرده افشانی-2منبع غذایی برای انسان، دام و ماهی -3دشمن طبیعی آفات-4کنترل علف های هرز -5استفاده آزمایشگاهی از حشرات -6کمک به بهداشت محیط زیست -7

*- طبقه بندی حشرات هم88ه موج88ودات زن88ده از جمل88ه حش88رات، ش88باهت ها و تفاوت ه88ایی از نظ88ر ص88فات ظاهری و زیستی با یکدیگر دارند. با در نظر گرفتن میزان این شباهت ها و تفاوت ها ، می توان آنها را در گروه ها و دسته های متعددی قرار داد. به این عمل "طبقه بندی" یا

شود. "رده بندی" گفته میبه طور کلی رده حشرات به دو زیر رده بی باالن و بال داران تقسیم می شوند.

اف88راد این گ88روه، ب88دون ب88ال و ب88دونالZZف. زیZZر رده حشZZرات بی بZZال: دگردیسی اند و از نظر کشاورزی دارای اهمیت چندانی نیستند. راسته فنردم88ان و

راسته دوم مویان )دم مو نقره ای( در این گروه اهمیت بیشتری دارند.

159

وجود بال از صفات تکاملی و مهم افراد این زیرب. زیر رده حشرات بال دار: رده است. ولی در بعضی از گروه ها ، با توجه به وضعیت زندگی حشره ، ب88ال ه88ا از بین رفته اند اما به دلیل خصوصیات دیگ88ری مانن88د وج8ود دگردیس88ی و قطع88ات دهانی تکامل یافته تر،جزء این گروه به حساب می آین88د.اف88راد این زی88ر رده، ب88ه دو گروه حشرات با دگردیسی تدریجی )ناقص( و حشرات با دگردیسی کامل تقس88یم

می شوند.

*- روش های جمع آوری حشرات وس888ایلی ک888ه جهت جمع آوری حش888رات ب888ه ک888ار می رون888د عبارتن888د از: از ت888ور حشره گیری، جعب88ه نگه88داری حش88رات، س88وزن ت88ه گ88رد، تخت88ه گس88تره )ات88الوار(، شیشه دهانه گشاد، گچ شکسته بندی، کلروف8رم، پنب88ه، ک8ائوچو، س88م س88یانور، ذره بین، بینوک88ولر، الک88ل، نفت88الین، فرم88الین، کاغ88ذ ص88افی، تل88ه ن88وری، آس88پیراتور و

دیسکاتور

- کنه ها 8-1-5-4-2 کنه ه88ای گی88اهی رده ای از بن88د پای88ان هس88تند ک88ه از آف88ات گیاه88ان زراعی و ب88اغی

محسوب می شوند اختالف آنها با حشرات به شرح می باشد: کنه ها به جای شاخک دارای کلسیر می باشند.-1برخالف حشرات، بدن آنها از دو قسمت سرسینه و شکم تشکیل شده اند.-2 جفت پا می باشند. 3 جفت پا بوده و حشرات دارای 4کنه های بالغ دارای -3

بیشتر کنه هایی که در کشاورزی اهمیت دارند در سطح برگ تولید تار می کنند، ک88ه به آنها "کنه های تار عنکب88وتی " می گوین88د. کنه ه88ای گی88اهی دارای قطع88ات ده88انی برنده و مکنده اند. به این ترتیب که موقع تغذیه ابتدا بافت گیاه را پ88اره می کنن88د و پس از خروج شیره گی88اهی آن را می مکن88د. در این ح8الت مق8داری از آب گی88اه از محل پاره شدن تبخیر می شود و به این علت برگ ها و میوه ها به شدت می ریزند.

- اصول پیشگیری و کنترل آفات8-3- پیشگیری 8-7-1

در دفع آفات همواره پیش88گیری مق88دم ب88ر کن88ترل و مب88ارزه اس88ت. ب88ه ط88ور کلی مجموعه عملیاتی که شرایط زیستی را برای نش8و و نم8ا و تکث8یر آف8ات نامس8اعد

سازد"پیشگیری" نامیده می شود. برای پیشگیری از شیوع آفات، شناخت زمینه ها و عوامل مساعد کننده حمله آنه88ا

ضروری است. این عوامل عبارتند از: الف ( ضعف گیاه

160

ب ( فراوانی گیاه میزبان ج( به هم خوردن تعادل محیط زیست

د ( مقاوم شدن آفات در مقابل سموم

- کنترل 8-7-2 درصورتی که عملیات پیشگیری نتواند جمعیت آفات را تا حد قاب88ل قب88ولی ک88اهش دهد، عالوه بر عملیات پیشگیری، عملیات کنترل آف88ات ن88یز انج88ام می ش88ود. البت88ه

باید هزینه کنترل از میزان خسارت آفات بیشتر نباشد. به طور کلی کنترل "مجموعه عملیاتی که پس از ظهور آفت و به منظ88ور ک88اهش جمعیت آن و رساندن جمعیت آفت به زیر آستانه زیان اقتصادی انجام می ش88ود ". عملیات کنترل به صورت طبیعی ) توسط طبیعت( و ب88ه ط88ور مص88نوعی )توس88ط

انسان( انجام می شود.

آستانه زیان اقتصادی- حدی از جمعیت آفت است که خسارت حاصله از آن ارزش اقتصادی کمتری دارد ولی با توجه به مخارج مبارزه و عوارضی که به هم88راه دارد، این ح88د از خس88ارت

آفت قابل تحمل بوده و احتیاج به اقدامات کنترل مصنوعی نیست.

سطح زیان اقتصادی- حدی از جمعیت آفت است که زیان حاصل از آن غیر قاب88ل تحم88ل باش88د و ارزش آن را دارد که شدیداً به روش های مصنوعی به خصوص با کاربرد سموم شیمیایی

اقدام به کنترل شود تا جمعیت آفت به زیر سطح زیان اقتصادی کاهش یاید . انواع کنترل آفات به شرح زیر آمده است

- کنترل طبیعی8-7-2-1 عوامل مختلفی از جمله )آب و هوا، موقعیت جغرافیایی و وضعیت طبیعی منطقه و ...( بدون دخالت انسان ب88رروی جمعیت آف88ات اث88ر می گذارن88د. آب و ه88وای ی88ک

منطقه در کنترل جمعیت آفات ، عامل موثری به شمار می آید. - کنترل مصنوعی 8-7-2-2

161

درکنترل مصنوعی ، که تحت عناوین کنترل عملی یا کاربردی ن88یز گفت88ه می ش88ود، انسان به طور مستقیم یا غیر مستقیم در ان دخ88الت دارد. روش ه88ایی ک88ه در این

نوع کنترل دخالت دارند عبارتند از: الف ( کنترل زراعی ب ( کنترل مکانیکی

ج ( کنترل فیزیکی د ( کنترل بیولوژیکی

ه ( کنترل روانی و ( کنترل قانونی ) قرنطینه ای (

ز ( کنترل شیمیاییح ( کنترل تلفیقی

ب88ه ک88ارگیری روش ه88ای مختل88ف زراعی را ب88رای کن88ترلالف ( کنترل زراعی: آفات کنترل زراعی می گویند که عبارتند از: ش88خم، تن88اوب و آیش، ت88اریخ مناس88ب کاشت، روش کاشت و آبیاری مناسب، تقویت گیاه، انتخ88اب ارق88ام مق88اوم، وجین

علف های هرز و انهدام بقایای گیاهی کن88ترل مک88انیکی، ک88ه ابت88دایی ترین روش کن88ترل آف88اتب ( کنترل مکZZانیکی:

محس88وب می ش88ود، در واق88ع هم88ان جمع آوری آف88ات و از بین ب88ردن آنه88ا در جهتسالم سازی محیط است.

جمع آوری تخم، الرو، ش88فیره و حش88ره کام88ل آف88ات از روی گیاه88ان زراعی ی88ا از داخل خ88اک بع88د از ش88خم زدن، مانن88د جمع آوری س88ن گن88دم و سوس88ک کل88رادو از م88زارع، همچ88نین جم88ع آوری میوه ه88ای آل88وده از روی درخت88ان و قط88ع ش88اخه های آلوده، مانند جمع آوری بادام و انارهای کرمو، از ان88واع روش ه88ای کن88ترل مک88انیکی

محسوب می شود. در این روش ب88ا اس88تفاده از عوام88ل ف88یزیکی مانن88د آب،ج ( کنترل فZZیزیکی:

حرارت، نور ، صوت و غیره به کنترل آفات می پردازند . ب88ه اس88تفاده از دش88منان ط88بیعی، ب88رای کن88ترل آف88اتد ( کنترل بیولZوژیکی:

"کنترل بیولوژیک" می گوین88د. فای88ده این روش در این اس88ت ک88ه تع88ادل بیولوژی88ک )زیستی( محیط حتی االمکان حفظ می شود بدون این ک88ه اث88ر س88وئی روی محی88ط

بگذارد یا این که دشمنان طبیعی آفت از بین بروند. عوامل کنترل کننده بیولوژیک عبارت اند از: شکارگرها، انگل ها و عوامل میکروبی

162

در این روش از ع88واملی ک88ه ب88ر روی خصوص88یات روانیه ( کنZZترل روانی: حشرات، به منظور جلب یا راندن آنه88ا ت88اثیر گ88ذار اس88ت، اس88تفاده می ش88ود. این

عوامل عبارتند از: نور و ترکیبات فّرار شیمیایی. یکی از عوام88ل عم88ده انتش88ار آف88ات درو ( کنترل قZZانونی )قرنطینZZه ای(:

مناطق کش88اورزی جه88ان، انتق88ال م88واد و فرآورده ه88ای کش88اورزی از نقطه ای ب88ه نقطه دیگر است. گ88اهی این نق88ل و انتق88االت فج88ایع ب88زرگی در کش88اورزی ایج88اد کرده است. از جمله واردات همراه با فرآورده های مختلف به کشور، ک88رم س88اقه خوار برنج، مگس مدیترانه، شپشک سان ژوزه، سوسک کلرادو و بید سیب زمینی به کشور ما وارده ش88ده اند ب88رای جلوگ88یری از ورود آف88ات از کش88وری ب88ه کش88ور دیگر، یا از منطقه ای به منطقه دیگر ق88وانین و مق88ررات وی88ژه ای در حم88ل و نق88ل محص88والت کش88اورزی، وض88ع می گ88ردد ک88ه ب88ه مجموع88ه آنه88ا کن88ترل ق88رنطینه ای

می گویند. استفاده از ترکیبات س88می ش88یمیایی، ب88ه منظ88ور کن88ترلز ( کنترل شیمیایی:

آفات گیاهی، کنترل شیمیایی نامیده می شود . ب88ه ک88ارگیری ت88وام چن88د روش، در جهت کن88ترل آف88ات راح ( کنترل تلفیقی:"کنترل تلفیقی" گویند.

- سموم در کنترل آفات8-9- مضرات سموم شیمیایی8-9-1

- خطر روی انسان1- خطر روی دام 2- خطر روی گیاه 3- خطر روی حشرات مفید 4- هزینه باالی سم پاشی 5

: از نظر نوع ترکیبات، سموم آفت کش راانواع سموم از نظر ترکیبات-8-9-2به چهار گروه سموم معدنی، گیاهی، روغن ها و سموم آلی تقسیم می کنند.

: این سموم را از معادن استخراج می کنند و ب88دون این- سموم معدنی8-9-2-1 که فناوری خاصی روی آنها صورت گیرد، جهت مبارزه با آف8ات اس8تفاده می ش88وند.

مانند: گوگرد، فسفردوزنگ

163

: از مدت ها پیش اس88تفاده از عص88اره تنب88اگو ب88رای دور- سموم گیاهی8-9-2-2 کردن و کشتن آفات مرسوم بوده است. به طور کلی، سموم گیاهی از مواد گیاهی

شامل پیرترین، نیکوتین و ... به دست می آیند. : برای مبارزه با آفات استفاده از روغن های معدنی ن88یز رایج- روغن ها8-9-2-3

است. به این منظور باید روغن ها را ب88ه ص88ورت مخل88وط در آب ب88ه ک8ار ب88رد. جهت اختالط بهتر روغن ها در آب از صابون معمولی استفاده می شود. نفت که برای سم پاشی مرغ داری ها و دام88داری ها آمیخت88ه ب88ا س88موم، م88ورد مص88رف ق88رار می گ88یرد

نمونه ای از روغن های معدنی است. : به سمومی اطالق می شود که کارخانج88ات تولی88د س88م از- سموم آلی8-9-2-4

مواد شیمیایی آلی، به طور مص88نوعی س88اخته می ش88وند و ن88وع حش88ره کش آنه88ا درچهار دسته به شرح زیرند:

حشره کش های کلره-1حشره کش های فسفره -2حشره کش های کارباماتی-3حشره کش های پیرتروئیدی -4

- بیماری های گیاهی8-1-2 هرگونه اختالل فیزیولوژیکی که در اثر تحری8ک مس8تمر ی8ا م8داوم ی8ک عام8ل ب8ه وجود آید و باعث تغییر کمی و کیفی در گیاه گردد را بیم88اری می گوین88د. بیم88اری

ممکن است دارای عالئم قابل مشاهده ای باشد یا نباشد. عواملی که ایجاد بیماری می نمایند، به عنوان بیمارگر می شناسند. بیمارگره88ا ب8ه

دو گروه بزرگ عوامل زنده و غیرزنده تقسیم می شوند.

- عالئم بیماری های گیاهی 8-1-2-1 های اختالالتی که در گیاه ایجاد می شوند ظاهر آن را تغییر می دهند یا در قس88مت

داخلی آن اثر می گذارند و در نهایت، یک سری نشانه های ظاهری در گیاه ایج88ادمی کنند که به آنها عالئم بیماری می گویند.

- شرایط وقوع بیماری 8-1-2-2

164

برای اینکه یک بیماری بروز نماید عوامل متعددی باید فراهم شوند ک88ه در ق88الب -2- عام88ل بیم88اری زا 1مثلث بیم88اری مط88رح می گ88ردد. س88ه رکن مثلث ش88امل

- شرایط محیطی مناسب. این ارکان در ارتباط ب88ا هم هس88تند3میزبان حساس یعنی باید هر سه باشند تا ابتال به بیماری صورت گیرد.

- بیماری های غیر انگلی یا فیزیولوژیک8-1-2-3 ع88واملی ک88ه این بیماری ه88ا را در گیاه88ان ایج88اد می کنن88د از عوام88ل غ88یر زن88ده محیط اند و به هیچ وجه از گیاهی به گیاه دیگر منتقل نمی گردند. این عوامل، ک8ه ب8888ه ن8888ام عوام8888ل محیطی معروف ان8888د عبارتن8888د از: ح8888رارت، رط8888وبت،

( خاک.pHنور ،هوا ،ترکیبات و پی اچ )- بیماریهای انگلی8-1-2-4

عوامل ایجاد کننده این بیماری ها از موجودات زنده اند و همچنین از گیاهان بیمار به گیاهان سالم قابل انتقال اند قارچ ها، باکتری ها، ویروس ها، نماتدهای گی88اهی و گیاهان گل دار انگل و نیمه انگل از مهم ترین عوام88ل در گی88اه بیم88اری زا هس88تند،

اصطالحاً به آنها بیمارگر یا "پاتوژن" می گویند.- روش های پیشگیری و کنترل بیماری های گیاهی8-1-2-5

این عامل م8انع از ورود عوام8ل بیم8اری زای غ8یر ب8ومی ب8ه- قرنطینه گیاهی: 1منطقه مورد نظر می گردد.

با استفاده از کود مناسب، آبیاری به موقع، دفع علف های ه88رز و- تقویت گیاه:2کاشت گیاهان در فاصله مناسب و کافی باعث می شود گیاه رشد بهتری نماید.

کش88ت غ88یر م88داوم ی88ک محص88ول ب88ا اس88تفاده از فراین88د- تناوب و آیش بندی: 3 تناوب و آیش می تواند در چرخه زندگی عامل بیماری زا اختالل ایجاد کند و آن را از

بین ببرد. جل88و ی88ا عقب ان88داختن زم88ان کاش88ت- تنظیم زمZZان کاشZZت و برداشZZت:4

محصول را از گزند عامل بیماری زا حفظ می کند. با حذف علف های هرز می توان کانون های ال88وده منطق88ه- دفع علف های هرز:5

را از بین برد. با حذف کانال ه88ای آل88وده بخص88وص در اوای88ل رش88د- حذف کانون های آلوده: 6

می توان از گسترش بیماری جلوگیری کرد. کاش88ت ارق88ام مق88اوم یکی از راهکاره88ای بس88یار- استفاده از ارقام مقاوم: 7

مهم جهت جلوگیری از ایجاد بیماری است.

165

ب88ا کم88ک اش88عه خورش88ید و ح88رارت می ت88وان بیماری ه88ای- ضدعفونی خاک: 8گیاهی خاک را از بین برد.

از آب داغ برای استریل کردن ب88ذر و گ88اهی پیازه88ا و نهال ه88ا- ضدعفونی بذر:9استفاده می شود.

سموم شیمیایی ب88ا نام ه88ای ق88ارچ کش،نمات88د کش،ب88اکتری- کنترل شیمیایی:10کش و ... عمومی ترین راه مبارزه با بیماری گیاهی است.

- علف های هرز8-1-3 هر گیاهی که ناخواسته در محلی رویش کند و برای رفع نیازهایش با گیاهان اص88لی

رقابت نماید علف هرز شناخته می شود.- اهمیت علف های هرز8-1-3-1

% آن ناش88ی از علف ه88ای45از کل خسارتی که به محصوالت کش88اورزی می رس88د % ناش88ی از س88ایر5 % ناش88ی از بیم88اری ه88ا و 20 % ناش88ی از آف88ات ، 30ه88رز ،

عوامل است بنابراین خسارت ناشی از علف های ه88رز از آف88ات و بیماری ه88ا بیش88تراست.

- خصوصیات علف های هرز8-1-3-2با توجه به مطالعات انجام شده مهم ترین خصوصیات علف های هرز عبارتند از

علف های هرز معموالً نسبت به گیاهان اصلی رشد سریع تری دارند .-1 علف های هرز نسبت ب88ه گیاه88ان اص88لی کم توق88ع ترن88د و در ه88ر محلی ت88وان-2

رویش و رشد دارند. به عبارت دیگر تحمل شرایط نامساعد در آنها باالست.علف های هرز بذر بسیار زیادی تولید می کنند.-3 بذور آنها عمر طوالنی و قوه نامی88ه ب8االیی دارن8د؛ یع8نی می توانن8د ب8ه خ8واب-4

بروند و قدرت جوانه زنی خود را برای مدتی طوالنی حفظ کنند.بذور آنها برای پراکندگی و انتشار آسان تر سازگار می شوند.-5 قدرت رقابت علف های هرز با گیاه اصلی از نظر ج88ذب مس88تقیم آب ، م88واد-6

غذایی و نور بیشتر است. علف های هرز می توانند با تکثیر غیر جنس88ی ) ریش88ه ، پی88از ، غ88ده ، ری88زوم-7

و ... ( ماندگاری بیشتری داشته باشند.- تقسیم بندی علف های هرز8-1-3-3

علف های هرز را به روش های مختلف تقسیم بندی می نمایند :به دو دسته پهن برگ مانند پنیرک و باریک ب88رگ مانن88داز نظر شکل برگ

دم روباهی تقسیم می شود.166

:به علف های ه88رز ب88ومی و مه88احر تقس88یماز نظر بومی و مهاجر بودن می شوند.

:دگیZZدت زنZZول مZZچرخ88ه زن88دگی علف ه88ای ه88رز آنه88ا را ب88هاز نظر ط علف های هرز یکساله و چندساله تقسیم می کند.

:علف های هرز از این لحاظ به سه دس88ته کام88ل،نیم88هاز نظر نوع زندگی انگل و انگل تقسیم می شوند.

- نحوه خسارت رسانی علف های هرز8-1-3-4- تلف کردن آب 1- مصرف مواد غذایی 2- سایه افکنی 3- ترشح مواد مسموم در خاک 4- افزایش هزینه داشت 5- کاهش ارزش محصوالت6- کاهش کیفیت و خراب شدن محصوالت دامی 7- زیان های بهداشتی برای انسان و دام 8- نامرغوب شدن بذر9

- ایجاد اشکال در برداشت محصول 10- میزبانی برای آفات و بیماریهای گیاهی 11

- راههای انتشار علف های هرز و ورود آنها به مزرعه و باغ8-1-3-5 ب88ذور و میوه ه88ای ب88رخی از علف ه88ای ه88رز ب88رای تس88هیل در انتش88ار، س88ازگار می شوند. بذر تعدادی از علف های هرز خار دارند و به این وسیله ب88ه پ88ر و م88وی حیوانات و لباس انسان ها می چس8بند و جاب88ه ج8ا می ش88وند. تع88دادی چ8تر و ب88ال دارن88د و ب88ا ب88اد پراکن88ده می ش88وند. ع88ده ای از ب88ذرها ن88یز ک88ه فاق88د خصوص88یات مذکورند ب88ه وس88یله ماش88ین آالت کش88اورزی و محص88والت کش88اورزی آل88وده ب88ه راحتی منتقل می شوند. عوامل انتشار بذر علف ه88ای ه88رز عبارتن88د از: ب88اد، آب،

جانوران، انسان، بذور مورد کشت، ادوات کشاورزی، کودهای دامی نپوسیده.- ویژگی های علف های هرز8-1-3-6

هرجند علف های هرز از جمله عوامل کاهش کمی و کیفی محصوالت کش88اورزی بوده و خسارات قابل ت8وجهی را ایج8اد می نمای8د و در زمین ه8ای زراعی و ب8اغی

167

نی88از ب88ه مب88ارزه ب88ا آنه88ا می باش88د ولی در زمین ه88ای غ88یر زراعی و ب88اغی وج88ودعلف های هرز تاثیرات مثبتی را دارد که برخی از آنها عبارتند از:

الف ( تثبیت خاک و جلوگیری از فرسایش آبی و بادی به علت داشتن ریش88ه هایعمیق و گسترده و نیز پوشش گیاهی مناسب

ب ( پناهگاهی برای پرندگان و جانوران وحشی و تامین کننده علوفه و بذر موردنیاز جهت تغذیه آنها

ج ( تأمین شهد گل برای زنبور عسل د ( افزایش دهنده مواد آلی هوموسی خاک به خصوص علف ه88ای ه88رز خ88انواده

بقوالت ه ( ذخایر ژنتیکی برای تحقیقات به نژادی

- اصول پیشگیری، کنترل رشد و توسعه علف های هرز8-1-3-7اصول پیشگیری و کنترل رشد و توسعه علف های هرز عبارتند از:

یعنی جلوگیری از ورود و توسعه علف های هرز ب88ه م88زارعیالف ( پیشگیری:که هنوز آلوده نشده اند.

کنترل یا محدود کردن علف های ه88رز مجموع88هب ( کنترل یا محدود کردن: عملیاتی است که ضرر و زیان علف های هرز را کاهش می دهد ولی کامالً آنها را از بین نمی برد. این اقدام نسبی است و درجه کنترل آن به ویژگی های علف های

هرز و موثر بودن روش های به کار برده شده بستگی دارد. - جلوگیری از ورود علف های هرز به مزرعه و باغ8-1-3-8

نخستین قدم در مبارزه با علف های هرز پیشگیری از ورود آنها به مزرعه اس88ت.برای این منظور موارد زیر توصیه می شود:

الف ( استفاده از بذور عاری از بذور علف هرزب ( پاک کردن بذور با دستگاه بوجاری

پ ( تم88یز ک88ردن ماش88ین آالت س88یار کش88اورزی ب88ه خص88وص کمب88این ت88ا م88وجبآلودگی مزارع جدید نشود.

ت ( جلوگیری از ورود دام از مزارع و باغ های آلوده به عل88ف ه88رز، ب88ه م88زارع وباغ های غیر آلوده.

168

ث ( کن888ترل مس888یر ورودی آب ب888ه مزرع888ه و ب888ازبینی نهره888ای ورودی آب وپاک سازی آنها از وجود علف هرز

ج ( پاک سازی حواشی مزرعه از وجود علف های هرز چ ( استفاده از کودهای کامالً پوسیده

- پیشگیری از رشد علف های هرز8-1-3-9روش های پیش گیری از رشد علف های هرز عبارتند از :

یخ آب در مناطق سردسیری می تواند از رش88د علف ه88اییخ آب زمستانه: -1 هرز زمستانی جلوگیری کند و بعضی از بذور آنها را که آب جذب نموده اند از

بین ببرد. با رعایت این اصول علف های هرزی که دررعایت اصول تناوب زراعی:-2

زراعت های مخصوص رویش نموده اند از بین خواهند رفت. ش88خمشخم زدن مزرعه در زمان آیش یا در فاصله بین دو کاشت:-3

در زم88ان آیش ی88ا در فاص88له بین دو کاش88ت ب88اعث قط88ع ریش88ه و ان88دام های علف های هرز می شود یا بعض88ی از قطع88ات را ب88ه اعم88اق می ب88رد. درح88الت

اخیر علف هرز به دلیل کمی مواد ذخیره ای قادر به سبز شدن نخواهد بود . این ن88وع محص88والتکاشت محصوالت سریع الرشد یZZا خفZZه کننZZده:-4

مانند گندم و جو با رشد سریع می توانند علف های هرز را از بین ببرند. گ88اهی علف های هرز هم موفق به این کار می ش88وند؛ مانن88د خف88ه کنن88دگی بوته ه88ای

خاکشیر بر روی بوته های جو وحشی و سلمه تره.

چ88رایچZZرای علف هZZای هZZرز توسZZط احشZZام، قبZZل از گل دهی:-5 علف های هرز توسط احشام، قبل از گل دهی، موجب قطع اندام های فوق88انی و زایشی علف های هرز می شود و از تکمیل چرخه زندگی و ب88ه وج88ود آم88دن

بذور جلوگیری می کند.

در بعض88ی از گیاه88ان مانن88د چغن88در ت88اریخ کاش88ت راتنظیم تاریخ کاشت:-6 ه88رز ، بوته ه88ای چغن88در2زودتر تعیین می کنند ت88ا در زم88ان رویش عل88ف ه88ای

مقداری رشد کرده باشند.کنترل علف های هرز–8-1-3-10

کنترل مکانیکی علف های هرز (1الف ( کندن علف های هرز )وجین( توسط دست

ب ( کنترل مکانیزه علف های هرز

169

کنترل فیزیکی علف های هرز(2برای کنترل فیزیکی علف های هرز از گرما و آتش استفاده می شود

کنترل بیولوژیکی علف های هرز(3 هر موجود زنده ای که بتواند در رشد یا تولید مثل علف های هرز م88زاحمت ایج88اد کند، عاملی بیولوژیک است و می توان88د در مب88ارزه ب88ا آنه88ا م88ورد اس88تفاده ق88رار گیرد؛ مشروط بر این که این عامل ب88ه گیاه88ان و محص88والت کش88اورزی آس88یبی

نرساند . کنترل شیمیایی علف های هرز (4

" علف کش ها " ترکیباتی شیمیایی هستند که برای از بین ب88ردن علف ه88ای ه88رز در مزرعه یا باغ از آنها استفاده می شود.علف کش ها از نظر چگ88ونگی ت88اثیر ب88ه

دو گروه مختلف تقسیم می شوند این ها ترکیب88اتی هس8تند ک8ه روی علف ه8ایالف ( علف کش های انتخابی:

هرز به خصوص88ی اث88ر می گذارن88د. این علف کش ه88ا معم88والً روی گیاه88ان اص88لی کشت شده تاثیر سویی ندارند و می توان آنها را در مزرعه روی گیاه اص88لی ن88یز

به کار برد . نمونه این علف کش ها ترفالن و توفوردی است. این ه88ا ترکیب88اتی هس88تند ک88هب ( علف کش های عمومی )غیر انتخZZابی(:

همه نوع گیاه ، اعم از محص88ول اص88لی و علف ه88رز را از بین می برن88د. بن88ابراین هنگام استفاده از آنها باید مراقب بود که با گیاه اصلی تم8اس پی8دا نکنن8د، مانن8د

رانداپ و گراماکسون .کنترل تلفیقی علف های هرز(5

استفاده از دو یا چن88د روش را در مب88ارزه ب88ا علف ه88ای ه88رز ، کن88ترل تلفیقی ی88ا مدیریت تلفیقی علف های هرز می گویند. مدیریت تلفیقی علف های ه88رز ترکی88بی از روش های زراعی، مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی جهت کنترل علف های هرز

است.

170

مهارت نهم: برداشت و انبار کردن گیاهان دارویی

- مقدمه9-1 هایی از گی88اه اطالقعملیات برداشت گیاهان دارویی، ب88ه جم88ع آوری بخش ی88ا بخش88

می شود که دارای مواد م88وثره باش88د. تجه88یزات م88ورد نی88از برداش88ت موفقیت آم88یز گیاهان دارویی، مشابه محصوالت زراعی است. بااین تفاوت ک88ه در گیاه88ان دارویی اندام ها را زمانی باید برداشت ک88رد ک88ه ب88االترین م88یزان عملک88رد و م88واد م88وثره را داشته باشند. تجربه نشان داده است ک88ه ی88ک کش88ت پرب88ار از گیاه88ان دارویی و ی88ا جمع آوري انبوه گیاهان دارویی و صنعتی، اغلب به خاطر جمع آوری و خشک کردن

نادرست با شکست مواجه شده است.

- برداشت دستی و مکانیزه اسطوخودوس1-9تصویر

عواملی که بر میزان و کیفیت مواد موثره گیاهان دارویی ت88اثیر میگ88ذارد عبارتن88د از . عوامل محیطی مانند درجه حرارت ، نور و رطوبت در زمان رش88د و برداش88ت،1 . نح88وه خش88ک4. زمان و نحوه برداش88ت 3. مرحله رشد گیاه در زمان برداشت، 2

کردن، بسته بندی و نگهداری اندام های برداشت شده. )سورنجان در پاییز فاقد مواد تلخ و عاری از کلشی سین به عنوان مثال کورم (پياز

است و در عوض دارای مقادیر زیادی نشاسته می باش88د و می توان88د م88ورد اس88تفاده خ88وراکی بج88ای س88یب زمینی داش88ته باش88د، در ص88ورتی ک88ه در فص88ل به88ار و اوای88ل تابستان کورم گیاه دارای مزه تلخ و حداکثر مقدار ماده مؤثره کلشی س88ین ب88وده و

وری می ش88ود. در م88ورد اهمیت جمع آ …جهت مص88ارف دارویی (رف88ع نق88رس و) ساعات مختلف روز در امر جمع آوری گیاه، می ت8وان برگ ه8ای گ8ل انگش8تانه را در نظر گ88رفت ک8ه مق88دار گلیکوزی8د آن در بع8د ازظه8ر بیش8تر از ص88بح می باش88د و ی88ا برگ های بید که م8یزان گلیکوزی8دهای آن در روز بیش8تر از س8اعات ش88ب می باش8د. نکته مهم در مورد گیاهان اسانس دار این است که برداش88ت آنه88ا بای88د در ص88بح زود انجام گیرد یعنی درست در زم88انی ک88ه خورش88ید از روی برگ ه88ا ش88بنم ها را خش88ک می کند چون در این زمان میزان اسانس باال می باشد. درص88ورتیکه در طی روز ب88ر اثر نور خورشید واکنش های شیمیایی در گیاه انج88ام می گ88یرد و مق88دار اس88انس کم

خواهد شد. ویژگی خاص گیاهان دارویی وجود مواد موثره در یک یا چند بخش از ان88دام های این گیاه88ان اس88ت. ب88ه مفه88وم در واق88ع زم88انی برداش88ت ان88دام هایی از گیاه88ان دارویی

171

کافی با میزان عملک88رد مناس88بی از ان88دام هایسودآوری دارد که دارای مواد موثره . اندام های گی88اهی فاق88د م88واد م88وثره، ب88ه عن88وان م88واد گی88اهیبرداشت شده باشد

نامطلوب و ناخالص در محصول برداشت شده بشمار می آیند.نکته : فقط گیاهان اسانس دار هستند که باید در آفتاب برداشت شوند.

درصد متغییر می باشد. 2 تا 1/0درصد مواد مؤثره در گیاهان خشک شده از فصل برداشت، سن گیاه، زمان مناسب جمع آوری و روش های جمع آوری عوام88ل

موثر در میزان مواد موثره می باشند. یا دو هفته زم8ان دارد ک8ه برداش88ت ش88ود چ88را ک8ه در این م88دتیکهر گیاه8ی

بیشترین مواد مؤثره را در خود ذخیره دارد.

- برداشت اندام مورد استفاده در گیاهان دارویی 9-2- برداشت ریشه9-2-1

اندام های زیرزمینی به خصوص ریشه و ریزوم ها را بطور کلی در اوخر پائیز زم88ان استراحت گی88اه) محص88ول ب88رداری می نماین88د. ولی بای88د توج88ه داش88ت بهره ب88رداری ریشه ها درگیاهان دارویی یکس88اله قب88ل از گل دادن گی88اه و برداش88ت ریش88ه گیاه88ان دارویی دوساله و چند ساله بعد از پایان رشد و نمو سال اول معم88وال در پ88ائیز و ی88ا قبل از رشد و نمو گیاه دراواخر زمستان ص88ورت می گ88یرد. معم88والً ریش88ه هایی ک88ه پوست آنها مصرف دارویی دارد باید زمانی که قسمت مرکزی ریشه رش88د ک88رده و

.در بهره برداری از ریش88ه گیاه88ان هم88واره بای88د سخت شده است بهره برداری شود توجه داشت که انواع سخت و چوبی شده یا تیره رنگ و فاسد و توخ88الی جمع آوری نش88ود. بعالوه بایس88تی ریش88ه گی88اه در م88رحله ای باش88د ک88ه پوس88ت آن رش88د قاب88ل مالحظه ای پیدا نم8وده باش8د ت8ا ج8داکردن آن از قس8مت س8خت و چ8وبی ش8ده ب8ه راحتی مقدور گردد. بنابراین اگر برداشت ریشه ها و ریزوم ها زودتر از موعد انج88ام گیرد ریشه ها و ریزوم ها، گوشتی و اسفنجی شکل ب88وده و در اث88ر خش88ک ش88دن ب88ه سرعت خرد شده و کیفیت خود را از دست می دهند و اگر دیرتر جم88ع آوری ش88وند سخت و غیر قابل استفاده خواهند شد. ریشه شیرین بیان و سنبل الطیب گیاه88انی

هستند که ریشه آنها برداشت می شود.

- برداشت اندام زیرزمینی2-9تصویر

-برداشت گل9-2-2

172

از نظر مرحله رشد گیاه، گل ها را قبل از باز شدن و یا بالفاصله بعد از ب88از ش88دن در هنگام صبح وقتی ك88ه ش88بنم ها از روی گ88ل ب88ر گ ه88ا، برداش88ته ش88دند، جمع آوری می كنند در واقع بهترین زمان برداشت گل در گیاهان دارویی ص88بح و ه88وای خش88ک می باشد. اما استثناهایی نیز وجود دارد ك88ه می ت88وان ب88ه بنفش88ه معط88ر و گ88ل به88ار نارنج اشاره كرد كه بعد از ش88كفتن كام88ل گل ه88ا، جمع آوری می ش88وند. همچ88نین در برخی گیاهان مانند گل سرخ، افسنطین، انواع تمش88ک، زالزال88ک به88تر اس88ت ك88ه در حالت نیمه باز یا غنچه جمع آوری شوند و سر شاخه گل88دار ب88رخی گیاه88ان معط88ر و اسانس دار مثل آویشن، زوف88ا و ریح88ان وق88تی گ88ل در ش88رف ش88کفته ش88دن کام88ل می باشد برداشت می شود. از آنج88ا ك88ه گل ه88ا ج88زء ان88دام حس88اس گی88اه محس88وب

می شوند، می توان آنها را با دست و شانه های مخصوص جمع آوری كرد.

- برداشت دستی گل گیاهان دارویی3-9تصویر

- برداشت میوه و بذر9-2-3 میوه های آب دار را باید بع88د از رس88یدن کام88ل جمع آوری ک8رد دانه ه8ا را بای88د بع88د از خشک شدن کام88ل و قب88ل از پ88راکنش آنه88ا ب88ر س88طح زمین جمع آوری نم88ود، روش جمع آوری دانه ه88ا از قبی88ل رازیان88ه و زی88ره آن اس88ت ک88ه س88ر ش88اخه ح88اوی دانه ه88ا

جمع آوری کرده و پس از خشک شدن روی پارچه تمیزی تکان دهید. زمان جمع آوری بذرهای دارویی وقتی است که بذر بطور کامل رسیده باش88د ک88ه ب88ا

توجه به نوع گیاه در فصل تابستان و پاییز این عمل انجام می شود. گیاهان دارویی که میوه آن ها شفت و دارای خاص88یت دارویی اس88ت ب88ه ش88کل ت88ازه جمع آوری می شوند. ولی میوه هایی که به شکل سته هستند قبل از خارج شدن ب88ذر

از میوه جمع آوری می شوند. یکس88ری از گیاه88ان دارویی ک88ه در آنه88ا می88وه و ب88ذر برداش88ت می ش88وند عبارتن88د از :نسترن کوهی، انگور ف88رنگی، بل88وط، عن88اب. دس88تگاه های برداش88ت این گیاه88ان

درص88د30معموالً لرزاننده می باشند. رطوبت ب88ذرها در زم88ان برداش88ت بای88د ح88دود باشد. برداشت گل نیز با دستگاه های مربوط به این بخش از گیاه صورت می گیرد.

بعد از برداشت و حمل، گیاهان به انبار می روند.

173

- برداشت دستی میو.ه و بذرگیاهان4-9تصویر دارویی

- برداشت سرشاخه 9-2-4 برخی از گیاهان دارویی هس8تند )اک8ثر گیاه8ان علفی( ک8ه مجموع8ه ب88رگ و گ8ل آن

خاصیت دارویی دارد در این حالت برای جمع آوری : الف( حتما باید گل ها و غنچه های زیادی بر روی سرشاخه بوجود آمده باشند.

ب( جهت جمع آوری سرشاخه ها حتما باید از قیچی استفاده شود تا ج88ای زخم و ل88هشدگی به حداقل برسد.

ج( سرشاخه های جوان و تازه را جهت جمع آوری انتخاب می کنیم. به طور كلي در اين برداشت قسمت هاي قابل برداشت ان88دام هاي ج88وان و تازه88اي هستند. در مورد گياهان خشبي توص88يه مي ش88ود فق88ط قس88مت ب88االيي ش88اخه ها ب88ه

30ً-20طول سانتي متر مورد استفاده قرار بگ88يرد، زي88را قس88مت هاي پ88ايين تر غالب88ا چوبي و داراي برگ هاي زرد مي باش88ند ك88ه ارزش دارويي ندارن88د. گياه8ان ك8ه رش88د خزنده و روي زمين دارند حتماً بعد از برداشت اندام هاي ه88وايي آنه88ا ب88ا آب شس88ته شود. خش88ك ك8ردن ش88اخه ها در مقايس88ه ب88ا ريش8ه و ان8دام هاي زي88ر زمي88ني راح8تر مي باشد. معموالً بعد ازخشك كردن سرشاخه ها بهتر اس88ت ان88دام هاي خش88ك ش88ده

پودر، و قبل از بسته بندي به خوبي هوادهي شوند.

- برداشت برگ9-2-5 برگ ها معموالً صبح ها و در هوای خشك و بدون شبنم و در زمان آغاز گل دادن گياه جمع آوري می ش88وند. در اين هنگ88ام آن ه88ا سرش88ار از م88واد م88وثره هس88تند. البت88ه برگ های گیاهان اسانس دار در زمان گلدهی گیاه، برگ های گیاهان یك ساله قب88ل از پژمرده شدن گل ه88ا، برگ ه88ای گیاه88ان دوس88اله در س88ال دوم جمع آوری می ش88وند. برگ درختان دارویی را از زمان ظاهر شدن گل ها تا رسیدن کامل میوه می چینند. و

174

در مورد گیاهانی مانند اكالیپتوس و انواع سرو بر گ ها در تمام طول سال برداشت می شوند. براي اين كه گياه يک باره عاري از برگ نشود و صدمه نبين88د، نباي88د هم88ۀ� برگ هاي آن را چيد. گل هایی كه مورد جمع آوری قرار می گیرن88د بای88د ج88وان، س88الم، شاداب و عاری از هرگون88ه بیم88اری و آفت باش88ند برگ ه88ا را نبای88د بع88د از جمع آوری كردن در سبد یا گونی مچاله یا تلمبار كرد و در صورتی كه گیاه حاوی اسانس باشد

درج88ه ق88رار35نباید بعد از جمع آوری مقابل نور مس88تقیم خورش88ید و دم88ای ب88االی گیرد.

- برداشت دستی برگ گیاهان دارویی5-9تصویر

- برداشت همه قسمت های گیاه 9-2-6 بعضی گیاهان دارویی هستند که تمام قسمت های آن دارویی است زم88ان جمع آوری

آن ها کمی قبل از ظاهر شدن گل یا با مقدار کمی گل می باشد. در جمع آوری گیاهانی که به شکل وحشی در مرات88ع پراکنده ان88د بای88د ب88ه این نک88ات

توجه شود:الف ( حتما تعدادی پایه جهت حفظ نسل گیاه در سال های آینده باقی بماند.

ب( جمع آوری بصورت متوالی )هر سال ( نباشد. ج( از جمع آوری قسمت هایی از یک گی88اه ک8ه خاص88یت دارویی ن88دارد بای88د خ88ودداری

شود. د( در چیدن قس88مت هایی از گیاه88ان دارویی ک88ه سرش88اخه های گلدارش88ان خاص88یت

دارویی دارد حتما باید از قیچی استفاده نمود.

- برداشت شیره و صمغ9-2-7 معموال جمع آوري شیره و صمغ در پاییز انجام مي ش88ود، هنگامیک88ه ش88یره درخت از آن فرو مي ری8زد. ب8راي جمع آوري ش8یره و ی8ا ص88مغ درخت88ان و درختچه ه88ا ب8ا ایج88اد

شكاف و یا سوراخ در آن شیره را جمع آوري مي كنیم

برداشت پوست- 9-2-8

175

پوست گیاهان دارویی را هم در بهار قبل از شروع فعالیت های گیاهی وهم در پ88اییز در زمان استراحت گیاه جمع آوری می كنند. گیاهانی كه دارای مواد رزینی هستند در زمان شروع جریان شیره گیاهی در بهار جمع آوری میشوند. معموالً پوست ریشه و ساقه های نسبتا مسن ارزش بیشتری دارند. پوست ریش88ه و س88اقه گیاه88ان دارویی اگر دارای مواد رزینی باشد باید در بهار )یعنی هنگام شروع جریان شیره گی88اهی)از

قسمت میانی (چوبی) جداسازی شوند

-برداشت پوست درخت دارچین6-9تصویر - آشنایی با سن گیاهان دارویی هنگام برداشت 9-3

- گیاهان دارویی یکساله9-3-1 این دسته ازگیاهان،گیاهانی هستند که فصل رویش خود را در ی8ک فص8ل زراعی ب8ه

اتمام می رسانند که از آن می توان به مرزه ، پنیرک، تاتوره و بابونه اشاره کرد

- گیاهان دارویی دو ساله9-3-2 گیاهانی که زندگی خ88ود را در ط88ول دو فص88ل زراعی طی می کنن88د. این گیاه88ان در سال دوم برای به س88اقه رفتن و گل88دهی نی88از ب88ه ی88ک دوره س88رمایی دارن88د. از این

.گیاهان می توان به زیره اروپایی ، گیشنیز و جعفری اشاره کرد- گیاهان دارویی چندساله9-3-3

گیاهانی هستند که اغلب بوته ای و درختچه ای هستند و زندگی خود را در چن8د فص88ل زراعی سپری می کنند معموال بیشتر این گیاه88ان درتم88ام فص88ل زن88ده و پوش88یده از برگ هستند. اما برخی از آنها با فرا رسیدن زمستان به خ88واب زمس88تانی می رون88د.

از این گیاهان می توان به آویشن، جینسینگ، به لیمو و زرشک اشاره نمود.

- آشنایی با عوامل موثر در زمان برداشت گیاهان دارویی 9-4 برداشت و خشك كردن گياهان دارويي قوانين ومقررات خاص خود را مي طلب88د ب88ه طوري كه حتي روش برداشت نادرست عالوه براينكه بر روي رش88د و نم88و گياه88ان اث88رات منفي را مي گ88ذارد بلك88ه گياه88ان دارويي بدس88تآمده ن88يز از ارزش و كيفيت كمتري برخوردارند. مشخص ش88ده اس8ت ك8ه برداش8ت گياه8ان دارويي ب8ه ص8ورت دستي و با دست، عالوه بر اينكه ب88اعث آس88يب ب88ه گي88اه چن88د سالهمي ش88ود، كيفيت

176

گياهان دارويي را به دليل له و پالسيده شدن پوست ان88دام هاي گي88اهي ك88ه خاص88يت دارويي زيادي دارد را از بين مي برند. نحوه صحيح برداشت و خش8ك ك8ردن گياه88ان دارويي بسته به ان88دام م88ورد مص88رف متف88اوت مي باش88د. زم88ان مناس88ب جمع آوري گياهان دارويي در طبيعت يا درمزرعه در ارتباط با وجود حداكثر مادۀ� مؤثره موجود در گياه در طول رشد آن انتخاب مي شود. معموالً گياه جمع آوري ش88ده باي88د هرچ88ه سريعتر بعد از برداشت در معرض خشك شدن قرار بگيرد ت88ا از آس88يب ديدگي گي8اه در هنگام پژمردگي جلوگيري شود. در اكثر موارد، از روش خشك ك88ردن گي88اه زي88ر نور خورشيد استفاده نمي شود. چرا كه نورخورشيد ب88اعث از بين رفتن م88واد اولي88ه گرديده و گياه به سرعت زرد و قه88وه اي مي ش88ود.گياه88اني ك88ه ب88راي اس88انس گيري جمع آوري مي شوند، با عمل خشك كردن با نورخورشيد يك سوم و حتي در گياه88ان گل گندم و نعناع ثابت شده است يك پنجم مواداوليه خود را از دس88ت مي دهن88د. در برخي موارد استثناء وجود دارد و اينكه ق88رار دادنگي88اه ب88راي م88دت كوت88اهي در ن88ور خورشيد و قبل از انتقال آنه88ا ب88ه مح88ل سرپوش88يده جهتانب88ارداري توص88يه مي ش88ود

)براي گياهان دارويي گوشتي و آبدار(

- آشنایی با فواید برداشت بموقع گیاهان دارویی9-5 گیاهان دارویی زمانی برداشت می شوند که رطوبت گیاه ی88ا خ88اک ب88اال نباش88د، و ی88ا نباید اجازه داد گی88اه حین برداش88ت بیش از ح8د خش88ک ش88ود چ8ون احتم88ال ری88زش

اندام های گیاهی حین برداشت هست. برداشت به موقع دارای مزایای زیر است.زمین زودتر خالی شده و امکان کشت بعدی وجود خواهد داشت.-در گیاهان چند ساله امکان برداشت دفعات بیشتر وجود خواهد داشت.-در قسمت مورد برداشت بیشترین میزان ماده موثره وجود خواهد داشت.- ضایعات محصول که در اثر ریزش یا خشبی و چوبی شدن سرش88اخه ها پیش-

کمتر می شود، می آیدخاصیت انبارداری و طول عمر افزایش پیدا می کند.-

- آشنایی با مراحل برداشت و پس از برداشت گیاهان دارویی9-6-آشنایی با روش های برداشت گیاهان دارویی9-6-1

- برداشت با دست9-6-1-1

177

- برداشت دستی بوته گباهان دارویی7-9تصویر

برداشت دستی گیاهان دارویی بوسیله کارگران ب88ا تجرب88ه ص88ورت می گ88یرد. گ88اهی این روش تنها روش برداشت ممکن است. اکثرا در مزرارع کش88ت گیاه88ان دارویی در سطح کوچک و یا برای برداشت گیاها ن دارویی خودرو در ط88بیعت ک88ه پ88راکنش زیادی داشته و امکان عبور و مرو ماشین االت کشاورزی به سختی مق88دور باش88د از روش دستی استفاده می شود. با این روش نیازی به ن88یروی ک88ارگری زی88ادی دارد و در نتیجه ممکن اس88ت س88ودآوری آن کم باش88د. هج88نین تف88اوت در کیفیت محص88ول برداشت ش88ده در ص88ورت اس88تفاده از ک88ارگران مختل88ف ممکن اس88ت بوج88ود آی88د. ابزارهایی مانن88د داس ب88رای درو ک8ردن گیاه8ان دارویی علفی، بی8ل ب8رای برداش88ت اندام های زیر زمینی و یا استفاده از شانه مخصوص برای برداشت گل ه88ابی بابون88ه

نمونه های از برداشت به شیوه دستی می باشد.

- برداشت دستی گل گیاهان دارویی8-9تصویر

- برداشت نیمه مکانیزه9-6-1-2

178

ک88ه توس88ط نیروه88ای ک88ارگری ب88رای ش88امل اس88تفاده از ابزاره88ای کمکی می ش88ود برداشت گیاه88ان دارویی بک88ار می رود، ک88ه ب88ه این ت88رتیب ن88یروی ک88ارگری و زم88ان برداشت را نس88بت ب88ه ح88الت دس88تی کم88تر می کن88د و برداش88ت آس88ا ن88تر می ش88ود. وضعیت بدن برداشت کنندگان در هنگام انجام برخی از روش ه88ای برداش88ت س88نتی بسیار نامناسب است مثال وضعیت بدن هنگام برداشت زعفران بسیار نامناس88ب و در طوالنی م88دت س88بب ن88اراحتی برداش88ت کنن88دگان می ش88ود. در این م88وارد نیم88ه مکانیزه کردن و فراهم نم88ودن ش88رایط رف88اهی بیش88تر در کاره88ا را ب88ا اس88تفاده از

دستگاه مناسب می توان تأمین کرد.

- برداشت نیمه مکانیزه گیاهان دارویی9-9تصویر

- برداشت مکانیزه )ادوات مخصوص برداشت گZZل، دانZZه،9-6-1-3ریشه و ...(

179

برداشت مکانیزه شامل استفاده کامل از ماش88ین ها و ادوات در برداش88ت محص88ول گیاهان دارویی می باشد. از مهم88ترین پیش نیازه88ای م88وفقیت در تولی88د اقتص88ادی و سودآور گیاه88ان دارویی برداش88ت بص88ورت مک88انیزه می باش88د. گ88اهی ممکن اس88ت محصول حاصل از برداشت مکانیزه در مقایسه ب88ا برداش88ت دس88تی کیفیت کم88تری داشته باشد، اما معموال یکنواخت تر است و نیروی کارگر کمتری ص88رف و س88رعت برداشت بیشتر می باشد. از مهمترین طبقه بندی های برداشت مک88انیزه ب88ر اس88اس

نوع اندام گیاهی قابل برداشت شامل موارد زیر است:- برداشت ریشه ها و پیازها1

- برداشت اندام رویشی ،برگ و ساقه ها2- برداشت گل ها یا بخش هایی از گل3

- برداشت میوه ها و دانه ها 4- انواع خاصی از برداشت5

طیف گسترده ای از دستگاه ها ب88رای برداش88ت اختصاص88ی گیاه88ان دارویی اس88تفاده می شوند، که تفاوت نوع دستگاه و روش کار آن به مزارع کوچک و یا بزرگ مربوط است. عالوه بر طراحی و ساخت ماشین های مخصوص برداشت گیاه88ان دارویی در این زمینه، این نظریه مط8رح اس8ت ک8ه از دس8تگاه های برداش8ت دیگ8ر محص88والت زراعی به صورت تغییر یافته، کامل و یا از برخی قسمت های آنها می توان اس88تفاده نمود. مانند استفاده از گ88او آهن ه88ای برگ88ردان دار و دس88تگاه برداش88ت س88یب زمینی برای برداشت ریشه و پیاز، تغییر در دس88تگاه عل88ف چین ه88ا )دروگره88ای عل88وفه ای( برای برداشت برگ و ساقه در گیاهانی نظیر بادرنجبویه، نعن88ای فلفلی، آویش88ن و .. و یا از کمباین های برداشت غالت با اندکی تغییر درآنها برای برداش88ت دان88ه گیاه88ان

دارویی استفاده می شود.

- برداشت مکانیزه گیاهان دارویی10-9تصویر

180

- خشک کردن9-6-2 اندام ه8اي مختل8ف گیاه8ان دارویي پ888س از جمع آوري از مقادی888ر ف88راواني رط88وبت برخوردارن8د. وجود رطوبت ب8راي رش8د قارچ ه88ا و س888ایر عوام88ل بیم88اري زا بس888یار مناس8ب اس8ت و به همی8ن دلیل نگه8داري اندام هاي تازه برداش888ت ش888ده را حت888ي

ب8راي م8دت کوت8اه غیر ممکن مي س8ازد. منظ88ور از خش888ک ک88ردن گیاه88ان دارویی ح88ذف رط88وبت مک88انیکی و رط88وبت پیوس8ته اس8ت. رطوب8ت اضاف8ي باع8ث تخری8ب بیوش888یمیایي م888اده موث888ره گی888اه می ش8ود. خش8کاندن بی888ش از ح888د نی888ز ضم888ن تاثی888ر نامطل888وب اقتص888ادي، اث888ر داروی888ي گی888اه را ک88اهش مي ده888د و ل88ذا گیاه888ان داروی888ي پ888س از خش888کاندن

درص888د داراي رطوب888ت باش888ند. ب88ه ط888ور تقریب888ی ب888رای41ت888ا 10م8ي بایس888تي بدس8ت آوردن ی8ک کیل8وگ8رم وزن خش8ک از اندام ه8ای مختل8ف گیاه8ان دارویی ب88ه

کیل88وگرم5 ت888ا 4 کیلوگ8رم ب888رگ ت88ازه، 6 ت8ا 5 کیل8و گ8رم گل ت8ازه، 8 تا 5ترتی8ب کیلو گ888رم می888وه5/1 ت8ا2/1 کیلوگ888رم ریش888ه و 4 ت888ا 3س8رش8اخه دارای برگ و،

تازه نیاز اس8ت.

- روش ها و دستگاه های خشک کردن گیاهان دارویی1- 9-6-2 برای خشک کردن اندام های مختلف گیاهان دارویی از دو روش طبیعی و مصنوعی

استفاده می شود.-روش طبیعی)خشک کردن در هوای آزاد و معمولی(2- 9-6-2

روش طبیعی بیش8تر در گذش8ته مرس8وم بوده و براس8اس نوع و اندام گیاهی مورد نظ88ر، نی88از ب88ه ن88ور مس888تقیم ی888ا غیرمس888تقیم خورش888ید دارد. ان888دام چوب888ی و سرش8اخه ها، ریش8ه وریزوم را می ت8وان در معرض ن888ور آفت88اب خش888ک ک888رد. ب888ه ط8ور کل8ی زمانی از نور آفتاب اس888تفاده می ش888ود ک888ه تغی88یری در م888واد موث888ره، رنگ و بوی م8واد داروی8ی تغیی8ر نکند. ب8ه منظور جلوگی8ری از زیان ه88ای حاص888ل از عوامل نامناس8ب، اندام ه8ا را در اتاق ها ی8ا س8الن های مخص8وص خش8ک م8ی کنن888د. در ای8ن روش، زم8ان م8ورد نی8از ب8رای خش8ک ک8ردن گیاهان داروی8ی، ب8ه ش888رایط آب وهوای8ی مح8ل بس8تگی دارد. در ه88وای خش888ک س8ریع ت888ر ودر ه88وای مرط888وب دیرتر خش888ک می ش888ود و حت888ی در ش888رایط مرط888وب ام888کان ج888ذب رط88وبت از س8وی گی88اه نی888ز وج888ود دارد بن88ابراین از این روش خش88ک ک88ردن زم88انی می ت88وان

درصد باش88د. در مق88دار ک888م گی888اه ب888رای50استفاده کرد که رطوبت هوا کمتر از ای8ن که آلودگ8ی وارد گیاه نش8ود باید یک پارچه ی8ا کاغذ تمیز زی8ر گیاه ق8رار داده و گیاه را ب8ه ط8ور ی8ک نواخ8ت در س8طح مورد نظ8ر پراکنده کرد ت8ا ه88وا ب88ه راحت888ی در میان آنها جریان داش8ته باش8د. ب8رای اینک8ه هم8ه قس8مت ه888ای گی888اه ب888ه ط88ور یکنواخت خش8ک ش8ود ه8ر چند وق8ت باید گی8اه را زی8ر ورو ک888رد و ای888ن زی888ر و رو ک8ردن گی8اه بای8د در حدی باش8د ک8ه باعث خرد ش8دن ان8دام گیاهی وکاه8ش کیفیت

181

محص8ول نش8ود. ب8ه ط8ور کل8ی، در ه8ر مترمرب8ع نی8م کیلوگرم گل ت8ازه ، ی8ک تا دوکیل8و گرم ب8رگ تازه و دو ت8ا دونی8م کیلوگ8رم ریش8ه پخش کرد.

9-6-2 ZZ-3ایZZتگاه هZZتفاده از دسZZا اسZZروش مصنوعی )خشک کردن ب - خشک کن(

خش8ک ک8ردن ان8دام ه8ای گیاه8ان دارویی به ط888ور ط88بیعی ممکن اس888ت ب88ا تغیی888ر اوضاع ج8وی معطل بماند و ای8ن کار ت8ا چن8د هفت888ه ب888ه ت88اخیر انجام888د و ی88ا تغیی888ر اوضاع ج8وی باعث ب8روز زیان هایی به محص8ول گردد. در ای8ن ص8ورت اس888تفاده از

روش های مصنوعی ض8رورت می یابد. اس8تفاده از روش ه8ای مصنوع8ی ممک8ن اس8ت از چن88د دقیق88ه ت88ا چن88د س888اعت ب88ه ط88ول بیانجام888د. در این روش اس888اس ک88ار ب888ر پای888ه وج888ود ه88وای گ888رم و وج88ود دس8تگاه تهویه که س8بب جابجای8ی هوای گرم می ش8ود، قرار دارد. اس8تفاده از ای8ن روش، نی8از کمت8ری ب8ه نیروی بدن8ی زی88اد دارد.براس888اس م88یزان درج88ه ح888رارت و میزان تهویه س8ه دس888ته خش888ک کن وج88ود دارد: ال888ف - خش888ک ک888ن ب888ا جری888ان ه8وای خن8ک ب - خش8ک ک8ن ب8ا جری8ان ه888وای گ888رم ج - خش888ک ک888ن ب88ا جری888ان

ه8وای داغ.

-بوجاری کردن9-6-3 جدا س88ازی و درج88ه بن88دی عملیات ه8888ای رایج8888ی هس8888تند ک8888ه در مرحل8888ه اول ه8888دف از انج8888ام آنه8888ا زدودن قس8888مت ه88ای نامطل8888وب م8888واد گیاه8888ی، و در مرحل88ه دوم درج88ه بن8888دی قس8888متهای مطل8888وب گی8888اه براس8888اس ویژگی ه8888ای م8888ورد نظ8888ر اس8888ت. م8888واد گیاه8888ی نبای8888د ح8888اوی م8888واد خارج8888ی ی8888ا ان88دام های88ی از گیاه88ان باش88د ک88ه م88واد موث88ره نداش88ته و ی88ا غلظ8888ت م8888واد موث88ره در آنه88ا پایی88ن باش88د. ح88ذف هم88ه ی88ا بیش8888ترین قس8888مت نامطل8888وب گیاه8888ان داروی8888ی مانن8888د جداس8888ازی براس8888اس برخ8888ی ویژگی ه8888ای آنه8888ا، از جمل88ه مهمتری88ن مراح88ل خال88ص س88ازی و تمی88ز ک88ردن م88واد گیاه88ی اس88ت، در هم8888ه روش ه8888ای تولی8888د، زدودن قطعه ه8888ای نامطل8888وب گیاه8888ی پذیرفت8888ه ش88ده اس88ت. از عملی88ات موفقی88ت آمی88ز در بوج88اری ک88ردن گیاه88ان داروی8888ی خش8888ک ش8888ده، جداس8888ازی کام8888ل بی8888ن ان8888دام و قطع88ه ه8888ای گیاه8888ی و ناخالصی ه88ا ب88ا حداق88ل کاه88ش تلف88ات در م88واد موث88ره، ش88کل، رن88گ، طع88م و... م88ی باش88د. در نتیج88ه عملی88ات بوج88اری بای88د ب88ه نح88وی انج88ام ش88ود ک88ه نیازه88ای متف88اوت کیف8888ی محص8888والت و نیازه8888ای متن8888وع ف8888رآوری را تامی8888ن کن88د. بوجاری ک88ردن ب88ه روش ه88ای دس88تی، مال88ش بس88ته ه88ای م88واد گیاه88ی ب8888ا دس8888ت و روی توره8888ای س8888یمی ی8888ا غرب8888ال و اس8888تفاده از دس8888تگاه های بوج8888اری ص8888ورت م88ی گی8888رد. بازرس8888ی دس8888تی هن8888وز ه8888م در ش8888رک های کوچ88ک و متوس88ط کش88ورهای در ح88ال توس88عه ب8888ه عن8888وان آخری8888ن مرحل8888ه

182

ف88رآوری ص88ورت م88ی گی88رد. بدین ص88ورت ک88ه م88واد گیاه88ی را ب8888ه ص8888ورت الی88ه نازک88ی روی می88ز ی88ا ن88وار بازرس8888ی م88ی ریزن8888د و ب8888ا چش8888م بررس8888ی م88ی کنن88د. اف88راد خب88ره و ب88ا تجرب88ه ج88دا س88ازی نهای88ی هم8888ه ناخالصی ه8888ای

نامطل88وب را انج88ام م88ی دهن88د.

-شستشو کردن9-6-4 چنانچه اقدام به خشک کردن ریشه ها و یا ریزوم ها شود، باید قب88ل از خش88ک ک88ردن آنها را کامال شست، به طوریک88ه از گ88ل و الی پ88اک ش88ود. ب88رای اینک88ار به88تر اس88ت اندام های مذکور در ظروف آبکش مانند متحرکی قرار گیرند و س88پس ب88ا فش88ار آب شستشو داده شوند. ضرورتاً پوست ریشه ها را نیز که فاقد مواد موثره است، ج88دا می سازند (مانند ریشه گل صابونی) تولید کنندگان کوچک از من88ابع آبی دس88ترس و قابل اطیمنان برای شتشوی گیاهان دارویی برداشت شده استفاده می کنند. و گی88اه برداشت شده را با فرو بردن در آب شستشو می دهند. در س88طح بزرگ88تر می ت88وان از استخرهای شستشو اسستفاده کرد. برای این منظور برخی از مواد ضد عف88ونی کنن88ده مج88از را ب88رای ن88ابودی آل88ودگی میک88روبی ب88ه آب اس88تخر اس88تفاده می کنن88د رسوبات ته نشین شده در کف استخر از جمله آلودگی و ناخالصی ها هستند که باید به طور دوره ای آن ها را حذف کرد و آب اس88تخر را ن88یز ع88وض نم88ود. ب88ا توج88ه ب88ه نیاز،برخی از گیاهان یا برگ ها باید سشته شوند. این ک88ار معم88وال ب88ا اس88پری ک88ردن آب بر روی الی88ه ن88ازکی از م88واد گی88اهی انج88ام می گ88یرد. و س88بب می ش88ود. هم88ه گیاهان به طور کامل و به شدت تحت تاثیر آب اسپری شده ق88رار بگیرن88د. بس88یاری از دستگاه های شوینده صنعتی ک88ه ب88رای شستش88وی س88بزی ها ط88راحی ش88ده اند را می توان برای تمی88یز ک88ردن و شستش88وی گیاه8ان دارویی بک88ار ب88رد. ان88واعی از این

-شوینده های2- شوینده های استوانه ای با استوانه باز یا بسته1دستگاه ها عبارتند از: - شوینده های شناور.4- شوینده های برس دار 3آب فشان دار،تونلی یا دوار

-بسته بندی گیاهان دارویی9-6-5 بس8ته بن8دی گیاه8ان داروی8ی یک8ی از فرآینده8ای مهم در مرحل8ه ی پس از برداش8ت محصوالت کش8اورزی می باش8د ک8ه س8بب حف8ظ کمی8ت و کیفی888ت آنه888ا در ط888ول م8دت انب8ارداری می گ8ردد. مهم تری8ن مزای8ای بس8ته بندی گیاه8ان داروی8ی عبارتن88د از: افزای8ش زم88ان نگه88داری محص88والت، کن88د ش88دن س88رعت کاه88ش کیفی88ت م888واد مؤث888ره گیاه888ان داروی888ی در ط88ول زم888ان، جلوگی888ری از ج88ذب رط88وبت محصوالت خش888ک ش888ده، کاه888ش خط888ر فس888اد درون888ی، بیرون888ی و اکسایش888ی، حم888ل و نق888ل آس888ان ت88ر و س888ریع ت88ر. بس888ته بندی نامناس888ب گیاه888ان داروی888ی م8ی توان8د س8بب تغییرات8ی در م8واد موث8ره آنه8ا ش8ود ک8ه در نهای888ت باع888ث اف888ت کیفیت ف8رآورده ه8ای داروی8ی و نارضایت8ی مص8رف کنن8دگان خواه8د ش8د. همچ88نین بس8ته بن8دی ب88ه عن888وان عام88ل مهم888ی در ج888ذب مش888تری در بازاره888ای رقابت888ی

183

داخلی و خارج888ی مط88رح می باش888د. ان88دازه، اس888تحکام، جنس، م888واد، زیبای888ی و هزین8ه از جنبه ه8ای م8ورد توج8ه در ص88نعت بس888ته بندی اس888ت. انتخ88اب جعبه ه888ای چوبی مقوای8ی، فل8زی، گونی ه8ای نخ8ی و کنف8ی، ظ8روف شیش8ه ای و پلی اتیلن888ی، ه8ر ک8دام مزای8ا و معایب8ی دارد. معم8وال ب888رای بس8ته بن888دی واحده888ای ک888م وزن و کوچ888ک از کارت888ن و ب888رای بس8ته بن888دی واحده888ای ب88زرگ از گون8ی ه888ای کنف888ی و جعب8ه ه888ای چوب888ی اس888تفاده می ش888ود. بس8ته بن888دی در م888واد پالس888تیکی مانن88د پلی اتیل8ن، مناس8ب نم8ی باش8د زی8را درون ای8ن م8واد بی8ش از ح8د گرم ش8ده و اگر گیاهی کامال خش8ک نش8ده باش8د، در ای8ن ن8وع بس8ته بن8دی ها تع888رق ک88رده و ب88اعث فس8اد در گی8اه می ش8ود. در بعضی موارد آن دس8ته از ل888وازم بس8ته بن888دی ک888ه ت888ا ح8دودی ه8وا را از خ8ود عبور م8ی دهند، مناس8بتر به نظ8ر می رس8ند، ولی در م888ورد گیاهان8ی مانن8د گل انگش8تانه ک8ه دراثر جذب رطوب8ت تمایل به فس8اد دارند باید در بس888ته بندی های غی888ر قاب888ل نف888وذ در براب888ر رطوب888ت نگ888ه داری ش888وند. ب88رای بس8ته بن888دی گیاه88ان داروی888ی بجهت انب888ار ک88ردن و ی888ا حم888ل و نق888ل معم88وال از کیس8ه های س8اخته ش8ده از الی888اف ط88بیعی ی88ا مص88نوعی اس888تفاده م888ی کنند. اک88ثر اندام ه8ای گیاه8ی را معم8وال در گون8ی ه888ای کنفی بس888ته بندی و ارس888ال می کنن888د، بس8ته بندی باید دارای، برچس8ب مش888خصات ش888امل، ن888وع جن888س، وزن و حج888م، تاری8خ بس8ته بندی، تاری8خ انقضاء، ش8رایط نگهداری توصیه ه8ای ایمن8ی، ن888ام گی888اه، ن8ام و آدرس و ش8ماره ثبت ش8رکت تولیدکننده باش8د. گیاهان دارویی خش8ک ش8ده را اغل8ب ب8ه س8ه ص8ورت گیاه دس8ت نخورده یا کام8ل، گیاه قطع8ه قطعه ش888ده و

گیاه پودر ش8ده وارد ب8ازار تج8ارت می کنند.

متداول گیاهان داروییبسته بندی های- انواع 9-6-5-1 س88ال20نوع مواد بس88ته بندی گیاه88ان دارویی و ادویه ای درجنس بسته بندی:

گذشته تغییر چندانی نک88رده اس88ت و معم8والً پوش88ش های ع8ایق ب88ه گ8از، بخ88ار آب، ترکیبات معطر و نور با توجه به شرایط نگهداری و حمل و نقل جهت بسته بندی این محصوالت انتخاب می شوند. البته همواره تمایل زیادی به استفاده از مواد جدی88د در

،BOPPبس88ته بن88دی گیاه88ان دارویی وج88ود دارد و در س88ال های اخ88یر پوش88ش های پلی استری، نایلون های چند الی88ه دارای س88لوفان، پلی اتیلن و پلی اس88تر، پوش88ش های مشتق شده از اتیل ونیل الکل و ... مورد توجه قرار گرفته اند. بط88ور کلی ب88رخی از

ای عبارتند از:عوامل موثر در انتخاب نوع جنس بسته بندی گیاهان دارویی و ادویه مانند نور، رطوبت، هوا و ... محیطیعایق بودن به عوامل میکروبی هایمحافظت از آلودگی مقاومت به ضربه و فشار

بن88دی دارای م88واد ضداکس8ایش جهت گ8لنیاز یک گیاه به بسته بندی خاص )بس88تهکش(حشره

بندی ها را می توان به شرح زیر نام بردبسته-برخی 9-6-5-2-ظروف شیشه ای1

184

های شفاف و براقی هستند که براحتی در طبیعت-پوشش های سلولزی: پوشش2 روز در زیر خاک کامالً تجزیه می شوند(. 100تجزیه می شوند )تقریبا در مدت

-پلی پروپیلن: پوشش88ی اس88ت ش88فاف، مق88اوم ب88ه کش88ش و س88وراخ ش88دن ک88ه3تاحدودی به رطوبت، گازها و ترکیبات معطر نفوذپذیر می باشد.

( : مقاومت بسیار خوبی به رطوبت و تب88ادالت گ88ازیPET-پلی اتیلن ترفتاالت )4 + س88انتی گراد ش88کل و ح88الت خ88ود را حف88ظ135- ت88ا 70دارد و در دامن88ه دم88ایی

می نماید. (: این ماده دارای خاصیت عایق به ح88رارت وLDPE-پلی اتیلن با چگالی پایین )5

تبادالت گازی بوده و از لحاظ شیمیایی نیز خن88ثی اس88ت. ب88ه دلی88ل قیمت پ88ایین اینماده، بطور گسترده ای در بسته بندی گیاهان دارویی و ادویه ای کاربرد دارد.

(: این پوش88ش نس88بت ب88ه پلی اتیلن ب88ا چگ88الیHDPE-پلی اتیلن با چگالی باال )6 پایین، دارای استحکام بیشتر، انعطاف پذیری کمتر و شکننده ت88ر اس88ت. نس88بت ب88ه

رطوبت کامال عایق بوده و از لحاظ شیمیایی نیز خنثی است. پوشش های زیست تجزی88ه پ88ذیر و خ88وراکی: اس88تفاده از م88وادی ک88ه ب88ه ط88بیعت

برگشت پذیر باشند، حرکت مهمی در حفاظت از محیط زیست می باشد.

نکته،الزم است مواد گیاهی خشک بسته بندی شده در محلی خشک با کن88ترل دم88ا

تهویه و عاری از آلودگی های باکتری88ای و ق88ارچی نگه8داری ش88وند. س88طوح رط88وبت ب88رای انب88ارداری داروه88ای گی88اهی از ف88اکتور مهم می باش88د. اگ88ر رط88وبت در م88واد

فس88اد ق88رار خواهن88د گ88رفت.مع88رض درص88د باش88د داروه88ا در 15دارویی بیش از را در نظر می گیرند.3 به اضافه و منهای 23 درصد و دمای 30معموالً رطوبت

.تسهیالت انبار و انتقال باید عاری از علف کش ها و مواد سمی دیگر باشد نامطلوب و جلوگیری از ارگانیس های زندهمیکروبیبرای کاهش آلودگی های

برخی از مواد گیاهی باید قبل از انبار، استریل شوند.الزم اس888ت هم88ه فرآین888دها و روش ه888ای تأثیرگ88ذار در کیفیت محص888ول در

مشخصات آورده شود، حوادث غیر معمول طی مراح88ل ک88ار، ن88وع، کیفیت و زم88ان برداشت، مراحل اثر گذار در طی فرآیندسازی و برچسب ارگانی88ک ب88ودن محص88ول

در صورت استفاده از این روش، ثبت گردد. الزم به ذکر است انتخاب بسته بندی مناسب بر کیفیت گیاه88ان دارویی و ادویه ای در طول انبارداری و حمل و نق88ل ت88اثیر بس88زایی دارد. بط88ور مث88ال مش88خص ش88ده است که بس88ته بندی هایی از جنس پلی اتیلن در جلوگ88یری از خ88روج اج88زای ف88رار و

۵۴ م88وثر نیس88تند و اس88تفاده از پوش88ش تحت خال، ایمعطر گیاه88ان دارویی و ادویه درصد نگهداری بیشتر ترکیبات معطر در گیاهان دارویی را نشان داده است. ب88ا این حال، پایداری انواع مختلف داروهای خام گیاهی متفاوت است. برای مثال داروهایی مانند گلیکوزیدها و استرها معموالً پایداری کمتری از آلکالوئیدها دارند. اسانس ها به راحتی تبخیر شده، اکسیداسیون و پلیمریزاسیون به راحتی اتفاق می افتد. از طرف

ها پایداری زیادی دارند.دیگر تانن185

- انبار کردن گیاهان دارویی9-6-6 حف8ظ و نگه8داری صحی8ح م8واد گیاه8ی داروی8ی یک8ی از عوام8ل مه8م و تأثیرگ888ذار بر خ8واص درمان8ی آنها اس8ت. انباره8ای م8واد گیاه888ی داروی888ی بای888د نس888بت ب888ه نف8وذ حش8رات و گرم8ا نفوذناپذی8ر ب8وده و کام888ال ضدحری888ق )ف888والدی، بتون888ی ی888ا آج8ری( باش8ند. گل ه8ا، برگ ها، میوه ه8ا، ب8ذور، غده ه8ا، ریش8ه ها و غی8ره اگ8ر کام8ال خشک نش8ده و انب8ار گردن8د در م88دت کوتاه88ی فاس88د می ش88وند. زی88را رطوب88ت زی8اد س8بب کم ش8دن مق888دار درص888د ترکیب888ات موج888ود در گی888اه دارویی ش888ده و ب8888اعث فع8888ال ش88888دن آنزیم ه88888ا گردی8888ده و رش88888د قارچ ه8888ا را تس88888ریع م8ی نماید.گلوکوزیده8ای موج8ود در گل انگش8تانه هنگامی ک888ه رط88وبت موج888ود در

ی8ا بیش8تر برس8د ش8روع به خراب ش8دن می کن8د. بطور کل888ی، م88واد خ888ام8آن به گیاه8ان دارویی را به ش88رط آن ک8ه کام88ال خش88ک ش88ده باش88ند می ت88وان ب8رای

درص88د( انب888ار ک88رد. در م888واد گیاه888ی۸مدت8ی کوتاه یا بلن8د )با رطوب888ت کمت888ر از علیرغ8م ظاهر خش8ک آنه8ا هن8وز درون س8اقه ها و رگبرگ برگ ها مق8داری رط88وبت باق8ی خواهد مان8د ک8ه در ص8ورت ع888دم دق888ت در انبارک888ردن، ک88اال فاس888د خواه88د ش8د. ن8ور روی اکث8ر مواد رنگ8ی گیاهان داروی8ی خش8ک ش8ده و م8واد موث8ره آنه888ا تأثی8ر می گ8ذارد و س888بب تغیی888ر رن888گ ظ88اهری آنه888ا و ت88ا ان888دازه ای فس888اد م88واد مؤث8ره می گ8ردد. اکس8یژن هوا و آنزیم ها )اکس8یدازها( س8بب اکسیده ش888دن م88واد موث8ره در گیاهان داروی8ی می ش8وند، قابلی8ت داروی8ی م8واد مؤث8ره براث8ر نگه88داری نامناس8ب و طوالن8ی مدت، کاه8ش تدریجی پی8دا می نمای888د و ب888ا گذش888ت زم888ان خ88راب می ش88وند. ان88واع م88واد خ88ام معط88ر و گیاه88ان ب88ودار و ب88دون ب8و را ، بایس8تی بط8ور جداگانه ق8رار داد. گیاهان8ی ک888ه دارای م888واد م88وثره آلکالوئی88ددار و س8می هس8تند مانن888د ت88اتوره، بذرالبن888ج و ش888ابیزك )بالدون( و... و س888ایر گیاه888ان س8می بای8د ج8دا از س8ایر مواد خ8ام گیاهی بس8ته بندی و انب8ار ش8وند. ب888ا گیاه888ان داروی8ی غیر س8می در کن8ار ه8م ودر یک م8کان نگهداری نش888وند. ممکن اس888ت در اث8ر انتق8ال ومخلوط ش8دن مواد س8می، مواد غیر س8می هم مس8مومیت زا ش888وند. از انبار ک8ردن م888واد دارویی ح888اوی ب888وی تن888د و ن888ا مطب88وع مانن88د ریش888ه س888نبل الطی8ب در کن8ار گیاه8ان دیگر خود داری ش8ود. از ای8ن جه8ت الزم اس8ت ک8ه انب888ار

18نگه داری گیاهان دارویی خش8ک ش8ده تاریک، خش8ک، خن888ک، در دم88ای کم88تر از درجه س8انتیگراد و عم8ل تهوی8ه ب8ا ه8وای خش8ک در آنه8ا بخوب8ی انج888ام گی888رد. ت888ا

از آلودگی و فس8اد آنها جلوگیری ش8ود.

- شZZرایط الزم جهت واحZZدهای بسZZته بنZZدی گیاهZZان دارویی،9-6-7عصاره ها و اسانس های گیاهی

8 واحد بسته بندی گیاهان دارویی، عصاره ها و اسانس های گی88اهی بای88د در خ88ارج۱ از شهر و دور از تجمع مردم و آلودگی هوا باشد. احداث کارخانه در محل ه88ایی ک88ه جاده خاکی دارند، نزدیک کارخانج88اتی ک88ه مول88د دود و گ88رد و غب88ار هس88تند، نزدی88ک

186

دام88داری، مرغ88داری، بیمارس88تان ها و ی88ا در مج88اورت فاض88الب های آل88وده مج88ازنمی باشد.

- عملیات تولید باید در محدوده معین با ابع8اد مناس88ب انج88ام ش88ود. ب88ه منظ88ور۲ ممانعت از آلودگی یا بهم ریختگی برای هر یک از عملیات تولید نظیر بوجاری، خ88رد و آسیاب کردن و بسته بندی گیاهان دارویی بایستی فضای جداگانه و معین در نظ88ر

گرفته شود. 8 در واح88دهایی ک88ه از گیاه88ان دارویی ب88ه ص88ورت ت88ازه اس88تفاده می کنن88د بای88د3

فضاهای جداگانه ای جهت نگهداری کوتاه مدت گیاهان تازه، پاک کردن، شستش88و وخشک کردن آنها در نظر گرفته شود.

8 دیوارها باید تا سقف کاش88ی، قاب88ل شستش88و، ب88دون درز، یکن88واخت و مق88اوم4باشند.

8 کف انبارها و سالن های تولید و بسته بندی باید سنگ یا موزایی88ک، مق88اوم و ب88ا5کف شوی و شیب مناسب باشد.

ه88ای تولی88د و8 سرویس های بهداشتی کارگران بایس88تی ک88امالً از انباره88ا و س88الن6بسته بندی جدا و یا فاصله داشته باشند.

- انبارها باید طوری طراحی و ساخته شوند که از شرایط خوب جهت نگه88داری7 درج88ه۲۲محص88والت برخ88وردار باش88ند. درج88ه ح88رارت انب88ار می بای88د در مح88دوده

% باشد.۴۰درجه( و میزان رطوبت کمتر از ۳سلسیوس )به اضافه یا منهای 8 انبارها باید از تهویه مناسب و نور کافی برخوردار باشند. استفاده از کولر آبی8

به علت ایجاد رطوبت جایز نیس88ت، در ص88ورت نداش88تن تهوی88ه از ک88ولر گ88ازی و ی88ادستگاه چیلر کوچک می توان برای خنک کردن استفاده نمود.

888 در روی دیواره88ای انب88ار بای88د دماس88نج، رط88وبت س88نج و در کلی88ه قس88مت ها9کپسول های آتش نشانی تعبیه گردد.

8 کل انبار و بخصوص زیر سقف ها باید سالی یکبار سمپاشی شود ت88ا از نف88وذ10موش و حشرات جلوگیری به عمل آید.

8 کلیه درب ها و پنجره های بازشو جهت جلوگیری از ورود حش88رات و پرن88دگان11می باید مجهز به توری باشند.

8 کارگران باید ملبس به روپوش و کاله به رنگ روشن و کفش کار ب88وده و در12هنگام تولید از ماسک مناسب و دستکش استفاده نمایند.

888 ک88ارگران این واح88دها در موق88ع اس88تخدام بای88د م88ورد معاین88ات پزش88کی و13 آزمایشات طبی الزم قرار گیرند. ح88داقل آزمایش88ات ط88بی الزم عبارتن88د از: تس88ت

187

و آزمایش88ات انگلی ک88ه این آزمایش88اتVDRLع88دم اعتی88اد، عکس88برداری از ری88ه،حداقل سالی یکبار تکرار می شود.

8 واحدهای مذکور باید دارای مسئول فنی واجد شرایط جهت نظارت و کنترل14عملی و فنی بر امور تولید باشد.

8 حداقل کنترل هایی که می باید در واحد بسته بندی گیاهان دارویی انجام گیرد15 شامل: تعیین جنس و گونه گیاهی، تعیین مشخصات ماکروسکوپی و میکروس88کوپی بخش مورد استفاده گیاه )مشخصات خرده نگاری(، درصد رطوبت، درص88د اجس88ام

، میزان خاکستر نامحلول در اسید، کنترلForeign organic matterخارجی آلی میکروبی و قارچی فرآورده، میزان باقیمانده سموم در گیاه )در ص88ورت سمپاش88ی گیاه به منظور دفع آفات نباتی(، کنترل بسته بن88دی نه88ایی از نظ88ر وض88ع ظ88اهری و وضعیت جعبه ها و کارتن ها می باشد و حداقل کنترل هایی که می باید در واح88د تولی88د عصاره و اسانس گیاهی انجام گیرد، شامل: تعیین جنس و گونه گی8اهی، کنترل ه88ای

فیزیکی عصاره و یا اسانس است. -رطوبت زیاد در مواد دارویی گیاهی، محیط مناسبی را جهت رش88د قارچ ه88ا و16

باکتری ها فراهم کرده و در نتیجه باعث خرابی مواد مؤثره دارویی می گردد. م88یزان درصد تجاوز نماید.5رطوبت برای هر فرآورده گیاهی نبایستی از

- واحدهای فوق باید دارای دستگاه ها و تجهیزات متناسب با نوع تولید ش88امل:17 وسایل و تجهیزات شستشوی گیاه88ان ت88ازه، دس88تگاه خش88ک کن، دس88تگاه آس88یاب و خ88ردکن، دس88تگاه بوج88اری، دس88تگاه بس88ته بن88دی خودک88ار، تانک ه88ای عص88اره و

اسانس گیری و ذخیره و وسایل آزمایشگاهی الزم باشد.

188

مهارت دهم کشت و پرورش گیاهان دارویی منطقه

Plantago psyllium- اسفرزه10-1

- منشاء پراكنش10-1-1 ها و مناطق مختل88ف جه88ان رويشموطن اصلي گياه اروپا بوده ولي در اكثر قاره

ه88ا و رويص88ورت ط88بيعي در دش88ت ها و دامنهدارد. در ايران نيز در اكثر من88اطق به ه88ا رويش دارد. گون88ههاي خشك و چراگاههاي رها شده و علفزاره88ا و كن88ار جويچمن

اصالح شده آن در كشورهاي مختلف از جمله مجارستان، چك، لهستان، يوگس88الوي گيرد. ام88روزه در بعض88ي از من88اطق كش88ور م88ورد كش88ت ق88رارمورد كشت قرار مي

گرفته است.

- هدف توليد2- 10-1 ه88اي گي88اه ب88ه منظ88ور استحص88ال م88واد م88ؤثره ك88ه ح88اويه88ا و دانهبرداش88ت برگ

برداري از تركيبات موس88يالژي ك88ه درباشد. همچنين بهرهگليكوزيد اوكوبين است ميباشد.پوسته دانه وجود دارد مورد نظر مي

- خاك و نيازهاي آب و هوايي10-1-3 ه88ايترين خ88اك ب88راي آن خاكه88ا رويش دارد، ولي مناسباس88فرزه در اك88ثر خاك

هاي سبك سيليس88يهوموسي و حاصلخيز است. بافت مناسب براي رشد گياه، خاك باش88ند. نس88بت ب88ه ش88وري خ88اك5/7 تا 5/6 بين pHو شني و رسي بوده كه داراي

حساس است. گراد جوانه درجة سانتي10 تا 5بذر گياه در شرايط رطوبت كافي و درجة حرارت

باشد.گراد مي درجة سانتي25 تا 20زده و بهترين درجة حرارت براي رشد گياه گ88ذارد. ب88اد ن88یز ت88أثير منفي درنور آفتاب تأثير زيادي روي موسيالژ پوستة دانه مي

شود.عملكرد گياه دارد و موجب ريزش بذر در اواخر دورة رويشي گياه مي

- آماده كردن زمين10-1-4 شخم عميق در پاييز بعد از برداشت گياهان و زير خاك كردن كود دامي و بقاياي

88 انج88ام83 شخم سطحي در اواخر زمس8تان ي8ا اواي8ل پ8اييز.2هاي قبل. گياهان سال بن8دي88 كرت4ه8ا ك8امالً خ8رد ش88ود. صورتي كه كلوخهصورت عمود بر هم بهديسك به

هاصورت رديفي در داخل كرت8 كشت بذر به5كردن زمين.

189

- آماده كردن بذر جهت كشت10-1-5 ص88ورت مس88تقيم در زمينتوان آنرا بهبذر اسفرزه نياز به تيمار خاصي ندارد و مي

هاي قارچي نسبت ب88هاصلي كشت كرد. قبل از كشت براي جلوگيري از بروز بيماريشود.ضد عفوني كردن بذر اقدام مي

- روش كشت10-1-6 اي و ك88رتي كش88ت نم88ود ولي به88ترينتوان ب88ه روش ج88وي و پش88تهاسفرزه را مي

روش براي كشت، كرتي 8 رديفي است.

- روش تكثير10-1-7ترين روش تكثير، كشت مستقيم در زمين اصلي با استفاده از بذر است.مناسب

- زمان كشت10-1-8 5اواخر اسفند يا اوايل فروردين زم88اني ك88ه متوس88ط درج88ه ح88رارت روزان88ه ب88ه

گراد برسد.درجه سانتي

- عمق و فواصل كشت10-1-9 5/0عمق بذر نبايد زياد باشد تا بذرها به راحتي بتوانند سبز شوند. عم88ق كاش88ت

ب88ا20×20متر مناسب است. در كشت مس88طح وك88رتي، ابع88اد كاش88ت تا يك سانتي متر سانتي50×20اي، ابعاد كشتمتر و در حالت رديفي و جوي پشته سانتي25×25

مناسب است.

- مقدار بذر مورد نياز10-1-10 تر بتوان كار كشت را انجام داد. آنها رابه علت ريز بودن بذرها براي اين كه راحت پاشند، ولي چنانچ88ه خواس88ته باش88ند ازبا مقداري ماسه مخلوط كرده و در زمين مي

ريز استفاده نمايند اين كار نياز نيست. مقدار بذر مورد استفاده در اينكار دانهرديفباشد. كيلوگرم مي8 تا 5حالت

- دورة رويش گياه10-1-11

190

روز متغير است كه از اواي88ل به88ار130 تا 110دورة رويش گياه كوتاه بوده و از يابد.شروع شده و در اوايل تابستان خاتمه مي

-تناوب10-1-12 توان با اكثر گياهان در تناوب ق88رار داد ولي به88تر اس88ت ب88ا گياه88اناين گياه را مي

وجيني در تناوب قرار گيرد.

-عمليات نگهداري و مراقبت از گياه10-1-13الف ( كوددهي

تقويت زمين در اوايل دورة رشد به وس88يله كوده88اي ازت88ه، ت88أثير زي88ادي در رش88د گي88اه دارد. همچ88نين اس88تفاده از كوده88اي دامي و فس88فره و پتاس88ه در فص88ل پ88اييز موجب افزايش عملكرد دانه خواهد ش88د. ب88راي همين منظ88ور از فرم88ول ك88ودي ب88ا

شود.توجه به آزمايش خاك استفاده مي تن در هكتار در پاييز30 تا 20كود دامي پوسيده به ميزان

در هكتار در پاييزP2O5 كيلوگرم80 تا 50كود فسفره به ميزان كيلوگرم ازت خالص در هكتار در دو زمان ابتداي كش88ت و50كود ازته به ميزان

قبل از به گل رفتنب ( آبياري:

گيرد و در طول دوره رشد بايداولين آبياري بالفاصله بعد از كشت بذر صورت مي مرحله آبياري صورت گيرد. 6 تا 5

هاي هرز:ج ( كنترل علف هاي هرز ب88ه مزرع88ه در ط88ولزراعي جهت پيشگيري از ورود علفرعايت نكات به

باشد.هاي هرز مؤثر ميدوره رويش و دو تا سه بار وجين براي كنترل علف

-برداشت محصول10-1-14 ب88ار برداش88ت ك88رد و3 ت88ا 2ت88وان در ط88ول دورة رويش، ه88اي اس88فرزه را ميبرگ

هاي الك88تريكيكنبالفاص88له پس از برداش88ت ب88رگ باي88د آنه88ا را در س88ايه و در خشك خشك نمود. بذرها را پس از رسيدن بالفاصله بايد برداش88ت ك88رد ت88ا ري88زش نكنن88د.

گ88ردد.تأخير در برداشت موجب ري88زش ب88ذر در تيرم88اه و در وس88ط روز ص88ورت ميهاي مخصوص محصوالت دانه ريز استفاده نمود.توان از كمباينبراي برداشت بذر مي

191

- عملكرد10-1-15 رس88د. عملك88رد ب88ذر تن در هكت88ار مي2 ت88ا 5/1عملكرد برگ خشك در اسفرزه به

باشد. كيلوگرم مي500 تا 300اسفرزه در هر هكتار - نكات مهم در توليد اسفرزه10-1-16

هاي سبك و آهكي مناسب كشت اسفرزه است.8 خاك1شود.هاي حاصلخيز سبب رشد بهتر اسفرزه مي8 وجود مواد آلي و خاك2زند.گراد جوانه مي درجه سانتي85 اسفرزه در 3 گراد، عملك88رد اس88فرزه ك88اهش درج88ه س88انتي30ه88اي ب88االتر از 8 در درجه حرارت4

يابد.مي8 بهترين روش كشت اسفرزه كرتي رديفي است.58 نور تأثير زيادي در افزايش موسيالژ پوسته دانه دارد.6ها را بايد كامالً خرد نمود.8 براي كشت بذر، كلوخه7دهنده است.هاي گل8 اولين زمان برداشت برگ همزمان با ظهور ساقه8ها را برداشت نمود. بار برگ3 تا 2توان 8 در هر سال مي9

8 اسفرزه به ريزش بذر حساس ب88وده و در من8اطق ب8اد خ8يز عملك88رد ك88اهش10يابد.مي

8 پس از كاشت بذر بالفاصله زمين بايد آبياري گردد.11دهي موجب كاهش عملكرد بذر خواهد شد.8 آبياري در اواخر دورة گل12شود.صورت دستي انجام مي8 برداشت برگ به13ريز امكان پذير است.هاي دانه8 برداشت دانه توسط كمباين148 بهترين زمان كشت گياه، اوايل فروردين است.15

.Pimpinella anisum L- آنيسون ) باديان رومي( 10-2- اهميت گياه10-2-1

192

آنيس88ون عالوه ب88ر مص88رف ب88ه عن88وان ادوي88ه ب88ه ص88ور مختل88ف دارويي، مي88وه و هاي مع88ده و روده، نفخ،هاي ه88وايي آن جهت درم88ان تش88نج، درم88ان اسپاسمان88دام

گيرد.سرگيجه،آسم، برونشيت، خلط آوري، ميگرن مورد استفاده قرار مي ها به عنوان يك گياه دارويي شناخته شده اس88ت.ميوه اين گياه در اكثر فارماكوپه

اسانس ميوه اين گياه براي ضدعفوني و همچنين در صنايع غ88ذايي ونوش88ابه س88ازيكاربرد دارد.

- منشاء و پراكنش گياه10-2-2 هاي سبك و سيليسي درموطن اصلي گياه، شرق مديترانه و خاور نزديك در زمين

هاي متلف اين جنس در ق88ارة آفري88ق، اروپ88ا و آس88ياباشد. امروزه گونهارتفاعات مي رويش دارند. كشورهاي عمدة توليد كنن88ده آن تركي88ه، مص88ر، اس88پانيا، چين، يون88ان، اسپانيا، بلغارستان و هند اس88ت. كش88ت اين گون88ه ام88روزه در اي88ران ن88يز در م88زارع

هاي مختلف رواج يافته است.دارويي در استانگياهان

- هدف توليد10-2-3 برداريهدف توليد در اين گياه عم88دتاً تولي88د مي88وه اس88ت ك88ه از اس88انس آن بهره

شود.مي

- خاك و نيازهاي آب و هوايي10-2-4 هاي سبك سيليسي، لومي و حاص88لخيز دارد. نس88بتگياه براي رويش، نياز به خاك

،pH به شوري حساس است و در گراد ب88ذرهاي درجة سانتي5نمايد. در رشد مي786 درج88ه25 ت88ا 20زنن88د و درج88ه ح88رارت مطل88وب ب88راي رش88د آن اين گياه جوان88ه مي

گراد است. براي رويش به رطوبت ني88از دارد و رط88وبت نس88بي ب88االي ه88وا درسانتي گ88ذارد. ن88ور اث88ر مثب88تي در درص88د اس88انس اين گي88اهرشد رويشي آن تأثير زيادي مي

دارد.-روش كاشت و آماده سازي زمين10-2-5

شود. روش كش88تصورت مستقيم انجام مياصوالً كشت اين گياه توسط بذر و به اي است. ب88راي آم88ادهصورت كرتي، كرتي رديفي و در بعضي موارد جوي و پشتهبه

سازي بستر بذر، زمين مورد نظر را در فصل پاييز شخم عميق زده وب88ه هم88راه آن ش88ود. كوده88اي پتاس88ه و فس88فره تن كود دامي در هكتار ب88ه زمين داده مي25 تا 20

شود. در اوايل بهار به محض اين كه دم88اي خ88اك ب88هنيزه در پاييز به زمين اضافه مي گراد رسيد زمين را شخم سطحي زده و با انجام دو ب88ار ديس88ك درجه سانتي5باالي

كنن88د. ب88ذرها ب88هنمايندو براي كش88ت ب88ذر آم88اده ميعمود برهم، خاك را كامالً نرم مي

193

علت ريز بودن پس از قرار گرفتن روي خاك بايد توسط يك غلطك س88بك ب88ه زمين فشرده شوند و در اوايل جوانه زني، رطوبت كافي براي جوانه زدن در اختي88ار ب88ذر

كارهاي دانه ريز نيز استفاده كرد.توان از رديفقرار گيرد. براي كشت بذر مي

- عمق و فواصل كاشت10-2-6 25×35 و 20×30متر ب88وده و ب88ا فواص88ل س88انتي38882عمق كاشت در اين گي88اه،

كيلوگرم در20815شود. بذر مورد نياز در روش كشت مستقيم، متر كشت ميسانتيتر هستند. تربراي كشت مناسبهكتار است. بذرهاي درشت

- دروة رشد گياه10-2-7 شود و در اواخر تير تا مرداد خاتمهدورة رويشي گياه از اوايل فروردين شروع مي

باشد. روز مي150 تا 130يابد. دورة رويشي گياه مي

- تناوب10-2-8 كشت انيسون بعد از گياهان خانواده غالت و لگومينوز مناسب استولي از كش88ت

بايد پرهيز كرد.Umbelifreaeمتوالي آن بعد از گياهان خانوادة

- عمليات نگهداري و مراقبت از گياه10-2-9الف ( كود دهي

تن كود دامي در هر هكتار در فصل پاييز25 تا 20اضافه كردن در هر هكتار در فصل پاييزP2O5 كيلوگرم فسفر 70 تا 50اضافه كردن در هر هكتار در فصل پاييزK2O كيلوگرم پتاس70 تا 50اضافه كردن

كيل88وگرم ازت خ88الص در ه88ر هكت88ار هنگ88ام كش88ت و60 ت88ا 40اض88افه ك88ردن صورت سرك در زمان رويشبه

ب ( آبياري آبياري منظم در ابتداي رويش براي جوانه زني ضروري است. در اختيار گذاشتن

رطوبت كافي ومنظم در طول رويش، تأثير زيادي در رشد گياه دارد.هاي هرزج( كنترل علف

194

هاي هرز در زراعت انيسون عم8دتاً باي8د قب8ل از كش8ت ب8ا اس8تفاده ازكنترل علف هاي عمومي صورت گيرد، ولي بعد از كشت تا زماني كه گياهان به ارتفاععلف كش

هاي ه88رزهاي هرز ضرورت دارد. چنانچه تراكم علفمتري برسند وجين علف سانتي15هاي انتخابي مانند آفالون ضرري براي گياهان ندارد.كشزياد باشد، استفاده از علف

- برداشت محصول10-2-10 % بذرهاي هر گل آذين رسيده باش88ند،30برداشت آنيسون در زماني كه بيش از

آوري و خشك كردن به وس88يلهشود و پس از جمعبه وسيله داس و يا موور انجام مي توان بذرها را از كاه و كلش جدا نمود و پس از جداسازي،رط88وبت ب88ذرهاكمباين مي

% رساند و انبار نمود.14را به كمتر از

- عملكرد10-2-11 با توجه به شرايط اقليمي و كيفيت انج88ام ك88ار، عملك88رد ب88ذر در انيس88ون در ه88ر

كيلوگرم متفاوت است.1000 تا 500هكتار از

.Matricaria Chamomilla L- بابونه 10-3- اهميت 10-3-1

هاي معتبر جهان ب88هدارويي شناخته شده در تمامي فارماكوپهبابونه يكي از گياهان هاي آن داروهاي مختلف پوس88تي، ع88وارض مع88ده،رود كه از مادة مؤثره گلشمار مي

نمايند. همچنين از عصاره اين گياهسوءهاضمه، ضد تورم و ضدعفوني كننده تهيه مي شود. در حال حاض88ر ص88نايع وابس88تهدر صنايع بهداشتي و آرايشي استفاده زيادي مي

ه88اي اين گي88اه ب88ه بيش ازباش88د و مص88رف س88االنه گلبه اين گياه در حال توس88عه ميرسد.چهار هزار تن گل خشك مي

هاي بابونهترين گونه- مهم10-3-1Matricaria Chamomillaبابونه اصلي

Matricaria recutahبابونه گاوي

Chamaemlum nobileبابونه رومي

- منشاء و پراكنش بابونه10-3-2

195

اي است كه داراي دامنه پراكنش وسيع در جه88انمنشاء اين گياه نواحي مديترانه هاي توليدكنن88ده آن آرژان88تين، هن88د، بلغارس88تان، مجارس88تان،ترين كش88وراست. مهم

هندوستان، روماني، يونان است. در اي88ران ن88يز ن88وع خ88ود روي آن در اك88ثر من88اطق ه88ا و م88زارع برداش88ت ش88ده وج88ود دارد و گون88همعتدل كشور در كنار راهها و خرابه

باشد و با توجه به ب88ازاراصالح شده آن اخيراً در مناطقي از كشور در حال كشت ميمصرف آن كشت آن روبه گسترش است.

- هدف توليد10-3-3 ص88ورت خش88ك ش88ده و تولي88د م88ادةتوليد گل بابونه به منظور اس88تفاده از گ88ل به

هاي اين گياه مورد استفادهباشد. عمدتاً گل و كاپيتولمؤثره كامازولن و بيسابلول ميگيرد.قرار مي

- خاك و نياز آب و هوايي:10-3-4 باش88ند. رش88د مي8 تا 5/6 حدود pHهاي سبك شني، رسي كه داراي بابونه در خاك

هاي اين گياه در من88اطق ش88ورمناسبي دارد. گياهي است مقاوم به شوري كه اندام كن88دوجود آه88ك وشوند و بعضاً تركيبات مادة مؤثره آنها نيز تغي88ير ميخيلي كوچك مي

شود. با توجه به توقع پ88ايين اين گي88اهمواد آلي در زمين موجب تقويت رشد گياه مي توان88د ب8ه كش8ت اين گي8اه اختص88اص داده ش88ود. ايندر كشور، اراضي درجة دوم مي

زني، عملكرد گلگياه نسبت به خشكي مقاوم بوده و رطوبت كافي در مرحله پنجه درج88ة25 ت88ا 20ده88د. به88ترين درج88ة ح88رارت ب88راي رش88د گي88اه آن را اف88زايش مي

گراد جوان8ه بزن8د. گي8اه در درج8ة س88انتي6توان8د در گراد اس8ت، ولي ب8ذرها ميس8انتي باشدمراحل اوليه رشد مقاوم به سرما ولي در مرحلة زايشي، حساس به سرما مي

زني ني88ازيابد. بذر گياه براي جوانهو در اين شرايط شديداً عملكرد گل آن كاهش مي به نور دارد ونور آفتاب تأثير بسيار زي88ادي روي اف88زايش اس88انس آن دارد. بن88ابراين

ش88ود وبراي افزايش عملكرد مادة م88ؤثره اين گي88اه از من88اطق آفت88ابي اس88تفاده مي باش8ند ت8أثير منفي در عملك88رد م8اده م8ؤثرهمناطقي كه داراي ساعات ابري زياد مي

دهي، مق88اديراين گياه خواهند داشت، خصوصاً وجود هواي ابري وسايه در زم88ان گل ده8د. در من8اطقي ك8ه م8يزانزيادي از مادة مؤثره كامازولن اين گي88اه را ك8اهش مي

متر بوده و پ88راكنش ب88اران در فص88ل ب88اران بيش88تر باش88د ميلي500 تا 400بارندگي صورت ديم كشت نمود.توان اين گياه را بهمي

- آماده كردن زمين جهت كشت10-3-5 نحوة آماده كردن زمين با توجه به روش كاشت و آبي88اري زم88ان كش88ت متف88اوت است. براي آماده كردن زمين بهتر است بعد از برداشت گياه قبلي نسبت به انجام

196

كردن بقاي88اي گي88اهي و ك88ود دامي اق88دام نم88ود ويك شخم عميق به منظور زير خاك ها اق88دامچند روز قبل از كشت نسبت به دو بار ديسك زدن جهت خرد كردن كلوخه

نمود و پس از زدن ماله، زمين را آماده كشت بذر نمود.

هاي كشت- روش10-3-6توان به دو دسته تقسيم كرد:هاي كشت اين گياه را ميروش

8 روش كشت غير مستقيم82 روش كشت مستقيم 1

- روش كشت مستقيم10-3-7 س88ازي زمين مس88تقيماً ب88ذر را توس88طدر اين روش در زمان كش88ت پس از آماده

نماين8د.دست و يا دستگاه سانتريفوژ پشت تراكت88وري و ي8ا ب88ذركار رديفي كش8ت مي ص88ورت كه ب88ذر ري88ز اين گي88اه ب88ه ان88دازه ك88افي در تم88امي نق88اط زمين بهبراي اين

نمايند و سپس اقدام ب88ه بذرپاش88ييكنواخت پراكنده شود بذر را با ماسه مخلوط مي 888 رديفي وكنند. كشت اين گياه را ب88ه چه88ار روش ج88وي و پش88ته، ك88رتي، ك88رتيمي

باش88د ك88هتوان انجام داد. بهترين روش، روش مسطح و آبياري ب88اراني ميمسطح مي ش8وند. ازدهد و هم گياهان با تراكم بيش8تري از گ8ل تولي8د ميهم هزينه را كاهش مي

ص8ورت س88طحيزني بذر دارد، ب8ذرها را باي8د بهاي در جوانهآنجا كه نور نقش عمده در زمين كشت كرد و پس از كاشت با غلطك، تماس كافي بين بذر و خ88اك برق88رار

نمود.

- روش كشت غير مستقيم10-3-8 جويي درهاي بهاري، مصرف حداقل بذر و ص88رفهبه منظور استفاده بهينه از باران

توان از روش كش88ت گي88اه در خزان88ه وس88پس انتق88ال نش88اء ب88ه زمينمصرف آب مي هفته قبل از كاش88ت، ب88ذر گي88اه را در ي88ك6 تا 4اصلي استفاده كرد. در اين روش،

ك88ه نش88اءها ب88هنماين88د و پس از اينتر در فضاي باز و يا شاسي كشت ميقطعه كوچك كه درص88ددهند. براي اين برگي رسيدند آنها را به زمين اصلي انتقال مي6 تا 4مرحله

افت استقرار گياهان كاهش ياب88د، نش88اء ك88اري در بع88دازظهر و ي88ا ص88بح زود انج88ام ها را آبياري كرد و سپش نش88اءها را انتق88ال داد وتوان ابتدا جوي و پشتهشود و ميمي

كه بالفاصله پس از كشت، مزرع88ه را آبي88اري نم88ود. ب88راي نش88اءكاري از روشيا اينتوان بهره گرفت.دستي و يا ماشيني مي

با توجه به كوتاه بودن دورة كاشت تا گلدهي گي88اه و بس88ياري از من88اطق مختل88ف بار كشت اين گياه را انجام داده و نس88بت ب88ه برداش88ت گ88ل آن3 تا 1توان حتي مي

197

هاي كشت اين گياه در اواخر پاييز،اواخر اسفندماه،ترين زماناقدام كردولي مرسوماواخر خردادماه، بعد از برداشت گندم و جو، اواخر تابستان و اوايل مهرماه است.

- عمق و فواصل كشت10-3-9 ت88وانشود و فق88ط ب88ا ي88ك غلط88ك س88اده ميصورت سطحي كشت ميبذر بابونه به

50ه8ا تماس ك8افي آن را ب8ا خ8اك برق8رار نم88ود. در روش رديفي، فاص8له بين رديف ش88ود. در روشمتر در نظ88ر گرفت88ه مي سانتي15 تا 10متر و فاصله روي رديف سانتي

ت88ا10ه88ا را متر و فاص88له روي رديف سانتي50ها را كرتي يا مسطح، فاصله بين رديف متر س88انتي15×15 و ي88ا 15×20گيرند و ب88ذر را ب88ا فاص88له متر در نظر مي سانتي15

باشد.متر مربع مي سانتي40 تا 30ترين فضا براي رشد بوته نمايند. مناسبكشت مي

- مقدار بذر مورد نياز10-3-10 كيلوگرم ب88ذر اس88ت و در روش4در روش كشت مستقيم براي هر هكتار نياز به

كند. گرم بذر براي هر هكتار كفايت مي800 تا 500غيرمستقيم

- دورة رشد گياه10-3-11 روز است كه در ارقام70 تا 50اگر هدف برداشت گل باشد، دورة رويشي گياه

زم88ان آم88اده برداش88ت روز هم15 ت88ا 10ه88ا ظ88رف م88دت اص88الح ش88ده آن كلي88ه گل مرحله برداش88ت انج88ام دادولي اگ88ر3 تا 2توان روز مي15شوند و در طي مدت مي

باشد. روز مي100 تا 90هدف برداشت بذر باشد دورة رشد و نمو گياه

- تناوب10-3-12 صورت تك كشتي، چند سال در ي88ك مزرع88ه ب88ه ط88ور مت88واليتوان بهبابونه را مي

ه8اي ه88رز و تق88ويت زمين به88تركش88ت نم88ود، ولي جهت جلوگ88يري از گس88ترش علف سال با گياهان خانوادة لگومينوز و گياه88ان وجي88ني در تن88اوب ق88رار5 تا 3است هر

داد.

- عمليات نگهداري و مراقبت از گياه10-3-13الف ( تغذيه گياه

198

كيل88وگرم ازت و53 كيلوگرم اكسيد پتاس،85 كيلوگرم گل،1000بابونه به ازاي ك88ه گي88اه كمنماي88د ولي ب88ا توج88ه ب88ه اين كيلوگرم اكسيد فسفر از خ88اك ج88ذب مي21

باشد چنانچه خاك از حاصلخيزي مناسبي برخ88وردار باش88د ني88از ب88ه اض88افهتوقعي مي هاي دوم ب88ه بع88د در من88اطقي ك88ه بابون88هكردن كود در سال اول وجود ندارد. از سال

گردد جهت برداشت گل بيشتر و تقويت گياه براي تأمين نياز كودي گياه بركشت ميتوان از فرمول زير استفاده كرد:مبناء آزمايش خاك مي

كيلوگرم در هكتار50830ازت P2O5 70850كيلوگرم در هكتار K2O 708 50كيلوگرمدر هكتار

صورت سرك در مرحله رشد رويشي گي88اه خصوص88اً در مراح88لتوان بهازت را ميزني و ساقه رفتن به زمين اضافه نمود.پنجه

4088830ش88وند، اض88افه ك88ردن گياه88اني ك88ه در فص88ل به88ار دچ88ار س88رمازدگي ميكيلوگرم ازت در هكتار سبب افزايش عملكرد گل آنها خواهد شد.

ب( آبياري بابونه گياهي مقاوم به خشكي اس88ت و ني8از آبي پ88اييني دارد. زم8ان آبي88اري گي88اه

% رس88يده باش88د ولي جهت50م88وقعي اس88ت ك88ه ظ88رفيت زارعي خ8اك ب88ه ح8دود زني م88ورد تأكي88د اس88ت. آبي88اري مناس88باف88زايش عملك88رد، آبي88اري در زم88ان پنجه

شود.هاي بابونه ميهمچنين موجب افزايش درصد مادة مؤثره در گلمراحل اصلي آبياري در بابونه عبارتند از

ص88ورت بس88يارخاك آب: بالفاصله بعد از كش88ت گي88اه در زمين اص88لي آب باي88د به آرام در زمين حركت نمايد تا از حركت بذرها در زمين جلوگيري شد. بذرها به ط88ور

يكنواخت سبز شوند. زني: به منظور افزايش تعداد پنجه، در زمان پنجه زني يعنيآبياري در زمان پنجه

هفته بع88د از3گيرد كه زمان آن حدود هفته بعد از كشت، آبياري صورت مي3حدود باشد.كشت مي

آبياري در زمان ساقه رفتن گياه دهيآبياري در زمان گل

ج( واكاري با توجه به اين كه بذرهاي اين گياه سبك است، احتمال انتقال بذر توس88ط آب در

شود كه تراكم ب88ذر در بعض88ييك نقطه به نقطه ديگر زياد است و اكثراً مشاهده مي ت88وان از من88اطق پرت88راكم،از مناطق پايين است. ب88راي يكن88واخت ش88دن مزرع88ه مي

199

نشاءها را به مناطق كم تراكم انتقال داد ولي در آبي88اري باي88د دقت ك88رد ك88ه ب88ذرهاجويي شود. يكنواخت سبز شوند تا در اين هزينه صرفه

هاي هرزد( مبارزه با علف ه8اي ه8رز در مراح8لرشد بابونه در مراحل اوليه كم است و امكان غلب88ه ب8ر علف

ه88اي ه88رز قب88ل ازاوليه رشد بسيار زياد است. براي رف88ع اين مش88كل و كن88ترل علف هاي هرز اس88ت قب88ل از كش88ت ازشود چنانچه مزرعه آلوده به علفكشت، توصيه مي

عم88ل آي88د. اگ88ر در مراح88لهاي عم88ومي ب88ا دورة ك88ارنس پ88ايين اس88تفاده بهكش88علف ه88اي ه88رز زي88ادي در مزرع88ه وج88ود داش88ت در مرحل88ه اول، مب88ارزهرويش88ي، علف

مكانيكي و استفاده از كولتيواتور و وجين دستي م88وردنظر ق88رار گ88يرد و در مرحل88ه ص88ورت محل88ول پاش88ي ب88ههاي م88الوران و س88پس پي88وپ بهكشدوم، استفاده از علف

دهي صورتترتيب از مرحله دو تا سه برگي تا مرحلة به ساقه رفتن وتا قبل از گلگيرد.

هاي هرز، اضافه كردن كود ازته و آبياري س88بببعد از عمليات وجين و كنترل علفهاي هرز بعدي خواهد شد.تقويت و غلبه گياه به علف

برگي ش88دن ص88ورت گ88يرد.6 تا 4هاي هرز بايد پس از استقرار گياه و وجين علف هاي هرز سبب خسارت به گي88اه خواه88دچرا كه در مراحل اوليه رشد، مبارزه با علف

شد.

- برداشت محصول10-3-14 ه88اي س88فيدها كامالً باز ش88ده و گلچهزمان برداشت محصول هنگامي است كه گل

گيرند و بهترين زمان در طول روز قبل از ظهرصورت افقي قرار مياي بهرنگ زبانه است. زمان به موقع برداش88ت گ8ل ت8أثير بس88يار زي88ادي در كميت و كيفيت اس88انس

تر باش88د كيفيت محص88ولهاي برداشت شده هر چقدر كوت88اهبابونه دارد. طول دمگل گ88يرد،صورت دستي ص88ورت ميهاي بابونه در كشور عمدتاً بهبهتر است. برداشت گل

پ88ذيرهاي برداش8ت گ88ل بابون88ه امكانولي در مقياس وسيع كشت، استفاده از ماش8يناست. هاي برداشت شده بالفاصله بعد از برداشت بايد در سايه قرار گيرند تا رطوبتگل

كن الك88تريكي نس88بت ب88هكه با استفاده از دس88تگاههاي خشكآنها كاسته شود و يا اين كردنبندي آنه8ا اق88دام نم88ود. به88ترين درج88ه ح8رارت ب88راي خشككردن و بستهخشك

باشد.گراد مي درجه سانتي60840ها، گل اي از ح88الت افقيه88اي زبانهبهترين زمان برداش88ت ب88ذر م88وقعي اس88ت ك88ه گلچه

ايه88ا لولهصورت عمودي به سمت پايين درآيند، در اين مرحله، گلچهخارج شده وبهاي تيره است.و به رنگ قهوه

200

- عملكرد10-3-15 كيلوگرم در هكتار20008500صورت تازه، عملكرد گل به كيلوگرم در هكتار6008300صورت خشك، عملكرد گل به كيلوگرم در هكتار150830عملكرد بذر،

Melisa officinalis- بادرنجبويه 10-4

- اهميت گياه10-4-1 ه88اي دني88ا اس88ت وبادرنجبويه گياهي دارويي و شناخته ش88ده در تم88امي فارماكوپه

باش88د از جمل88ه خ88واص مهم اين گي88اه، ك88اربرد م88ادةداراي خواص دارويي متع88دد مي ه88اي عص88بي، مع88ده، فش88ارخون، س88ردرد وم88ؤثره آن در درم88ان قن88دخون و بيماري

باشد.برونشيت مي اسانس آن نيز در صنايع مختل8ف داروس8ازي، م8واد غ8ذايي، آرايش8ي و بهداش88تي

گيرد.مورد استفاده قرار مي

- منشاء و پراكنش گياه10-4-2 مركز اصلي رويش گياه، نواحي درياي مديتران88ه، جن88وب و مرك88ز اروپ88ا و آس88ياي

ص88ورتباشد. در ايران در نواحي مختلف مازن88دران و گيالن و آذربايج88ان بهصغير مي ترين كش88ورهايروي88د. عم88دهه88ا ميها و حاش88يه باغها و كوهستانخودرو در كنار جاده

توليدكننده اين گي88اه عبارتن88د از ايتالي88ا، لهس88تان، مجارس88تان، روم88اني، بلغارس88تان، ه88اي اص88الح ش88ده اين گي88اه در نق88اط مختل88ف كش88وريونان و فرانسه. امروزه گونه

گيرند.مورد كشت قرار مي

- هدف توليد10-4-3باشد.هاي آن ميهدف توليد از اين گياه توليد اسانس از برگ

- خاك و نياز آب و هوايي10-4-4 هاي س88بك ش88ني رس88ي و ليم88وني ب88ا مق88داريبهترين خاك براي رويش گياه، خاك

موس در خاك و يا آب ت88أثير ميلي4باشد. شوري باالتر از آهك و حاصلخيزي خوب مي 5/7 ت88ا 5/6 ب88راي رويش گي88اه pHترين گذارد مناسبمنفي در رشد واسانس گياه مي

201

گراد درج88ه س88انتي15 ت88ا 12زني گي88اه بين است. درجة حرارت مناسب براي ج88وانه باش88د.گراد مي درج88ه س88انتي25 ت88ا 20است، ولي درجه حرارت مطلوب براي رش88د

نماين88دوليگراد را تحم88ل مي888 درج88ه س88انتي20هاي زيرزمي88ني در تابس88تان ت88ا ان88دام رون8د. آفت8اب و ش88دت ن8ور ت8أثيرگراد از بين ميهاي هوايي در صفر درجه سانتياندام

زيادي در افزايش اسانس گي88اه دارد و وج88ود س88ايه و من88اطق اب88ري ت88أثير منفي دراسانس گياه دارد.

- آماده كردن زمين جهت كشت10-4-5 با توجه به زمان كشت اين گياه در پاييز و به88ار ب88راي آم88اده ك88ردن زمين، ش88خم

تن كود دامي پوس88يده ب88راي30 تا 20عميقي در اوايل پاييز همراه با اضافه كردن گ88يرد و پس از آن قب88ل از كش88ت ب88ا دو ب88ار ديس88ك زدن عم88ودهر هكتار صورت مي

ت88وان در فص88لگردند. كودهاي فسفره و پتاسه را نيز ميها كامالً خرد ميبرهم كلوخه كردنزدن براي ص88افپاييز همراه با ديسك زدن به زمين اضافه نمود و پس از ديسك

سطح زمين از ماله استفاده نمايند.

هاي كشت- روش10-4-6 زدن زمين، ب88ا اس88تفاده اززني و م88الهروش ك88رتي: پس از انج88ام عملي88ات ديسك

هاي مناسبي را با توجه به بافت خاك و شيب زمين ايجاد نم88ود وتوان كرتمرزبند ميسپس نسبت به كشت گياه اقدام كرد.

ص88ورتتوان بذر اين گي88اه را بهزدن و ماله كشيدن ميروش رديفي: پس از ديسك ك88ار كش88ت ك88رد و در روش غيرمس88تقيم، ابت88دا توس88طمستقيم با اس88تفاده از رديف

ش8وند و پس از آبي8اري نس8بت ب8ه انتق8ال نش8اءها ب8ه زمينها ايج88اد ميفاروئر، رديفنمايند.اقدام مي

- انواع كشت10-4-7 ص88ورت درهم ي88ا رديفيكشت مستقيم: پس از آماده شدن زمين، بذر گي88اه را به

توان در زمين پاشيد، ولي به علت رشد بطئي گياه در اوايل رشد و ع88دم رق88ابتمي آميز نيست وبه همين دليل كمتر م88ورد توج88ههاي هرز، اين روش موفقيتگياه با علف

قرار گرفته است. كشت غيرمستقيم:در اواخر اسفند ماه، خزانه زير پالستيك و در اواخر ف88روردين

شود و بذرها در خزانه كش88توارديبهشت ماه، خزانه فضاي آزاد براي گياه آماده مي يابن88د. ب88رايگردند و در اواخ88ر ش88هريور م88اه، نش88اءها ب88ه زمين اص88لي انتق88ال ميمي

تر بذرها در روش مستقيم و يا غيرمستقيم بهتر است ب88ذرها را ب88هزدن مناسبجوانه ساعت قبل از كشت در آب قرار داد.24مدت

202

-تكثير رويشي10-4-8 ت88وان جهت تقس88يم بوت88ه و قلم88ه اس88تفاده ك88رد و ب88ا س88اله مي4 ت88ا 3از گياه88ان

استفاده از اين روش، سطح زير كشت را بيشتر نمود. اين روش در كشور مرسوماست.

- عمق و فواصل كشت10-4-9 متر بر حسب بافت خ88اك متف88اوت اس88ت و فاص88له تا يك سانتي5/0عمق بذر بين

متر در نظر گرفت88ه سانتي60 تا 50ها متر و فاصلة رديف سانتي40 تا 30ها از هم بوته هزار بوت88ه متغ88ير خواه88د70 تا 50شود. بنابراين براي هر هكتار، تراكم گياه بين مي

بود.

- مقدار بذر مورد نياز10-4-10 شود و براي همين منظوردر روش كشت مستقيم، مقدار بذر بيشتري مصرف مي

شود، ولي در روش غيرمستقيم كيلوگرم بذر در نظر گرفته مي10 تا 5در هر هكتار تواند نشاء م88ورد ني88از ي88ك هكت88ار را ت88أمين نماي88د و تا يك كيلوگرم بذر مي5/0وجود

هزار10 تا 5توان از براي روش تكثير رويشي، بوته مورد نياز يك هكتار زمين را ميدست آورد.بوته به

- دورة رشد گياه10-4-11 دورة رشد گياه از اوايل پاييز ش88روع ش88ده و رش88د اص88لي آن در به8ار س88ال بع88د

س88ال داراي عملك88رد7 ت88ا 5انجام خواهد ش88د. گي88اهي اس88ت دائمي ك88ه ب88ه م88دت رود. بيش88تريناقتصادي خواهد بود. هر س88اله در اواخ88ر خ88رداد و تيرم88اه ب88ه گ88ل مي

درصد اسانس گياه در زماني است كه گياه به گل رفته باشد.

- تناوب10-4-12 ص88ورت متن88اوب كش88ت ك88رد، ولي به88ترت88وان بهاين گياه را با هر گياه ديگ88ري مي

است كشت گياه پس از گياهان خانوادة لگومينوز و يا گياهان وجي88ني باش88د. پس از سال دورة رويشي گياه بهتر است تا محصول ديگري را جايگزين كرد.5

- عمليات نگهداري و مراقبت از گياه10-4-13203

الف( كوددهي دست آوردن عملكرد بيشتر ض88من تق88ويت زمينبراي حفظ حاصلخيزي خاك و به

با استفاده از كودهاي دامي در سال اول كشت، هر ساله بر مبناي آزمايش خاك به در پاييز هر س88ال وK2O و به همين ميزان P2O5 كيلوگرم در هكتار 100 تا 50ميزان

صورت سرك ب88ه زمين كيلوگرم ازت خالص در بهار و تابستان هر سال به70 تا 50شود.داده مي

ب( آبياري باشد و پس از هر برداشت حتماً بايد گياه را آبياري نم88ود.نياز آبي اين گياه باال ميمتر بارندگي نياز دارد. ميلي800 تا 700در طول رويش به حدود

هاي هرزج( كنترل علف هاي هرز كار ضروري است تا گي88اه بتوان88د ب88ادر مراحل اوليه رشد، مبارزه با علف

هاي بعد اين رقابت به نفع گياه تغي88ير خواه88دهاي هرز رقابت نمايد، ولي در سالعلف هاي هرز قبل از كشت صورت گيرد. رعايت نك88اتكرد. لذا بهتر است مبارزه با علف

هاي عم8ومي قب88ل ازكشتناوب و مسائل به زراعي وهمچنين آيش و استفاده از علف ب88ار ب88ا3 ت88ا 2ه88اي ه88رز م88وثر باش88د. در ط88ول رويش تواند در كنترل علفكشت مي

ت88وان از وجين اس88تفادهه88اي ه88رز مي روز در ميان براي از بين ب88ردن علف15فاصله نمود.

- برداشت محصول10-4-14 ت88وان نس88بت ب88ه برداش88ت ب88رگاز سال دوم به بعد، دو تا سه بار در هر س88ال مي

گياه اقدام نمود. بهترين زمان برداشت هنگامي است كه گياه ب88ه گ88ل رفت88ه باش88د. ها رفع شده صبح به بعد كه قطرات شبنم از روي برگ10ها در ساعت برداشت برگ باشد. پس از برداشت، گياه را سريعاً در سايه ق88رار داده و ي88ا ب88هتر مياست، مناسب

آوري گي88اه باي88د س88عي ش88ودنماين88د. در جمعوسيلة دستگاههاي الك88تريكي خش88ك مي هاي رويشي گياه توسط داس و ي88اها رنگ خود را از دست ندهند. برداشت اندامبرگ

هاي ه88وايي گي88اه راآوردن برگ خالص، ابتدا اندامگيرد. براي به دستموور صورت مي ك88ه گياه88ان كميدهن88د و پس از اينمتري س88طح زمين ب88رش مي س88انتي5از فاص88له

كنند.رطوبت خود را از دست دادند از ساقه جدا مي

-عملكرد گياه10-4-15 كيل88وگرم در هكت88ار1200 تا 600بسته به شرايط و منطقه، وزن خشك برگ از

ب88ارت88وان يكباشد در هر س88ال ميمتغير خواهد بود. در مزارعي كه هدف توليد بذر مي204

كيلوگرم در هكتار300 تا 150نسبت به برداشت بذر اقدام نمود كه عملكرد آن از باشد.متغير مي

Foeniculum Vulgar- رازيانه 10-5

- اهميت گياه10-5-1 ميوة رازيانه داراي اسانس زيادي بوده كه در صنايع داروسازي و نوشابه سازي و صنايع غذايي و آرايشي مورد اس88تفاده ف88راوان دارد. ام88روزه مي88وة رازيان88ه يكي از

باشد. اقالم مهم صادراتي گياهان كشور مي هايهاي ديگر رازيانه از جمل88ه ريش88ه و ب88رگ آن ن88يز در طب س88نتي ص88ورتقسمت

مختلف جوشانده و دم كرده براي درمان اسهال، ديابت، دف8ع س88نگ كلي88ه و تق88ويت ش8ود. همچ8نين از م88واد م8ؤثره مي8وه آن از زمانه8اي در م88داوايمع8ده اس88تفاده مي

نمودند.درد، هضم غذا وافزايش شيرمادران استفاده ميسرخه، دل

-منشاء و پراكنش گياه10-5-2 اين گياه در مناطق گرمسير اروپايي و درياي مديترانه پراكندگي دارد و عمدتاً در

گير رويش دارد. در كشور ما نيز در مناطقي از گرگان ودامنه كوههاي آهكي و آفتاب اي اهلي شده آن در اك88ثرصورت طبيعي رويش دارد، ولي امروزه گونهمازندران به

گيرد.مناطق مورد كشت قرار مي

-هدف توليد10-5-3 عمده هدف توليد در رازيانه، استفاده از ميوة آن اس88ت ك88ه بيش88ترين درص88د را

هاي رويشي گياه نيز محتوي اسانس بوده و چنانچه شرايط مناس88بدارد، ولي اندام توان نسبت ب88ه برداش88ت آنآوري و ارسال آن به كارخانه فراهم باشد، ميبراي جمع

اقدام كرد، ولي ام88روزه ب88ه علت ص88ادراتي ب88ودن مي88وه آن عم88دتاً برداش88ت مي88وه رس88د، ك88ه اين م88يزان در درص88د مي6گ88يرد. مق88دار اس88انس در مي88وه ب88ه صورت مي

هاي ديگ88ر ت88ا ي88ك پنجم ك88اهش دارد. م88واد م88ؤثره موج88ود در اس88انس رازيان88هاندام عبارتند از: آنتول، استراگول، فنكون كه براي فرموالسيون داروهاي مختلف گي88اهي

شود.از آنها استفاده مي

- خاك و نيازهاي آب و هوايي10-5-4 باشدهاي حاصلخيز آهكي و لومي رسي ميبهترين بافت خاك براي رشد گياه، خاك

باش88د. ه88واي گ88رم و مرط88وب ت88أثير زي88ادي در رش88د مي5/7 ت88ا 6 بين pHكه داراي

205

گراد درج88ة س88انتي25 تا 20رازيانه دارد. درجة حرارت مطلوب براي رشد گياه بين هاي زيرزمي88ني درهاي هوايي گياه به سرما حس88اس هس88تند، ولي ان88داماست. اندام هاي بسيار سرد و طوالنينمايند. زمستانگراد را تحمل مي8 درجة سانتي15زمستان تا

شود. نور تأثير مستقيم در افزايش ميزان اس88انسموجب خسارت به ريشه گياه ميشود.گياه دارد و رطوبت كافي در خاك نيز موجب افزايش ماده مؤثره در گياه مي

- آماده كردن زمين جهت كشت10-5-5سازي زمين نيز متفاوت است.با توجه به فصل كشت، زمان آماده

8 كشت پائيزه: در كشت پ88اييزه در اواخ88ر تابس88تان بع88د از برداش88ت محص88ول1 نمايند و در پاييزقبل، زمين را شخم عميق زده و كود دامي پوسيده را وارد خاك مي

ها و تسطيح زمين با مال88ه، اق88دام ب88هبا انجام يك شخم سطحي و خرد كردن كلوخهكنند.كشت بذر مي

8 كشت بهاره: براي كشت در بهار، در اواسط پاييز زمين را ش88خم عمي88ق زده2 نماين88د. س88پسو كود دامي پوسيده و كودهاي فسفره و پتاسه را به خاك اض88افه مي

ه8ا و تس8طيح زميندر اواخ8ر زمس8تان ب8ا ي8ك ش88خم متوس88ط و خ8رد ك8ردن كلوخهتوان نسبت به كشت بذر در اواخر زمستان و يا اوايل بهار اقدام كرد.مي

- آماده كردن بذر جهت كشت10-5-6 ص88ورتبذر رازيانه نياز به تيمار خاصي ندارد و بعد از كاشت در زمين اصلي و به

گردد. روز بعد سبز مي20 تا 15مستقيم حدود

- روشهاي كشت10-5-7 صورت كرتي و يا مسطح با آبياري غرقابي و يا باراني كش88تتوان بهرازيانه را مي

كاره88اي مناس88بنم88ود، ولي روش مرس88وم آن كش88ت رديفي و اس88تفاده از رديفشود.صورت نشتي انجام ميباشد كه در اين صورت، آبياري آن بهمي

- روش تكثير10-5-8 ص88ورت كش88ت مس88تقيم در زمين ص88ورتتكث88ير رازيان88ه عم88دتاً توس88ط ب88ذر و به

گيرد.مي

- زمان كاشت10-5-9

206

باشد كه در اكثرترين زمان كشت در كشور، اواخر اسفند و اوايل بهار ميمرسوم گيرد، ولي كشت پاييزه آن ن8يز در من88اطقي ك8ه س8رماي ط88والنيمناطق صورت مي

باشد.پذير ميندارند، امكان

عمق و فواصل كشت 10-5-10 متر س88انتي20×60 و 25×50متر و ابع88اد كش88ت س88انتي3 ت88ا 2عمق كشت بذر،

باشد.مي- مقدار بذر مورد نياز10-5-11

12 ت88ا 5با توجه به شرايط منطقه و بذر موجود، مقدار ب88ذر م88ورد اس88تفاده بين هاي كش88ت مك88انيزه، مق88دار ب88ذرباشد. اصوالً در روش88كيلوگرم در هكتار متفاوت مي

شود.كمتري مصرف مي

- دورة رشد گياه10-5-12 گياهي چند ساله است و رشد رويشي آن از اوايل ف88روردين ك88ه متوس88ط درج88ة

رسد شروع شده و در اواخ88ر به88ارگراد مي درجة سانتي8 تا 6حرارت روزانه به حدود هاي رويشي دررسد. اندامرود و ميوه آن در اوايل پاييز ميو اوايل تابستان به گل مي

نمايند. عمرزمستان غيرفعال بوده و در بهار سال بعد مجدداً رشد خود را شروع مي سال است.5 تا 4اقتصادي رازيانه،

-تناوب 10-5-13 س88اله خ88انواده غالت و لگومين88وز در تن88اوبت88وان ب88ا اك88ثر گياه88ان يكرازيانه را مي

كشت كرد، ولي كشت متناوب آن با گياهان خانوادة چتريان تأثير منفي در رش88د آنخواهد داشت.

- عمليات نگهداري و مراقبت از گياه10-5-14الف( تغذيه

تن در هكتار قبل از20 تا 15استفاده از كودهاي حيواني كامالً پوسيده به ميزان كشت تأثير زيادي در رشد گياه دارد. همچنين استفاده از كودهاي فس88فره و پتاس88ه در فصل پ88اييز ت88أثير زي88ادي در اف88زايش عملك88رد دان88ه خواه88د داش88ت. اس88تفاده از

هاي رويش88يكودهاي ازته در چند مرحله به ميزان مناسب سبب افزايش رشد اندام

207

گياه و در نهايت عملكرد گياه خواهد شد. افزايش بيش از حد ازت ب88ه زمين ب88اعثشود.كاهش آنتول در اسانس ميوة رازيانه مي

ب( آبياري در اوايل رشد، قبل از مرحلة به گل رفتن، نياز بيشتري به آب دارد. ب88ا توج88ه ب88ه

روز براي گياه مناسب است.10شرايط كشور، دور آبياري ج( كنترل علفهاي هرز

ه88اي ه88رز ب88ه راح88تي ب88ر آندر اوايل رشد، رازيانه داراي رشد بطئي ب88وده و علف هاي هرز بايد قبل از كشت به اين موض88وع توج88هنمايند. لذا براي كنترل علفغلبه مي

هاي عم88ومي قب88ل از كش88تكش88زراعي از علفداش88ت و عالوه ب88ر رع88ايت نك88ات به ب88ار مزرع88ه را وجين3 ت88ا 2استفاده كرد. بعد از كشت نيز در مراح88ل اولي88ه باي88د،

هاي بع88د، گي88اه ب88ه علت رش88د زي88اد وك88رد، ولي در زم88ان ب88ه س88اقه رفتن و س88ال هاي هزر مقابله خواهد كرد. در زمان برداشت بايد توج88ه داش88تاندازي بر علفسايه

صورت ت88أثير منفيهاي هرز سمي با بذر رازيانه مخلوط نشود، درغير اينكه بذر علف در اسانس رازيانه خواهد داشت، لذا در صورت وجود گياهان سمي مانن88د ت88اتوره و

بذرالبنج در مزرعه رازيانه بايد سريعاً آنها از بين برد.

- برداشت محصول10-5-15 برداشت رازيانه دو ساله در اواخر مه88ر م88اه و ب88ه وس88يله كمب88اين غالت ص88ورت

گيرد. در برداشت بايد توجه داش88ت ك88ه گ88ل آذين ك88امالً رس88يده باش88د. ت88أخير درميشود.برداشت رازيانه نيز موجب ريزش بذر مي

- عملكرد 10-5-16 كيل88وگرم در هكت88ار2000 ت88ا 700عملك88رد رازيان88ه بس88ته ب88ه ش88رايط رش88د از

رسد كهباشد. اين مقدار در سال اول كمتر و در سال سوم به حداكثر ميمتفاوت مي كيلوگرم اسانس استحصال نمود.120 تا 40توان از اين مقدار مي

.Carum Carui L- زيره سياه10-6- اهميت گياه 10-6-1

ها ب88ه عن88وان گي88اه دارويي ش88ناخته ش88ده اس88ت. اززيره سياه در اكثر فارماكوپه شود و در صنايع مختل88فاسانس ميوه آن در درمان دل درد و نفخ شكم استفاده مي

208

داروسازي، غ8ذايي، نوش88ابه س8ازي، كنس8رو س8ازي و ص8نايع بهداش88تي و آرايش8ي،كاربردهاي زيادي دارد

- منشاء و پراكنش گياه10-6-2 هايي از آس88يااين گياه به ص88ورت رويش88گاههاي ط88بيعي در مرك88ز اروپ88ا و قس88مت

زاره88ا وزار و در كن88ار چراگاهه88ا و علفباش88د. اين گي88اه در من88اطق اللهپراكن88ده ميصورت طبيعي رويش دارد.ها بهاطراف جاده

ترين كشورهاي توليد كننده اين گياه، هندوستان، افغانستان، مصر، لهستان،بزرگباشند.دانمارك و ايران ميهاي مركزي، كرمان و خراسان مورد كشت قرار گرفته است.امروزه در استان

- هدف توليد10-6-3 باش88د.ه88دف تولي88د در اين گي88اه دان88ه آن ب88وده ك88ه داراي اس88انس ف88راوان مي

ترين تركيبات موجود در اسانس دانه آن، تركيبات تريني و ترينوييدي، ليمونن،عمدهباشند.هيدروكارون و كارويول ميدي

- خاك و نيازهاي آب وهوايي10-6-4 هاي شني 8 رس88ي اس88ت ك8ه داراي م88وادمناسب ترين خاك براي رشد گياه، خاك

باشد. 7 آنها حدود pHآلي كافي بوده و ت88وان اين زي88ره را ب88هم88تر اس88ت مي ميلي500در من88اطقي ك88ه بارن88دگي بيش از

صورت ديم كشت نمود. گراد است و بذور درجه سانتي20 تا 15بهترين درجه حرارت براي رشد گياه بين

زنند. ن88ور ت88أثير زي88ادي در م88يزان اس88انس گي88اهگراد جوانه مي درجه سانتي7گياه در دهي و تشكيل بذر، نياز به آفتاب و نور زياد دارد.داشته و در زمان گل

- آماده كردن زمين جهت كشت 10-6-5 تن ك88ود دامي20 ت88ا 15درفص88ل پ88اييز زمين را ش88خم عمي88ق زده و ب88ه م88يزان

نمايند. البته بهتر اس88ت ك88ود دامي را درهمراه با شخم به هر هكتار زمين اضافه مي سال دوم به زمين اضافه نمود. در اواخر زمستان مجدداً زمين را يك شخم سطحي

209

كنند و پس از ماله زدن، زمين ب88راي كش88تها را كامالً خرد ميزده و با ديسك كلوخهشود.آماده مي

توان نسبت به اضافه كردن كوده88اي فس88فره و پتاس88ههمزمان با شخم پاييزه ميزمان با كشت به همراه كود ازته نيز صورت گيرد.تواند هماقدام كرد. اين عمل مي

پس از كاشت بذر بهتر است با يك غلط88ك، ب88ذرها را ب88ه خ88اك چس88باند و محكم هاي عم88ومي قب88ل از كاش88تكش88هاي هرز در زمس88تان از علفكرد. براي كنترل علف

شود.استفاده مي

- روش كاشت 10-6-6 كشت زيره سياه به صورت مس8تقيم و توس88ط ب8ذر ب88ه ص88ورت ك8رتي ي88ا رديفي

شود.گيرد. بذر پاشي توسط دستگاه سانتريفوژ به صورت درهم انجام ميصورت ميتوان استفاده نمود.كارها نيز مياز رديف

- زمان كاشت 10-6-7 باش88د. ولي دربهترين زمان كشت زي8ره س88ياه، اواي88ل به8ار و ي88ا اوخ8ر اس88فند مي

دهند. ت88أخيربعضي از مناطق كشت، اين گياه را در اواخر مرداد و شهريور انجام ميدر زمان كشت موجب كاهش عملكرد بذر در سال بعد خواهد شد.

- عمق و فواصل كاشت10-6-8 متر است و فواصل در كشت رديفي، سانتي2 تا 5/1عمق كشت مناسب بذر بين

شود.متر در نظر گرفته مي سانتي15×15 و در حالت درهم، 50×15

- مقدار بذر مورد نياز10-6-9 باش88د، ك88ه اين م88يزان كيلوگرم بذر مي15 تا 10براي هر هكتار زيره سياه نياز به

بسته به زمان كشت و شرايط منطقه و روش كشت متغير است. تر از زمين در بعضي موارد، اين گياه را به ص88ورت مخل88وطبراي استفاده مطلوب

نماين88د و در س88ال اول، محص88ول ديگ88ر و در س88ال دوم زي88ره را برداش88تكش88ت مي س88اله وش88وند زي88ره يكنمايند. از جمله گياهاني كه ب88ه ص88ورت مخل88وط كش88ت ميمي

باشد.شويد مي

210

- دورة رشد گياه 10-6-10 اي تش8كيله8اي طوقهگي88اه ب88ه ص88ورت دو س88اله ب88وده و در س88ال اول فق8ط برگ

ش88ود. دورة دهن88ده پس از س88رما دهي در س88ال دوم تش88كيل ميش88ود و س88اقه گلمي رويش88ي گي88اه از به88ار س88ال اول ش88روع ش88ده و در اوخ88ر به88ار س88ال دوم ب88ه ب88ذر

نشيند.مي

- تناوب 10-6-11 ساله پاييزه به تناوب مورد كشت قرار داد،توان با اكثر گياهان يكزيره سياه را مي

ولي بهتر است پس از گياهان وجيني و گياهان خانوادة لگومينوز كشت شود.

- عمليات نگهداري و مراقبت از گياه10-6-12الف( تغذيه گياه

استفاده از كودهاي دامي و ي88ا در پ88اييز س88ال اول س88بب اف88زايش عملك88رد گي88اه شود. استفاده از كودهاي فسفره و پتاسه با توجه به آزمايش خاك در پاييز س88المي

شود.اول موجب افزايش ميزان دانه در گل آذين گياه مي استفاده از كود ازته در بهار سال اول و بصورت سرك در به88ار س88ال دوم س88بب

ت88وان ب88ا توج88ه ب88ه ش88رايطافزايش عملكرد گياه خواه88د ش88د. ب88راي اين منظ88ور مي مرحله به زمين اضافه3 تا 2 كيلوگرم ازت را در 10 تا 50منطقه و آزمايش خاك،

نمود.ب( آبياري

پس از كشت در بهار بايد بالفاصله زمين را آبياري نمود و در طول فصول به88ار و روز آبياري نمود. در فصل پاييز و زمستان، دوره15 تا 10تابستان، محصول را هر

تر شده و چنانچه بارندگي ك88افي وج88ود داش88ته باش88د، ني88از ب88ه آبي88اريآبياري طوالنينيست.

رود. دربيشترين آب مورد نياز گياه در سال دوم زماني است كه گياه به ساقه ميهاي آبياري را بايد كوتاهتر كرد تا از عملكرد گياه كاسته نشود.اين مرحله دورههاي هرزج( كنترل علف

هاي هرز اقدام نمود. ب88راي ك88اهشدر مراحل اوليه رشد بايد نسبت به وجين علف ه8اي ه8رز را ب88ا اس88تفاده ازهزينه در مزارع بزرگ، به8تر اس8ت قب88ل از كش88ت، علف

هاي عمومي از بين برد. كشعلف

211

- برداشت 10-6-13 گيرد. برداش88ت هم ب88ه ص88ورتبرداشت محصول از اواخر تير تا مرداد صورت مي

دستي در مزارع كوچك و هم به صورت مكانيزه با كمب88اين در م88زارع ب88زرگ انج88ام باش88د. بع88د از برداش88تشود. بهترين زمان برداشت، صبح زود و يا بعداز ظه88ر ميمي

% برس88د و13بايد بذرها را كامالً خشك نمود، به طوري كه رطوبت بذر به كمتر از سپس انبار كرد.

- عملكرد10-6-14باشد. تن در هكتار متغير مي2 تا 1وزن خشك دانه از

Valeriana officinalis L.سنبل الطيب )علف گربه( .- 10-7

- اهميت گياه10-7-1 سنبل الطيب يكي از گياه88ان دارويي مع88روف در تم88امي فارماكوپ88ه ه88اي معت88بر جهان ب88ه حس88اب مي آي88د. از ريش88ه و ري88زوم آن در ص88نايع داروس88ازي ب88راي تهي88ه

هاي عصبي استفاده مي ش88ودداروهاي آرام بخش و خواب آور و براي درمان بيماري و به صورت هاي مختلف جوشانده و دم كرده درطب سنتي ب88راي بيم88اري ه88ايي از جمله سر گيجه, تسكين اعصاب, اختالالت قلبي و كاهش فشار خون از آن استفاده مي ش88ود. ام88روزه ب88ازار س88نبل الطيب در كش88ورهاي اروپ88ايي از رون88ق زي88ادي برخوردار است. داروهاي زيادي با نام هاي مختلف ك88ه ازم88اده م88ؤثره اين گي88اه ب88ه دست آمده است به كش88ورهاي مختل88ف ص88ادر مي ش88ود. از جمل88ه اين داروه88ا مي

توان والريان، بالدريان، آلمان و كارديوزان را نام برد.

- منشاء و پراكنش گياه10-7-2 منشاء اصل سنبل الطيب، اروپا و آس88يا اس88ت ك88ه بيش88تر ب88ه ص88ورت خ88ودرو در

هاي كم درخت و در حاشيه جريان هاي آب، روي چمن هاي مرطوب و ب88اتالقيجنگل مي رويد. مهم ترين كشورهاي توليد كننده آن هلند، بلژيك،بلغارس88تان، يوگس88الوي، چك، لهس88تان، روم88اني، روس88يه و آلم88ان مي باش88ند. در اي88ران ن88يز در من88اطقي از

استان هاي اصفهان،همدان، تهران و چهارمحال بختياري مورد كشت قرار مي گيرد.

- هدف از توليد10-7-3212

توليد ريزوم و ريشه ك88ه اس88انس آنه88ا داراي م88واد م88ؤثره والرن88ون، آلفاويت88انين، فنكون، كامفن، پيوسن، اس88يد والرني88ك، اس88يد ايزووالرني88ك، اس88يد كافتي88ك و اس88يد

باشد.استيك و تركيبا ت ايريدوييدي مي توان88د يكي از اه88داف اص88لي اص88الح اين گي88اهافزايش درصد اسانس در ريشه مي

درصد متفاوت است.8 تا 5/1باشد. درصد اسانس در ارقام مختلف اين گياه از

- خاك و نيازهاي آب وهوايي 10-7-4 باشند به خوبي8 تا 7حدودpHهاي رسي، شني و آهكي كه داراي اين گياه در خاك

خيز و عميق موجب افزايش عملكرد ريشهكند. وجود مواد آلي و خاك حاصلرشد مي زميني باالست وهايي كه سطح سفره آب زيرالطيب در زمينخواهد شد. كشت سنبل

كشي مناسبي در آنها صورت گرفته، موجب كاهش درصد مادة م88ؤثره اين گي88اهزه موس م88وجب ك88اهش ميلي8 باالتر از ECشود. گياهي است حساس به شوري كه مي

20 ت88ا 18ترين درجة حرارت براي رشد گي88اه، گردد. مناسبدرصد مادة مؤثره آن مي هاي زيرزميني، سرماي زمستان را به خوبي تحملگراد است، ولي اندامدرجه سانتي

باش88د. ب88ذر گي88اه درنمايند و براي به گل رفتن گياه، ني88از ب8ه س88رماي زمس88تان ميمي شود. درزني بذر آن ميزند و تاريكي مانع جوانهحضور نور و رطوبت كافي جوانه مي

توان اين گياه را ب88ه ص88ورت ديممتر باشد مي ميلي600مناطقي كه بارندگي بيش از كشت نمود.

- آماده سازي زمين جهت كشت10-7-5 زم88ان ب88اشود و هم يك شخم عميق بعد از برداشت محصول سال گذشته زده مي

گردد. هنگام كشت، دوبار ب88ه ص88ورت عم88ود ب88ر همآن كود دامي به زمين اضافه مي نمايند و با توج8ه ب8ه روش آبي8اري و كش8ت،زمين را ديسك زده و با ماله تسطيح مي

كنند.زمين را آماده مي

- آماده كردن بذر10-7-6 ت88ا6با توجه به ريز بودن بذرها، اين گياه را ابتدا در خزانه كشت نموده و پس از

م88تر مرب88ع100دهند. ب88راي ها را به زمين اصلي انتقال ميمتر شدن، نشاء سانتي10 باشد كه بايد به ص88ورت س88طحي در خزان88ه گرم بذر مي10 تا 5زمين خزانه، نياز به

كشت گردد و از روي آن غلطك كوچكي عب88ور داد ت88ا ب88ذرها ب88ه خ88اك محكم ش88ود، ت8ا10سپس يك اليه نازك خاك بر روي بذرها ريخت و زماني كه نشاءها ب8ه ارتف8اع

توانشوند. در طول اين مدت ميمتر رسيدند به زمين اصلي انتقال داده مي سانتي15زمين اصلي را آماده نمود.

213

كاري اقدام به كشت كرد كه ب88دونتوان به صورت هيرمدر كشت مستقيم نيز مي انجام تيمار خاص روي بذر پس از آبياري زمين و وجود رط88وبت ك88افي در خ88اك اين

گيرد.كار صورت مي

- زمان كشت 10-7-7 زني، ب88ذرها خيلي س88طحي كش88تعلت ريز بودن بذر و نياز به نور جهت ج88وانهبه

15×50 و ي88ا 30×88،30 20×40شوند و ب88ذر ي88ا نه88ال در زمين اص88لي ب88ا ابع88اد مي گيرند. با توجه به نوع كشت و روش آبي88اري، اس88تفادهمتر مورد كشت قرار ميسانتي

ت88ا15×50از ماشين آالت متفاوت خواهد ب88ود. در ش88رايط كش88ت مك88انيزه، ابع88اد شود.متر توصيه مي سانتي20×40

هاي تكثير - روش10-7-8 الطيب را تكثير نمود. تكثير جنس88يتوان سنبلبه دو روش جنسي و غير جنسي ميبا بذر بوده كه در باال توضيح داده شد.

شود، ك88ه جهتها استفاده ميد ر روش غير جنسي از تكثير ريزوم و تقسيم ريشه رسيدن سريع به بذر، روش مناسبي است، ولي براي توليد ريشه و ريزوم ب88ه علت

شود.زود به گل رفتن توصيه نمي

- مقدار بذر مورد نياز 10-7-9 باش88د. ب88راي ت88أمين اين تع88داد هزار نهال م88ورد ني88از مي80 تا 60براي هر هكتار،

500 گرم بذر نياز است ك88ه در 700 تا 500نهال در شرايط كشت غير مستقيم به تا5/1شود، ولي در شرايط كشت مستقيم نياز به مترمربع خزانه كاشته مي700تا باشد. كيلوگرم بذر براي هر هكتار مي3

- دوره رشد گياه10-7-10 دورة رشد گياه در كشت پاييزه از اوايل پاييز هر س88ال ش88روع ش88ده و ت88ا اواخ88ر

هاي ه88وايي ب88هتواند ادامه داشته باشد. ب88ه علت حساس88يت ان88دامپايين سال بعد مي زمي88ني زن88دههاي زيررون88د، ولي ان88دامهاي ه88وايي از بين ميسرما در زمستان، اندامنمايند.مانده و در بهار رشد مي

214

- كشت بهاره10-5-11 تواند ادامه داشتهرشد گياه از اوايل بهار شروع شده و تا اواخر پاييز سال بعد مي

باشد. عملكرد ريشه در سال اول مناسب نيست و بهتر است دورة رويشي تا پ88اييزسال بعد نيز ادامه يابد.

- تناوب10-7-12 ت88وان ب88ا ه88ر گي88اهي در تن88اوب ق88رار داد، ولي بع88د از كش88تالطيب را ميس88نبل

س88ال از گياه88ان ديگ88ري اس88تفاده ك88رد.3 ت88ا 2الطيب در يك زمين بهتر است سنبل توانند در تناوب با اين گياه قرار داشته باشند، گياهان خ88انوادةبهترين گياهاني كه مي

دارباشند. بهتر است با گياهان ريزومبقوالت و گياهان وجيني داراي ريشه افشان ميو چند ساله در تناوب قرار نگيرد.

- عمليات نگهداري و مراقبت10-7-13الف( تغذيه

بهترين روش براي تغذيه گياه استفاده از ك8ود س88بز و تن88اوب مناس88ب ب88ا گياه88ان تن كود دامي در پاييز همراه با30 تا 20توان منظور ميخانوادة بقوالت است. به اين

شخم عميق قبل از كاشت به زمين اضافه كرد و يا در فصل بهار از كشت گياهاني دهي، آنه88ا را ب88ا ي88ك ش88خم عمي88ق ب88همانند شبدر و ماش استفاده نمود و پس از گل

زمين برگرداند. با توجه به اين كه كودهاي ازته و فسفره مستقيماً در عملكرد برگ، باشند، بنابراين استفاده از اين كوده88ا ب88ا توج88هالطيب مؤثر ميريشه و اسانس سنبل

شود.به نتايج آزمايش خاك توصيه مي توان د رچند مرحله به صورت سرك مص88رفالزم به ذكر است كه كود ازته را مي

نمود.ب( آبياري

م88تر بارن88دگي ني88از ميلي700نياز آبي گياه متوسط بوده و در طول دورة رشد ب88ه دارد. وجود داردوجود رطوبت ك88افي در جوان88ه زني اين گي88اه بس88يار م88ؤثر اس88ت و

12 ت88ا 10براي يكنواخت سبز شدن در مراحل اوليه تا زمان سبز ش88دن ك88ه ح88دود %70كشد، زمين بايد كامالً مرطوب باش88د و م88يزان رط88وبت خ88اك از روز طول مي

رط88وبت ظ88رفيت زراعي كم88تر نباش88د. در فص88ل زمس88تان ب88ه علت از بين رفتن هاي ه88وايي، ني88از آبي آن كم اس88ت و ي88ك يخ آب جهت از بين ب88ردن آف88ات وان88دام ها مناسب است. بيشترين مق88دار آب باي88د در فص88ل تابس88تان ك88ه تبخ88ير زي88ادبيماري

است به گياه داده شود. انجام يك آبياري قب88ل از برداش88ت ب88راي ن88رم ك88ردن خ88اكمناسب است.

215

ج( خاك دهي ها از خاك و افزايش ميزان ريش88ه و ري88زوم،براي جلوگيري از بيرون آمدن ريشه

ها را خاك داد.دهي با استفاده از كولتيواتور و يا بيل بوتهالزم است در مرحله ريشههاي هرزد( كنترل علف

هاي هرز رقابت شديدي با اين گياه دارن88د و رش88د گي88اهدر مرحله اوليه رشد، علف زراعي وه88اي ه88رز از راه عملي88ات بهنيز در اوايل رشد بطئي است، لذا كن88ترل علف

هاي عمومي قبل از كشت به رويش گياه در مراحل اولي88ه كم88ككشاستفاده از علف ت88وانهاي مبارزة مكانيكي و زراعي نتواند مؤثر واقع گ88ردد، مينمايد. چنانچه روشمي

لي88تر در اواي88ل به88ار قب88ل از رويش5/3 ت88ا 5/2هاي آرزين ب88ه مق88دار كش88ازعلف توان براي مبارزه باالطيب استفاده كرد. همچنين از سينباران پنديمتالين نيز ميسنبلهاي هرز در مراحل رويشي گياه استفاده كرد.علف

- برداشت10-7-14 گيرد كه بيشترين در صد م88ادة م88ؤثرهبرداشت اين گياه در اواخر پاييز صورت مي

زميني جهت برداشتدر ريشه وجود دارد. در قطعات بزرگ از ماشين برداشت سيب 40توان استفاده كرد و پس از برداشت، ريشه را شسته و فوري در دماي ريشه مي

ها قطع88هنمايند. قبل از خشك ك88ردن، چنانچ88ه ريشهگراد خشك مي درجه سانتي50تا بندي، آنه88ا راگردند. پس از خشك شدن، قبل از بستهتر خشك ميقطعه شوند سريع

نمايند. ضدعفوني نموده و در انبار نگهداري كرده و يا به كارخانه حمل مي

- عملكرد10-7-15 30 تن ريشه خشك در هكتار اس88ت و عملك88رد ب88ذر بين 2عملكرد ريشه تا حدود

باشد. كيلوگرم در هكتار متغير مي200تا

.Anethum graveolens L- شبت )شويد( 10-8- اهميت گياه10-8-1

ه88اي جه88ان آن را ب88ه عن88وان گي88اه داروييگي88اهي اس88ت ك88ه در اك88ثر فارماكوپه اي، دارويي و ب8هشناسند و از اندامهاي مختلف گياه جهت مص8ارف مختل8ف ادويهمي

شود. اسانس گياه در صنايع مختلف ك88اربرد دارد و ت88اكنونعنوان سبزي استفاده مي Gripe)ميكس88چر داروه88اي مختلفي از آن س88اخته ش88ده اس88ت. از آن جمل88ه گريپ

Mixture)باشد. اين گياه خاصيت تقويت كننده قواي مغز، هضم غذا، م8در، تش88نج،مي افزايش شيرمادر را دارد. امروزه اين گياه در سطح وسيعي در كشورهاي مختل88ف

گيرد.جهان مورد كشت قرار مي216

- منشاء و پراكنش گياه10-8-2 منشاء اوليه گياه، اروپاي جنوبي است و در مناطق مختل88ف خ88اور ميان88ه، اي88ران، قفقاز و مص88ر پراكن8ده اس88ت. ان8واع وحش8ي آن در من88اطقي از ت8بريز، خراس8ان و اصفهان وجود دارد. در حال حاضر در اكثر مناطق كش88ور عم88دتاً ب88ه عن88وان س88بزي

گ88يرد. كش88ورهاي مهم تولي88د كنن88ده اين گي88اه هن88د، چين وم88ورد كش88ت ق88رار ميباشند.كشورهاي حوزه بالكان مي

- هدف توليد10-8-3 هاي رويش88ي گي88اه، نظ88ير ب88رگ، گ88ل و مي88وههدف تولي88د گي88اه اس88تفاده از ان88دام

هيدروكارون،كارون، ليمونن، ديباشد كه داراي اسانس است و محتوي تركيبات ديمي هاي رويشي گي88اه دارايآلفاپتين، تريپتن و ترينوييدهاي ديگر است. همچنين از اندام

باشد.ترين نيز ميتركيبات فالونوييدي، كومارين، گزانتون و تري

- خاك و نيازهاي آب و هوايي10-8-4 خيز اس88ت ك88ه دارايهاي سيلتي ل88ومي و حاصلخاك مناسب براي رشد گياه، خاك

pH باشد. گياهي حساس به شوري است و در ط88ول دوره5/7 تا 5/6 متوسط بين رويش به رطوبت زيادي نياز دارد. در اوايل رويش به سرما حساس نيست، ولي در

گراد جوان88هس88انتي درجه5باشد. در مراحل رويشي بعدي نسبت به سرما حساس مي گراد است. چنانچهسانتي درجه25 تا 20زند و بهترين درجة حرارت براي رشد آن مي

تواند خود را ترميم نمايد.سرماي ديررس بهار حادث شود، گياه مي

- آماده سازي زمين10-8-5 بعد از برداشت محصول در فص8ل پ8اييز، زمين را ش88خم عمي8ق زده و هم8راه آن

نماين88د. در اواخ88ر زمس88تان ي88ككودهاي دامي، فسفره و پتاسه را به خاك اضافه مي كنن88د.شخم متوسط يا سطحي زده و ب88ا دوب88ار ديس88ك زدن، خ88اك را ك88امالً ن88رم مي

باش8د. ب8ه اين منظ8ور باي8د زمين راص8ورت ك8رتي رديفي ميبهترين روش كش8ت به متر بسته به بافت خاك و شيب زمين آماده50 متر تا 2هايي با عرض صورت كرتبه

باشد.هاي مذكور نمينمود. در سيستم آبياري باراني نياز به كرت

- زمان كشت 10-8-6

217

بهترين زمان كشت با توجه به مناطق مختلف از اواخر اسفند تا اوخ88ر ف88روردين متفاوت خواهد بود. بهترين درجة ح88رارت ب88راي كش88ت زم88اني اس88ت ك88ه متوس88ط

گراد برسد. درجة سانتي10 تا 8درجة حرارت روزانه به

- عمق و فواصل كشت10-8-7 10×25 تا 10×20متر باشد و ابعاد كشت سانتي3 تا 1عمق بذر اصوالً بايد بين

تر از ماش88ين،هاي رديفي براي استفاده مناسبمتر در نظر گرفته شود. در كشتسانتيرسد.متر نيز مي سانتي70ها تا فاصلة رديف

ايهاي رديفي و ج88وي پش88تهچنانچه هدف، برداشت ب88ذر باش88د، اس88تفاده از كشتشود.توصيه مي

- مقدار بذر مورد نياز10-8-8 20 ت88ا 10با توجه ب88ه ش88رايط خ88اك و زم88ان كش88ت و كيفيت ب88ذر، مق88دار آن از

كيلوگرم در هكتار متفاوت خواهد بود.

- دورة رشد گياه10-8-9باشد. روز متغير مي120 تا 100دورة رشد گياه از

- تناوب10-8-10صورت متناوب كشت نمود.ساله و چندساله بهتوان با اكثر گياهان يكشويد را مي

- عمليات نگهداري و مراقبت از گياه10-8-11الف( تغذيه گياه

تن در30 ت88ا 20بهترين روش تقويت خاك، استفاده از كودهاي دامي ب88ه م88يزان باشد. ازت تأثير زيادي در رشد گياه داشته و ب88ه اين منظ88ورهكتار در فصل پاييز مي

كيل88وگرم ازت د رهكت88ار در دو ت88ا س88ه ن88وبت ب88ه خ88اك اض88افه100 تا 80به ميزان نمايند.مي

ب( آبياري

218

شويد داراي نياز آبي بااليي است و بالفاصله بعد از كشت ب88راي جوان88ه زني ني88از روز در ميان مرسوم7 تا 5به آب دارد. اصوالً درمناطق مختلف كشور، دور آبياري

باشد.ميج( كنترل علفهاي هرز

مبارزه با علفهاي هرز مزرعه شويد كامالً ضروري است و بايد هم قبل از كش88ت ه88اي ه88رز عم88دتاً ب88ا اس88تفاده از روش88هايو هم بعد از كشت نسبت ب88ه كن88ترل علف

زراعي و مكانيكي اقدام نمود.

- برداشت محصول10-8-12 هاي رويشي گياه در اوايل تابستان و پايان خ88رداد م88اهبرداشت سرشاخه و اندام

گيرد. برداشت بذر گياه نيز هم با دست و هم بابه وسيله داس و يا موور صورت ميشود.پذير بوده و اصوالً در اواخر خرداد تا تير ماه انجام ميكمباين امكان

هاي گياه آن را بالفاصله بعد از برداشت بايد درجهت جلوگيري از سياه شدن برگسايه پهن نمود و يا با استفاده از دستگاههاي الكتريكي خشك كرد.

- عملكرد گياه10-8-13 رس88د، ك88ه از اين تن در هكت88ار مي25 ت88ا 20عملكرد اندام رويشي ت88ازه گي88اه ب88ه

كيلوگرم اسانس استحصال نمود.80توان تا ميزان مي

.Glycyrriza glabra L- شيرين بيان 10-9- اهميت گياه10-9-1

ها به عنوان گياه دارويي ياد شده اس88ت. ازاز گياه شيرين بيان در اكثر فارماكوپه س88ازي و غ88ذايي اس88تفادهم88واد م88ؤثره اين گي88اه در ص88نايع مختل88ف دارويي، نوشابه

عش88ر، ري88ه و برونش88يتهاي مع88ده، اثنيگردد. از مادة مؤثره گياه در درمان بيماريمي ترين صادر كنن88دگان ريش88ه، پ88ودر و عص88ارةشود. كشور ما يكي از بزرگاستفاده مي

شيرين بيان است. شيرين بيان ايراني بيشترين مقدار اسيدگليسيريك را نس88بت ب88ه باش88د. اينكشورهاي ديگر دارد. شرايط اقليمي كش88ور، مناس88ب رش88د اين گي88اه مي

ش88ود.هرز در اظراف تاغات و مزارع كشور به ف88راواني ي88افت ميصورت علفگياه به رويشگاههاي طبيعي زيادي از اين گياه در نقاط مختلف كشور وجود دارد ك88ه م88ورد

تن پودر و عصاره اين گياه از ايران7000گيرد. ساالنه بيش از برداري قراز ميبهرهشود.به كشورهاي اروپايي صادر مي

219

- منشاء و پراكنش گياه10-9-2 گير دركن88ار م88زارعاي است و درمناطق گرم و آفتابمنشاء گياهي نواحي مديترانه

و باغات رويش دارد. كش88ورهاي تولي88د كنن88ده آن انگليس، اي88ران، فرانس88ه، آلم88ان، ص88ورت ط88بيعيهاي كشور ايران بهچين، ايتاليا، يونان و تركيه هستند. در اكثر استان

رويش دارد.

- هدف توليد10-9-3 هدف در توليد گياه، برداشت ريشه به منظور استحصال مواد مؤثره آن از جمل88ه

باشد.ها ميگليسيرين، گلياكوزيد و هارسانونين

- خاك و نيازهاي آب و هوايي 10-9-4 ه88ايترين خ88اك ب88راي آن خاكه88ا رويش دارد، ولي مناسبشيرين بيان در اك88ثر خاك

8 ت88ا 7 بين pHمق88اوم اس88ت و ش88ني و آهكي اس88ت. نس88بت ب88ه ش88وري نيمهسبك باشد. هواي گرم و آفتابي براي رشد گياه مناس88ب براي رشد گياه ميpHترين مناسب

ت88وان آنص88ورت ديم ميمتر باشد به ميلي40است. در مناطقي كه بارندگي بيشتر از گراد درج88ه س88انتي25 تا 20را كشت كرد. بهترين درجه حرارت براي رشد گياه بين

هايرود، ولي ان88دامهاي هوايي گياه در اثر س88رماي زي88ر ص88فر از بين مياست. اندامگراد را تحمل نمايند.سانتي8 درجه20توانند تا زيرزميني گياه مي

- آماده كردن زمين10-9-5 خيز و س88بك اس88تفاده ك88رد.هاي عمي88ق، حاصلبراي كشت شيرين بيان بايد از خاك

زنن88د و ب88ا اض88افه ك88ردنبراي تهيه زمين در فصل پاييز زمين را يك شخم عمي88ق مي كودهاي فسفره و دامي طمين را براي كشت در فصل بهار آماده نماين88د. در فص88ل

اي آم88ادهصورت جوي و پش88تهبهار، ابتدا يك شخم سطحي زده و بستر كاشت را بهكنند.

- روشهاي كشت10-9-6اي و يا كرتي مورد كشت قرار داد.صورت جوي پشتهتوان بهشيرين بيان را مي

- زمان كشت 10-9-7

220

توان هم پاييز و هم در بهار كشت كرد، ولي در صورت استفادهشيرين بيان را مي از بذر بهتر است كشت را در اوايل بهار انجام داد. در صورت به استفاده از تقسيم

توان اواخر تابستان و يا اوايل پاييز انتخاب كرد.بوته، زمان كشت را مي

- عمق و فواصل كشت10-9-8 متر س88انتي3 تا 2كه كشت توسط بذر صورت گيرد، عمق كاشت بذر را در صورتي

گيرند.متر در نظر مي سانتي40×60 و 70×30و ابعاد كشت را

- روش هاي تكثير10-9-9 ت88وان ب88ذرها را ابت88دا درتر از ب88ذر مي8 تكثير توس88ط ب88ذر: ب88راي اس88تفاده مطلوب1

خزانه كشت كرد و در اوايل ارديبهشت نسبت به انتقال نهال به زمين اصلي اق88دامنمود.

در اواخر اسفند و اوايل بهار، امكان كشت مستقيم در زمين اصلي با استفاده ازكار نيز وجود دارد.دستگاههاي رديف

ت88وان ب88راي تقس88يم بوت88ه و س88اله مي4 ت88ا 3ه88اي 888 تكث88ير غيرجنس88ي: از بوته2 گ88يرد.گيري استفاده ك88رد. اين عم88ل در فص88ل پ88اييز و ي88ا زمس88تان ص88ورت ميقلمه

تر است.درتكثير شيرين بيان اين روش مرسوم

- دورة رويشي گياه10-9-10 شيرين بيان گياهي دايمي است و برداشت اقتصادي از ريشه گياه از سال س88وم

هاي رويشي گياه از اوايل فروردين شروع ش88دهباشد. هر ساله رشد اندامبه بعد ميمانند.هاي زيرزميني ميرود ولي اندامهاي هوايي از بين ميو در پاييز اندام

- تناوب10-9-11 هاي ه88رز ب88ر آن، به88تربه علت رشد بطئي در اوايل رشد گياه و احتمال غلبه علف

بيان را بعد از گياهان وجيني كشت كرد.است شيرين

- عمليات مراقبت و نگهداري از گياه10-9-12الف( كود دهي

221

تن ك88وددامي و40 ت88ا 30كردن در هنگ88ام كش88ت ب88راي تق88ويت زمين، اض88افه همچنين كود فسفره ضروري است. همچنين هر ساله در فصل پ88اييز ب88ه زمين ك88ود

نمايند كه در رشد گياه تأثير مثبت خواهد داشت. پتاسه اضافه ميب(آبياري

م88تر در س88ال ب88ا پراكن88دگي مناس88ب ميلي400در مناطقي كه بارن88دگي بيش88تر از صورت ديم كشت كرد، ولي در مناطقي ك88ه بارن88دگي كم88ترتوان بهباشد، گياه را مي

است بايد آبياري در اوايل كشت صورت گيرد. روز در مي8ان10 ت8ا 7در اواي8ل رش8د ب8ا توج8ه ب8ه ش88رايط منطق8ه، دور آبي8اري

رسد و تنها يك يخشود. در فصل پاييز و زمستان نياز آبي گياه به صفر ميپيشنهاد ميها خواهد شد.آب زمستانه موجب از بين رفتن آفات و بيماري

هاي هرزج( كنترل علف رعايت تن88اوب و انج88ام عملي88ات مب88ارزه مك88انيكي و زراعي قب88ل از كش88ت گي88اه

هاي هرز ب88ا فاص88لههاي هرز در زمين خواهد شدوجين علفموجب كاهش ميزان علف روز در دو تا سه مرحله در مراحل اوليه رشد بايد صورت گيرد.15هر

- برداشت محصول10-9-13 شود. فصل برداشت درزمان برداشت ريشه بعد از سال سوم و چهارم انجام مي

گ88يرد. اين ك88ارهاي گياه ريزش كرده است، صورت مياواخر پاييز و زمستان كه برگ آوري ريش88ه ازبه وسيله دستگاه برداشت ريشه و يا شخم زمين ب88ا گ88او آهن و جمع

شود.سطح زمين انجام مي 15 ت88ا 10ها شسته ش88ده و ب88ه قطع88ات پس از برداشت الزم است سريعاً ريشه

40متري تقسيم گردند، پوست آنها كنده شود و در س88ايه و ي88ا درج88ه ح88رارت سانتي هاي الك88تريكي خش88ك گردن88د، س88پس آنه88ا راگراد با استفاده از دس88تگاهدرجه سانتي

ص88ورت پ88ودر و ي88ا عص88اره ب88راي ص88ادرات و ي88ا اس88تفاده درآس88ياب ك88رده و به نمايند. هر چقدر قطر ربشه بيشتر باش88دكارخانجات استحصال مواد مؤثره آماده مي

تر است. البته كشت اين گي88اه در كش88ور كم88تر انج88اماز نظر بازاريابي ريشه مناسب هاي اصلي گياه ص88ورتشود و عمدتاً برداشت آن از اطراف مزارع و يا رويشگاهميگيرد.مي

- عملكرد10-9-14 تن در هكت88ار گ88زارش ش88ده2 ت88ا 5/1عملكرد وزن خشك ريش88ه ش88يرين بي88ان ،

است.

222

sppOriganum- مرزنگوش )مرزنجوش( 10-10

- اهميت گياه10-10-1 اي و اس8انس دار و پ88ر ارزش از عه8دمرزنگ8وش ب88ه عن88وان ي88ك گي88اه مهم ادويه

هاي مختل88ف دارويي جوش88انده و دمص88ورتباستان مط88رح ب88وده اس. از اين گي88اه به ه8اه8اي سيس88تم اعص88اب، مع88ده، نفخ و التي88ام زخمكرده، ب88ه منظ88ور درم88ان بيماري

ش88ود. اس88انس اين گي88اه م88در، مع88رق، نيرودهن88ده و داراي خاص88يتاس88تفاده مي هاي گي88اه ب88راي تق88ويت اس88تخوانض88دعفوني كنن88ده اس88ت. از جوش88اندة سرش88اخه

آيد.كودكان مبتال به نرمي استخوان استفاده به عمل ميسه گونه وحشي از مرزنگوش در ايران عبارتند از:

1 8Origanum vulgaria L.2 8Origanum strabilaceum

3 8Origanum viride (Boiss) halacsys

Majoranaمرزنگوش اهلي به نام hortensis moenchك88ه ب88ه عن88وان مرزنگ88وش( مرسوم است(.

- منشاء و پراكنش گياه10-10-2 اي و به اعتقاد بعضي از محققين، منشاء اين گياهمنشاء اين گياه نواحي مديترانه

ايران است. پراكنش اين گي88اه در من88اطق معتدل88ه آس88يا و اروپ88ا اس88ت و در اي88ران باشد. گونة اهلي آن ام88روزههاي شمالي كشور پراكنده ميبيشتر در ارتفاعات استان

در كشورهاي مصر، فرانسه، اسپانيا، اتريش، مجارستان، روماني، لهس88تان، چ88ك و ها درگ88يرد. دراي88ران ن88يز بعض88ي از ش88ركتاس88لواكي و آلم8ان م88ورد كش8ت ق88رار مي

اند.هاي اخير نسبت به كشت آن اقدام نمودهسال

- هدف توليد10-10-3 هاي رويشي است كه بتوان از آن اس88انسهدف توليد در اين گياه سرشاخه اندام

ه88ا و روغن استحص88الو مواد مؤثره ديگري مانند تيم88ول، فالونويي88د، موس88يالژ، ترپننمود.

- خاك و نيازهاي آب و هوايي10-10-4

223

هاي س88بك )ش88ني و رس88ي( ب8ا مق88داريخاك مناسب براي كشت مرزنگوش، خاك باش88د. گي88اه حس88اس ب88ه مي5/7 تا5/6 مناسب براي رشد آن حدود PHباشد. آهك مي

ه88اي حاص88لخيز دارد. ب88راي رش88د ب88هش88وري اس88ت و ني88از ب88ه م88واد آلي زي88اد و خاك باشند. نوررطوبت زياد نياز دارد. مناطق مرطوب و گرم مناسب براي رشد گياه مي

تأثير زيادي بر روي افزايش درصد اسانس گياه دارد.

- آماده سازي زمين10-10-5 كود دامي را همراه يك شخم عمي88ق و ي88ا خيلي عمي88ق در پ88اييز ب88ه زمين اض88افه

نمايند و در فصل بهار با يك شخم سطحي و دو ب88ار ديس88ك زمين را آم88اده ب88رايميكنند.كشت مي

- آماده نمودن بذر10-10-6 براي كشت مرزنگوش قبل از كاشت در زمين اص88لي ب88ذرها را در خزان88ه كش88ت

ها، آنها را با ماشين نشاء كار و يا دست ب88ه برگه شدن نهال6 تا 4نمايند و پس از مي مترمربع فضاي خزانه100 تا 80دهند. براي هر هكتار نياز به زمين اصلي انتفال مي

باشد.مي

- روش كشت10-10-7 توان به دوروش تكثير كرد. كشت توسط بذر و يا تقس88يم بوت88ه ومرزنگوش را مي

ساله. در ه88ر ص88ورت، روش كاش88ت در زمين اص88لي3 تا 2گرفتن قلمه از گياهان اي باش88د. كش88ت به88اره آنصورت جوي و پش88تهصورت كرتي و هم بهتواند هم بهمي

باشد.مرسوم مي

- عمق و ابعاد كاشت بذر10-10-8 شوند و يك اليه بسيار نازك ك88ود داميبذرها به علت ريز بودن، سطحي كشت مي

25×60 و 20×50هاي اين گياه را در زمين اصلي ب88ا ت88راكم ريزند. نهالروي آنها ميتوان كشت نمود.بسته به شرايط منطقه مي

- دورة رشد گياه10-10-9

224

توان از اوايل فروردين ماه تا اواخر خ88رداد م88اه دراين گياه را بسته به منطقه مي توان دو تا سه چين از آن برداشت نم88ود وزمين اصلي كشت كرد و تا پايان پاييز ميبرداري كرد. سال از آن بهره5توان تا اگر منطقه زمستان سرد نداشته باشد مي

- تناوب10-10-10تناوب كشت اين گياه با خانوادة بقوالت و گياهان وجيني مناسب است.

- عمليات مراقبت و نگهداري از گياه10-10-11الف( تغذيه

تن كود دامي در پ88اييز س88ال30 تا 20توان مقدار براي تأمين نياز كودي گياه، مي صورت سرك درتوان از كود ازته بهاول براي هر هكتار در نظر گرفت و همچنين مي

گرم در هكتار اس88تفاده كيلو150 تا 100زمان با كشت به ميزان فصل رويش و هم ت88ا150ت88وان از كرد. از كودهاي فسفره و پتاسه بسته به ش88رايط خ88اك منطق88ه مي

كيلوگرم در هكتار در فصل پاييز استفاده نمود.200ب( آبياري

مرزنگوش به آب زيادي ني88از دارد و تقريب88اً ني88از آبي آن مش88ابه نعن88اع اس88ت. در ص88ورتت88وان بهمتر بارندگي داشته باشد اين گي88اه را مي ميلي700مناطقي كه باالي

ديم كشت كرد.هاي هرزج( كنترل علف

هايي كه ع88اري اين گياه در اوايل دورة رويشي، رشد بطئي دارد، لذا بايد از زمين هاي هرزهستند، براي كشت آن استفاده نمود و در اوايل دورة رش88د، ح88داقلاز علف

هاي هرز اقدام نمود. بار نسبت به وجين علف2

- برداشت محصول10-10-12 3 ت88ا 2توان ها باشد مي در طول دورة رويش ساالنه اگر هدف برداشت سرشاخه

ت88وان از داس و ي88اها اقدام نمود. براي اين عم88ل ميبار نسبت به برداشت سرشاخه ت88وانموور استفاده كردولي اگر هدف توليد بذر باشد فقط در هر س88ال ي88ك ب88ار مي

هاي رويشي در ابتداينسبت به برداشت آن اقدام كرد. بهترين زمان برداشت اندام ش88ود. پس از برداش88تباشد و تأخير در آن موجب كاهش مادة م88ؤثره ميدهي ميگل

50 ت88ا 40هاي الك88تريكي در دم88اي كنت88وان از س88ايه و ي88ا خشكبراي خشك كردن ميگراد استفاده كرد.درجه سانتي

225

- عملكرد10-10-13 تن م88اده خش88ك متغ88ير خواه88د ب88ود و3 تا 2ها در اين گياه بين عملكرد سرشاخهباشد. كيلوگرم در هكتار مي150 تا 100عملكرد بذر حدود

Sazureia hortensis- مزره10-11

- اهميت گياه10-11-1 ها به عن88وانمرزه يكي از گياهان شناخته شده دارويي است و در اكثر فارماكوپه

گياه دارويي ثبت شده است. مادة موثره پيكر رويشي گياه داراي خواص دارويي از اي وه88اي رودهها و انگلهاي معده و نفخ، درمان كننده اسهالجمله آرام كننده ناراحتي

هاي زنانه، ضدآسم و سرفه و افرايش دهنده فشار خون اس88ت.درمان كننده بيماري ش88ود. اس88انس م88رزهاز مرزه در تهيه ادويه و به عنوان طعم دهندة غذا استفاده مي

سازي و صنايع غذايي كاربرد دارد.در صنايع مختلف داروسازي، نوشابه

- منشاء و پراكنش گياه10-11-2 هاي مركزي ومنشاء اين گياه شرق مديترانه و كنار درياي سياه است و در قسمت

هاي ش88مال ش88رقجنوب غربي آسيا و جنوب اروپ88ا رويش دارد. اين گي88اه در قس88مت استان گيالن، كرمانشاه، آذربايجان و شمال غ88ربي خراس88ان رويش دارد. عم88دتاً در

ش88ود. ام88روزه در نق88اطصورت خودرو ديده ميهاي خشك، آهكي و سنگالخي بهمحل ترينگ8يرد. عم8دهمختل88ف كش8ور ب8ه عن8وان س8بزي و ادوي8ه م8ورد كش8ت ق8رار مي

كشورهاي توليد كننده آن مجارستان، يوگسالوي، روماني، مصر، اسپانيا، فرانس88ه وايتاليا هستند.

- هدف توليد10-11-3 دار آنهاي گلگ88يرد، ولي سرش88اخهكليه پيكر رويشي گياه مورد استفاده ق88رار مي

ترين تركيبات اسانس آن ك88ارواكرول، س88يمول،داراي اسانس بيشتري هستند. مهمباشند.تركيبات فنلي واسيدهاي آلي مي

-خاك و نيازهاي آب وهوايي10-11-4 PHهاي شني رسي و آهكي است كه داراي ترين بافت خاك براي گياه، خاكمناسب

ده88د. ب88ه ش88وري حس88اسهاي كمي قلي88ايي را به88تر ت88رجيح مي باشد. خاك8 تا 6بين شود.تر آن مياست و وجود مواد آلي در خاك موجب رشد سريع

226

گراد ني88از درج88ه س88انتي15ه88اي ب88االتر از براي جوانه زدن و رشد ب88ه درج88ه حرارت دارد. به سرما حساس است. نور تأثير زيادي د رافزايش اسانس گي88اه دارد. درج88ه

باشد.گراد مي درجه سانتي25820حرارت مطلوب براي رشد آن

-آماده كردن زمين10-11-5 8 شخم عميق و خيلي عميق در پاييز براي زير خاك كردن بقاي88اي گياه88ان س88ال1

شود.قبل زده ميشود. 8 در اوخر اسفند و يا اوايل بهار، شخم متوسط زده مي2 ها ك88امالً خ88ردشود تا كلوخه8 در اواخر فروردين دوبار ديسك عمود برهم زده مي3

شود. زم88ان ب8ا ش88خم عمي88ق در پ8اييز ب88ه زمين8 كودهاي دامي، فس8فره و پتاس88ه هم4

گردد.شوند و زمين براي كشت آماده مياضافه مي

-آماده كردن بذر جهت كشت10-11-6 توان آن را در زم88انيبذر اين گياه براي جوانه زني به تيمار خاصي نياز ندارد و مي

گراد باش88د، كش88ت نم88ود. درجه سانتي15كه درجه حرارت متوسط روزانه بيشتر از قوة ناميه بذر براي دو سال، شرايط مناسبي دارد.

- روش كشت10-11-7 توان به دو روش كرتي و رديفي كشت نمود. چنانچه آبياري ب88ارانياين گياه را مي

مورد استفاده قرار گيرد روش مسطح مناسب است. امروزه بيش88تر كش88ت رديفيمرسوم است.

- زمان كشت 10-11-8 زمان مناسب كشت گياه با توجه به شرايط اقليمي كشور در اواسط ارديبهش88ت

ماه است.

- عمق و ابعاد كشت10-11-9

227

متر از س88طح سانتي5/1 تا 5/0 برابر طول بذر يعني حدود 5 تا 3عمق بذر اصوالً باش88د، ولي درمتر مي س88انتي25×25باشد. ابع88اد كش88ت در روش مس88طح، زمين مي

متر استفاده كرد. سانتي50×25 و 50×20توان از ابعاد حالت رديفي مي

- مقدار بذر مورد نياز 10-11-10 صورت هزار بوته در هكتار متغير است، براي كشت به120 تا 80تراكم گياه بين

باشد. با بذر داراي ق88وة نامي88ه ص88د در ص88د و كيلوگرم بذر مي8 تا 4مستقيم نياز به تواند تع88داد نش88اء م88ورد ني88از گرم بذر مي120كشت در شرايط كنترل شده، مقدار

يك هكتار را تأمين نمايد.

- دورة رشد گياه 10-11-11 رويش گياه از اواخر ارديبهشت ماه شروع شده و در اواخ88ر م88رداد م88اه و اواي88ل

رسد.شهريور ماه به پايان مي

- تناوب10-11-12 توان با اكثر گياهان در تناوب ق88رار داد، ولي به88تر اس88ت آن را بع88د ازمرزه را مي

گياهان خانوادة بقوالت و گياهان وجيني مورد كشت قرار داد.

- عمليات نگهداري و مراقبت10-11-13الف( تغذيه

ش8ود.تر گي88اه مياف8زايش م88واد آلي ب8ه خ8اك س88بب تق88ويت زمين و رش88د س8ريع تن كود حيواني در پاييز براي رشد گياه مناس88ب اس88ت. همچ88نين30 تا 20افزودن

توان از فرمول كودي زير استفاده كرد.براي تقويت زمين مي كيلوگرم در هكتار در فصل پاييز60 تا 50فسفر،

كيلوگرم در هكتا ردر فصل پاييز 60 تا 80 پتاس، كيلوگرم در هكتار در زمان كاشت و همچنين در مرحلة ب88ه س88اقه80 تا 50ازت صورت سرك. رفتن به

تر و ب88اال رفتن عملك88رد محص88ول بس88ياراستفاده ار كود سبز نيز در رش88د س88ريعمؤثر است.

228

ب( آبياري بالفاصله پس از كشت براي سبز شدن بذرها بايد زمين را آبياري نمود. ب88ا توج88ه

%60به بافت خاك و شرايط اقليمي همواره بايد كنترل نمود ك88ه رط88وبت خ88اك از روز7 ت88ا 5ه88اي آبي88اري رطوبت ظرفيت زراعي كمتر نشود. براي اين منظور دوره

شود.توصيه ميهاي هرز ج( كنترل علف

ه88اي ه88رز خواه88درعايت نكات تناوب و كنترل زراعي تأثير زي88ادي در ك88اهش علف توان در اوايل دوره رشد ب88ا اس88تفاده از كولتيواتوره88ا،هاي رديفي ميداشت. در كشت

هاي ك88رتي و رديفيهاي هرز نمود، ولي در كشت بار اقدام به از بين بردن علف3 تا 2 2هاي هرز توسط كارگر صورت گرفته و در اوايل دورة رش88د، عمدتاً بايد وجين علف

كشهاي عمومي دو ماه قبل از كش88ت بار اين عمل انجام شود. استفاده از علف3تا توان88د در بهب88ود وض88عيت مزرع88ه م88ؤثره88اي ه88رز زي88ادي دارد ميدر مناطقي كه علف

باشد. پس از كشت چنانچه سطح مزرعه زياد باشد و اس88تفاده از ك88ارگر اقتص88ادي كش آرزين به ميزان يك تا دو كيلوگرم در هكت88ار اس88تفادهتوان از سم علفنباشد مي

كرد.

- برداشت محصول10-11-14 بهترين زمان برداشت زماني است كه گياهان به گ88ل رفت88ه باش88ند. در ه88ر س88ال

چين برداشت انجام داد. عمل برداشت گي88اه در ص88بح ب88ا اس88تفاده از3 تا 2توان مي شود و پس از برداشت بالفاصله گياهان را به س88ايه منتق88لداس و يا موور انجام مي

نماين88د. دربندي جهت استحصال اسانس ب88ه كارخان88ه منتق88ل ميكرده و پس از بسته گراد ب88راي درج88ه س88انتي50 ت88ا 40هاي الكتريكي، دم88اي كنشرايط استفاده از خشك

خشك كردن مناسب است.

- عملكرد10-11-15 تن وزن خش8ك سرش88اخه در هكت8ار متغ8ير2 تا 5/1هاي رويشي از عملكرد اندام

15 تا 10صورت تازه مورد استفاده قرار گيرد، عملكرد آن از است، ولي چنانچه به توان در اواخر مرداد ماه اقدامتن وزن تر متقاوت خواهد بود. براي برداشت بذر مي

كيلوگرم در هكتار متغير است.300 تا 100كرد. عملكرد بذر از

.Salvia officinalis L- مريم گلي10-12- اهميت گياه10-12-1

229

ها به عنوان يگ گياه دارويي ش88ناخته ش88ده اس88ت و ازاين گياه در اكثر فارماكوپه هاي آن براي درمان بيماري قند خون، ضد تعرق، ضد ب88اكتري،عصاره و اسانس برگ

ش888ود. همچ888نين از آن در ص888نايع غ888ذايي، آرايش888ي،بخش اس888تفاده ميداروي آرامآيد.هاي زيادي به عمل ميبهداشتي و داروسازي استفاده

- خصوصيات گياه شناسي10-12-2 رس88د.متر مي س88انتي80 و چند ساله ك88ه ارتف88اع آن ب88ه Labiataeگياهي از خانوادة

باشد. ساقه به رنگ س88بز ت88يره و پوش88يده ازهاي فراوان ميريشه گياه داراي انشعاب ه88اي پ88اييني دم88برگدار، در برگه88ا بلن88د و دمبرگاي، برگكرك در پايين چوبي و قهوه

ه88اباش88ند. گلها پوشيده از كرك ميها كوتاه هستند. برگهاي بااليي دمبرگبلند و در برگ ش88وند ك88ه در انته88اي ك88ه در انته88ايه88اي بنفش، ص88ورتي و س88فيد دي88ده ميب88ه رنگ

ت8ا2اي رنگ به ط8ول آيد. ميوه كپسول و قهوههاي اصلي و فرعي به وجود ميساقهباشد.متر مي ميلي3

- منشاء و پراكنش گياه10-12-3 منشاء اين گياه مديترانه، حوضه اروپا و شمال آفريقا است و در ن88واحي مختل88ف

هاي آذربايجان، سمنان و تهران رويش دارد.آسيا و در ايران در مناطقي از استان ترين كشورهاي توليد كنن88ده آن يوگس88الوي س88ابق، يون88ان، ايتالي88ا، اس88پانيا وبزرگ

روسيه هستند.

- هدف توليد10-12-4 ها و برگ و گل اس88ت، ك8ه ب8ه منظ8ورهدف توليد در اين گياه، برداشت سرشاخه

استحصال اسانس و مواد ت88انني، رزي88ني، گليكوزي88دي و فالونويي88دها م88ورد اس88تفادهگيرد.قرار مي

- خاك و نيازهاي آب و هوايي10-12-5 براي رشد مناس88ب، گي88اه ني88از ب88ه خ88اكي ب88ا ب88افت رس88ي ش88ني، ليم88وني آهكي،

خيز و كمي قليايي دارد. نسبت به شوري خاك نيمه مقاوم است. نور خورشيدحاصل 158و شرايط آفتابي تأثير مطلوبي در رشد و افزايش اسانس گي88اه دارد. دم88اي ت88ا

كن88د، ولي در زم88ان رش88د، دم88اي مطل88وبگراد را در زمستان تحم88ل ميدرجه سانتي گراد است. رطوبت تأثير زي88ادي در رش88د گي88اه درجه سانتي25 تا 20مورد نياز گياه

دارد و در شروع رشد بهاره نياز به آب بيشتري دارد.230

- كشت و آماده سازي زمين10-12-6 توان در دو فصل بهار و پاييز م88ورد كش88ت ق88رار داد. ب88راي تق88ويتاين گياه را مي

سازي براي كش88ت برداش88ت محص88ولزمين پس از برداشت محصول قبلي و آماده تن ك88ود دامي را ب88ا ي88ك30 تا 20سازي براي كشت مريم گلي مقدار قبلي و آماده

تن ك88ود30 ت88ا 20هاي فقير از آهك، مق88دار كنند. در خاكشخم عميقي وارد خاك مي ت88ا1هاي فقير از آه88ك، مق88دار كنند. در خاكدامي را با يك شخم عميق وارد خاك مي

نماين88د. همچ88نين كوده88اي فس88فره و پتاس88ه را ب88ر تن آه88ك ب88ه زمين اض88افه مي5/1 نمايند. قب88ل كيلوگرم در هكتار به خاك اضافه مي100 تا 50حسب منطقه به ميزان

ص88ورتاز كشت مستقيم بذر و يا قلمه يك شخم س88طحي ديگ88ر ب88ه زمين زده و بهكنند.جوي و پشته زمين را آماده كشت مي

- روشهاي كشت10-12-7Z روش كشت مستقيم بذر 1

براي اين منظور پس از آماده شدن زمين در فصل پاييز يا اواخر تابستان نس88بت نمايند. بذرها در اين ش88رايطكار اقدام ميهاي رديفبه كشت بذر با استفاده از ماشين

نياز به تيمار خاصي ندارند. Z روش كشت غير مستقيم 2

در اين روش بذرها را در خزانه در اواخر اسفند و يا فروردين كشت ك88رده و پس دهن88د. برگه شدن آنها را توسط ماشين نشاء كار به زمين اصلي انتقال مي6 تا 4از

توان در ارديبهشت ماه تشكيل داد.خزانه در فضاي آزاد را ميZ روش تقسيم بوته3

توان براي اين منظور استفاده كرد. در اين صورت ه88ر ساله مي7 تا 5هاي از بوته دار تقسيم كرده و با فاصله مناس88ب درهاي كوچك ريشهبوته را به تعداد زيادي بوته

دهند.فصل پاييز به زمين اصلي انتقال مي

- عمق و ابعاد كشت بذر10-12-8 ش88ود.متر در نظ88ر گرفت88ه مي س88انتي4 ت88ا 3عمق كشت بذر با توجه به قطر ب88ذر،

70 ت88ا 50متر و فاص88له دو بوت88ه از هم روي ي88ك ردي88ف، س88انتي70ه88ا فاص88له رديفشود.متر درنظر گرفته ميسانتي

231

- مقدار بذر مورد نياز10-12-9 بسته به روش كاشت، مقدار بذر مورد نياز متفاوت خواهد ب88ود. در روش كش88ت

كيلوگرم بذر در هر هكت88ار ني88از اس88ت. در روش كش88ت20 تا 15مستقيم به مقدار شود. در كيلوگرم براي هر هكتار در نظر گرفته مي2 تا 5/1غير مستقيم اين ميزان باشد. هزار بوته در هر هكتار نياز مي30 تا 25روش مستقيم بوته به

- دورة رويشي گياه10-12-10 هاي رويش آن در طول به88ار و تابس88تان و اواي88لاين گياه چند ساله بوده و فعاليت

هاي ه8وايي، ريش8ه زن8دهپاييز ادام8ه دارد. در فص8ل زمس8تان ب8ا از بين رفتن ان8دام 5ماند تا در فصل بهار مجدداً رشد خود را شروع نمايد. عم8ر اقتص8ادي اين گي8اه مي سال است.7تا

- تناوب10-12-11 هاي ديگر گياهي به تناوب كشت ك8رد، ولي به8تر اس88تتوان با گونهاين گياه را مي

كشت آن بعد از گياهان وجيني و گياهان خانوادة لگومينوز صورت گيرد.

- عمليات نگهداري و مراقبت از گياه10-12-12الف( كود دهي

كيل88وگرم ك8ود80 ت8ا 50براي تقويت رشد گياه هر ساله در فصل پاييز به ميزان نمايند. در مناطقي كه كمب88ود پت88اس وج88ود دارد ب88ه همينفسفره به زمين اضافه مي

توان در فصل پاييز كود پتاسه به زمين اضافه نمود. در فص88ل به88ار پس ازميزان مي نماين8د. كيل88وگرم ازت در ه8ر هكت88ار ب88ه زمين اض88افه مي50 ت88ا 30هر بار برداشت،

ت88وان ب88هچنانچه در سال اول از كود دامي استفاده شده باشد در سال سوم ن88يز مي تن كود دامي در هر هكتار استفاده كرد.20ميزان

هاي هرزب( كنترل علف هاي هرز نقش بسيار زي88ادي دردر ابتداي رشد مخصوصاً در سال اول، وجين علف

ب88ار مزرع88ه را3 تا 2رشد گياه دارد. براي همين منظور بايد در ابتداي فصل رشد، وجين نمود.

ج( آبياري

232

گياه در ابتداي رشد به آب بيشتري نياز دارد. در روش كشت غ88ير مس88تقيم قب88ل ها به زمين اصلي، زمين را باي88د ك8امالً مرط88وب نم88ود و ي8ا در ص8ورتاز انتقال نهال

استفاده از ماشين نشاءكار بالفاصله پس از كشت گياه را آبياري نمود. نياز آبي اين باش8د. پس از ه8ر برداش8ت ن8يز زمين را باي8د بالفاص8لهگياه تقريباً همانن8د نعن8اع مي

آبياري كرد.

- برداشت10-12-13 بهترين زمان برداشت موقعي است كه گياه به گل رفته باشد و اص88والً برداش88ت

هاي ه88وايي گي88اه وج88ود دارد، ص88ورتدر هنگام ظهر كه بيشترين اس88انس در ان88دام كيرد. چنانچه كشت توسط بذر صورت گرفته باشد در سال اول برداشت صورتمي

گيرد. نمي چين برداش88ت ك88رد،3 ت88ا 2توان بسته به شرايط منطق88ه، از سال دوم به بعد مي

توانولي چنانچه كشت به روش تقسيم بوته صورت گرفته باشد درسال اول نيز مييك چين برداشت انجام داد.

- روش برداشت10-12-14 توان برداشت را با دست و داس انج88ام داد، ولي در س88طوحدر سطوح كوچك مي

ه88ا از س88اقه ج88داش88ود و پس از كمي خش88ك ش88دن، برگوسيع از موور اس88تفاده ميمتري سطح زمين صورت گيرد. سانتي10 تا 8شوند. ارتفاع برداشت گياه بايد از مي

پس از برداشت بايد توجه داشت كه گياهان را در شرايط سايه و ي88ا ب88ا اس88تفاده هايهاي الك88تريكي خش88ك نم88ود و پس از ض88دعفوني، آنه88ا را در كيسهكناز خشك

بندي كرد.مخصوصي بسته

- عملكرد10-12-15 تن در4 ت88ا 2عملكرد وزن خشك گياه در هر هكتار با توجه به ش88رايط كش88ت از

هر هكتار در سال متفاوت است كه از اين مقدار كه از س88ال دوم ب88ه بعدب88ه دس88ت كيلوگرم اسانس در هكتار استحصال نمود.10 تا 8توان آيد ميمي

sppMentha- نعناع10-13

- اهميت 10-13-1

233

ش88ود.هاي مختلف نعناع ب88ه عن88وان ادوي88ه، دارو و اس88انس اس88تفاده مياز گونه اس88انس نعن88اع ب88ا توج88ه ب88ه تركيب88ات مختل88ف آن در ص88نايع غ88ذايي، بهداش88تي،

سازي و صنايع داروسازي كاربرده88اي بس88يار متن88وعي دارد. اينآرايشي، نوشابه باش88د.ه88اي معت88بر ب88ه عن88وان ي88ك گي88اه دارويي مط88رح ميگياه در اكثر فارماكوپه

امروزه اين گياه سطح زير كشت زيادي را در دنيا به خود اختصاص داده اس88ت. تن است.2500000ميزان توليد اين گياه در جهان جهت توليد اسانس بالغ بر

هاي دارويي و معطر نعناع عبارتند ازترين گونهمهم1 8Mentha piperita

2 8Mentha spicata

3 8Mentha viridis

4 8Mentha lengifolia

5 8Mentha rutondifolia

Menthaمهم ت888رين گون888ه دارويي آن piperitae واريت888ه2 اس888ت ك888ه داراي (Officinalis( و آفيس888يناليس )Pullescens(، پالس888نس )Robeesiusروبس888يوس )

مي باشد.

- پراكنش10-13-2 منشاء اين گياه نواحي معتدل88ه كش88ورهاي روم88اني، مجارس88تان، ش88وروي و چين

ص88ورت خ88ودرو وج88ود دارد، ولي بعض88ي از گون88ه ه88اي آناس88ت. اي88ران كم88تر به درنواحي شمال آذربايجان و جنوب غربي كشور رويش دارد. گونه هاي زراعي آن در

اكثر استانهاي كشور مورد كشت قرار مي گيرد.

- هدف از توليد وكشت نعناع10-13-3 نوع تركيب مختلف دراسانس نعناع وجود دارد كه مهم ترين ه88دف در20بيش از

% اسانس نعناع را تشكيل مي دهد. با توج88ه ب88ه60 تا 40آن وجود منتول است كه موارد متنوع مصرف آن مي توان اهداف مختلفي را در كشت اين گياه دنبال نمود.

هاي مورد استفاده در توليد نعناع- اندام10-13-4

234

اندام هاي هوايي گياه نعناع جهت گرفتن اسانس مورد اس88تفاده ق88رار مي گيرن88د، 3ت88ا 2 و 6 ت88ا 4ولي بيشترين درص88د اس88انس در گل ه88ا و برگ ه88اي گي88اه به ت88رتيب

درصد مي باشد بطور متوسط اندام هاي ه88وايي ان88دام هاي م88ورد اس88تفاده در تولي88د درصد اسانس دارند. بيشترين مق88دار منت88ول دردر برگ ه88اي ج88وان نعن88اع5/1نعناع

وجود دارد.

- خاك و نيازهاي آب وهوايي 10-13-5 هر چند كه نعناع رامي ت88وان در اك88ثر من88اطق م88ورد كش88ت و ك88ار ق88رار داد، ولي

كم88تر ازEC و خاك هاي حاص88ل خيز ب88ا 5/7 تا 5/6 براي اين گياه بين PHمناسب ترين ميلي موس و ب88افت ل88ومي ش88ني مي باش88د.مناس88ب ترين آب و ه88وا ب88راي كش88ت4

نعناع، مناطق معتدل است كه دماي دوره رشد در آن مناطق به ط88ور متوس8ط بين گراد رش88د خ8ود را درج8ه س88انتي3 تا 2گراد باشد. اين گياه در درجه سانتي20 تا 18

گراد را تحم88ل888 درج88ه س88انتي30شروع مي كند و اندام هاي زيرزميني آن مي تواند تا گراد موجب كاهش درصد اس88انس درجه سانتي25نمايند. درجه حرارت هاي باالتر از

در ان88دام هاي رويش88ي گي88اه مي ش88ود. نعن88اع ب88ه علت ريش88ه هاي س88طحي ني88از ب88ه ميلي م88تر باش88د و800 تا700رط88وبت ب88اال دارد و در من88اطقي ك88ه بارن88دگي بين

پراكندگي مناسبي نيز داشته باشد، نعناع را مي توان به صورت ديم كشت نمود.

- آماده كردن زمين جهت كشت نعناع 10-13-6 با توجه به فصل كشت نعناع، زمان آماده كردن زمين متفاوت مي باشد. در كشت

30پ88اييزه پس از اف88زودن ك88ود دامي در اواخ88ر ش88هريور ي88ك ش88خم عمي88ق ح88دود سانتي متر مي زنند و پس از شخم، كود فسفره و پتاسه را پاش8يده و ب8ا ي8ك ديس8ك آنها را زير خاك مي كنند. اين عمل مي تواند دوباره در دو جهت عمود بر هم صورت گيرد. سپس جهت همواركردن زمين با ماله، سطح زمين را صاف نموده و با توج88ه

به روش آبياري زمين را مي بندند. به سه شكل مي توان زمين را بست. الف( كرتي: در اين روش، كرت ه88ا را ب88ا توج88ه ب88ه ش88يب زمين و ب88افت خ88اك ب88ا

متر به وسيله مرزكش تهيه مي كنند.50810 متر و طول 482عرض ب( روش مس8طح: در اين روش ك8ه ب8راي سيس8تم آبي8اري ب8اراني اس8تفاده مي شود، پس از ماله زدن نياز به انجام عمليات ديگري نيست و گياه را مي توان كش88ت

نمود. ج( روش جوي و پشته اي: به وسيله دستگاه فاروئر، جوي و پش88ته هايي ب88ا فاص88له

متر بر حسب شيب زمين و بافت خ88اك ايج88اد مي كنن88د و50 سانتي متر و طول 50سپس نهال ها را روي پشته ها كشت مي نمايند.

235

چنانچه كشت در فصل بهار انجام شود. در فصل پاييز زمين را ي88ك ش88خم عمي88ق مي زنند و در اواخر اسفندماه و يا اواي88ل به88ار ي88ك ش88خم س88طحي زده و ب88ا ديس88ك كلوخه ها را خرد مي كنند و بع88د از ص88اف كردن زمين ب88ا مال88ه ب88ه يكي از روش ه88اي فوق الذكر زمين را مي بندند. در كشت بهاره كودهاي دامي و فسفره و پتاس88ه را در پاييز به زمين ا ض88افه مي نماين88د و ك88ود ازت88ه رادر به88ار همزم88ان باكش88ت ب88ه زمين

مي دهند.

- روش هاي تكثير 10-13-7 تكث88ير نعن88اع از طري88ق رويش88ي ص88ورت مي گ88يرد. ب88ه اين منظ88ور از س88ه روش

شود. استفاده مي ماه قب88ل از كش88ت5/1تقسيم ريشه رست ها: براي استفاده از اين روش، حدود

در زمين اصلي ريشه رست ها را از مزرعه مادري تهيه ك88رده و آنه88ا را ب88ه قطع88ات سانتي متري تقسيم مي كنند، سپس آنها را در يك خزانه نزديك مزرعه اص88لي1085

قرار مي دهند تا ريشه دار شوند. در زمان آماه شدن زمين اصلي، برگ ه88اي اض88افيريشه رست ها را قطع كرده و به زمين اصلي انتقال مي دهند.

استفاده از پاجوش:چنانچه م88زرعه اي در فص88ل رويش88ي گي88اه ايج88اد ش88ود، به88تر سانتي متر رس88يده باش88د اس88تفاده1088است از پاجوش هاي نعناع كه ارتفاع آنهابه

گردد. براي اين منظور،برداشت پاجوش ها بايد پس از آبياري مزرعه مادري صورتگيرد.

استفاده از قلمه ساقه: به اين منظورمي ت88وان قلمه ه88ا را از ش88اخه هاي ج88وان و ب8رگ باش8د تهي8ه ك8رد. به8تر اس88ت اين انتخ8اب از3تا2سبز پاية م8ادري ك8ه داراي

ميانگره هاي پاييني صورت گيرد. استفاده از قلمه هاي ساقه اصوالً در سطوح كوچك شود. دراين روش پس از انتخاب قلمه آنها رادر يك خزانه مي كارن88د وپستوصيه مي

هفته طول مي كشد آنها راب88ه زمين اص88لي انتق88ال3تا2از ريشه دار شدن كه حدود مي دهند.

- عمق وفواصل كشت10-13-8 باتوجه به روش تكثير و روش كشت ) كرتي، مسطح وج88وي پش88ته اي( نهال ه88اي

س88انتي مترو فاص88له روي7088850 سانتي متر با فاصله رديف12810نعناع رادر عمق سانتي متر كشت مي نمايند. 30820رديف

. هزار عدد مي باشد100تا60تعداد نهال مورد نياز براي يك هكتار نعناع حدود مهم ترين نكاتي كه در انتخاب نهال نعناع بايد مورد نظر قرار گيرند:

236

الف( قلمه هاي اوليه نهال ها بايد از يك مزرعه مناسب و عاري از آفات و بيم88اريو علف هاي هرز انتخاب شده باشد.

ب( نهال ها بايد كامالً شاداب و عاري از هرگونه بيماري و آفت باشند.% سبز باشند.30% سفيد و70ج( ريشه رست ها بايد

د( نهال ها بايد از رقم مناسب كه درص8د م8ادة م8ؤثره ب8االيي داش88ته باش88د، تهي88هگردند.

ساله تهيه شده باشد.382و( بهتراست نهال ها از ريشه رست هاي گياهان چين از آن برداش88ت مي ش88ود. ب88اال رفتن درص88د اس88انس در3 ت88ا 2در هر سال

اندام هاي رويشي اولين چين را بعداز خرداد انجام داد.

- تناوب10-13-9 اصوالً خاك پس از برداشت نعناع از كيفيت خ88وبي برخ88وردار نيس88ت، ل88ذا پس از كشت نعناع مي توان زمين را آيش گذاشت و يا از گياه88اني اس88تفاده ك88رد ك88ه دورة رويشي كوتاهي دارند. كشت بعدي نعناع در يك زمين چهار سال بعد از برداشت آن است. در طول اين چهار سال مي توان از آيش، كشت خانوادة لگومين88وز و گياه88ان

وجيني در تناوب استفاده كرد.

- عمليات نگهداري و مراقبت10-13-10الف( تغذيه گياه

نعناع در طول دورة رشد به مواد غذايي زيادي ني88از دارد و وج88ود عناص88ر غ88ذايي رابطه مستقيم با ميزان اسانس نعناع دارد. لذا با توج88ه ب88ه حاص88ل خيزي خ88اك ه88ر

منطقه براي تغذيه نعناع مي توان از فرمول زير استفاده كرد. شود. كيلومتر در هكتار در چند مرحله به گياه داده مي8100 120ازت:

كيلوگرم در هكتار100880فسفر: كيلوگرم در هكتار 80860پتاس:

ص88ورت محل88ول پاش88يدر صورت كمبود ميكروالمان ها در مزرع88ه از ش88الت ها به مي توان اس88تفاده ك88رد، از جمل88ه ميت88وان ب88ه ش88الت آهن، ب88وراكس، واكس88ال و …

اشاره كرد.ب ( آبياري

237

نعناع نياز آبي بااليي دارد و به همين دليل در اكثر من88اطق، امك88ان كش88ت ديم آن وجود ندارد. براي تأمين نياز آبي گياه با توج88ه ب88ه من88اطق مختل88ف و ب88افت خ88اك از

روزمي توان استفاده كرد و جهت رشد مناسب تر، ظرفيت آب784دوره هاي آبياري % ظرفيت رطوبت زراعي كمتر شود. 80خاك درمزرعه نبايد از

مهم ترين مرحله آبياري نهال ها بالفاصله بعد از كش88ت در زمين اص88لي اس88ت ك88هبايد به اين مرحله توجه شود.

ج( واكاري براي اين كه بتوان از تمامي ظرفيت مزرعه استفاده نم88ود، ب88ا توج8ه ب88ه اين ك88ه

20 تا15درصدي از نهال ها بعد از انتقال به زمين اصلي از بين مي روند بايد پس از روز اقدام به واكاري نمود.

د ( مبارزه با علف هاي هرز وجود علف هاي هرز خصوصاً گونه هاي هم خانواده نعناع در مزرعه موجب كاهش شديد اسانس و بعضاً تغيير در نوع مادة مؤثره گياه خواهند شد. ب8راي از بين ب8ردن

علف هاي هرز مي توان از روش هاي دستي و يا مكانيزه استفاده كرد. روز15 بار با فاصله زماني مشخص حدود 3 تا 2عمل وجين بايد در اوايل رشد،

يك بار انجام شود تا گياه بتواند بر علف هاي هرز غلبه نمايد. چنانچ88ه نعن88اع را به ص88ورت رديفي كش88ت كنن88د، عم88ل كن88ترل علف ه88اي ه88رز را

بوسيله كولتيواتور مي توان انجام داد. علف كش هاي عمومي و اختصاصي نيز بر عليه علف هاي هرز مزارع نعن88اع تولي88د شده است كه مي توان از آنها در مزارع توليد نعناع مخصوصاً ب8ا ه8دف تولي8د نعن8اعً با هدف توليد اسانس استفاده ك8رد. در زم8ان ض8روري در مرحل8ه رويش، مخصوصا

لي88تر در ه88ر هكت88ار مي توان88د م88ورد48883 ( ب88ه مق88دار Ronstarعلف كش رونس88تار)استفاده قرار گيرد.

- برداشت محصول10-13-11 بهترين زمان برداش88ت نعن88اع جهت تولي88د اس88انس، زم88ان گل دهي گي88اه اس88تولي چنانچه هدف از تولي88د ادوي88ه و ي88ا س88بزي باش88د، قب88ل از گل88دهي برداش88ت ص88ورت مي گيرد. به دو روش دستي و ماش88يني مي ت8وان نعن8اع را برداش8ت ك8رد. برداش8ت دستي در مزارع كوچك و با داس به وسيله دست انج88ام مي ش88ود. ب88راي برداش88ت مكانيزه مي توان از ماشين آالت برداشت يونجه استفاده به عم88ل آورد ك88ه از جمل88ه

5888اين ماشين آالت، موورهاي مستقل و پشت تراكتوري براي برش نعناع از ارتفاع سانتي متري و ريك براي رديف كردن گياهان برداشت شده و نيز ب88راي جمع آوري4

و بسته بندي در مزارع بزرگ مي تواند مورد استفاده قرار گيرد. براي اين كه گياه88ان

238

را بتوان راحت تر جمع آوري و حمل ونقل نم88ود پس از برداش88ت اج88ازه مي دهن88د ت88ا % رطوبت خود را از دست40 تا 25مدتي گياه در معرض هواي آزاد قرار گرفته و

دهد، سپس اقدام به جمع آوري آن از سطح مزرع88ه مي نماين88د. اين مس88ئله م88وجب كاهش درصد اسانس خواهد شد. چنانچه كارخانه نزدي88ك مزرع88ه باش88د به88تر اس88ت

بالفاصله بعد از برداشت نسبت به جمع آوري و حمل آن به كارخانه اقدام نمود.

- عملكرد10-13-12 15عملكرد ساالنه نعناع براي هر هكتار با در نظر گرفتن كليه اندام هاي رويشي،

كيل88وگرم اس88انس استحص88ال60 ت88ا 30 مي باشد. كه از اين مق88دار مي ت88وان 20تا تن وزن2نمودولي چنانچه در برداشت فقط برگ گياه م88وردنظر باش88د ح88داكثر ت88ا

خشك مي توان از هر هكتار انتظار داشت.

Thymus vulgaris- آویشن10-14- نیازهای اکولوژیکی آویشن10-14-1

آویشن گیاهی است که به طور طبیعی در شرایط مزرعه ای در نواحی نیمه خشک تا معتدل گرم در دماهای باال و تشعشع شدید آفتاب رشد میکند. آویشن در مراح88ل

روز بعد( ی88ک۶۰اولیه دارای رشد خیلی کند بوده و در مراحل بعدی نمو )مخصوصاً افزایش سریع در تجمع ماده خشک دارد.

میزان آب خاک و رژیم های ن88وری ب88ه ط88ور مع88نی داری وزن خش88ک ریش88ه و ان88دام pHهوایی را تغییر می دهند. خاک مزرعه آویشن بایستی به خوبی زهکشی ش88ده و

باشد و در صورت نیاز بایستی با استفاده از آهک اصالح ش88ود. اگرچ88ه۶آن حداقل آویشن در شرایط خیلی خشک و بدون بارندگی رشد میکند ولی عملکرد آن کاهش

می یابد و اساساً آبیاری، عملکرد را افزایش می دهد.

کاشت- 10-14-2 آویشن از طریق بذر، قلمه و تقسیم بوته تکثیر میشود. عدم یکنواختی پوشش مزرعه همواره به عنوان یک مشکل در کشت مستقیم بذر میباشد ب88ه همین خ88اطر روش کشت دیگری ارائه میشود ک88ه تولی88د نش88اء ب88ذری در بس88تر گلخان88ه و س88پس

انتقال نشاءها به مزرعه است. درج88ه سلس88یوس جوان88ه میزنن88د.۱۲- ۳۲بذور آویشن طی یک تا دو هفته در دم88ای

گاهی اوقات نور باعث سرعت بخشیدن به جوانه زنی می شود.

239

به علت وجود اختالفات در وضعیت رشد، زمان گلدهی و تولید در گیاهان حاص88ل از کشت مستقیم ) بذور( که میزان یکنواختی را در مزرع88ه پ88ایین میآورد، به88تر اس88ت ژنوتیپ های مرغوب را انتخاب کرده و آنها را به وسیله قلم88ه تکث88یر نم88ود ک88ه ع88دم

۵-۱۰یکنواختی در مزرعه و محص88ول ک8اهش یاب88د. آویش8ن ب88ه آس88انی از قلمهه8ای سانتی متری در بهار تکثیر میش88ود. هورمونه88ای اف88زایش دهن88ده ریش88ه ب88رای تکث88یر ممکن است مفید باشند. در تحقیقی مشخص شده که کشت بذر آویشن نسبت ب88ه کشت قلم88ه آن، عملک88رد بیشتری را تولی88د می نمای88د. در تحقی88ق دیگ88ری در کش88ت

مستقیم، عملکرد ماده خشک بیشتری نسبت به نشاکاری به دست آمد. زمان مناسب برای کشت بذر در خزانه اواخر اسفند میباشد.بهتر استارتفاع نشاءها

سانتی متر باشد. زمان کشت مستقیم ب88ذور اوای88ل به88ار ی88ا۱۵ تا ۱۰در زمان انتقال ۶ ت88ا ۵ س88انتی متر و م88یزان ب88ذر الزم ۵اواسط پ88اییز اس88ت. عم88ق کش88ت کم88تر از

کیلوگرم در هکتار تعیین شده است.

-داشت10-14-3 س88ال در مزرع8ه ب8اقی می مان8د برن8امه ریزی۴-۶با توجه به اینکه آویشن ب8ه م8دت

برای کوددهی آن حایز اهمیت است. با مصرف م8یزان مناس8ب ک8ود دامی پوس8یده تن ( قبل از کشت بایستی تأمین نیاز غذایی آن را تضمین کرد.۲۰-۳۰) تقریباً

کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس۸۰ تا ۵۰به طور معمول در فصل بهار قبل از کشت کیلوگرم در هکتار ازت در اختیار گیاه88ان ق88رار میگ88یرد. از س88ال۶۰ تا ۴۰به همراه

کیلوگرم در۵۰ تا ۳۰دوم ریش قبل از وجین علفهای هرز همه ساله فصل بهار باید هکتار ازت در اختیار گیاهان قرار گیرد.

اگرچه آویشن به تعدادی از علف کش ها مقاومت نشان می دهد به هر حال سواالتی از قبیل بقایای آن روی مواد گیاهی مخصوصاً برای بازار صادرات مطرح اس88ت ک88ه بایستی مشخص شود. هیچ علف کشی برای استفاده روی آویشن ثبت نشده اس88ت و فقط تحقیقات محدودی در این زمینه انجام گرفته است. ب88ا این وج88ود هیچ گون88ه کنترل شیمیایی علفهای هرز ممکن است مطلوب نباش88د. البت88ه ش88اید ب88دون کم88ک بعضی از علف کش ها، کشت آویش88ن در مقی88اس وس88یع ممکن نباش88د. ب88ا این ح88ال آویشن را می توان بدون استفاده از علف کش ب88ه ط88ور موفقیت آم88یز در م88زارع ب88ا استفاده از یک پوش88ش بازدارن88ده رش88د علف ه88رز پ88رورش داد. ب88رای چ88نین ک88اری

می توان از مالچ های آلی استفاده کرد.- برداشت 10-14-4

نقطه بحران8ی در مدیریت زراع8ی این گیاه محس8وب میشود. در س88ال اول رویش فقط یکبار محصول را میتوان برداشت. درحالیکه در سالهای بعد دو تا حتی سه بار میت88وان اق88دام ب88ه برداش88ت نم88ود. ب88ه ط88ور کلی، به88ترین زم88ان جم88ع آوری ان88دام

240

رویش8ی ) برگ ها و ساقه های جوان ( حاوی مواد مؤثر هنگ88امی اس88ت ک88ه گی88اه در مرحله آغاز گلدهی باشد. زمان مناسب برای اولین برداشت محصول آغ88از گل88دهی یع88نی اواس88ط به88ار )اردیبهش88ت( میباش88د. دومین برداش88ت در آغ88از دومین مرحل88ه گلدهی و اواسط تابستان )مردادماه( انجام میگ88یرد. س88ومین و آخ88رین برداش88ت را

با توجه به تاثير بسزاي برداش88ت محص88ول دراواسط پاییز )آبان( میتوان انجام داد. زمان آفتابي بودن روز اگر برداشت پيك8ر رويش8ي اين گي8اه در س8اعاتي از روز ك8ه

تابش وجود داشته باشد انجام گيرد عملكرد اسانس گياه افزايش خواهد يافت

Hyssopus officinalis- زوفا 10-15

- نيازهاي اكولوژيكي زوفا10-15-1 مناطق خشك و گرم و نواحي جنوبي تپه ها مناطق مناسب كشت زوف88ا مي باش88ند. اين گياه به خشكي مقاوم بوده و مي توان ب88ا در نظ88ر گ88يري ش88رايطي اين گي88اه را

صورت ديم كشت نمود. زوفا به خاك خاصي نياز ندارد و تقريبا در ه88ر ن88وع خ88اكهب حتي خاكهاي شني و تهي از مواد و عناصر غ88ذايي رش88د مي كن88د. ماس88ه هاي بس88يار نرم و خاكهاي اشباع از آب به هيچ وجه براي كشت زوفا مناسب نيس88تند. اين گي88اه بيشتر در مناطق بياباني و در سطوح وسيعي كه مملو از خاكهايي با بافت متوس88ط

7/5 ت88ا 5خ88اك ب88راي زوف88ا بين pHكند. 2كه حاوي تركيبات كلسيم هستند رشد مي مناسب است. علفهاي هرز در رشد و نمو و مقدار مواد موثره زوفا ت88اثير منفي ب88ر

جاي مي گذارد. مبارزه با علفهاي هرز در طول رويش گياه ضروري است.

- كاشت10-15-2 زوفا پنج تا هفت سال عمر دارذ و پس از آن مدت بايد با گياهان مناسب ب88ه تن88اوب كش88ت ش88ود.پس از برداش88ت گياه88اني ك88ه ب88ا زوف88ا ب88ه تن88اوب كش88ت ش88ده اند حتي المقدور بايد بقاياي آنها را جمع آري كرد. زمان مناس88ب جهت كش88ت ديم زوف88ا اوايل بهار مي باشد. تاخير در كشت مناسب نيست و سبب كاهش جوانه زني ب88ذرها مي شود. فاصله بين رديفها معم8وال بين پنج88اه ت8ا هفت8اد س8انتي متر مناس8ب اس8ت. عمق بذر زوفا در موقع كاشت بايد ي88ك ت88ا دو س88انتي متر باش88د و كش88ت در اعم88اق بيشتر مناسب نيست زي88را ن88ه تنه88ا تم88ام ب88ذرها س88بز نمي ش88وند بلك88ه س88بب ع88دم

يكساني در جوانه زني آنها گشته و برداشت مكانيزه را با مشكل مواجه مي كنند. از آنجايي كه كشت در شرايط ديم احتمال جوانه زني بذوري را كه به طور مستقيم كش88ت مي ش88وند، ك88اهش مي ده88د مناس88تترين روش، اس88تفاده از خزان88ه و كاش88ت نشا ها در زمين اصلي مي باشد.كشت زوفا بايد بهص88ورت رديفي ب88وده و چنانچ88ه در

شيب ها كشت شود جهت رديف ها بايد بر خالف جهت شيب زمين باشد. در اين روش بذرها در فواص88ل مناس88ب و در خزان88ه ه88واي آزاد ك88ه بس88تر آن ب88راي

241

كشت آماده شده است كشت مي شوند. بذر مورد نياز ب88راي ه88ر م88تر مرب88ع خزان88ه كيلوگرم در هكتار مي باشد .5 تا 3حدود

پس از آبياري و وجين علفهاي هرز سطح خزانه، هنگاميكه ريشه هر نش88ا ب88ه ان88دازه س88انتيمتر رش88د نم8ود مي ت8وان آنه8ا را ب88ه زمين اص8لي منتق88ل نم88ود. زم8ان7 تا 5

مناسب جهت انتقال نشاها به زمين اصلي اواخر بهار و اوايل تابستان مي باشد. براي انتقال نشاءها در سطوح كوچك كشت مي توان دستي عم88ل نم88ود در حاليك88ه در مقياس وسيع اين عمل فقط بايد با ماشين انجام گيرد. در ط88ول رويش گياه88ان

مبارزه با علف هاي هرز موثر خواهد بود و ميزان عملكرد را باال خواهد برد.

- داشت 3-15-10 مبارزه شیمیایی با علفهای هرز به تنهایی کافی نیست و وجین مک88انیکی ب88ه هم88راه استفاده از علف کشها بسیار مناسب اس88ت . قب88ل از کاش88ت و ی88ا پس از کاش88ت و

کش مرکازین به مقدار سه تا چه88ار کیل88وگرم در قبل از رویش بذر می توان از علف هکتار به صورت محلول پاش88ی اس88تفاده ک88رد. این عل88ف کش پس از دو م88اه اک88ثر علفهای هرز زمین را از بین می برد .چنانچه فصل بهار هوا گ88رم و کم ب88اران باش88د ک88اربرد عل88ف کش مرک88ازین مناس88ب نیس88ت و ت88اثیر نامناس88بی روی زوف88ا خواه88د داش88ت. در این ص88ورت قب88ل از رویش گیاه88ان می ت88وان از علف کش ی88ک درص88د

گراماکسون به صورت محلول پاشی علیه علفهای هرز استفاده نمود.

- برداشت4-15-10 اگر هدف از کاش88ت زوف88ا اس88تفاده از پیک88ر رویش88ی آن ب88رای ادوی88ه باش88د، اوای88ل گلدهی باید برداشت شوند. اگر به منظ88ور اس88تخراج اس88انس کش88ت ش88ده باش88ند،

ک8رد.برداش8تگیاهان را در مرحلة گلدهی کام8ل ) اوای8ل تابس8تان ( بای8د برداش8ت اندامهای م8ورد نظ8ر گی88اه بای8د از ناحی8ه فوق8انی س8اقه های چ8وبی ص8ورت گ8یرد . چنانچه ساقههای چوبی با سایر قسمتهای مورد نظر مخلوط شوند نقش موثری در کاهش کیفیت اسانس زوفا دارد. اگر هنگ88ام برداش88ت، ه88وا خش88ک باش88د و آفت88اب شدید نتابد، پیکر رویشی برداشت شده را می توان برای مدتی روی زمین ق88رار داد و پس از کاهش رطوبت ، آنه88ا را ب88ه خش88ک کن منتق88ل ک88رد. دم88ای مناس88ب ب88رای

درج88ه۳۵ ت88ا ۳۰خشک ک88ردن پیک88ر رویش88ی ب88ا اس88تفاده از خش88ککنهای الک88تریکی سانتیگراد است . اندامهای خشک شده را باید بسته بندی و در مک88ان مناس88ب انب88ار

پیکر رویشی در سال اول دو تا سه تن در هکتار و در سال دوم ش88شعملکردکرد. تن۲ ت88ا ۵/۱ و ۸/۰ ت88ا ۴/۰تا ده تن در هکتار ) وزن تازه گیاه ( ک88ه از آن ب88ه ت88رتیب

کیلوگرم۱۵ تا ۸پیکر رویشی خشک حاصل میشود. از هر هکتار زوفای کشت شده اسانس استحصال میشود.

242

Achillea millefolium- بومادران10-16

- نیازهای اكولوژیكی بومادران10-16-1 بوم88ادران در ط88ول رویش ب88ه ش88رایط اقلیمی خاص88ی نی88از ن88دارد و در ه88ر اقلیمی

گی88اهی اس88ت روز بلن88د و در من88اطق گ88رم و آفت88ابی گله88ای بیشتری تولی88دمیگنجد. درج88ه س88انتیگراد اس88ت.18-26میکند. مناسب ترین دما برای رشد و گل دهی آن

م88ورد نی88از گی88اهpHخاک های سبک و شنی را برای کشت این گیاه مناسب اس88ت. است.7/6-6

- كاشت و داشت10-16-2 کشت و تکثیر بومادران ب88ه وس88یله ب88ذر و ب88ه ش88کل رویش88ی )تقس88یم بوت88ه( انج88ام

میگیرد. تکثیر به وسیله بذر به دو روش مستقیم و غ88یر مس88تقیم ص88ورت میگ88یرد. در روش

س88انتی م8تر و فاص8له ب8ذرها از60-70مستقیم، بذرها به صورت ردیفی به فاص8له سانتی متر کشت میشوند. زم88ان مناس88ب ب88رای کاش88ت25-30هم در روی ردیف

مستقیم اواخر تابستان تا اوایل پاییز میباشد. میزان بذر مورد نیاز ب88رای ی88ک هکت88ار کیل88وگرم در هکت88ار اس88ت. در روش غ88یر مس88تقیم ب88ذرها را در زم88ان4-6زمین

5/0مناسب در خزانه هوای آزاد کشت میکنند. عمق بذر در موق88ع کاش88ت نبای88د از سانتیمتر بیشتر باشد. ازدیاد رویشی بوم88ادران از راه تقس88یم بوت88ه انج88ام میگ88یرد.

بوت88ه2-4 ساله را در فصل پاییز خارج کرده و سپس ه88ر گی88اهی را ب88ه 4-5گیاهان تقسیم و در زمین مورد نظر کشت میکنند. رشد اولیه بومادران بس88یار کن88د اس88ت. از این رو مبارزه مکانیکی و شیمیایی با علفه88ای ه88رز الزم اس88ت.دوره آبی88اری این

روز بسته به اقلیم مورد نظر دارد.5-10گیاه:

- برداشت10-16-3 چنانچه گیاهان بهطور غیر مستقیم کشت و در فص88ل پ88اییز ب88ه زمین اص88لی منتق88ل شده باشند، ی88ک س88ال پس از کاش88ت )از س88ال دوم( ب88ه گ88ل مینش88ینند. و میت88وان محصول را برداشت کرد. در سال دوم برداشت قب88ل از تش88کیل ب88ذر و تغی88یر رن88گ گلبرگها صورت گیرد. چنانچه گیاهان بهطور مستقیم کشت شده باشند، محصول از سال سوم قابل برداشت خواهد ب88ود. چ88ون گیاه88ان در مرحل88ه گل88دهی از بیشترین مقدار م88اده م88وثر برخوردارن88د، این مرحل88ه زم88ان مناس88بی ب88رای برداش88ت گله88ا و ساقهها و شاخههای جوان بومادران است. هنگ88ام جم88ع آوری گله88ا بای88د آنه88ا را ب88ه

سانتی متر برداشت کرد.دوران گلدهی اواخر فروردین تا3-4همراه دمگل به طول اواخر خرداد ماه است. اندام مورد استفاده بوم88ادران پیکررویش88ی آن یع88نی گله88ا،

243

تن درهکت88ار ان88دام ه88وایی خش88ک2-4ساقه ها و برگ های جوان است. عملک88رد آن است.

- خواص دارویی بومادران4-16-10 گلها، برگها و پیکر رویشی بومادران خاصیت دارویی دارن88د. م88واد م88وثره آن اش88تها آور اس88ت و ب88اعث هض88م غ88ذا و م88داوای دل درد میش88ود. اس88تفاده از دم ک88رده بومادران، باعث کاهش فشار خون میشود و از آن برای مداوای نارس88اییهای کیس88ه صفرا استفاده میشود. اسانس بومادران خاصیت ضد باکتریایی و ضد ق88ارچی دارد. از اس88انس این گی88اه در ص88نایع داروس88ازی و ص88نایع بهداش88تی و آرایش88ی اس88تفاده

میشود.

(Lippia citriodora- به لیمو)10-17 به لیمو- نیازهای اکولوژیکی10-17-1

به لیمو گیاهی است بومی کش88ورهای آمریک88ای جن88وبی )ش88یلی و پ88رو( ک88ه بهط88ور وسیع در باغه88ای کش88ورهای اروپ88ایی کش88ت میگ88ردد. این گی88اه ام88روزه در ش88مال کش88ورمان کش88ت و ک88ار میگ88ردد و گون88ه ه88ای ن88یز در من88اطق گرمس88یری و نیم88ه گرمسیری کشورمان وجود دارند.به لیمو برای رشد ب88ه ه88وای گ8رم، ن8ور ف8راوان و

درج88ه-( ۵، ام88ا ت88ا )رطوبت باال نیاز دارد و به سرما و بادهای ش88دید حس88اس است درج88ه س88انتیگراد را در س88منان و ک88رج توانس88ته اس88ت-( ۱۶سانتیگراد که گاها ت88ا )

تحمل کند. در خاکهایی با بافت سبک تا متوس88ط، عمی88ق و غ88نی از م88واد غ88ذایی ب88ا است. زمان5/6مورد نیاز آن خنثی و حدود pHزهکشی خوب و خشک رشد میکند.

گلدهی از مرداد تا شهریور میباشد. در ایران آنرا میتوان در جن88وب ف88ارس، ش88مال هرمزگان، جنوب غربی استان مرک8زی، ش8مال خراس88ان، جن8وب مازن88دران، مرک88ز

گلستان و شرق گلستان کشت دارد.- کاشت، داشت و برداشت10-17-2

تکثیربه لیمو به آسانی در تابستان بوسیلهی قلمه زدن شاخهها و ی88ا خوابانی88دن آنه88ا در زمینهای قابل نفوذ و مرطوب و همچنین پاجوش انجام میشود. بهتر اس88ت جهت

این گی88اه ب88ه علتریشه دار شدن قلمهها، آنها را مدتی در زیر س88ایبان ق88رار دهیم. عدم جوانه زنی بذور، با بذر تکثیر نمیشود.قلمهگیری یا خوابانیدن را میتوان به88ار و بعد از آن در خزانه یا در صورت شرایط مساعد هوا در فضای آزاد انجام داد. البت88ه قلمهگیری در اواخر پاییز توصیه شده که زمان مناسبی است و کاهش هزین88ه را در بر دارد، زیرا با یک پوشش پالستیکی بستر قلمهگیری میتوان گیاه را تکثیر ک88رده و

تکثیر ب88ه وس88یله قلم88ه زدن ب88دین ص88ورتبرای اول بهار به رشد مطلوب برسانیم. است که شاخههای جوان گیاه را که در آغاز رویش طولی قرار دارند از ساقه قطع

244

قلمهها بع88د ازمیکنند و پس از جدا نمودن برگها آنها را به صورت قلمه در میآورند. ماه از زمان قلمهگیری آماده انتقال به زمین اصلی اس88ت. زم88ان کاش88ت در۴ تا ۳

زمین اصلی بعد از خطر یخبندان بهاره است. در زمستانهای سرد برای جلوگیری از سرما زدن ریش8ه و گی8اه بایس8تی روی ان8دام گیاهی را با برگ و کاه و کلش کامال بپوشانیم. این گیاه به عنوان ی88ک گی88اه دارویی،

-۳۰۰ کیل88وگرم ک88ود ازت88ه، ۱۵۰-۲۰۰معطر و زینتی کشت میشود. نیاز اصلی غذایی کیلوگرم در هکتار کود پت88اس میباش88د. کوده88ا را۸۰-۱۰۰ کیلوگرم کود فسفر و ۲۵۰

قبل از کشت به خ88اک اف88زوده و ش88خم میزنیم. ب88ه لیم88و ب88ه غرق88ابی ش88دن نس88بتاحساس است.

بار در ماهه8ای خ88رداد، م88رداد و مه8ر انج88ام۳ تا ۲برداشت گیاه را در سال میتوان داد. بیشترین مواد معطر گیاه در زمان گلدهی است و برداش88ت از برگه88ای ب88االیی بهتر است صورت گیرد. برگها را باید در هوای آفتابی ک88ه بیشترین اس88انس و ع88دم

وجود شبنم است، برداشت نمود.

245

مهارت یازدهم: فرآوری گیاهان دارویی

- موادموثره11-1

- مواد موثره گیاهان دارویی11-1-1 ش88یمیایی هس88تند ک88ه درپیچی88دهم88واد م88ؤثره گیاه88ان دارویی ش88امل ترکیب88ات

اندام های مختلف گیاهان دارویی تولید و ذخیره می شوند و معموالً ب88ه عن88وان م88واداولیه داروسازی مورد استفاده قرار می گیرند.

نوع هستنددومواد تولیدی در گياهان دارويي دراین متابولیسم ب88ه وس88یله فتوس88نتز1اوليه: مواد حاصل از سوخت و ساز الف

کربوهیدرات تشکیل می شود. : نوع دوم مواد حاصل از سوخت و ساز ثانوي88ه ك88ه در اث88ر ج88ذب ازت توس88طب

گياه توليد مي شوند. اين تولي88دات غالب88اً در اف88زایش سیس88تم دف88اعی گیاه88ان نقش م88واد م8ؤثره گیاه88ان دارویی ش88امل ترکیب88اتدارند و متابولیسم ثانوی88ه ن8ام دارن8د.

پیچیده شیمیایی هس88تند ک88ه طی این فرآین88د، در ان88دام های مختل88ف گیاه88ان دارویی شوند و معم8والً ب8ه عن88وان م8واد اولی88ه داروس8ازی م8ورد اس8تفادهتولید و ذخیره می

قرارمی گیرند. این خاصیت، ارجحیت گی88اه درم88انی ی88ا اس88تفاده از داروه88ایی را ک88ه ریشة گیاهی دارند به ثبوت می رساند. در اینجا مادة مؤثر تنها یک ت88رکیب ش88یمیایی نیست، بلکه دارای تعادل فیزیولوژی88ک اس88ت ک88ه ب88دن آن را به88تر تحّم88ل می کن88د و

اثرات جانبی نیز بر جای نمی گذارد. های محیطی در ش88کل گیری و ت88رکیب متابولیت ه88ای ثانوی88ه در گیاه88انت88اثیر تنش88

مراتع و چراگاه ه88ای کش88ور از گذش88ته ت88ا ب88ه ح88ال م88ورد اس88تفاده ق8رار گرفته ان88د. دفاع های شیمیایی یا متابولیت های ثانویه در اثر عوام88ل محیطی اس88ترس زا تولی88د و

می هند. تعدادی از گیاهان عل88وفه ای ازنشانتغلیظ شده و عملکردهای متفاوتی را ه88ا ودرنتیج88ه م88انع‌طریق تولی88د اس88تروژن های گی88اهی س88بب ک88اهش زاد و ول88د دام

اف88زایش ازدح88ام دام در مرات88ع می ش88وند و تع88دادی دیگ88ر ب88ا تجم88ع اس88انس در سلول های خود عالوه بر اثر تخریبی دردستگاه گوارشی دام ها و ک88اهش محص88والت دامی و لب888نی، خاص888یت دورکنن888دگی علف خ888وار را ب888ه هم888راه دارن888د. گ888روهی متابولیت های ثانویه خود را در گل و دانه های گرده متمرک88ز نم88وده و از این طری88ق عالوه بر محافظت در مقابل حشرات نامناسب، قارچ ه88ا و دام ه88ا ب88اعث ایج88اد اث88ر نامطلوب در عسل ایجاد ش88ده از آنه8ا می گردن8د، ب88ه ح8دی ک8ه عس88ل تولی88د ش88ده

اس88تفاده کرده ان88د ب88اعثEricaceae توس88ط زنبوره88ایی ک88ه از گل ه88ای خ88انواده مسمومیت شدید در انسان ش88ده اس88ت. در نه88ایت بعض88ی از متابولیت ه88ای ثانوی88ه تجم88ع یافت88ه در گی88اه مانن88د اس88ید س88یانیدریک در اث88ر اس88ترس، عالوه ب88ر ایج88اد1.Metabolism

246

مسمومیت در دام ها، شیر و محصوالت لبنی را نیز آلوده می کند که در اثر اس88تفادهانسان از آنها، مسمومیت ایجاد می شود.

سبب افزایش مق88اومت گیاه88انثانویهبه طور کلی در برخی موارد متابولیت های ه88ا و دیگ88ر مص88رفنس88بت ب88ه ش88رایط نامس88اعد محیطی می ش88وند و ب88رای انس88ان

کنندگان خواص درمانی دارند.

1- آلکالوئیدها1- 11-1-1

. و نوع بازی آنه88ا معم88والً اث88رات ق88ویهستنددار ‌آلکالوئیدها ترکیبات پیچیدة ازت فیزیولوژیک دارند. ضمناً آنها اکثراً سموم گیاهی بسیار مؤثر و دارای اث88رات خاص88ی می باشند. گیاهانی که دارای آلکالوئید هستند خاصیت دورکنندگی حشرات را دارن88د. آلکالوئی88دها در ب88دن انس88ان واکنش ه88ای ف88یزولوژیکی مهمی انج88ام می دهن88د و ب88ر سیستم اعصاب مرکزی یعنی مغز و نخاع موثرند. از آنجایی که ترکیبات آلکالوئیدی سمی و خطرناک می باشند، می بایستی هنگام استخراج، فرموالسیون و کاربرد آنه88ا

نهایت دقت را داشت.

2- گلیکوزیدها11-1-1-2

گلیکوزیدها از س88وخت و س8از ثانوی88ة گیاه8ان ب88ه دس8ت می آین88د و از دو قس88مت تشکیل شده اند. یک قسمت آن مانند گلوکز محتوی قند می باش88د و در اک88ثر م88وارد غیر فعال است و اثر مناسبی روی حالل بودن گلیکوزیدها و جذب آن و حتی انتق88ال آن از یک عضو به عضو دیگر دارد. اثر درمانی مربوط به قسمت دوم است ک88ه ب88ه

گ88روه9آن اگلیکن یا اگلوکن گفته می شود. بر حس88ب ترکیب88ات، گلیکوزی88دها را ب88ه بطور کلی گلیکوزیدها به چندین گروه تقسیم می شوند:تقسیم می کنند:

قلبی: بر ماهیچه قلب اثر می گذارند )گیاه آدونیس(. ، ریون88د چی88نی( )مص88رف اینحنظلآن8تراکینونی: مس88هل ش88دید)س88نا، ص8بر زرد،

دسته در زنان باردار ممنوعیت دارد(. سیانوژنیک: پس از تجزی88ه ب88ه اس88ید س88یانیدریک)س88یانور( تب88دیل می ش88وند، ض88د

سرطان بوده و در سرفه و رفع یبوست موثراند )بادام تلخ، کتان(.

3- ساپونین ها3- 11-1-1

1.Alkaloids2.Glycosides3.Saponins

247

ساپونین ها گلیکوزیدهایی با وزن مولکولی بسیار زیادند که در بس8یاری از گیاه8ان دارویی وجود دارند. تمام س88اپونین ها ک88ف زی88ادی دارن88د و از پ88اک کنن88ده های ع88الی هستند. همچنین سبب همولیز کردن گلبول های قرمز می شوند که این چیزی اس88ت که غیر قابل مصرف بودن برخی از آنها را به علت سمی بودنش88ان توجی88ه می کن88د. ساپونین ها باعث تحریک مخاط می شوند بنابراین مصرف گیاهانی نظیر بنگ س88فید، ریشة شیرین بیان و چوبک باعث افزایش ترشحات شش ها ی88ا ب88ه عب88ارتی خاص88یت

آور )اکسپکتورانت( را دارا است. از آنها به عنوان مسهل و ضد عف88ونی کنن88ده‌خلط مج88اری ادرار )ب88رگ درخت زب88ان گنجش88ک، ریش88ة آن88ونین خ88اردار( ن88یز اس88تفاده می شود. اثر ضدعفونی کننده دارند. ریشة مع88روف جین س88ینگ ک88ه در چین، ک88ره،

مناطق خاور دور و روسیه یافت می شود نیز سرشار از ساپونین است.

1- مواد تلخ4- 11-1-1

ش88یرة مع88ده را ن88یز زی88ادترشحاین م88واد تلخ مزه ان88د و ض88من تحری88ک اش88تها، می کنند، بر سیستم اعصاب چشایی موثرند و حرکات کیسه ص8فرا و حرک8ات دودی

حساسیت افراد نس88بت ب88ه ی88ک م88اده تلخ گی88اهیدستگاه گوارش را شدید می کنند. متفاوت بوده و عالوه بر این برای هم88ان ش88خص درج88ه احس88اس تلخی در زم88ان و

حالت های مختلف نیز متفاوت می باشد.

2- تانن ها5- 11-1-1

هس88تند، خاص88یتی مش88ترک دارن88د.مختلفیاین مواد که دارای ترکیبات ش88یمیایی آنها در آب محلول هستند و استفاده طبی از آنها اساس88اً ب88ه س88بب خاص88یت ق88ابض بودنشان است. خاصیت انعقاد آلبومین های مخاطی و بافتی، اثراتی از قبیل ک88اهش تحریکات و درد و متوق88ف نم8ودن خونریزی ه88ای کوچ88ک را دارد. جوش88انده و س88ایر حاالت داروهایی ک8ه سرش8ار از ت8انن هس8تند، در اک8ثر م8وارد ب8ه ص8ورت مص8ارف خ88ارجی علی88ه ت88ورم حف88رة ده88انی، زک88ام، برونش88یت، خ88ونریزی موض88عی، روی سوختگی و ورم حاصل از سرمازدگی، زخم، توّرم پوستی، بواسیر و تع88رق بیش از حد به کار برده می شوند. در مصارف داخلی نیز در م88وارد زک8ام مع8ده ای، اس88هال، عفونت های مثانه و به عنوان پادزهر در هنگام مسمومیت با آلکالوئیدهای گیاهی ب88ه کار می روند. اسید تانیک که از پینه های درخت بلوط )مازو( ب88ه دس88ت می آی88د اغلب در داروسازی مورد اس88تفاده بوده اس88ت و ب88رای تهیه ی آن از پوس88ت درخت بل88وط،

برگ گردو، برگ و میوة مورد، برگ تمشک و غیره استفاده می شود.

3- موسیالژها یا لعاب ها6- 11-1-1

1.Determination of Bitteriness2.Tannins3.Mucilage

248

ب88ه هم88راه آب،ک88ه این مواد مخلوط های آمورف )بی شکل( پلی ساکارید هستند مادة چس88بناک و ل88زجی را ب88ه وج88ود می آورن88د. این م88واد ل88زج در آب ژله ای ش88کل می شوند و در آب گرم حل شده محلول های کلوئیدی می سازند که در صورت سرد

ت88رین خ88واص دارویی آنه88ا، خاص88یت ض88دشدن دوباره به حالت ژله در می آیند. مهم در جوشانده ها و دمکرده ها این مواد برای کاهش تحریک88ات ف88یزیکیسوزش است.

یا شیمیایی مؤثرند. آنها برای توّرم مخاط مفید بوده خصوصاً برای درمان تورم ه88ای مجاری تنفسی و معده مناسب می باشند. در عین حال درد کوفتگی را تخفی88ف داده و با کاهش حرک8ات دودی روده و کم8ک ب8ه عم8ل ج8ذب، ملین ب8ه ش88مار می رون8د. گیاهان لعاب دار خواه به تنهایی و خواه به ص8ورت مخل8وط در جوش8انده ها مص8رف می شوند. از بین آنها می توان ن88وعی خ88زه، ب88رگ، گ88ل و ریش88ة ختمی، گ88ل و ب88رگ پنیرک، برگ و گل گیاه پای خر، دانة شنبلیله، دانه کتان و غیره را نام ب88رد. پکتین ه88ا نیز در این گروه تقسیم بندی شده اند. پکتین ها در بسیاری از میوه جات و سبزیجات از قبیل آب سیب، چغندر، و هویج به ف88راوانی ی8افت می ش88ود. پکتین ه88ا در م88داوای

گیاهی و درمان شکم روش به کار می روند.

1ها- رزین7- 11-1-1

تجم88ع می یابن88د. از لح88اظش88یزوژنترکیبات پیچیده ای ک88ه در مج88اری و حف88رات فیزیکی سخت و ش88فاف و از نظ88ر ش88یمیایی مخل88وطی از اس88یدهای رزی88نی، رزین

وتانن ها و استرها می باشند.

- ترکیبات فنولی8- 11-1-1 جنبه ی دف88اعی در براب88رو درگیاه88اناغلب به صورت استری یا گلیکوزیدی ب88وده

آفات را دارا می باشند.

- فالون و فالونوییدها9- 11-1-1 متص88ل ب88ه هم وج88ود دارد.کربنیدر فالونوییدها دوحلقه ی بنزنی با یک گروه سه

فالون و فالونوییدها دارای خاصیت آنتی اکسیدانی می باش88ند و از ب88روز بیماری ه88ای قلبی و عروقی و سرطان جلوگیری می کنند. این ت88رکیب در خ88انواده ی عل88ف هفت

خاص88يت آن88تي اكس88يداني2بند یافت می شود. به طور مثال عصاره برگ گياه چ88وير بااليي دارد و مي تواند ب88ه عن88وان ج88ايگزين آن88تي اكس88يدان هاي س88اختگي در ص88نايع

غذايي مورد توجه قرار گيرد.

- لیپیدها10- 11-1-11.Resin2.Ferulago angulata

249

آنه88ا می باش88ند. منظ88ور ازو مش88تقاته88ا اس88ترهایی ب88ازنجیره ی ط88والنی و الک88ل روغن های چرب، روغن ه88ای گی88اهی اس88ت ک88ه در ح8رارت محی88ط ب88ه ص88ورت م88ایع هستند و در سرما منجمد می شوند. غیر محلول در آب ب88وده، اّم88ا در حالل ه88ای آلی نظیر کلروفرم، استون محلول هستند. مصرف روغن های چرب بسیار رایج اس88ت و

شود.‌از آنها برای ساخت داروها و مواد صنعتی و غذایی استفاده می

- هورمون های گیاهی11- 11-1-1 این م88واد ترکیب88ات ش88یمیایی بس88یار پیچی88ده ای دارن88د و در اک88ثر م88وارد ن88وعی بیوکاتالیزور محسوب می شوند و روی رشد و مبادالت متابولیک )محرک حیاتی( اث88ر

. آنها را می توان در گیاهانی از قبیل رازک، بادرنجبویه، مریم گلی، ختمی،می گذارندکیسه کشیش، یوالف و هویج پیدا کرد.

-ضد عفونی کننده های گیاهی12- 11-1-1 منظور مواد آنتی بیوتیکی اس88ت ک88ه از گیاه88ان ع88الی ب88ه دس88ت می آین88د و دارای طیف وسیع ضد میکروبی هستند. آنها بسیار ناپایدار و فّرارند و حتی از طریق بخور نیز بر مجاری تنفسی تأثیر می گذارند. این مواد در سیر، پیاز، خردل، ریشة خ88ردل،

آقطی سیاه، ارس، کاج، بارهنگ و غیره موجود هستند.

1ها ‌- اسانس13- 11-1-1

اسانس های روغنی مایعات فّرار، شبیه روغن ها با عطری کامالً اختصاصی هستند ب88هو در بسیاری از گیاهان تولیدات ف88رعی متابولیس88م ث88انوی را تش88کیل می دهن88د.

قس88مت اعظم م88واددر واق88ع اس88انس ها، روغن ه88ای ف88رار ی88ا ات88ری هم می گوین88د. اس88انس ها طبقه ای از روغن ه88ایمعطره موج88ود در گیاه88ان را اس88انس می گوین88د.

فراری هستند که جنب88ه گی88اهی دارن88د و ش88امل ترکیب88ات ش88یمیایی س88نگین، ف88رار و چرب می باشند. در اصل وجود بوی خوش از اندام های این گونه گیاهان یا مزه آنه88ا

در هوای گرم و آفتابی و پایدار، گیاهان بیش88ترین.به دلیل وجود اسانس ها می باشد اسانس را در خود دارند که بهترین زمان برداشت گیاه به شمار می رود. روغن ه88ای اسانسی در برگ ها و گل ها، پوس88ت و س88اقه، ب88ذرها و میوه ه88ا، چ88وب و ریش88ه ها و ساقه های زیر زمینی و در برخی از گیاهان در ص88مغ روغ88نی ی88افت می ش88ود .مح88ل

به تیره های مختلف بس88تگی دارد. ب88هتشکیل و جایگزینی روغن های فرار در گیاهان ، اس88انس ها در تاره88ای ترش88ح کنن88ده گی88اه و درنعن88اععنوان مثال در گیاه88ان ت88یره

ق88رارس88ایر ان88دام ه88ا چتریان در لوله ه88ای روغ88نی و در گ88ل محم88دی در گل88برگ و دارد .از سوی دیگر این روغن ها در ب88رخی از بافت ه8ا در مرک88ز س88لول ی88ا در مح88ل ذخیرة اسانس ها زی88ر پوش88ش ک88رکی، غ88ده های کوچ88ک ی88ا مج88اری ترش88حی تجم88ع

می یابند.1.Essential oil

250

این روغن ها که عمدتأ فرار می باشند را می توان از گیاهان با روش های گوناگونی بدست آورد که عبارتند از: فشردن، تقطیر و استخراج با حالل های فرار، روغن ه88ای جذب کننده اسانس. الزم به ذکر است ک88ه اس88تخراج ب88ا حالل ه88ای ف88رار ی88ک روش جدید است که می تواند جایگزین روش های دیگر شود اما از تقطیر گرانتر است. به ط88ور کلی اس88انس ها را از گیاه88ان ت88ازه ی88ا خش88ک ب88ه وس88یلة تقط88یر ب88ا بخ88ار آب، استخراج ساده یا دیگر روش ها )فشار، جذب آنها روی چربی ها در عطر س88ازی ها و

کنند. اسانس در اولین مرحله جداسازی بی رنگ است ولی ب88ه محض‌غیره( تهیه میاینکه در معرض هوا قرار می گیرد تغییر رنگ می دهد.

- دستگاه جمع کننده ی اسانس1-14تصویر

شیمیایی که بعد از اس88تخراج اس88انسواکنش هایمعموالً نگهداری اسانس ها پیوندد سبب کاهش کیفیت و یا فاسد شدن اس88انس ها می گ88ردد.‌در آن به وقوع می

فس88اد اس88انس ها در اث88ر واکنش ه88ای اکسیداس88یون، رزی88نی ش88دن، پلیمراس88یون، هیدرولیز استرها و واکنش های بین مولکولی صورت می گیرد. این واکنش ه8ا در اث8ر شرایط ن88امطلوب محیطی رخ می دهن88د. ترکیب88ات ش88یمیایی اج88زاء تش88کیل دهن88دهً اس88انس متف88اوت هس88تند و در اث88ر عوام88ل مختلفی ن88یز تجزی88ه می ش88وند، مثال هیدروکربورهای ترپن دار تحت تاثیر هوا به سرعت اکس88یده و پلی مری88زه می ش88وند. یون فلزات سنگین مخصوصاً مس، در درجه حرارت باال حتی در مق88ادیر بس88یار کم به سرعت سبب تجزیه اسانس می ش88ود. وج88ود مق88ادیر بس88یار کم آب در اس88انس

براب88ر می ش88ود و در این10سبب تجزیه استرهای موجود در اس88انس ها ب88ه م88یزان حال مقدار اسیدهای چرب به نح88و چش88مگیری اف88زایش می یاب88د و همین ام88ر خ88ود سبب واکنش های نامطلوب دیگری در اسانس می گردد. به طور کلی برای نگهداری

آنه88ا می ش88ود را ب88هاسانس ها باید حضور تمام عواملی را که س88بب ک88اهش کیفیتً حداقل رساند. بهتر است ظروف محتوی اسانس ها را کامالً پر و درب آنها را ک88امال

پ88ذیر ظ88رف و تم88اس آن ب88ا س88طح اس88انس امک88انداخلمحکم نمود تا ورود هوا به نشود. برخی اسانس ها در اثر ن88ور تجزی88ه می ش88وند، ل88ذا ب88رای نگه88داری این گون88ه

مواد، باید از ظروف شیشه ای رنگی استفاده کرد و دور از نور نگهداری کرد.

251

1- خشک کردن11-2

حذف آب و کاهش رطوبت محصول را خشک کردن گوین88د. زم88انی ک88ه محص88ول آبدار باشد محلی است برای تجم88ع آف88ات و بیماری ه88ا، بن88ابراین ب88ا خش88ک ک88ردن، ماندگاری گیاه افزایش می یابد. الزم است گیاهان دارویی به نحوی خشک شوند که کیفیت مواد مؤثره حف88ظ ش88ود و طعم و رن88گ گی88اه تغی88یر ننمای88د. ان88دام های م88ورد جمع آوری شامل گل ها که بهتر است کامالً شکفته باشد. بهترین زمان برداشت ب88ه

منظور خشک کردن بهینه به شرح زیر است. برگ های برداشت ش88ده بای88د ت8ازه ب88وده و رن8گ س88بز درخش8ان داش88تهبرگ ها:

باشند. همچنین باید از نظر رشدی نیز کامل شده باشند. این خصوصیات معموالً دراواسط بهار محقق می شود.

زم88ان اس88تراحت گی88اه هنگ88امی ک88ه بخش ه88وایی م88ردهریشه ها و ریزوم ها:باشد )عموماً در پاییز و اوایل زمستان(.

قبل یا هنگام رسیدن کامل.میوه و دانه: زمانی که شیره گیاهی در جریان باشد )بهار و پاییز( .پوست:

زمانی که شیره در حال ریزش باشد ) عموماً پاییز(.شیره و صمغ:

عبارتند از:خشک کن هاانواع - 1- 11-2 به شکل جعبه ای است با کف توری و دیواره های عایقخشک کن ناپیوسZZته:

در دور تا دور آن. دارای چند جعبه کابینی می باشد.خشک کن نیمه پیوسته:

تقریباً صنعتی می باشد. تونلی است که از ط88رفی م88رتبخشک کن پیوسZZته: پر و خالی می شود و مواد گیاهی به طور مداوم و پیوس88ته وارد دس88تگاه می ش88وند. گیاهان را می توان به روش طبیعی خشک نمود. زمان الزم برای این روش به آب و ه88وای منطق88ه بس88تگی دارد. معم88والً از مکان ه88ای سرپوش88یده و ع88اری از آل88ودگی استفاده می شود. از ماشین های خشک کن با جریان هوای خنک، خش88ک کن ک88ابینی،

خشک کن تسمه ای و دیگر انواع خشک کن نیز به این منظور استفاده می شود. نکته قابل توجه این است که در گیاهان حاوی م88واد م88ؤثره، حس88اس ب88ه گرم88ا و دارای اندام های ظریف، باید از روش انجمادی جهت خش88ک ک88ردن اس88تفاده نم88ود. ماده گیاهی را باید منجمد کرد و تحت شرایط خالء قرار داد تا تصعید ص88ورت گ88یرد

و گیاه خشک شود. 11-2 ZZ-2 ZZ- دام هایمهمنکاتZZردن انZZک کZZت و خشZZه برداشZZدر زمین

مختلف گیاهی در نظر گرفته شود.گیاه-سن 1 وسيع و مجه8زي ب88راي خش8ك ك88ردن گياه8ان دارويي موج8ود نباش8دمكان-اگر 2

هرگز نبايد اقدام به جمع آوري مقدار زيادي از گياهان گردد.

1.Dehumidify

252

-برداشت گياهان اسانس دار در صبح زود انجام می گيرد )بعد از طلوع خورش88ید3و زمانی که شبنم برگ ها به تازگی خشک شده باشد.(

-در ایام بارانی و طوفانی جمع آوری انجام نمی شود.4-گیاه آلوده به حشرات و عوامل بیماری زا نباشد.6-در هنگام جمع آوری ارقام سمی و غیر سمی مورد توجه قرارگیرند.7-از مخلوط کردن انواع مختلف خودداری شود.8-گیاهان جمع آوری شده از مزرعه یا باغ به تازگی سم پاشی نشده باشند.9

-گیاهان در معرض آفتاب، یا محیط های آلوده به دود خشک نشوند. 10 -قبل از خشک کردن آلودگی هایی مثل علف ه88رز، س88نگریزه، برگ ه88ای زرد و11

آلوده و... جدا شوند. -قب88ل از خش88ک ک88ردن از شستش88و و خ88رد ک88ردن پره88یز ش88ود بج88ز ب88رخی12

ریشه های ضخیم و گیاهان گوشتی. -بافت ه88ای ض88خیم را ابت88دا در ه88وای آزاد و ب88ه ص88ورت ط88بیعی و س88پس ب88ه13

صورت مصنوعی )کنار شوفاژ و بخاری و...( خشک کنید. تمیز )بدون حشرات( و ب88ا تهوی88ه کام88ل- خشک کردن در محلی خشک، خنک،14

انجام شود.

خشک کردن برای مواد مؤثرهدمایتأثیر - 3- 11-2 ش88ود، دم88ا اس88ت.‌یکی از مهم ت88رین ع88واملی ک88ه ب88اعث حف88ظ م88واد م88ؤثره می

35مخصوصاً در گیاهانی که اسانس دارند دمای مناسب برای خشک کردن باید بین درجه سیلسیوس باشد. در گیاهان حاوی انواع گلیکوزیدها می ت8وان دم8ا را ت8ا50تا

درج88ه65 درج88ه سلس88یوس اف88زایش داد. اگ88ر گیاه88ان لع88اب دار باش88ند ت88ا 100 درجه سیلسیوس می ت888وان دم88ا را45سلسیوس و اگر گیاهان بدون لعاب باشند تا

درج8ه سلس88یوس ب88اعث حف88ظ رن88گ50در نظر گرفت. معم8والً دم8ای پائین تر از م8ی ش8ود. 35 برای خشک کردن اگر ان88دام های گی88اهی گ88ل باش88ند از دم88ای کم88تر از نکته:

سلسیوس و برای برگ و س88اقه دم88ای50 تا 40سلسیوس، اگر بذر و ریشه باشند درجه سیلسیوس استفاده می شود.40 تا 25

و عصاره گیری1عصاره- 11-3- عصاره11-3-1

عص88اره یکی از اش88کال دارویی اس88ت ک88ه ب88ه ص88ورت خ88وراکی وغ88یر خ88وراکی عص88ارهمصرف می شود و به اشکال جامد، نیمه جام88د و م88ایع ف88رآوری می ش88وند.

ش88ده و ي88ا خش88ك ش88ده از گي88اه مي باش88د.تغليظگياهي استاندارد شده يك عصاره معموالً حالل مورد استفاده در فرآيند عصاره گيري بسيار حائز اهميت است چرا ك88ه حالل بايستي تمامي تركيبات موثره دارويي گي88اه ت88ازه و ي88ا خش88ك را در خ88ود ح88ل1.Extraction

253

عصاره ها که به کمک حالل مناسب طی عملیات ماستراس88یون، پرکوالس88یوننمايد. و یا عملیات مناسب دیگر تهیه می گردند یا خود ب8ه تنه8ایی ب88ه عن8وان دارو مص88رف می شوند و یا اینکه بخشی از یک دارو را تشکیل می دهند. به طور کلی تهیه عصاره مبنی بر استخراج مواد موثره و فعال به وسیله یک حالل مناسب می باشد. حالل ه88ا معموالً عبارتند از: الکل اتیلیک با درجه های الکلی مختلف، آب و ات88ر و مخل88وطی از آنها. در صورتی که حالل از عصاره جدا نشود، عصاره مایع خواهد بود و در ص88ورت

تبخیر حالل عصاره خشک حاصل می گردد.

عصاره گیری- مراحل 11-3-2 و آماده سازی گیاهگیاه-بهینه کردن اندازه 1استخراج-2فیلتراسیون-3 و بازیافت حاللتغلیظ-4

گیاهی عصارهویژگی های - 3- 11-2 عصاره باید شفاف، عاری از ذرات خارجی، بدون کدورت و رس88وب باش88د. رن88گ عصاره باید متناسب با گیاه و مواد موجود در آن بوده و بوی استشمام شده مشابه بوی گیاه مربوطه باشد. هر چند عصاره های گلیکولی و خصوصاً هیدرو گلیک88ولی ب88ه اندازه ای که بتوانند ج88ایگزین م88واد عط88ری محص88ول باش88ند معط88ر نیس88تند. تع88یین باقیمانده خشک معموالً به عنوان یک روش ارزی88ابی کیفیت عص88اره م88ورد اس88تفاده قرار می گیرد. باقیمانده خشک در واقع قسمت قابل حل در حالل یا هم88ان قس88مت قابل استخراج گیاه است که در هر گیاه با توجه به مواد شیمیایی تشکیل دهن88ده آن

متفاوت است. بخش های م88ورد اس88تفاده گی88اه )ب88رگ، ریش88ه، پوس88ت، می88وه، دان88ه و ...(، اغلب دارای اجزا و مواد موثره کامالً متفاوتی هستند، به طوری که ممکن اس88ت قس88متی سمی باشد ولی دیگر بخش ها بی ضرر باشند. در گیاه درمانی ممکن است کل گیاه و یا فقط قسمت خاصی از آن به عنوان دارو و جهت درم88ان م88ورد اس88تفاده ق88رار

عصاره هاي استاندارد مورد تست هاي زير قرار مي گيرن88د ت88ا مشخص88ات آنه88اگیرند.مطابق با استانداردهاي جهاني شود:

-4  - باقيمان88ده آفالتوكس88ين3 س88نگين فلزات- باقيمانده 2    - باقيمانده سموم1باقيمانده ميكروبي

عصاره هاانواع - 4- 11-2 روش استخراج ماده موثره گیاهان دارویی و تهیه عصاره، بس88ته ب88ه ن88وع گی88اه و نوع ماده موثره متفاوت می باشد که در ذیل انواع مختلف عصاره به اختص88ار آم88ده

است:

254

ه88ایی هس88تند ک88ه از تکه ه88اي‌ عصاره هاي آبی فرآوردهالف- عصاره هاي آبی: خرد شده گیاه تهیه شده و جهت مصرف فوري ب88ه ک88ار ب88رده می ش88ود. ب88ر حس88ب روش تهی88ه این عص88اره ها، ان88واع مختل88ف دم ک88رده و خیس88انده وج88ود دارد. این عصاره ها را از یک قس88مت، گی88اه و ده قس88مت آب تهی88ه می نماین88د. عالوه ب88ر این، ظروفی که براي تهیه این عصاره ها به کار برده می ش88ود بای88د از م88واد اولی88ه خن88ثی

ماده موثره و میزانمیزانتهیه شده باشد. عصاره هاي آبی به دلیل عدم دارا بودن باالي میکروارگانیسم هاي تکث88یر ش88ونده، نمی توان88د ب88ا اس88تانداردهاي ذک88ر ش88ده در

GMP.مطابقت نماید این عصاره ها فرآورده هایی مایع هستند ک88ه معم88والً ی88کب- عصاره هاي مایع:

قسمت وزنی از آنها برابر با ی88ک قس88مت وزنی از م88اده اولی88ه خش88ک اس88ت. اک88ثر م88ایع را ب88ه روش پرکوالس88یون تهی88ه می نماین88د. ب88راي این هايها عص88اره‌فارماکوپه

منظور عمل عصاره گیري را زمانی خاتم88ه یافت88ه تلقی می کنن88د ک88ه ب88ه م88یزان وزنماده گیاهی، عصاره تهیه شده باشد.

به عصاره هایی از گیاهان اطالق می شودخشک عصاره های خشک:‌عصارهج- که در اثر غلی88ظ ک88ردن و خش88ک ک88ردن عص88اره هاي م88ایع، تحت ش88رایط مالیم، ب88ه دست می آید. به طور کلی در هنگام تهیه عصاره هاي خش88ک، عم88ل پرکوالس88یون را زمانی خاتمه می دهند . عمل حذف حالل را با استفاده از حمام بخار و تحت خالء و

5دهند و رطوبت عص88اره را ب88ه زی88ر درجه سلسیوس انجام می70حرارتی باالتر از درصد می رسانند.

این عصاره ها فرآورده هایی نیمه جام88د هس88تندد- عصاره های نرم و کشدار: که حد واسط عصاره های مایع و عصاره های خشک می اش88ند. عص88اره ها ب88ه وس88یله

عصاره های مایع، یا با روش های خاصی که در نموار مربوط به هر مادهنسبیتبخیر ذکر شده است، تهیه می گردد.

عصارهنگهداریمخازن - 5- 11-2 االیام بص88ورت س88نتی موج88ود ب88وده و درقدیمتولید عصاره از گیاهان داروئی از

حال حاضر نیز به روش نیمه صنعتی ب88ا اس88تفاده از ماش88ین آالت داخلی و بص88ورت صنعتی با اس88تفاده ماش88ین آالت خ88ارجی قاب88ل استحص88ال اس88ت. ولی از آنج88ا ک88ه محصول اینگونه واحدها می بایست از لحاظ کیفیت منطبق با اس88تانداردهای جه88انی باشند شایسته اس88ت ک88ه از روش و دانش برت88ری در تولی88د این محص88ول اس88تفاده نمائیم تا بتوانیم حتی المقدور بازار مطمئنی جهت محصول خود داش88ته و از خ88روج این گیاهان بصورت خام به لحاظ استفاده بهین88ه از ارزش اف88زوده حاص88ل از تب88دیل آن به نفع کشور خود بهره مند گردیم. البته چنین واحدی ضمن تط88ابق ب8ا معیاره88ای ش88ناخته ش88ده ب88رای ص88نایع، نس88بت ب88ه واح88دهایی ک88ه از روش ه88ای نیم88ه ص88نعتی اس88تفاده می نماین88د دارای کیفیت به88تر محص88ول و در نتیج88ه س88ودآوری بیش88تری می باش8د، این در ح8الی اس8ت ک8ه از امکان8ات ک8افی و به8تری جهت کن8ترل کیفیت

محصول استفاده گردد. 255

-عصاره گیری و مخازن نگهداری عصاره2-14تصویر

1- تقطیر11-3

اس88انس ها ب88ه روش ه88ای مختلفی ب88ه دس88ت می آین88د ک88ه رایج ت88رین آن تقط88یر می باشد. در این میان تقطیر با بخار و تقط88یر آب و بخ88ار از دیگ88ر روش ه88ا ک88اربرد

مورد استفاده قرار می گیرد :زیربیشتری دارد.به طورکلی روش تقطیر به اشکال تقطیر با آب بخارتقطیر باتقطیر با آب و بخار

2- تقطیر با آب11-3-1

ترین و ارزان ت88رین روش تقط88یر اس88ت. در این سیس88تمق88دیمی این ن88وع روش اندام گیاه پس از قرار گرفتن در آب تحت تاثیر حرارت تا حد الزم ح88الت دم ک88رده پیدا می کند و از بخارهای حاصل از آن اسانس ب8ه دس88ت می آی88د. ب88ه ط8ور معم88ول استخراج اسانس از مواد خشک و پودر شده ی گی88اهی و ان88دام های س88خت و محکم مانند ریشه و دانه انجام می شود. تولید سنتی اسانس گل محم88دی نم88ونه ای از این

روش است. ی نسبتاً زیاد، کیفیت پایین اسانس، اس88تخراجهزینهمعایب استفاده از این روش:

نشدن کامل اسانس و نیاز به نیروی ماهر می باشد.3- تقطیر با آب و بخار11-3-2

فرآیندی ترکیبی از تقطیر با آب و تقطیر با بخار است و اغلب برای اسانس گیری مواد گیاهی تازه و خشک استفاده می شود. نسبت به روش تقطیر با آب اقتص88ادی

تر و استخراج کننده ی بهتری برای اسانس است.

1.Distillation2.Water or hydrodistillation3.Water and stream or wet stream

256

4- تقطیر با بخار11-3-3

درص88د90 تا80 استخراج اسانس با روش تجاری آن است. حدودروشرایج ترین اسانس ها با این روش تهیه می شود. در این سیستم اندام گیاه تحت ت88اثیر بخ88ار آب با فشار کم قرار می گیرد و بخار پس از عبور از ت88وده گی88اه اس88انس را در قس88مت سرد کن سیس8تم جم8ع می کن8د. م8واد گی8اهی ب8ا نقطه ی ج8وش ب8اال مانن8د دانه ه8ا، ریش88ه ها و چوب ه88ا و ب88رخی م88واد گی88اهی ت88ازه ن88یز ب88ه این روش اس88انس گیری

ی ب8االیی دارد لیکن روش8ی ک8ار آم8د ب8رای‌می ش88وند. اس8تفاده از این روش ه8زینهاستخراج اسانس به شمار می رود.

- استخراج به روش تقطیر دایمی11-3-4 اندام های گیاه به وسیله تسمه ای که در پای آن تعبیه شده از ناحیه فوقانی دی88گ بخار به داخل آن ریخته می شود و بخار به وس88یله س88تونی ک88ه در وس88ط دی88گ بخ88ار

قرار گرفته شده است وارد آن می شود و سبب تبخیر اسانس می گردد.

- استخراج به وسیله تقطیر نوبتی11-3-5 از آنجا که این روش از کار آیی باالیی برخ88وردار اس88ت هم88واره ب88رای اس88تخراج اس88انس ها از این روش اس88تفاده می ش88ود. در مقی88اس نیم88ه ص88نعتی معم88والً از دیگ ه88ایی ب88ا ظ88رفیت س88ه ت88ا پنج م88ترمکعب اس88تفاده می ش88ود. این روش ن88وعی استخراج به روش تقطیر نوبتی است ک88ه در این روش گیاه88ان را پس از جمع آوری با ماشین های مخصوص به قطعات مناسبی تقسیم می کنند و آنها را داخل دیگ بخار چرخدار و متحرک که به وسیله ی تراکت88ور ح88رکت می کن88د می ریزن88د و س88پس دی88گ

بخار به مکان مخصوص تقطیر حمل می شود.

دیگ بخار دستگاه تقطیر- 3-14تصویر

تقطیرآزمایشگاهی- روش 11-3-6 موجود در مخلوط بیشتر از آب باشد عملیاتاسانسدر صورتی که نقطه جوش

تقطیر را با دمائی باال و سریع و ب88ا کم88ک تزری88ق بخ88ار در مخل88وط انج88ام می دهیم،4.Stream or dry stream

257

زیرا در این شرایط مولکول ه88ای بخ88ار آب در هنگ88ام تبخ88یر و ج88دا ش88دن از س88طحمخلوط باید از یک الیه عصاره عبور کند.

اگر عملیات تبخیر به کن88دی انج88ام پ88ذیرد مولکو ه88ای آب مولکول ه88ای عص88اره را کنار زده و از سطح مخل8وط ج8دا می ش88وند، ولیکن اگ8ر این فرآین8د س88ریع ص88ورت پذیرد مولکول های آب فرصت کافی جهت کنار زدن مولکول های اسانس را ندارن88د، زیرا توسط مولکول های دیگر آب که در ح88ال بخ88ار ش88دن هس88تند از پ88ائین ب88ه آنه88ا فش8ار وارد می گ8ردد. ب8ه همین علت در هنگ8ام ج8دا ش88دن از س88طح، مولکول ه8ای اسانس را نیز با خود کنده و وارد م88برد می نماین88د و ب88دین ص88ورت عملی88ات تغلی88ظ

انجام پذیرفته و مخلوط آماده جداسازی وزنی می گردد. در اینگونه موارد از وارد کردن حجم وسیعی بخ88ار آب در هنگ88ام ج88وش مخل88وط استفاده می گردد تا عملیات حمل اسانس بهتر صورت پذیرد. با توجه ب88ه توض88یحات ب88اال اساس88اً به88تر اس88ت تهی88ه اس88انس ب88ا روش تقط88یر در فش88اری کم88تر از فش88ار

ترکیب88ات اس88انس و ی88ا تجزی88ه آن از بینتخ88ریباستاندارد صورت پذیرد تا احتم88ال برود.

برای اسانس گیری نمونه خشک شده و افزایش سطح تماس قطعات گیاه یا بذر، با آب مقطر باید حتماً آسیاب شود. بهتر است به علت فرار بودن اسانس گیاه، این کار دقایقی قبل ازشروع کار انجام شود. در بالن ژوژه پودر آس88یاب ش88ده ریخت88ه و

پس از آن تا دو سوم حجم بالن از آب مقطر پر می گردد.

:2:گ8رمکن، 1- یک نمونه آزمایشگاهی دستگاه تقطیر 4-14تصویر :5: دماسنج )برای تعیین دمای ج88وش(، 4: برج تقطیر، 3بالن تقطیر،

: ب88الن جمع آوری8: خ88روجی آب س88رد، 7: ورودی آب س88رد، 6م88برد، :11: جمع آوری کنن88ده بخ88ارات، 10: ورودی گ88از ی88ا خالء، 9محصول،

: ص88فحه13:تنظیم کنن88ده س88رعت هم88زن، 12تنظیم کنن88ده ح88رارت، 258

: حمام آب سرد16: همزن، 15: حمام روغن یا شن، 14گرمکن،

برای به حداقل رساندن اتالف حرارتی، لوله کلونجر که قبل از مبرد ق88رار دارد و محل عبور بخارآب است، با عایق پوشانده می شود. ورودی آب به لوله پایینی مبرد متصل و خروجی آب به لوله باالیی وصل و به سینک ظرف شویی هدایت می ش88ود.

مبرد قرار دارد که برای تنظیم و جلوگیری از افزایشازیک لوله کوتاه آزاد نیز بعد فشار تعبیه شده است که بهتر است توسط چوب پنبه پوشانده شود. ش88یر انته88ایی کلونجر چک شود که بسته باشد همچنین مقداری باالتر از سطح شیر ب88ا آب مقط88رً پر شود؛ زمان جوشیدن و نیز خروج اولین قطره اسانس یادداشت شده که معموال از چکیدن اولین قطره تا پایان کار دو تا دو ساعت و نیم طول می کشد. اسانس ب88ه

معموالً دارای چگالی کم88تر از آب اس88ت و ب88ه همین خ88اطر رویخوددلیل ترکیبات آب قرار می گیرد. برای آبگیری اسانس از سولفات سدیم استفاده می شود.

و روش های گوناگون مصرفداروهاانواع - 11-4 اکثر داروها برای آنکه به محل تأثیرگذاری برس88ند بای88د وارد جری88ان خ88ون ش88وند. روش مصرف یک دارو، مسیری را که باید طی کن88د ت88ا وارد سیس88تم گ88ردش خ88ون شود می باشد و سرعت جذب آن را تعیین می کن88د. معم88والً س88ه راه ب88رای رس88یدن

دارو به خون وجود دارد: راه دهانی یا مقعدی، تزریق و استنشاق. داروهایی که در پوست کاشته می شوند یا در برچسب های پوستی قرار می گیرند نیز وارد جریان خون می شوند. اگ88ر ورود مق88دار زی88اد دارو ب88ه جری88ان خ88ون الزم و مطل88وب نباش88د می ت88وان آن88را بط88ور موض88عی بک88ار ب88رد. گ88اهی ی88ک داروی خ88اص می تواند در اشکال مختل88ف موج8ود باش8د، بس8یاری از داروه8ا ب8ه ص8ورت ق8رص و مایعات قابل تزریق در دسترس اند که انتخاب هر ک88دام از آنه88ا ب88ه ع88واملی چن88د از جمله شدت بیم88اری، ف88وریت و ن88وع نی88از ب88ه دارو، ارگ88ان ه88دف و م88یزان س88المتی عمومی بیمار به خصوص توانایی بلع او بستگی دارد. اک88ثر داروه88ا ب88ه ش88کلی تهی88ه شده اند که مصرف آنها راحت باشد، مصرف و مق88دار آنه88ا بدرس88تی تنظیم ش88ود و بهتر قابل استفاده باشند. مواد غیر فعال که فاقد اثر درم88انی هس88تند معم88والً جهت

طعم و مزه و رنگ یا پایداری شیمیایی به دارو افزوده می شوند. - مصرف از راه دهان: رایج ترین شکل مص88رف دارو از راه ده88ان اس88ت. اک88ثر1

داروهایی که از راه دهان مصرف می شوند از طریق ج88دار روده وارد جری88ان خ88ون می گردند. سرعت جذب دارو و مقدار داروی فعال برای استفاده به ع88واملی مانن88د شکل دارو ) قرص، مایع و غیره( و مصرف ب88ه هم88راه غ88ذا ی88ا مع88ده خ88الی و غ88یره بستگی دارد. اکثر داروهایی را که از راه ده88ان مص88رف می ش88وند از دی88واره مع88ده وارد جریان خون می گردند. سپس عروق خونی تغذیه کننده روده، داروی مزب88ور را به کبد حمل می کند تا در آنجا به شکل قابل استفاده برای ب88دن تب88دیل گردن88د. دارو ) یا محصول تجزیه شده آن( وارد گردش عمومی خون شده و در سرتاسر ب88دن ب88ه گردش در می آید. برخی از داروها سریعاً از طریق کلیه ها دفع می ش88وند. ب88رخی از

259

داروهای نامحلول نمی توانند از روده جذب شوند و بدون هیچگونه تغییری از مجرای گوارشی می گذرند این دسته از داروها برای درمان اختالالت رود ای مفیدند. ق88رص،

کپسول و داروهای مایع در این گروه جای دارند. گیرند- قرص های زیر زبانی: بعضی قرص ها را نباید بلعید بلکه زیر زبان قرار می2

تا سریعاً از طریق رگ های خونی پوشش دهان، وارد جریان خون شوند. - استنش88اق کنن88ده ها: داروه88ای استنش88اقی از راه ریه ه88ا وارد جری88ان خ88ون3

می شوند و اثر کلی بر بدن به ویژه مغز اعمال کنند. گشاد کننده های ب88رونش ب88رای درمان انواع آس88م و برونش88یت نم88ونه ای عم88ومی از داروه88ای استنش88اقی ب88ا ت88أثیر مستقیم بر دستگاه تنفس هستند اگر چه برخی از این داروها وارد جریان خون ن88یز

می شوند. -داروهای تزریقی: به منظور پاسخ سریع بدن و یا عدم تحمل شخص ب88ه داروی4

گیرد. ان8واع اص8لی تزری8ق عبارتن8د از: درون عض88له،خوراکی تزریق دارو صورت می درون ورید )یا داخل رگ(، زیر جلدی. نوع تزریق به م88اهیت دارو و ش88رایط درم88ان

بستگی دارد. -ترکیبات موضعی پوست: این ترکیبات موادی برای استعمال بر روی پوس88ت و5

-دیگر بافت های سطحی بدن هستند. برای معالجه ناراحتی های موضعی مثل عف88ونت های پوست و احتق8ان بی88نی به8تر اس88ت بج88ای تج88ویز و مص88رف داروه8ایی ک8ه اث88ر عمومی دارند از داروهایی استفاده شود که دارای اثر موضعی هستند، زی88را کن88ترل اثرات داروهای موضعی راحت تر است و می توان حداکثر اثر را با ح88داقل ع88وارض

جانبی آن بدست آورد. داروه88ای موض88عی اش88کال گون88اگون دارن88د مث88ل کرم ه88ای پوس88ت، پماده88ا و لوس8یون ها، ش8یاف ها، استنش8اق کنن8ده ها، اس8پری های بی8نی و قطره ه8ای گ8وش و

چشم.

- گیاهZZان دارویی و معطZZر عمZZدتاً بZZه فZZرم هZZای زیZZر مصZZرف11-5می شوند

گیاه تازه گیاه خشک شدهگیاه فرآوری شده

مقادیر و میزان دارو در هر ترکیب و نسخه دارویی بایس88تی دقیق88اً رع88ایت نکته: میلی لیتر آب ب88ا ان88دکی تغی88یر قاب88ل قب88ول اس88ت لیکن500 گرم در 30شود. مثالً

مقدار زیاد تغییر مناسب نیست.

دارو از گیاهان دارویی رعایت نکات زیر الزامی است تهیهدر

260

قب8ل از تهی88ه دارو، گیاه88ان را ک8امالً شس8ته، خش8ک ک8رده و خ8رد نمایی8د )ب8ه -1استثناء برخی مانند: خاکشیر، اسفرزه و بطور کلی لعاب دارها .

دارو را هر بار به تازگی تهیه و میل نمایید. -2 مطمئن خریداری کنید.محلدارو را از  -3

مصرفی داروهای گیاهیاشکال- برخی 11-6 برای اندام های ظریف گی88اهی مث88ل گل88برگ و برگ ه88ای غ88یر گوش88تیدم کرده:

گرم گیاه ت88ر در75 خشک یا گرم گیاه 30مناسب است. مقدار استاندارد مصرف هستند. مقدار گیاه رامصرف میلی لیتر آب، دم کرده ها تا یک شبانه روز قابل 500

در قوری چینی یا پیرکس ریخته و به آن آب داغ )از جوش افتاده( اض88افه ش88ده ب88ر دقیق88ه(. بط88ور کلی ب88ه منظ88ور20 ت88ا 15حرارت غیر مستقیم ق88رار دهی88د )م88دت

خروج بهتر مواد موثره از گیاه روش دم کردن توصیه می شود.

- جوشانده11-6-1 ریش88ه و پوس88ت تن88ه و ب88رخی میوه ه88ا اس88تفادهمثل جهت بافت ه88ای س88خت

مقدار معینی از گیاه خرد شده را با آب جوش مخل88وط ک88رده، آن را کمیمی شود. می جوشانند. سپس آن را از حرارت دور کرده، صبر می کنند تا دم بکشد.

- خیسانده11-6-2 این شکل برای مواد مؤثری که در اثر حرارت از بین می روند، توص88یه می ش88ود. برای تهیه خیسانده سرد، مق88دار مشخص88ی از پ88ودر گی88اه را در حجم معی88نی از آب

س88اعت می بندن88د. س88پس محتوی88ات ظ88رف را ص88اف۱۲ الی ۶ریخته، درِ ظرف را می کنند.

(Tincture- خیسانده الکلی یا تنتور )11-6-3 باشند)همیشه به88ار(. مق88داربرای گیاهانی که ماده موثره آنها محلول در آب نمی

25 گ88رم ت88ازه در ی88ک لی88تر الک88ل 600 گرم ماده خشک ی88ا 200استاندارد مصرف درصد می باشد.

الکل مورد استفاده حتماً بایستی از نوع الکل غیر صنعتی )الکل اتیلیک ی88ا اتان88ل( ایشیشهباشد. مدت نگهداری آن یک تا دو سال است. گیاه را خرد کرده در ظرف

روز در محیط نسبتاً تاریک15 درصد اضافه کنید و به مدت 25ریخته و به آن الکل و خنک نگهدارید در طی این مدت ظرف را در هر چن88د س88اعت تک88ان دهی88د س88پس

صاف کرده و در شیشه تیره نگهداری کنید.- شربت و قرص11-6-4

در شیش88ه ت88یره رن88گ ب88اک88ه باید محلول هایی حاوی مواد موثره گیاهان دارویی درب چوب پنبه نگهداری شود.

261

- قرص ها و کپسول ها11-6-5 دارویی را می توان به صورت پودر در آب، روی غذا، یا به شکل کپس88ولگیاهان

مص88رف ک88رد. اس88تفاده از کپس88ول ب88رای گیاه88ان ب88د طعم بس88یار مناس88ب اس88ت.بسیاری از گیاهان بصورت تجاری به شکل قرص یا کپسول نگهداری می شوند.

(Cream- کرم )11-6-6 ( اس88ت. مق88دارsurfactant مخلوطی از آب، روغن و یک ماده امولس88یون کنن88ده )

80 گ88رم گلیس88یرین بعالوه 70 گ88رم م88اده امولس88یون کنن88ده بعالوه 150استاندارد گرم گیاه تازه.75 گرم گیاه خشک و یا 35 تا 30میلی لیتر آب بعالوه کننده را در یک ظرف ریخته و حرارت غیر مستقیمامولسیونآب، چربی و ماده

. پس از آندهید س88اعت دیگ88ر ح88رارت 3)بخار پز( دهید. سپس گی88اه را اف88زوده و صاف کرده و در ظرف ریخته و پس از سرد شدن برش دهید.

کرم دست ساز را نباید به مدت طوالنی نگهداری کرد اما چند قطره تنت88ورنکته:بنزوئین و نگهداری در یخچال عمر آن را چند برابر می کند.

(Ointment- پماد )11-6-7 بر خالف کرم فاقد آب و در پوست نف88وذ نمی کن88د، جهت پوس88ت های ض88عیف و

نرم استفاده می شود. م88اه در مح88ل س88رد،3مقدار استاندارد مانند کرم بوده و حداکثر مدت نگه88داری

تاریک و خشک می باشد. پارافین یا موم را به صورت بخارپز نرم کنید سپس به آرامی گیاه را اضافه کرده

ساعت حرارت داده، در ظرف درب دار بریزید.2و (Compress- کمپرس )11-6-8

جهت دردهای موضعی و زخم ها استفاده می شود و به دو دسته کمپرس س88رد و 2گرم تقسیم می شود. حداکثر مدت نگهداری دمکرده یا جوش88انده م88ورد اس88تفاده

روز در یخچال است.

(Poultice- مرهم )11-6-9 کن88د ام88ا بج88ای در کتب قدیم ضماد نامیده شده است. مشابه کم88پرس عم88ل می

دمکرده یا جوشانده از گیاه کامل استفاده می شود، عموماً داغ استفاده می شود.(steam‌exhalation- بخور)11-6-10

262

جهت آبریزش بینی، سینوزیت، گرفتگی مجاری تنفس88ی و آس88م ب88ه ک88ار می رود، مقدار مورد نظر گیاه را در آب جوش ریخته و با تنفس عمی88ق بخ88ورداده می ش88ود.

دقیقه بعد در معرض برخورد با هوای سرد قرار نگیرد.30بهتراست شخص تا (Bath- حمام)11-6-11

جهت درد عضالنی و آرامش اعصاب کاربرد بیشتری دارد. در ناراحتی های ناحیه تحتانی و بیماری های قارچی ناحیه تناسلی نیز کاربرد دارد.

قط88ره از10 تا 5 گرم ماده خشک و یا 100 میلی لیتر از دمکرده گیاهی یا 500 دقیق88ه در آن ق88رار15 ت88ا 10 لیتر آب ریخته 7 تا 5اسانس را در وانی حاوی حدود

گرفته عضو را ماساژ دهید )با چشم تماس نیابد(.

شوندتهیهداروها ممكن است به چهار طریق زیر - طرق تهیه دارو: 11-7- منابع حیوان11-7-1

دست می آورند، مانند غده یبهها را از غدد و اعضای مختلف حیوانات آنمعموالً تیروئید كه از گوسفند به دست آورده درمان نارسایی های غ88ده ی تیروئی88د در اختی88ار بیماران قرار داده می شود. هورمون انسولین مثال دیگ88ری از این دس88ته می باش88د. انسولین را از لوزالمعده ی حیواناتی نظیر گوسفند، خوك و گاو ب88ه دس88ت می آورن88د

كه برای كنترل بیماری دیابت به كار می رود.- منابع گیاهی11-7-2

دارویی مانن88د ریش88ه، پوس88ت،گیاهانهای مختلف داروهای گیاهی معموالً از قسمت شیره، برگ، گل و دانه تهیه می شوند.

-منابع معدنی11-7-3 داروهای معدنی شامل امالح فلزات و شبه فلزات می شود كه معموالً به صورت

اسیدها و بازها و یا امالح به كار می روند، مثال آن اسید كلریدریك رقیق شده است كه یك داروی معدنی ب88وده و در م88وارد اختالالت هض88می مرب88وط ب88ه كمب88ود ترش88ح اسید كلریدریك معده مصرف می شود. سولفات س88دیم و س88ولفات من88یزیم ك88ه ب88هعنوان ملین و یا مسهل به كار می روند نمونه های دیگری از داروهای معدنی هستند.

- داروهای صناعی یا سینتتیك11-7-4 از تركیبات آلی یا معدنی و یا مجموعه ای از این دو هستند كه به طور مصنوعی

از تركیب كردن چند عنص88ر س88اده ی88ا م88واد مختل88ف ب8ا یك88دیگر در آزمایش88گاه تهی88ه می گردند. تعداد زیادی از داروهایی كه امروزه در درمان بیماری ها ب8ه ك8ار می رون8د

از این دسته داروها می باشند.

گیاهی-عرقیات11-8263

گالب و عط88ر وتولیدکنن88دگانبر اساس پژوهش های ت88اریخی، ایرانی88ان نخس88تین عرقیات گیاهی در جه8ان می باش8ند کاش8ان، میمن8د ف8ارس، خراس88ان، آذربایج88ان و شهرهای دیگر ایران پهناور، با تکیه بر تبحر و تجربیات خود در این حرفه، در ص88دها کارگاه سنتی و نوین، نقش عظیمی را در تولید عرقی88ات گی88اهی ایف88ا می کنن88د. این عرقیات به عنوان نوشیدنی هایی برای پیشگیری یا درمان بسیاری از بیماری ها موثر

می باشند. بخص88وص تقط88یر ب88ا آب ب88هتقطیرعرق گیاهی فرآورده ای است که از روش های

دست می آید. عرقیات یکی از پرمصرف ترین شکل های اس88تفاده از گیاه88ان اس88ت. نوع گیاه وجود دارد که عرق گیری ش88ده و ب88ه ص88ورت40امروزه در ایران بیش از

ط88بی م88ورد اس88تفاده ق88رار می گیرن88د. عرقی88ات ط88بی در واق88ع اس88انس گیاه88انی می باشند که آن را به آب اضافه می نمایند. داروهای معطری می باش88ند ک88ه رایحه ی آنها می تواند گیرنده های عصبی بوی88ایی را تحری88ک نم88وده و ب88ر رون88د س88اخته ش88دن هورمون ه88ا، ح88رارت ب88دن، س88وخت و س88از ب88دن، س88طح هورمون ه88ای اس88ترس و جنسی، مکانیسم دفاعی بدن، افکار و رفتارهای عاطفی و جسمانی اث88ر گذاش88ته و عمل رایحه درمانی را انجام دهد. تحریک مغ88ز و ترش88ح انتق88ال دهن88ده های عص88بی،

ک88اهش درد ورا ایجاد و س88بباحساس سالمت، سرخوشی، خوشنودی و خرسندی استرس می گردند. عرقیات دارای طبیعت گرم و سرد بوده و مصرف متع88ادل آنه88ا

عرق های گ88رم را مانن88د نعن88اع، س88نبلبرای مصرف کننده عوارضی نخواهد داشت. الطیب، آویشن و... باید نم نم و جرعه جرعه نوشیده شوند و عرق های سرد مانن88د

ینعرق بید، کاسنی و.... را باید یکباره )ی88ک لی88وان در روز( خ8ورد ت8ا م88ؤثر ش88ود. ا نوشیدنی ها به دلیل طبیعی بودن با هم تداخلی ایجاد نمی کنند ولی برخی از آنه88ا ب88ا

به ه88ر ح88ال بای88د توج88ه داش88ت همداروهای شیمیایی تداخل اندکی نشان می دهند. زمانی در مصرف بعضی از داروهای شیمیایی با مصرف بعض88ی از عرقی88ات ب88اعث

بی اثر شدن دارو و عرق می شود. به طور کلی عرقیات گیاهی نوع ضعیف شده اسانس ها می باشند زیرا در هنگ88ام تهی88ه آنه88ا از آب بیش88تری اس88تفاده می نماین88د ت88ا ب88رای مص88ارف خ88انگی و دارویی رقیق تر گردن88د. بن88ابراین عرقی88ات در مقایس88ه ب88ا اس88انس ها بای88د در حجم بیش88تری مصرف شوند که البت88ه زی88اده روی در مص88رف آنه88ا می توان88د ب88رای مص88رف کنن88ده عوارض جانبی به همراه داشته باشد. عرقیات زمانی بیشترین تاثیر را دارند ک88ه ب88ه

در آب پراکنده شده و یا ب88ه اص88طالح دو آتش88ه گردن88د. از تقط88یر مج88ددکاملطور عرقیات معمولی فرآورده دو آتشه حاص88ل می ش88ود ک88ه ن88وع مرغ88وب تری از ع88رق

بوده و مزه و بوی تلخ تر و تندتری نسبت به عرقیات معمولی دارند. البته این را هم بدانید نگهداری طوالنی مدت و نامناسب عرقیات گیاهی به تبخیر و جدا ش88دن اس88انس محص88ول منج88ر ش88ده و اث88ر درم88انی آن از بین خواه88د رفت. عرقیات باید به دور از ن88ور و گرم88ا درون بط88ری شیش88ه ای رنگی در دم88ای یخچ88ال نگهداری شود. رسوب داش88تن ی88ا ت88یره ش88دن رن88گ عرقی88ات نش88انه ای ب88رای ع88دم مصرف می باشد. اس88تفاده از بطری ه8ای شیش88ه ای و ترجیح88اً ک8در ب8رای نگه8داری

مناسب است.عرقیات264

در سيستم بخار غير مستقيم اندام گياهي را داخل ديگ ريخت888ه و به م88يزان الزم تن آب به آن اضافه نم88وده( و ب88ا بخ88ار بط88ور2 كيلو گل يا گياه به ميزان 500)مثالً

غير مستقيم وارد ديگ ها مي شود بخار وارد شده عرق و اسانس گياه بصورت بخ88ار از اندام خارج مي كند و سپس بخار به درون كندانس88ور رفت88ه و عم88ل ميع8ان انج88ام مي شود و بخار به عرق تبديل مي شود. اسانس حاصل نيز ب88ه درون ظ88رف ذخ88يره اسانس مي رود و سپس جمع آوري مي شود. سيستم بخار مستقيم زماني اس88تفاده مي شود كه هدف اسانس گيري باشد. مثالً گل محمدي بهتر است به ج88اي آب بخ88ار

120به طور مستقيم وارد ديگ هاي حاوي گل محمدي ش88ود. در اين روش بخ88ار ب88ا ب8888ار فشار اسانس را خارج مي كند. براي اينكه گياهان در هنگ88ام چي88دن4درجه با

ميزان عط88ر و اس88انس خ8ود را از دس88ت ندهن88د آنه8ا را بالفاص88له بع88د از چي88دن در ظرف هاي آب قرارداده و به كارگاه عرق گيري منتق88ل مي كنن88د و اگ88ر در آن زم88ان ني88ازي ب88ه گ88رفتن ع88رق نباش88د گياه88ان چي88ده ش88ده را درظرف ه88اي بش88كه مانن88د

درسردخانه قرار داده و در زمان مناسب اقدام به عرق گيري مي كنند. در بين عرقیات آويشن و زنيان فقط رنگ تيره دارن88د و بقي88ه عرق ه88ا در ص88ورت رنگي بودن عرق مرغوبي نيستند در مورد عرق گالب و بيد مشك بعد از عرق گ88يري

روز45 روز زمان الزم است تا عطر خود را بازيابند و اين نوع عرقي88ات بع88د از 45وارد بازار مي شوند.

کن آب، شکر و عرقیات- دستگاه تصفیه آب دستگاه مخلوط5-14تصویر

:نکتهنگهداری نمونه ه88ای ادواری نوش88یدنی ها در ات88اق قرنطین88ه ب88رای نظ88ارت ب88ر

کیفیت، پس از یک بازه زمانی و کنترل ه8ر گون8ه تغی8یر در رن8گ و طعم ام8ری الزماست.

در صورتی که به جای آب مقطر، به عرقیات آب اض88افه ش88ود ع88رق بیش از یک ماه دوام نمی آورد و تغییراتی در رنگ و طعم آن مشاهده می شود ضمن این که امک88ان ایج88اد آل88ودگی در آن تش88دید می ش88ود. در روش ه88ای م88درن ب88ه عن88وان سختی گیر و تصفیه کننده آبی که قرار است به عرقیات جهت تهیه نوشیدنی اض88افه

شود، استفاده می شود.

265

در تهیه نوشیدنی های گیاهی به هیچ عنوان نباید از اس88یدهای خ88وراکی )ب88رای گازدار کردن( استفاده کرد.

میزان قندی که به عرق افزوده می شود بسته به نوع وکیفیت عرق، همچنین به تناسب ذائقه ی مشتری متفاوت است.

تعویض کردن به موقع فیلترهایی که عرقیات از آن عبور می کن88د، ب88ه منظ88ور 6جلوگیری از مخلوط شدن عرقیات با یکدیگر ضروری است. عم88ر مفی88د فیلتره88ا

ماه در نظرگرفته شده است.گرما از کیفیت عرقیات می کاهد اما برای پاستوریزه کردن آنه88ا نی88از ب88ه دم88ا

درج88ه سلس88یوس85-90دادن است. توسط دستگاه پاستوریزاتور دم88ای ع88رق را درجه سلسیوس می رسانند تا برای بس88ته بن88دی40رسانده و یکباره دمای آن را به

آماده شده، میکروب زدایی شود و هم این که از کیفیت عرق کاسته نگردد.

266

مهارت دوازدهم: مهارت ارزیابی اقتصادی و فروش گیاهاندارویی

- آشنایی با میزان عملکرد گیاهان دارویی 12-1 گیاهان دارویی از ارزش و اهمیت خاصی در ت88أمین بهداش88ت و س88المتی جوام88ع هم به لح88اظ درم88ان و هم پیش88گیری از بیماریه88ا برخ88وردار ب88وده و هس88تند. این بخش از منابع طبیعی قدمتی هم پای بشر داشته و یکی از مهمترین منابع تأمین غذایی و دارویی بشر در طول نسلها ب88وده ان88د. از نقط88ه نظ88ر ت88اریخی، گیاه88ان اهمیت فراوانی در توسعه جوام88ع داش88ته ان88د و تحقیق88ات وس88یعی ب88رای ی88افتن فرآورده ها و مواد طبیعی دارویی گیاهی در ط88ول ت88اریخ انج88ام ش88ده ام88ا نکت88ه

گون88ه گی88اهی۲۵۰۰۰۰% از مجم88وع ۱۰  حائز اهمیت اینجاست ک88ه تنه88ا کم88تر از جهان برای بیش از یک عملکرد زیست شناختی، شناسایی و مورد استفاده قرار گرفته اند. به عبارت دیگر بر اساس آمارهای منتشره توسط س88ازمان بهداش88ت

هزار گونه گیاه دارویی در طول زمان برای حداقل ی88ک۷۰ تا ۳۵جهانی، تنها بین % از داروه8ای۲۵یا چند بار مورد مص88رف ق88رار گرفت8ه اس88ت. در ح8ال حاض8ر،

% داروها نیز از منابع میکروبی ساخته شده اند.۱۲موجود، منشأ گیاهی دارند و ارزش اقتصادی و تجاری گیاهان دارویی فوق العاده زیاد است. در بعضی آمارها

ارزش

میلی88ارد دالر در س88ال ب88رآورد ش88ده و۴۳ تجارت جهانی گیاهان دارویی ب88الغ ب88ر بالغ ب88ر۱۹۹۷طی آمار منتشره در اینترنت فروش فرآورده های گیاهی در سال

میلیارد دالر آمریکا بوده است.۳/۲۴ً تقریباً یک چهارم داروهای تهیه شدة دنیا دارای منشأ گیاهی هستند که یا مستقیما از گیاهان عصاره گیری شده اند و ی88ا ب88ر اس88اس ت88رکیب گی88اهی، مدول88ه و س88نتز شده اند. کار بر روی طب سنتی و استفاده از گیاهان دارویی، در سراسر جه88ان

گونه از گیاهان دارویی و معط88ر۱۵۰۰و در دست انجام می باشد. در اروپا حدود محص88ول گی88اهی در اروپ88ا و ای88االت۱۴۰۰مورد استفاده قرار گرفته و در ح88دود

درص88د از داروه88ای تجویزش88ده در ای88االت۲۵متح88ده تولی88د می ش88ود. در ح88دود متحده ، حاوی حداقل یک ترکیب فعال گیاهی هستند. در چین، ف8روش داروه8ای

سال اخیر دو برابر ش88ده اس8ت. در هن8د ن8یز ص8ادرات گیاه8ان۵سنتی در طول دارویی نسبت به سال های قبل سه برابر شده است.

مهمترین کشورهای صادرکننده گیاهان داروئی در آس88یا چین، هندوس88تان، ترکی88ه، تایلند می باشد که متاسفانه ایران با این تنوع گونه ای جایگاهی ن88دارد. وض88عیت گیاهان داروئی و داروهای گی8اهی در ای88ران عل88یرغم مزیت ه8ای نس8بی و امک88ان تولید متابولیت های داروئی ویژه و گرانبها که می تواند عالوه بر تأمین مواد اولی88ه

267

داروئی، یکی از مهمترین منابع صادرات غیرنفتی و تأمین ارز محسوب گردد ک88هبا محدودیت ها و مشکالت فراوان مواجه است.

۲پوش88ش گی88اهی ای88ران چه88ار براب88ر ک88ل پوش88ش گی88اهی اروپاس88ت و بیش از گون88ه از این گیاه88ان۱۰۰هزارگونه گیاهان دارویی در کشور وجود دارد که فقط

در صنایع دارویی کشور استفاده می شود. به طوریکه اگر زعفران، زیره سبز و سم های گیاهی را از بخش صادرات گیاهان دارویی حذف ک88نیم ص88ادرات آن ب88ه ص88فر می رس88د این در ح88الی اس88ت ک88ه م88یزان ص88ادرات گیاه88ان دارویی در

درصد می رسد. سطح زیرکشت گیاهان داروئی )ب88رای۳۵کشورهای اروپایی به ه88زار هکت88ار می باش88د و م8یزان تولی88د بط8ور۷۰ ت88ا ۵۰ گونه( در کشور حدود ۶۰

هزار تن می باش88د. این مق88دار تولی88د ن88ه تنه88ا ارزش ص88ادرات۷۳متوسط حدود ندارد، بلکه در تأمین نیازهای داخل کشور نیز بسیار ناچیز است. در ح88ال حاض88ر

ه88زارتن و ارزش ص8ادرات ح8دود۲۵مقدار صادرات فرآورده های گیاهی بالغ ب88ر میلیون دالر می باشد که سهم بسیار ناچیزی در بازار جه88انی دارد و ب88ا ادام88ه۲۰

این روند همین جایگاه در خطر می باشد.

با توسعه هدفمند گیاهان دارویی برای استخراج گیاهان دارویی م88ورد اس88تفاده ، مکان یابی مناطق مس88تعد کاش88ت ، بهداش88تی ک88ردن تولی88د این گیاه88ان بای88د از

باشد . ب88ا توج88ه ب88ه ف88راوانی مهمترین اهداف و برنامه های کشور در این زمینه گونه های مختلف گیاه88ان دارویی در کش88ور، ب88ه دلی88ل بس88ته بن88دی ن88امطلوب و صادرات فله ای متأسفانه از م88یزان ص88ادرات قاب88ل ت88وجهی برخ88وردار نیس88تیم. فروش کنترل ش88ده و تحت نظ88ارت گیاه88ان دارویی یکی دیگ88ر از مش88کالت این صنعت است و باید فروش گیاهان دارویی به ی88ک فرآین88د رس88می تب88دیل ش88ود و امروزه میزان استفاده ازفرآورده ه88ای ط88بیعی دارویی در کش88ورهای پیش88رفته

درصد است که این مس88ئله نش88انگر آنس88ت ک88ه بای88د ب88ه۴۰بطور میانگین باالی فرهنگ سازی، آموزش پزش88کان و داروس88ازان و تولی88د ف88رآورده ه88ای ط88بیعی و

گیاهی در داخل بیشتر ارزش داده شود.

- جایگاه اقتصاد گیاهان دارویی در ایران12-2

قدمت یک هزار ساله طب سنتی، وجود حکمای نامی در تاریخ طب ایران، تمدن جایگاه ویژه آن در مب88انی طب اروپ88ا و امریک88ا ش88ده و فرهنگ غنی ایران سبب

است. مصریان و ایرانیان باس88تان اولین مردم88انی بودن88د که به تولی88د اس88انس و عطرهای طبیعی از گیاهان پرداختند و در همین راس88تا تولی88د عط88ر گل رز را که در بین مسلمانان از ارج و قرب بس88یاری برخ88وردار اس88ت به دانش88مند ای88رانی،

بوعلی سینا نسبت می دهند.

اقلیم )اختالف دم88ا بین۱۳ اقلیم از ۱۱از نظ88ر اکول88وژیکی و اق88الیم جه88انی، ۳۰۰ در ج88ه س88انتیگراد، دارای ح88دود ۴۵ ت88ا ۴۰سردترین و گرمترین نقاط حدود

268

روز آفتابی( شرایط آب و هوایی جهان را بخود اختصاص داده، در نتیجه تنوع آب و هوایی را شامل گردیده است. به تبع تنوع آب وهوائی، تنوع و فراوانی جوام88ع

برابر گیاهان تمام ق88اره اروپ88ا(۳ تا ۲ گونه )معادل ۷۵۰۰-۱۰۰۰۰گیاهی به تعداد شده است. در ایران هزاران گونه دارویی وجود دارد ک88ه تع88دادی از این گونه ه88ا در هیچ جای دنیا ی88افت نمی ش88وند و منحص88را در ای88ران می روین88د. از نظ88ر تن88وع گونه ای با خواص متعدد داروئی و ارزش ص88نعتی در زم88ره مهم88ترین کش88ورهای دنیاست. این گونه ها در عرصه های منابع طبیعی )بانک ژن طبیعت( وجود داشته

و قابل الگو برداری است.

جنس از جنس های گیاه88ان ای88ران دارویی هس88تند ک88ه دربرگیرن88ده۵۶۹قریب به گونه هستند. که تعدادی از آنها نیز به صورت معرفی شده یا کاش88ته۲۳۰۰حدود

شده به ایران وارد شده اند و در ردیف گیاهان دارویی سنتی رایج نمی باش88ند. از جنس آن در ردیف گیاهانی است که به ایران وارد شده و در نقاط۸۰این تعداد

جنس در ردی88ف گیاه88ان۱۱۶مختلف ایران کاشته شده اند. در می88ان این گیاه88ان گونه می باشد که اغلب آنه88ا متعل88ق ب88ه۸۳۶معطر و بودار است که دربرگیرنده

تیره های آفتاب گردان، نعناع و چتریان می باش88ند. این گیاه88ان بط88ور عم88ومی در ت88یره ن88یز از گیاه88ان کاش88ته۱۹ تیره گیاهی جای می گیرند ک88ه از این تع88داد ۱۳۰

جنس آنه88ا در ردی88ف۱۳۶شده است. از میان گیاه88ان دارویی موج88ود در ای88ران درختان و درختچه ها می باش88ند ک88ه بط88ور قط88ع و محص88والت ف88رعی آنه88ا م88ورد بهره برداری قرار می گیرد و یا محصوالت آنها به نحوی در ردیف غذاهای روزمره و میوه جات مصرفی خانواده ها قرار دارد که بدون توجه به مصارف دارویی آنه88ا

مورد مصرف و تغذیه قرار می گیرند.

البراتوار در۱۶ شرکت تولیدی و کشت و صنعت و ۷۲در حال حاضر تعداد حدود ارتب88اط ب88ا تولی88د و ف88رآوری گیاه88ان داروئی )تهی88ه اس88انس، عص88اره، افش88ره، عرقی88ات، رنگه8ای گی88اهی و س88ایر بس88ته بندیهای داروئی بص88ورت ق88رص، دراژه،

۸۰پ88ودر، گران88ول، ک88رم، پم88اد، ش88ربت و مایع88ات دیگ88ر( فع88ال هس88تند و تع88داد قلم داروی گیاهی با م88واد م88ؤثره اس88تاندارد )م88ورد تأیی88د وزارت بهداش88ت( وارد

بازار داروئی گردیده است.

تعداد قابل توجهی از گونه ها در زمینهای کم بهره، محصول کافی تولی88د می کنن88د. با توجه به روند کم آبی در کشور ب8ا تغی8یر الگ8وی کش8ت و ب8ه منظ8ور اف8زایش بهره وری از منابع آب و خاک، بعنوان محصوالت جایگزین قابل کشت می باش88ند. وجود زمینهای کشاورزی مناسب ، نیروی کار ارزان و فراوان، پایین بودن هزینه

قیمت انرژی مزایای نسبی پر اهمیتی است که کش88ور م88ا را تولید و پایین بودنممتاز می سازد.

ه88زار۷۰ ت88ا ۵۰ گونه( در کشور حدود ۶۰سطح زیر کشت گیاهان داروئی )برای ه88زار تن می باش88د. این۴۰هکتار می باشد و میزان تولی88د بط88ور متوس88ط ح88دود

مقدار تولید نه تنها ارزش صادرات ندارد، بلکه در تأمین نیازهای داخل کشور نیز

269

، سطح زیر کشت گیاه88ان دارویی ب88ا۷۹بسیار ناچیز است. بر اساس آمار سال هزار ۶۲احتساب زیره ،

هزار تن بوده است. مطابق این گزارش ها۴۲هکتار و میزان تولید در این سال بیش88ترین م88یزات تولی88د و ص88ادرات گیاه88ان دارویی ای88ران مرب88وط ب88ه زی88ره و

زعفران می باشد.

کارخانه داروسازی و نیز وجود کارخانه های۵۰در کشور ایران با وجود بیش از     ب88الغ ب88ر۱۳۷۹گیاهان دارویی، داروه88ای گی88اهی و داروه88ای بیولوژی88ک، در س88ال

میلیارد ری88ال ب88ه ف88روش رس88یده۳۴۰۰ میلیارد عدد دارو به ارزش بیش از ۷/۱۸ میلیارد ریال از رقم مذکور مربوط به داروهای تک نسخه ای است( که۲۳است )

درصد رشد مصرف ع88ددی و۱۲، ۱۳۷۸در مقایسه با آمار مصرف دارو در سال درصد رشد مصرف ریالی را نشان می ده88د. در ض88من ب88ه جم88ع ری88الی۳۳حدود

میلی88ارد ری88ال یاران8ه پرداخ88تی توس88ط دولت را )ک8ه ب88رای۲۰۰فوق بای8د ح8دود داروهای تولید داخل و وارداتی پرداخت شده( اضافه کرد. این مقدار برابر یارانه

است و همواره در آم88ار، م88ورد نظ88ر ق88رار نگرفت88ه۱۳۷۸پرداخت شده در سال مؤثر بوده است. در این۱۳۷۹است. ضمناً دو عامل زیر در قیمت دارو در سال

وارد خواهد شد. در ایران ساالنه بالغ بر ی88ک ه88زار و۸۱ و ۸۰قسمت آمار سال میلیارد تومان دارو مصرف می شود که تنها دو درصد آنها را داروهای گیاهی۵۰۰

تشکیل می دهند.

- آشنایی با انعقاد قراردادهای فروش 12-3 گونه گیاهان دارویی به مه88د گیاه88ان دارویی مش88هور اس88ت.8000ایران با داشتن

اما استفاده ار این پتانسیل گیاه درمانی در کشور با چالش ه88ایی همچ88ون برداش88ت بی رویه، خام فروشی، به روز نبودن فناوری، بسته بندی وعرضه نامناسب داروها و

ای88ران پنجمین1382رعایت نکردن استانداردهای بین المللی مواجه است. تا س88ال ت88نزل32صادر کننده گیاهان دارویی بود که به دلیل وجود برخی مشکالت ب88ه رتب88ه

پیداکرده و اکنون زعفران وگل محمدی عمده ترین گیاهان دارویی صادراتی هستند.

- مشZZکالت صZZادرات و انعقZZاد قراردادهZZای فZZروش محصZZوالت12-4گیاهان دارویی

در زیر به برخی از مهمترین مشکالت صادرات و انعقاد قرارداد فروش اشاره شدهاست.

عZZدم شZZناخت کZZافی مسZZئولین از قابلیت هZZای صZZنعت گیاهZZان(1دارویی

270

متاس88فانه ب88ه نظ88ر می رس88د مس88ئولین ش88ناخت ص88حیحی از توانمن88دی های این ص88نعت را ندارن88د. و ب88ا ظرفیت ه88ای آن در مقوله ه88ای اقتص88ادی و بازرگ88انی، اشتغال، بهداشت و...آشنا نیستند. این مسئله باعث می شود که ص88نعت م88ذکور کماکان در حاشیه قرارگیرد. صنعت گیاهان دارویی از معدود ص88نایعی اس88ت ک8ه دارای رش88د دو رقمی در دنیاس88ت علی رغم اینک88ه در کش88ور نهاده88ای مختلفی )وزارتخانه ه88ای بازرگ88انی، اموراقتص88ادی و دارایی، ص88نایع بهداش88ت، درم88ان و آموزش پزشکی، جهاد کشاورزی، سازمان حفاظت محیط زیست و.....( توانایی و مسئولیت حمایت ازاین ص88نعت را دارا هس88تند. ام88ا ب88ه دلی88ل ع88دم ش88ناخت و

درک کافی، در عمل توجه چندانی به این مقوله نمی شود.

عدم وجود برنامه ملی کافی و به موقع(2 حم88ایت از ص88نعت گیاه88ان دارویی و داروه88ای گی88اهی فق88ط در مح88دوده حمایت های مالی نمی گند. هر چند خ88ود این ن88یز یکی از راهکاره88ای اساس88ی توسعه این صنعت است. بسیاری از توانمندی های کشور در پس این موان88ع و مشکالت عدیده ای پنهان ش88ده اند. اهم این مش88کالت، ریش88ه در ع88دم وج88ود برنامه ای جامع و ملی دارد ک88ه ب88ه تب88ع آن م88دیران کش88ور ب88ا این مس88ئله ب88ه

صورت استراتژیک برخورد نمی کنند.

عدم توجه کافی پزشZZکان بZZه داروهZZای گیZZاهی جهت تجZZویز بZZه (3بیماران

به دلیل ع88دم آش88نایی و ی88ا اطمین88ان پزش88کان نس8بت ب88ه داروه88ای گی88اهی و خواص آن ها، این داروها توسط پزشکان داخلی ب88رای بیم88اران تج88ویز کم88تر تجویز می شود. در نتیجه بازار مناس8بی ب8رای آن ب8ه وج8ود نیام8ده اس88ت. در صورتی که در کشورهای توسعه یافته پزشکان در این زمینه آموزش دیده ان88د

و این قبیل داروها را برای بیماران تجویز می نمایند.

سیستم توزیع نامناسب(4 درص88د90سیستم توزیع در کشور نامناسب است به طوریکه توزی88ع بیش از

این فراورده ها بدون نظارت وزارت بهداشت و عدم رعایت ک88افی و مناس88ب مسایل بهداشتی در کشور توزیع می شوند. این کار عمدتاً توسط عطاری های

صورت می گیرد

عملکرد ضعیف برخی از تجار ایرانی(5 به دلیل عملکرد بد و ضعیت برخی تجار ایرانی، ما سهم شایس88ته ای از ب88ازار

جهانی را در اختیار نداریم.

ضعف در فناوری و تهیه گیاهان دارویی (6

271

فقدان زیر ساخت های مناسب(7

- اهمیت بسZZZته بندی گیاهZZZان دارویی و نقش آن در توسZZZعه12-5 صادرات

سابقه استفاده از گیاهان دارویی در ایران به سال های بسیار دور باز می گردد به طوری که می توان از آن جمله به کتاب بسیار ارزشمند شفا از ابن سینا اشاره ک88رد که نشان دهنده اهمیت طب نزد ایرانیان بوده اس88ت. هم اکن88ون اطالع88ات ک88افی و توجه به بخش تولی88د و عرض88ه در زمین88ه تج88ارت گیاه88ان دارویی، زمینه ی اس88تفاده بهینه از محصوالت تولیدی خواهد شد. الزم ب88ه ذک88ر اس88ت توج88ه ب88ه اس88تانداردها و

مدیریت صحیح در بسته بندی گیاهان دارویی تالشی جدی می طلبد. بسیاری از گونه ه8ای گیاه8ان دارویی ب8ا گذش88ت زم8ان همچ8نین ق8رار گ8رفتن در معرض نور، خواص دارویی خود را از دست می دهن88د و این ام88ر س88بب افت کیفیت این گیاهان می گردد. در ایران به دلیل عرضه سنتی این داروها و به دلیل اینک88ه این گیاه88ان در مع88رض ان88واع باکتری ه88ا، قارچ ه88ا و مس88مویت های دارویی می باش88ند، نمی توانند بعنوان داروهای اصلی و حتی فرعی، در لیست نسخه تج88ویزی پزش88کان جایی داشته باشند. همچنین عدم بسته بندی متناس88ب ب88ا ه88ر گی88اه در ط88ول فرآین88د توزیع و حمل و نقل و صادرات گیاهان دارویی باعث ک88اهش کیفیت گیاه88ان دارویی ای88ران در مقایس88ه ب88ا تولی88دات س88ایر کش88ورها می گ88ردد و این ام88ر از دس88ت دادن بازارهای سودآور و پویای جهانی به دنبال خواهد داشت. از آنج88ا ک88ه در مقایس88ه ب88ا درآم88دهای ناش88ی از فع88الیت در بخش تولی88د و توزی88ع ص88ادرات گیاه88ان دارویی، هزینه های بسته بندی ب8رای ش8رکت های تولی88دی ب8اال می باش8د، پس از آم8اده ک8ردن بستر مناسب جهت ایجاد انگیزه در بخش خصوصی، می ت88وان درآم88دهای حاص88ل از

کاشت، داشت و برداشت، توزیع و صادرات گیاهان دارویی را افزایش داد.

بندی بر رفتار مصرف کنندهبسته- تأثیر 12-6 به منظور حفظ محصول و جلوگیری از حمله آفات، بسته بندی بای88د س88ریع انج88ام گیرد، محصول باید در جای تمیز و تاریک بسته بندی شده و برچسب ها بای88د واض88ح،

بس88ته بندی،بدون تغییر، از مواد غیر سمی و مط88ابق ب88ا ق88وانین بین المللی باش88ند. فعالیت ه88ای مرب88وط ب88ه ط88راحی و ایج88اد جعب88ه ی88ا لف88اف ب88رای ی88ک ک88اال را در ب88ر می گیرد. در حوزه بازاریابی، بسته بندی یک روش جذاب جهت انتقال پیام در رابط88ه ب88ا محص88ول مش88تریان می باش88د. همچ88نین این امک88ان را ف88راهم می س88ازند ک88ه

بن88دیمحص88والت مختل88ف ب88ه ص88ورت واح88د و منس88جم مح88افظت ش88وند. بس88ته محصوالت، نوعی علم، هنر و تکنولوژی حمایت از محصوالت در مق88ا ب88ل آل8ودگی و خطرات ناشی از حمل و نقل و ذخیره مناسب محصوالت است. بسته بندی ج88ذاب

و وی را به خرید کاال ترغیب نمای88د. بن88ابراین بس88ته می تواند مشتری را جذب نموده بندی مناسب از اهمیت ویژه ای برخ8وردار اس88ت. تص88اویر و ان8دازه و ش88کل بس8ته،

272

عناص88ر اطالع88اتی مرب88وط ب88ه ارائ88ه اطالع88ات و تکنولوژی ه88ای اس88تفاده ش88ده در بسته بندی ها در نظر مصرف کنن88ده تاثیرگ88ذار اس88ت. طراحی ه88ای مناس88ب ب88ا ن88وع کاالی مصرفی عامل مهمی در موفقیت فروش کاال در ب88ازار پ88ر رق88ابت ام88روز ب88ه شمار می رود. در واقع بسته بندی می تواند ب88ه ص88ورت دقی88ق ب88اعث تم88ایز کااله88ای مصرفی نسبتاً مشابه شود و در نهایت بقا و ش88ناخته ش88دن تع88دادی از مارک ه88ا در بازار و عرضه کاالهای مختلف باعث شده است که خریداران در همان زمان خری8د، با استفاده از عناصر مس88تقیم ب88ه تم88ایز کااله88ای مختل88ف بپردازن88د. درک ک88افی در رابطه با تکنولوژی بسته بندی نقش مهمی را در تمایل مصرف کننده در زمینه خرید

محصوالت خاص ایفا می کند. نتايج حاصل از تحقیقات حاکی از این است که قيمت عادالنه، كيفيت بسته بندي، وجود مراكز تخصص88ي و معت88بر ف88روش، در دس88ترس ب88ودن و تبليغ88ات توص88يه اي و حسي بيش88ترين ت88اثير را در ف88روش داش88ته اس88ت. ض88من این ک88ه س88ليقه و تماي88ل مشتري يك امر در حال تغيير بوده و بازار بايد پويا و انعطاف پذير ب88وده و ق88ادر ب88ه تطابق نیاز مشتریان باشد. استفاده از ظروف تیره، ب88ادوام و ش88کیل نکته ی مهمی

1Vioدر امر بسته بندی، نگهداری و فروش محصول می باشد. به عنوان مثال شیشه solبه دلیل دارا ب8ودن ویژگی ه8ای حف8اظت کنن8ده ب8رای نگه8داری چ8ای، گیاه8ان و

جلب88ک اس88پرولینا بس88یار مناس88ب اس88ت و س88بب حف88ظ ط88والنی م88دت این م88واد

- بازاریابی گیاهان دارویی12-7 گیاهان دارویی به عن88وان یکی از م88واهب الهی می باش88ند و چنانچ88ه برن88امهریزی اص88ولی در ش88یوه تولی88د و بازاری88ابی آن ص88ورت پ88ذیرد، میتوان88د عالوه ب88ر درم88ان بیماری ها، سبب ایجاد اشتغال مولد، جلوگیری از تخریب جنگل ها و مرات88ع و حف88ظ محیط زیست گردد. به نظر می رسد در حال حاضر مشکل اصلی در ب8ازار ف8روش این محصوالت است. از عمدهترین مش88کالت موج88ود ب88ر س88ر راه رش88د و توس88عه گیاهان دارویی، بازاریابی محصوالت آن میباشد. بازاریابی صحیح س88بب میش88ود ت88ا محصوالت براساس نیاز مصرفکنندگان تولید و به نح88و بهداش88تی و م88ورد پس88ند در اختیار آنان قرار گیرد. به دلیل ویژگی های خاص گیاهان دارویی مانن88د فس88ادپذیری، تولید فصلی و حجیم بودن، بازاریابی محصوالت آن از حساس88یت ب88االیی برخ88وردار است. عملیات بازاریابی شامل انبارداری، حمل و نق88ل، درجهبن88دی، بس88ته بن88دی و

تبدیل میباشد.

و تهديZZدها در رابطZZه بZZا تولیZZد و فZZرآوری گیاهZZانضعف- نقاط 12-8دارویی

1.Viosol glass

273

جايگاه استفاده از گياهان دارويي در باور و فرهنگ م88ردم و گ88رايش روز اف88زون جهاني به اس88تفاده از تركيب88ات ط88بيعي در ص88نايع و فعاليت ه88اي مرتب88ط ب88ا گياه88ان دارويي ب88ا منش88اء گي88اهي را نش88ان مي ده88د لیکن درتولی88د وف88رآوری این ص88نعت

مشکالتی دیده می شود. گرايش بخش خصوص88ي و ص88نايع ب88ه توس88عه كش88ت و ف88رآوري گياه88ان دارويي، اشتغال زا بودن گياهان دارويي، وجود تش88كل هاي مختل88ف مث88ل انجمن ه88اي علمي و شبك هاي تحقيقاتي اهداف كالن كش88وري در ب88ه نتیج88ه رس88یدن این ص88نعت نقش88ی

موثری دارد.

بخش تولیZZد، فZZرآوری و فZZروش و مشZZكالت مسZZايل- مهم ترين 12-9 به قرار زير استگیاهان دارویی

از جمله مهمترین مشکالت در این زمینه می توان به موارد زیر اشاره کرد.فعالیت افراد ناآگاه در این بخش و سلب اطمینان و اعتقاد عمومیوجود تحقیقات غیرمستند حاکی بر بیان خواصی ب88رای گیاه88ان ک88ه در آث88ار

مکتوب یا زمینه های طبی دیده نشده است.کید بر خاص88یتأبیان خواص بی شمار برای یک گیاه دارویی بدون توجه به ت

اصلی گیاه مورد نظر.عدم هماهنگي الزم بين بخش هاي مختل88ف تحقيق88اتي ك88ه نتيج88ه آن ن88اقص

ماندن برخي تحقيقات انجام شده و انجام تحقيق88ات م88وازي غ88ير ض88روريمي باشد.

ناك888افي ب888ودن هماهنگي ه888ا و ارتباط888ات الزم بين بخش ه88اي اج88رايي و تحقيقاتي، تولید و پزشکی.

برداش88ت بي روي8ه گياه8ان ارزش88مند از عرص8ه هاي ط88بيعي ب8راي مص88رف داخل و صدور به خارج از كشور.

عدم توجه توليدكنندگان در بخش هاي خصوصي و دولتي ب88ه م88زيت نس88بي گياهان بومي ايران.

فق8دان مكانيزاس8يون پيش8رفته، دانش ف8ني روز و س88نتي ب8ودن تجه8يزات صنعتي و پروسه هاي تولید و فرآوري در كشور.

عدم نظارت كافي ب88ر برداش88ت از ط88بيعت، تولي88د، بس88ته بندي، ف88رآوري و صادرات گياهان دارویی.

نبود استانداردهاي ملي و جهانی كافي براي گياهان دارويي و فرآورده ه88اي آنها.

بي ثباتي در امر بازرگاني داخلي و خارجي گياهان دارويي و ت88أثير منفي آن بر توليد.

كمب88ود ش88ناخت و ارتب88اط مطل88وب ب88ا مراك88ز تج88ارت بين المللي گياه88ان دارويي.

274

وضعيت نابسامان عطاري ها از نظر دانش كافي، انطباق ن88ام گي88اه ب88ا ن88ام علمي، كهنه بودن و بي تأثير بودن گياه، بسته بندي نامناسب.

الزم به ذکر است اگر چ88ه در ب88رخی از ص88نایع بعض88ی از ماش88ین آالت را از خ88ارج کشور وارد کرده اند و فرموالسیون های مناس88بی در تهی88ه دارو دارن88د، لیکن اص88ول اولیه در طراحی و ساخت دستگاه های داخلی و حتی بکارگیری دستگاه های خارجی

استخراج، فرآوری و ساخت رعایت نمی گردد. همچنین عدم ارتباط هایو نیز روش موثر و مناسب بین دانشگاه ها و مراکز علمی با صنعت معضلی قابل توجه اس88ت. بکارگیری اصول علمی یعنی ب88اال رفتن کیفیت محص88والت و س88پس کس88ب س88ود و

ارزش افزوده بیشتر.

پیشنهادات- راهکارها و 12-10 در راستای بهبود شرایط تولید، فرآوری، فروش و مصرف گیاهان دارویی می ت88وان

راهکارهای زیر را ارائه داد.الف( در بخش تولید

س88ازماندهی موسس88ات تولی88دی جهت تولی88د گیاه88ان دارویی بازارپس88ند و مطابق با استاندادهای کیفیت جهانی.

تشویق و ایجاد انگیزه در تولیدکنندگان بخش خصوص88ی جهت س88رمایه گذاری در امر تولید گیاهان دارویی به شکل رقابتی.

بکارگیری تکنولوژی روز دنیا در تهی88ه داروه88ای گی88اهی ب88ا قیمت تم88ام ش88ده پایین تر جهت دستیابی به سهم باالتر از بازار.

اس88تفاده از متخصص88ان ام88ر تولی88د گیاه88ان دارویی جهت تولی88د و ف88رآوری صنعتی گیاهان دارویی برای داشتن محصولی با کیفیت.

تش88ویق بخش خصوص88ی ب88ه س88رمایه گ88ذاری در بخش بس88ته بندی گیاه88ان دارویی برای افزایش توان رقابت کشور در بازارهای جهانی.

ت88دوین ق88وانین الزم جهت ال88زام بازرگان88ان گیاه88ان دارویی در اهتم88ام در بسته بندی مناسب محصوالت خود با بکارگیری متخصصان امر بسته بندی.

وارد کردن دانش بسته بندی روز دنی88ا از کش88ورهای موف88ق در این زمین88ه ب88ه کشور جهت تقویت صنعت بسته بندی.

توزیع بخشب( در .ایجاد شرکت های تخصصی صادرات گیاهان دارویی .توسعه سیستم های بازرگانی متناسب با تجارت سودآور گیاهان دارویی .ایجاد شرایط مناسب حمل و نقل و پایانه ها تهی88ه شناس88نامه های علمی ب88رای اقالم گی88اهی جهت شناس88اندن خ88واص

دارویی هر گیاه و گسترش تقاضا.275

مصرفبخشج( در ت88رویج فرهن88گ اس88تفاده از داروه88ای گی88اهی ج88ایگزین ی88ا مکم88ل داروه88ای

شیمیایی و سنتزی از طریق رسانه ها، مدارس و مراکز فرهنگی.تقویت بنیه علمی پزشکان طب سنتی، همچ88نین اهتم88ام آم88وزش ع88الی در

شناساندن گیاهان دارویی و خواص دارویی آنها به عموم.

276