DÒNG SÔNG TRÔI KHUẤT ĐỊAĐÀNG

RIVER OUT OF EDEN

MỘT GÓC NHÌN THEO HỌC THUYẾTDARWIN VỀ SỰ SỐNG

RICHARD DAWKINSNGÔ TOÀN – MAI HIÊN dịch

NHÀ XUẤT BẢN TRẺ

Đánh máy và làm ebook: Kestrel

Ebook miễn phí tại : www.Sachvui.Com

TÁC GIẢ

DỊCH GIẢ

LỜI MỞ ĐẦU

CHƯƠNG 1 DÒNG SÔNG SỐ

CHƯƠNG 2 MẸ CHÂU PHI VÀCON CHÁU CỦA BÀ

CHƯƠNG 3 KIẾN THA LÂU ĐẦYTỔ

CHƯƠNG 4 HÀM THỎA DỤNGCỦA CHÚA

CHƯƠNG 5 QUẢ BOM NHÂN BẢN

TÁCGIẢ

Ebook miễn phí tại : www.Sachvui.Com

RICHARD DAWKINS, sinh năm1941, nhà sinh vật học của Đại HọcOxford (Anh), là thành viên củaHiệp Hội Hoàng Gia và Hiệp HộiVăn Học Hoàng Gia Anh. Ông làngười có công lớn nhất trong giớikhoa học hiện đại trong việc mangthuyết tiến hóa đến cho công chúngtoàn thế giới. Ông cũng từng làtrưởng khoa “Khoa Học với CôngChúng” của Đại Học Oxford trong 13năm liền với học hàm “Giáo SưSimonyil” - học hàm cho những ai

có công mang khoa học đến vớicông chúng mà vẫn giữ được bảnchất trung thực của khoa học.

Richard Dawkins là tác giả của bộsách đồ sộ gồm 11 cuốn, bao gồmnhiều cuốn cực kì giá trị, mang tầmảnh hưởng rộng rãi không chỉ tronggiới khoa học mà còn toàn bộ côngchúng, kể cả giới nghệ thuật và tôngiáo. Một lý do khiến sách của ôngvượt ra khỏi những cuốn sách khoahọc thông thường và mang tầm ảnhhưởng rộng đến vậy là bởi vì sựthấu đáo và toàn diện mà nhữnglập luận khoa học ông đưa ra, cũngnhư Charles Darwin từng chấn độngthế giới và vấp phải rất nhiều thử

thách từ các giới, những lập luậnkhoa học của Richard Dawkins cũngđưa tầm suy nghĩ của con ngườilêm một tầm vóc mới.

Nhưng Richard Dawkins không chỉchinh phục người đọc bằng nhữnglập luận khoa học, điều lớn nhấtgiúp sách ông trở nên phổ biếnchính là sự kỳ thú chất chứa trongsách. Cách thức ông kể về hàngtrăm ngàn hiện tượng khoa học tựnhiên có thể làm hứng thú bất kỳai, từ các nhà khoa học lớn đến cácbạn trẻ thích khám phá, hay kể cảnhững người đơn giản chỉ thíchnghe chuyện lạ. Còn có rất nhiềuđiều lý thú khác mà chúng ta có thể

tìm thấy trong sách của ông, cũngnhư đưa vào các bài giảng, các buổinói chuyện và trình bày mà ôngđem đến cho công chúng.

Sự kết hợp giữa một nhà khoahọc uyên bác và một nhà văn tàiba, một nhà giáo dục công chúnglừng danh, khó có một từ ngữ nàođầy đủ để diễn tả hết các khía cạnhcủa con người này. Chúng ta chỉ cóthể bắt đầu đơn giản bằng cách đọcsách của ông. Chúng tôi, những dichgiả, hy vọng góp phần bé nhỏ mangcác kiến thức uyên bác cùng nhữngcâu chuyện kỳ thú ấy đến với độcgiả Việt Nam.

Năm 2009 là năm kỉ niệm lần thứ

200 ngày sinh của Charles Darwin,và kỉ niệm lần thứ 150 ngày côngbố cuốn sách Nguồn Gốc CácLoài, cho nên tôi đặc biệt vui mừngđược biết sự ra đời của ấn bản tiếngViệt cuốn Dòng Sông Trôi KhuấtĐịa Đàng. Đây là cuốn sách ngắnnhất của tôi, và theo khía cạnh nàođó nó là cuốn dễ đọc nhất. Tôimuốn nghĩ rằng Darwin cũng ưng ývới cuốn sách, và tôi rất hy vọngrằng cuốn sách sẽ đem lại niềm saymê cho độc giả Việt Nam cũng nhưtôi đã từng say mê viết ra nó vậy.

Oxford, Tháng Hai 2009Richard Dawkins

DỊCHGIẢ

Ebook miễn phí tại : www.Sachvui.Com

NGÔ MINH TOÀN- sinh năm1979, tốt nghiệp Đại Học Khoa HọcTự Nhiên TP Hồ Chí Minh và Tiến sĩngành Vật Lý Sinh Học tại Trieste -Italy. Toàn hiện là tu nghiệp sinhsau Tiến sĩ tại Đại học Maryl ADN -Hoa Kì và vẫn luôn gắn bó với ViệnVật Lý và Điện Tử - Hà Nội.

Ngô Minh Toàn được Báo Tuổi Trẻngày 15/11/2006 giới thiệu như mộttấm gương tri thức vượt khó. Đốivới anh, giúp mọi người gần hơn,hiểu hơn về khoa học và đem khoa

học đến với nhiều người hơn là mộtước mơ lớn. Và việc đem các sáchkhoa học hấp dẫn đến với độc giảViệt Nam là một hành động cụ thểcho ước mơ trên.

TRẦN THỊ MAI HIÊN - sinhnăm 1981, tốt nghiệp Đại học NgoạiThương Thành phố Hồ Chí Minh vàthạc sĩ ngành Quản trị kinh doanhtại Italy, hiện đang là Trợ lí Nghiêncứu cho chương trình Giáo dục Sứckhỏe Cộng đồng cho người châu Ácủa Đại Học Maryl ADN và JohnHopkins.

Nhóm dịch giả Ngô Toàn - MaiHiên, với năng lực và sự hănghái của tuổi trẻ, hứa hẹn sẽ tiếp

tục đem đến cho độc giả nhữngcuốn sách khoa học giá trị.

Tưởng nhớ Henry Colyear Dawkins (1921-

1992)

Học giả của trường St.John, Oxford

Một bậc thầy về nghệ thuật làm cho mọichuyện rõ ràng

LỜIMỞĐẦU

Tự Nhiên, phải chăng, là tên

chung

Của hàng tỉ tá hàng tỉ tá hàng tỉtá

Những hạt chất chơi trò ú tim vôcùng

Của những hòn bi-da hòn bi-dahòn bi-da

PietHein

Piet Hein đã từng họa ra thế giới

vật lý nguyên thủy kinh điển trongnhững vần thơ như thế. Nhưng chỉđến khi sự va chạm rộn ràng giữanhững hòn bi-da nguyên tử tạo ramột vật thể mang tính chất dườngnhư bé nhỏ, thì một điều gì đómạnh mẽ vĩ đại bỗng xảy ra trongvũ trụ. Tính chất đó chính là khảnăng tự nhân bản; nghĩa là, vật thểđó có khả năng dùng nguyên liệu từmôi trường xung quanh để tạo racác bản sao chính xác của mình, vàthỉnh thoảng, bao gồm cả nhữngbản sao với những lỗi vô cùng nhỏ.Sau sự kiện phi thường này, ở bất kìnơi đâu trong vũ trụ, sự chọn lọcDarwin diễn ra, và rồi thì một tác

phẩm nghệ thuật ngoạn mục ra đời,mà trên hành tinh này, chúng ta gọiđó là sự sống. Chưa bao giờ nhiềudữ kiện đến thế lại được giải thíchbởi ít giả thiết đến vậy. ThuyếtDarwin không chỉ đơn thuần tạo ramột sức mạnh kiến giải dồi dào.Tính hiệu quả của nó còn mang mộtvẻ tao nhã, một vẻ đẹp thi vị vượthẳn những truyền thuyết được nhắcđến nhiều nhất về khởi nguyên củathế giới. Một trong nhứng mục đíchkhi tôi viết cuốn này là đề cao giátrị truyền cảm của tri thức hiện đạivề sự sống Darwin. Bản thân hìnhảnh Eva Ti Thể còn giàu chất thơhơn cả nhân vật truyền thuyết cùng

tên với bà.

Nét đặc biệt của sự sống, theo lờiDavid Hume, “quyến rũ đến mức aiđã từng suy ngẫm về nó đều phảiđem lòng ngưỡng mộ”, chính là chitiết phức hợp mà các cơ cấu của sựsống – các cơ cấu mà CharlesDarwin đã gọi là “các cơ quan vớiđộ hoàn thiên và tinh vi tột bậc” –đáp ứng được mục đích cụ thể vàthể hiện rõ ra ngoài. Một đặc tínhnữa của sự sống trên Trái đất nàygây ấn tượng mạnh mẽ cho chúngta đó chính là sự đa dạng dồi dàocủa chúng: tương tự như khi ướclượng số lượng các loài, người tathấy có khoảng hàng chục triệu

cách khác nhau để kiếm sống. Mộtmục đích nữa của tôi là thuyết phụcđộc giả rằng “cách để kiếm sống”đồng nghĩa với “cách để truyền đivăn bản mã hóa kiểu ADN tớitương lai”. “Dòng sông” của tôi làdòng sông ADN, trôi đi và rẽ nhánhra trong thời gian địa chất. Ở đây,phép hình tượng về những đôi bờdốc đứng cản trở trò chơi gien cácloài lại trở thành một hình tượng

hữu ích đến bất ngờ.[1]

Dù theo cách này hay cách khác,tất cả các cuốn sách của tôi đềuđược cống hiến để giải thích vàkhám phá sức mạnh gần như khônggiới hạn của nguyên lý Darwin – sức

mạnh bùng lên bất cứ khi nào vàbất cứ nơi đâu đủ thời gian cho sựtự nhân bản nguyên thủy mở ra mộthệ quả mới. Dòng sông trôi khuấtđịa đàng tiếp tục sứ mệnh này vàcòn nâng đến một cực điểm mangtính ngoài Trái đất. Đó là việc ảnhhưởng ngược lại có thể nảy sinh khicác nhân bản tử tham gia vào tròchơi, mà đến nay vẫn là trò khiêmtốn của các hòn bi-da nguyên tử.

Trong quá trình viết cuốn sáchnày, tôi nhận được sự giúp đỡ, độngviên, góp ý và cả lời phê bình mangtính xây dựng dưới nhiều hình thứckhác nhau từ Michael Birkett, JohnBrockman, Steve Davies, Daniel

Dennett, John Krebs, SaraLippincott, Jerry Lyons, và đặc biệtlà vợ tôi, Lalla Ward, cũng là ngườiđã thực hiện các hình minh họa.Thỉnh thoảng có một vài đoạn văntôi trích từ các bài báo đã công bố.Các đoạn của chương 1 về kỹ thuậtsố và analog được dựa vào bài báocủa tôi trên The Spectator số rangày 11 tháng 06 năm 1994. Phầnchương 3 mô tả lại công trình củaDan Nilsson và Susanne Pelger vềsự tiến hóa của mắt được trích lạimột phần từ bài báo News ADNViews của tôi đã được đăng trênNature ngày 21 tháng 04 năm 1994.Tôi xin cảm ơn các nhà biên tập của

hai tạp chí trên, những người quantâm đến bài báo một cách sâu sắc.Cuối cùng, tôi xin cảm ơn JohnBrockman và Anthony Cheetham vìlời mời tham gia vào The ScienceMaters Series.

Oxford, 1994

CHƯƠNG1DÒNGSÔNGSỐ

Mỗi dân tộc đều có những truyềnthuyết thần thoại về tổ tiên củamình, những truyền thuyết ấy dầndà được đưa vào hệ thống tínngưỡng tôn giáo. Người ta tôn kính,thờ phượng tổ tiên của mình. Nhữngbậc tổ tiên tôn kinh đó lại cũng đãtừng thờ phượng tôn kính tổ tiêncủa họ. Bởi vì người thực sự nắmgiữ chiếc chìa khóa để hiểu được sựsống chính là tổ tiên ruột thịt củachúng ta, chứ chẳng phải những vị

thượng đế siêu nhiên nào cả. Có rấtnhiều sinh vật sinh ra, nhưng phầnđông số đó đều chết trước khitrưởng thành. Trong phần thiểu sốsống sót và sinh sản, có một thiểusố ít ỏi hơn sẽ có con cháu tồn tạiqua hàng ngàn thế hệ sau đó. Phầnthiểu số nhỏ xíu của phần thiểu sốnày, những bậc tiền bối ưu tú, là tấtcả những gì mà thế hệ tương lai sẽgọi là tổ tiên. Tổ tiên thì hiếm, concháu thì khắp nơi.

Mọi sinh vật đã từng sống – từngcá thể động vật và thực vật, mọi vikhuẩn và nấm mốc, từ những thứbò ngổn ngang cho đến tất cảnhững ai đang đọc cuốn sách này –

có thể nhìn lại tổ tiên mình và tuyênbố một cách đầy tự hào rằng:Chẳng ai trong số các tổ tiên củachúng tôi đã chết lúc còn non cả.Tất cả họ đều đạt đến độ trưởngthành, và mỗi người trong số họđều đã đủ sức tìm được ít nhất mộtbạn tình khác giới và giao phối

thành công[2]

. Chẳng ai trong sốcác tổ tiên của chúng ta bị hạ gụcbởi kẻ thù, hay do virus, hay do sẩychân bên bờ đá, trước khi sinh ra ítnhất một em bé chào đời. Hàngngàn những người cùng sinh thờivới tổ tiên chúng ta đã không thànhcông, nhưng tổ tiên của chúng ta thìkhông hề thất bại. Những điều ấy

quả thực quá đỗi hiển nhiên, vậymà ta vẫn có thể rút ra được rấtnhiều điều: bao nhiêu điều lạ lùngkhó đoán, bấy nhiêu lời giải thíchbấy nhiêu điều kinh ngạc. Tất cảnhững điều ấy sẽ là chủ đề củacuốn sách này.

Bởi tất cả các sinh vật thừahưởng gien từ tổ tiên mình, chứkhông phải từ những sinh vật khôngthành công cùng thời với tổ tiên,nên tất cả các sinh vật có khuynhhướng sở hữu những gien thànhcông. Chúng ta có những điều kiệnđể trở thành những tổ tiên – vàđiều đó nghĩa là tồn tại và sinh sản.Đó là lí do vì sao sinh vật luôn có

khuynh hướng thừa hưởng gienmang lại tiềm năng xây dựng mộtcỗ máy hoàn chỉnh – tức là một cơthể hoạt động một cách tích cựcnhư thể đang nỗ lực để trở thànhmột tổ tiên. Đó là lí do vì sao chúngta yêu cuộc sống, thích tình ái vàyêu trẻ con. Chính bởi tất cả chúngta, không loại trừ một ai, đều thừahưởng gien từ một dòng dõi liên tụcgồm các tổ tiên thành công. Thếgiới trở nên chiếm đầy những sinhvật sở hữu tiềm năng trở thành cáctổ tiên. Điều đó, nói gọn lại trongmột câu, chính là học thuyếtDarwin. Tất nhiên, Darwin nói nhiềuhơn thế, và ngày nay chúng ta còn

có thể nói thêm nhiều thứ nữa, vàđó là lí do vì sao cuốn sách khôngdừng lại ở đây.

Ta có thể hiểu nhầm đoạn văntrên theo một cách rất tự nhiênnhưng cũng rất nguy hại. Chúng tasẽ bị hút vào suy nghĩ rằng, khi cáctổ tiên làm được những điều thànhcông thì gien mà họ truyền cho concái là gien đã được nâng cấp từgien mà họ nhận được từ cha mẹmình. Đặc điểm thành công ấy đượckhắc vào trong gien, và đó là lí dovì sao hậu duệ của họ bay lượn, bơilội và ve vãn thật tài tình. Sai, hoàntoàn sai! Gien không cải thiện trongquá trình sử dụng, chúng chỉ được

truyền đi, không thay đổi ngoại trừmột vài lỗi ngẫu nhiên cực kì hiếm.Không phải thành công đã tạo ranhững gien tốt. Chính những gientốt mới tạo ra thành công. Chẳng cóđiều gì một cá nhân làm đượctrong đời mình lại ảnh hưởng đếngien. Những cá nhân ấy được sinhra với gien tốt và có khuynh hướnglớn lên để trở thành một tổ tiênthành công; do đó các gien tốt cókhuynh hướng được truyền chotương lai nhiều hơn các gien xấu.Mỗi thế hệ là một cái lọc, hay mộtcái sàng: những gien tốt có khuynhhướng lọt qua sàng để đi đến thếhệ kế tiếp; gien xấu có khuynh

hướng dừng lại trên những cơ thể bịchết yểu hoặc không sinh sản được.Gien xấu cũng có thể vượt qua đượccái sàng đến được một hay hai thếhệ, có thể bởi chúng may mắn ởcùng cơ thể với gien tốt. Nhưngmay mắn thì chưa đủ để vượt quađược hàng ngàn cái sàng nối tiếpnhau, cái này dưới cái kia. Sau hàngngàn thế hệ nối tiếp nhau phần lớnnhững gien vượt qua được là nhữnggien tốt.

Tôi đã nói rằng những gien tồntại qua các thế hệ là những gienthành công trong việc tào ra các tổtiên. Điều này là sự thật, nhưng cómột ngoại lệ rành rành mà tôi phải

giải thích trước khi nó gây ra nhầmlẫn. Một số cá thể bị vô sinh vĩnhviễn, nhưng dường như chúng đượcthiết kế để hỗ trợ sự truyền giencủa mình đến các thế hệ tương lai.Kiến thợ, ong thợ và mối thợ vốn vôsinh. Chúng làm việc không phải đểtrở thành tổ tiên, mà để những họhàng có khả năng sinh sản, thườnglà anh chị em ruột của chúng, trởthành các tổ tiên. Có hai điểm cầnphải hiểu ở đây. Thứ nhất, trongbất kì loài động vật nào, anh chị emruột luôn có xác suất cao để cócùng một gien. Thứ hai, chính làmôi trường, chứ không phải gien, sẽquyết định việc một cá thể, con mối

chẳng hạn, sẽ trở thành con sinhsản hay con thợ vô sinh. Mọi conmối đều mang gien có thể biếnchúng thành các chú thợ vô sinhtrong những điều kiện môi trườngnhất định, và thành các con sinhsản trong các điều kiện khác. Nhữngcon sinh sản truyền đi những bảnsao giống hệt các gien nằm trongngười con thợ, và điều này đã khiếncác con thợ hết lòng giúp đỡ chúnglàm cái việc truyền đi ấy. Nhữngcon thợ làm việc cần cù dưới ảnhhưởng của các gien mang bảntương đương của chúng cũng nằmtrong cơ thể của các con sinh sản.Những bản sao gien đó trong con

thợ đang cố gắng để hỗ trợ chínhcác phiên bản sinh sản của chúnglọt qua cái sàng chuyển thế hệ.Nguyên lý này cũng đúng cho kiếnvà ong, chỉ khác là mối thợ có thể làđực hoặc cái, trong khi kiến thợ vàong thợ đều là cái. Ở một hình thứclỏng lẻo hơn, điều này cũng đúngcho một số loài chim, động vật cóvú và một số loài động vật khác màtrong chúng ít nhiều có sự chăm sóccon nhỏ từ phía anh hoặc chị ruột.Tóm gọn lại, gien có thể luồn láchđể lọt qua sàng, không chỉ bằngcách hỗ trợ chính cơ thể của mìnhtrở thành tổ tiên mà còn bằng cáchhỗ trợ cơ thể họ hàng mình trở

thành tổ tiên nữa.

Dòng sông trong tựa đề cuốnsách này chính là dòng sông ADN,nó chảy qua thời gian chứ khôngphải không gian. Đó là dòng sôngthông tin, không phải dòng sôngcủa xương thịt hay cơ bắp: mộtdòng sông mang những chỉ dẫnngắn gọn cho việc xây dựng cơ thể,chứ không phải dòng sông mangchính các cơ thể. Thông tin đótruyền qua các cơ thể, tác động lêncác cơ thể mà không hề bị các cơthể tác động ngược trở lại trên hànhtrình mà nó đi qua. Dòng sông nàykhông chỉ không hề bị ảnh hưởngbởi kinh nghiệm và thành quả của

chuỗi cơ thể mà nó chảy qua. Nócòn không bị ảnh hưởng bởi mộtnguồn tạp nhiễm tiềm ẩn đầy quyềnnăng: tình dục.

Trong mỗi tế bào của bạn, mộtnửa gien của mẹ kề vai sát cánh vớimột nửa gien của bố. Các gien từbố và mẹ phối hợp với nhau mậtthiết để tạo nên con người bạn, tinhtế và không thể bị chia nhỏ. Nhưngchính bản thân các gien lại khôngtrộn lẫn với nhau. Chỉ có hiệu ứngcủa chúng mới trộn lẫn với nhau màthôi. Bản thân các gien mang sựđồng nhất toàn vẹn như một phiếnđá, khi đến lúc phải chuyển sangthế hệ tiếp theo, một gien sẽ truyền

sang cơ thể đứa con hoặc không.Các gien từ bố và mẹ không trộnlẫn với nhau; chúng kết hợp mộtcách độc lập. Mỗi gien của bạn đềuđến hoặc từ bố hoặc từ mẹ. Nócũng đến từ một và chỉ một trongbốn ông bà nội ngoại; từ một, vàchỉ một, trong số tám ông bà cố nộingoại; và cứ như thế.

Tôi vừa đề cập đến hình ảnh dòngsông gien, chúng ta cũng có thể nóitương tự về hình ảnh một nhómbạn cùng diễu hành qua dòng thờigian. Tất cả các gien trong mộtquần thể sinh sản, về lâu dài, là cácbạn đồng hành của nhau. Nhưngxét trong ngắn hạn, chúng nằm

trong các cơ thể sinh vật và tạmthời gần gũi hơn với các gien trongcùng cơ thể đó. Gien có thể tồn tạiqua năm tháng với điều kiện chúnggiỏi trong việc xây dựng nên nhữngcơ thể thích hợp cho việc sống vàsinh sản theo cách riêng của loàiđó. Nhưng còn nhiều hơn thế nữa.Để tồn tại giỏi, một gien phải hợptác tốt với các gien khác cùng loài –chung một dòng sông. Để tồn tạiđược lâu dài, gien phải là nhữngbạn đồng hành hợp ý với nhau.Chúng phải hoạt động tốt trong tậpthể, hay là dựa trên tập thể, gồmcác gien khác trong cùng một dòngsông. Gien của một loài khác nằm

trong một dòng sông khác. Chúngkhông cần phải “hòa thuận” vớinhau, tất nhiên, bởi vì chúng khôngcùng chia sẻ một cơ thể chung nàocả.

Đặc điểm phân định một loài vàmọi thành viên của chúng có cùngdòng gien chảy qua, và các gientrong loài đó sẵn sàng làm bạnđồng hành tốt của nhau. Một loàimới xuất hiện khi một loài hiện tạichia ra làm hai. Dòng sông gien đórẽ nhánh qua thời gian. Đứng từphía các gien mà nói, sự hình thànhcác loài, sự khởi đầu các loài mới,chính là một “lời chia tay dài lâu”.Sau một giai đoạn ngắn bị phân

cách, hai dòng sông mãi mãi đi theohai con đường riêng, cho đến khimột trong chúng khô hạn đi. Luônluôn nằm giữa hai bờ, nước sôngđược trộn đi trộn lại bởi sự tái kếthợp qua sinh sản hữu tính. Nhưngnước trong dòng này không bao giờtràn khỏi bờ để xâm nhiễm dòngsông kia. Sau khi một loài phân chiara, hai tập hợp gien không còn làbạn đồng hành của nhau nữa.Chúng không còn gặp nhau trongcùng các cơ thể và chúng không cònnhất thiết phải phù hợp với nhaunữa. Giữa chúng sẽ không còn sựgiao phối - ở đây chính xác là sựgiao phối giữa các cỗ xe tạm thời

của chúng, tức là các cơ thể.

Tại sao một loài lại phân chia?Điều gì tạo bước khởi đầu cho lờichia tay lâu dài giữa các gien? Điềugì đã làm cho một dòng sông phânnhánh làm hai và tách khỏi nhau,không bao giờ gặp lại nữa? Người tavẫn đang tranh cãi về chi tiết,nhưng không ai nghi ngờ rằng yếutố quan trọng nhất là sự chia cắtđịa lý ngẫu nhiên. Dòng sông gienchảy trong thời gian, nhưng sự táikết hợp giữa các gien xảy ra trongcác cơ thể bằng xương bằng thịt,mà các cơ thể sinh vật lại chiếm cứmột địa điểm nào đó trong khônggian. Một con sóc xám Bắc Mỹ có

thể sinh sản cùng một con sóc xámnước Anh, nếu chúng gặp đượcnhau. Nhưng chuyện đó khó xảy ra.Tựa như dòng sông gien sóc xám ởBắc Mỹ bị tách biệt khỏi dòng sônggien sóc xám ở nước Anh bởi mộtđại dương rộng ba ngàn dặm vậy.Thành ra, hai tập hợp gien khôngcòn đồng hành với nhau nữa, mặcdù có lẽ chúng vẫn còn có khả nănglàm bạn đồng hành tốt của nhaunếu như có chút cơ hội. Chúng đãnói lời chia tay, mặc dù đó khôngphải là lời chia tay không rút lạiđược. Nhưng sau khoảng vài ngànnăm chia cắt nữa, rất có thể đến lúcđó hai dòng sông đã dạt trôi quá xa

đến mức cho dù các chú sóc gặpnhau, chúng cũng không còn có khảnăng trao đổi gien cho nhau đượcnữa. “Dạt trôi” ở đây không cónghĩa là trong không gian mà là“dạt xa” trong độ tương hợp vớinhau.

Chắc chắn đó cũng là nguyênnhân tiềm ẩn khiến sóc xám và sócđỏ tách rời nhau trước đây. Bây giờchúng không thể lai giống với nhau.Mặc dù sống cùng nhau ở vài vùngcủa Châu Âu, chúng gặp nhau, chắccũng choảng nhau trong mấy vụtranh giành hạt dẻ, nhưng chúngkhông thể giao phối để sinh ranhững đứa con có khả năng sinh

sản được. Hai dòng sông gien củachúng đã dạt khỏi nhau quá xa,nghĩa là gien của chúng không còncó thể hợp tác với nhau trong cùngcơ thể được nữa. Rất nhiều thế hệtrước, tổ tiên của sóc xám và tổ tiêncủa sóc đỏ là cùng chung một loài.Nhưng chúng bị chia cắt về mặt địalý – có thể do một dãy núi, hay dosông suối, và cuối cùng là do ĐạiTây Dương. Và rồi các tập hợp giencủa chúng lớn lên trong sự riêng rẽ.Sự chia cắt địa lý đã sinh ra sựthiếu tương hợp. Bạn đồng hànhhợp nhau trở nên kém ăn ý (nếuđem đi tranh tài trong cuộc thi phốingẫu). Bạn đồng hành vốn kém ăn

ý lại còn trở nên kém hợp nữa, chođến khi chúng không còn là bạnđồng hành nữa. Lời chia tay đó làlần cuối. Hai dòng sông bị chia táchra và được dự đoán là sẽ còn táchra càng ngày càng xa. Kịch bảntương tự cũng là nền tảng cho sựchia cắt xa xưa hơn, ví dụ giữa tổtiên của chúng ta và tổ tiên của loàivoi. Hay là giữa tổ tiên của loài đãđiểu (mà cũng là tổ tiên của chúngta) với tổ tiên của loài bò cạp.

Ngày nay, có khoảng ba mươitriệu nhánh của dòng sông ADN,đây là ước lượng về số loài sinh vậttrên Trái đất. Người ta cũng ướcđoán rằng các loài hiện đang sống

chiếm một phần trăm của các loàiđã từng tồn tại. Cũng có nghĩa làtính toàn bộ, đã có khoảng ba tỷnhánh của dòng sông ADN. Ngàynay, ba mươi triệu nhánh sông đãtách rời một cách không thể thayđổi. Rất nhiều trong số đó đã đượcđịnh đoạt là sẽ bị khô cạn vào hưkhông, vì hầu hết các loài sẽ trởnên tuyệt chủng. Nếu bạn ngượcdòng ba mươi triệu nhánh sông nàyvề quá khứ, bạn sẽ thấy rằng, từngcặp từng cặp một hợp lại với nhau.Nhánh sông gien người nhập lại vớinhánh sông gien tinh tinh gần nhưcùng một lúc với nhánh sông gorilla,khoảng bảy triệu năm trước. Trở lại

thêm một vài triệu năm nữa, nhánhsông gien của loài khỉ dã nhân ChâuPhi nhập lại với nhánh của đười ươi.Xa hơn nữa, chúng ta có nhánhsông gien của vượn nhập vào mộtnhánh sông khác vốn sau này xuôitheo dòng đã tách ra thành các loàivượn (gibbon) và vượn mực

(siamang)[3]

. Khi chúng ta tiếp tụcngược dòng quá khứ, nhánh sônggien của chúng ta nhập lại với cácnhánh sông mà sau này rẽ ra thànhnhánh khỉ Cựu Thế giới, khỉ TânThế giới, và vượn cáo (lemurs) củaMadagascar. Rồi xa hơn nữa, nhánhchúng ta nhập vào với những nhánhdẫn đến những nhóm chủ yếu trong

lớp thú: các loài gặm nhấm, các loàimèo, loài dơi và voi. Sau đó, chúngta sẽ gặp dòng sông dẫn đến rấtnhiều loài bò sát, chim, động vậtlưỡng cư, cá và các loài khôngxương sống.

Bây giờ, có một điều quan trọngta phải thận trọng về hình tượngdòng sông gien. Khi nói tới phânnhánh sông dẫn tới tất cả các loàithú – thay vì nhánh sông dẫn tớichẳng hạn loài sóc đỏ - ta dễ bị lôicuốn vào việc tưởng tượng ra mộthình ảnh vĩ đại, vào cỡ sôngMississippi hay Missouri. Xét chocùng, nhánh sông cho ra lớp thú đãphân chia ra hết lần này đến lần

khác, cho đến khi nó tạo ra toàn bộlớp thú – từ loài chuột chù nhỏchoắt (pigmy shrew) đến voi khổnglồ, từ loài chuột chũi dưới đất chođến những con khỉ trên cây. Nhánhthú của dòng sông có nhiệm vụ làmnguồn nước cho hàng ngàn connước quan trọng, làm sao nó khácđược một dòng chảy vĩ đại cuộn réoầm ầm? Những hình ảnh này là mộtsai lầm lớn. Khi các tổ tiên của tấtcả loài thú hiện đại tách rời từnhững tổ tiên không phải là thú, sựkiện cũng chẳng mạnh mẽ dữ dộihơn bất kỳ một sự phân chia loàinào khác. Nếu có một nhà tự nhiênhọc nào tình cờ có mặt lúc đó, sự

kiện này cũng chẳng mảy may làmông để ý. Nhánh mới của dòng sônggien mới đầu chỉ là một dòng chảynhỏ giọt, chứa một loài vật nhỏ xíusống về đêm không khác nhữngngười anh em không phải thú củanó là mấy, như sự khác nhau giữasóc đỏ và sóc xám. Chỉ với kiến thức

hậu nghiệm[4]

, chúng ta mới xemtổ tiên của loài thú là thú. Vào thờikì đó, nó chắc cũng chỉ là một loàibò sát giống thú nữa, chẳng đángkể gì so với vài chục loài (cỡ đó) cómũi ăn sâu bọ làm mồi cho khủnglong mà thôi.

Sự phân chia trước đó giữa tổ tiêncác đại nhóm động vật như động

vật có xương sống, thân mềm, giápxác, côn trùng, giun đốt, giun dẹt,sứa và nhiều nhóm khác… cũngkém kịch tính như vậy. Khi nhánhsông dẫn tới các loài thân mềm (vàcác loài khác) lìa xa nhánh sôngdẫn tới động vật xương sống (vàcác loài khác), hai quần thể của cácloài sinh vật (có lẽ là giống giun)chắc đã trông giống nhau đến mứcchúng có thể giao phối với nhau. Lýdo duy nhất khiến chúng đã khônglàm vậy là bởi chúng bỗng nhiên bịtách biệt bởi rào cản địa lý, có thểlà một vạt đất khô chia rẽ mặtnước vốn liền nhau trước đó. Lúc đókhông ai có thể biết được rằng một

quần thể đang ở trên đường sinh raloài thân mềm và quần thể còn lạithì thành động vật xương sống. Chỉbiết rằng hai dòng sông ADN lúc đóchỉ là những con lạch nhỏ hầu nhưchẳng tách rời là mấy, và hai nhómsinh vật thì hầu như chẳng hề phânbiệt.

Các nhà động vật học đều biếtđiều này, nhưng đôi khi họ quênkhuấy đi suy ngẫm về hai nhómđộng vật thực sự lớn, như là thânmềm và xương sống. Họ cứ bị cámdỗ vào ý nghĩ rằng sự phân chiagiữa các nhóm lớn phải là một sựkiện dữ dội lắm. Lý do khiến chocác nhà động vật học mắc sai lầm

như vậy là do họ được lớn lên trongniềm tin sùng kính rằng mỗi sựphân chia lớn trong giới động vậtđều được trang bị một thứ gì đó độcnhất vô nhị, thường được gọi bằngmột từ tiếng Đức là Bauplan. Mặcdù từ này chỉ có nghĩa là “bản thiếtkế”, nó đã trở thành một từ chuyênmôn được công nhận, và tôi sẽ biếnnó thành tiếng Anh, mặc dù (tôi hơisốc khi biết rằng) nó chưa được đưavào ấn bản hiện thời của bộ Từ điểntiếng Anh Oxford. (Bởi tôi khôngkhoái từ này như các đồng nghiệpcủa tôi, nên phải công nhận rằng tôicó chút ít “frisson of Schadenfreude”(sự sung sướng trên đau khổ của

người khác) khi thấy nó vắng mặttrong từ điển; hai từ mượn này(frisson và schadenfreude, ND) đềucó trong cuốn từ điển Oxford, chonên chắc không ai có ý kiến gì choviệc dùng từ nước ngoài đâu). Theonghĩa chuyên môn của nó, bauplanthường được dịch là “bản thiết kếnền tảng của cơ thể”. Chính việc sửdụng từ “nền tảng” (hay việc sínhdùng tiếng Đức để tỏ vẻ thâm túy)đã làm hỏng ý nghĩa. Nó có thểkhiến các nhà động vật học mắcnhững sai lầm nghiêm trọng.

Ví dụ, có một nhà động vật học cóý kiến rằng sự tiến hóa trong kỷCambri (nằm trong giữa khoảng sáu

trăm triệu năm và năm trăm triệunăm về trước) chắc chắn phải làmột dạng tiến hóa hoàn toàn khácso với quá trình ở những thời kỳ saunày. Lập luận của ông là ngày naychỉ xuất hiện thêm loài mới, trongkhi ở kỷ Cambri các nhóm lớn xuấthiện, như là thân mềm và giáp xác.Nhầm to! Ngay cả các sinh vật khácnhau về căn bản như là thân mềmvà giáp xác mới đầu cũng chỉ lànhững quần thể cách nhau về mặtđịa lý của cùng một loài mà thôi. Cólúc chúng còn có thể lai với nhaunếu tình cờ gặp nhau nữa kìa,nhưng chúng đã không gặp nhau.Sau hàng triệu năm với những sự

tiến hóa riêng rẽ, chúng có nhữngđặc tính mà chúng ta, với kiến thứchậu nghiệm của ngành động vậthiện đại, mới nhận thấy đó là cácđặc tính của thân mềm và giáp xácmà thôi. Các đặc điểm đó được đềcao lên với một tên gọi rất longtrọng là “bản thiết kế nền tảng củacơ thể” hay là “bauplan”. Nhưngthực tế các bauplan chính của giớiđộng vật đã phân chia từ nhữngnguồn gốc chung qua những bướcbé nhỏ và chậm rãi.

Phải công nhận rằng người ta vẫncòn mâu thuẫn về việc: tiến hóa cómức độ từ từ hay là “nhảy cóc” đếnmức nào. Nhưng không có ai, tôi nói

thực sự là không một ai, lại nghĩrằng tiến hóa đã nhảy cóc đến mứctạo ra cả một bauplan mới chỉ trongmột bước. Tác giả mà tôi trích dẫnđã phát biểu điều trên vào năm1958. Rất ít nhà động vật học ngàynay lại chủ động đi theo vết xe củaông, nhưng đôi khi họ lại làm nhưvậy mà không hề nhận ra, khi phátbiểu cứ như thể là các nhóm độngvật chủ yếu đã xuất hiện một cáchtự phát, như là nữ thần Athena xuất

hiện từ trong đầu của thần Zeus[5]

,thay vì là phân ra từ một quần thể mẹ do sự phân cách địa lý ngẫu

nhiên nào đó[6]

.

Ngành sinh học phân tử đã luônchứng tỏ rằng các lớp động vật lớngần với nhau hơn rất nhiều so vớichúng ta vẫn thường nghĩ. Bạn cóthể xem bộ mã gien là một từ điểnmà trong đó sáu mươi tư từ củamột ngôn ngữ (sáu mươi tư bộ bacó thể kết hợp ra từ một bảng chữcái bốn ký tự A, T, C và G) được ánhxạ lên hai mươi mốt từ của mộtngôn ngữ khác (hai mươi axít amincộng với một dấu chấm câu). Xácsuất ngẫu nhiên để có được hai lầncùng một ánh xạ 64:21 là nhỏ hơnmột phần triệu triệu triệu triệutriệu. Thế mà bộ mã gien thực sựlại giống hệt ở mọi động vật, thực

vật và vi khuẩn đã từng đượcnghiên cứu. Các sinh vật sinh sốngtrên Trái đất chắc chắn đã phải bắtnguồn từ một tổ tiên duy nhất.Không ai tranh cãi điều đó, nhưngrồi những sự tương tự đến mứcsửng sốt, ví dụ như giữa côn trùngvà động vật xương sống, đang ngàycàng được tìm thấy khi người taxem xét không chỉ bộ mã đó mà cảcác chuỗi ADN cụ thể. Có một cơchế gien khá tinh vi phức tạp đóngvai trò tạo ra bản thiết kế cơ thể cóđốt của các loại côn trùng. Một cơchế gien có đặc điểm tương tự đếnmức thần kỳ cũng được tìm thấy ởlớp thú. Xét về mặt phân tử, mọi

động vật là những họ hàng khá gầnvới nhau và thậm chí là cả với thựcvật nữa. Ta phải đi tới vi khuẩn mớitìm được người họ hàng xa củamình, và ngay cả đến mức đó chínhbộ mã gien cũng giống hệt với bộmã của chúng ta. Lý do mà người tacó thể làm những phép tính chínhxác đến vậy trên bộ mã gien, màkhông phải trên giải phẫu học củacác bauplan, chính là do bộ mã giensử dụng kỹ thuật số một cáchnghiêm ngặt, và các con số lànhững thứ mà bạn có thể đếm mộtcách chính xác. Dòng sông gien làmột dòng sông số, và bây giờ tôiphải giải thích thuật ngữ kỹ thuật

này có nghĩa gì.

Các kỹ sư phân biệt rõ hai loạimã: bộ mã kỹ thuật số và bộ mãanalog. Máy hát đĩa, máy cát-xét –gần đây là điện thoại – sử dụng bộmã analog, sóng dao động liên tụcdo áp suất không khí (âm thanh)được chuyển thành sóng dao độngtương ứng của điện áp trong mộtđường dây điện. Một máy hát đĩacũng hoạt động theo cách tương tự:các đường rãnh khiến cho đầu đọcrung động, và chuyển động của đầuđọc được chuyển thành các daođộng trong điện áp. Ở đầu kia cácsóng điện áp này được biến đổi trởlại, bởi một màng dao động trong

tai nghe của điện thoại hay là cáiloa của máy hát đĩa, thành các sóngáp suất không khí tương ứng, vàbạn có thể nghe được. Bộ mã rấtđơn giản và trực tiếp: dao độngđiện trong đường dây tỷ lệ với daođộng trong áp suất không khí. Mọiđiện áp nằm giữa những mức giớihạn nào đó có thể truyền quađường dây, và sự chênh lệch giữachúng là quan trọng.

Trong điện thoại kỹ thuật số, chỉcó hai hoặc là một số lượng rời rạcnhư 8 hay 256 mức điện áp khả dĩtruyền qua mạch điện. Thông tinkhông nằm trong chính các mứcđiện áp mà ở sự bố trí các mức

riêng rẽ đó. Đây được gọi là sự Điềubiến Mã xung (Pulse CodeModulation). Điện áp thực tế tạimọi thời điểm hiếm khi bằng chínhxác bất kỳ một con số nào trong sốgiá trị quy ước (chẳng hạn 8 giá trị),nhưng thiết bị nhận sẽ làm tròn nóđến mức điện áp thiết kế gần nhất,để cho những gì xuất hiện ở đầu kiacủa đường dây trở nên chính xácngay cả khi quá trình truyền dọcđường đi bị kém chất lượng. Vấn đềcủa ta chỉ là đặt các mức điện ápriêng rẽ này đủ xa nhau sao cho cácthăng giáng ngẫu nhiên sẽ khôngbao giờ khiến thiết bị nhận diễndịch sai thành một mức khác. Đây

là một đặc điểm tuyệt vời của hệthống mã kỹ thuật số, mà đây cũngchính là lý do vì sao mà các hệthống âm thanh hình ảnh – và côngnghệ thông tin nói chung – càngngày càng phát triển theo hướng kỹthuật số. Dĩ nhiên máy tính dùngmã kỹ thuật số trong mọi việc. Đểcho tiên lợi thì đây là một mã nhịphận – có nghĩa là chỉ có hai mứcđiện áp riêng rẽ thay vì 8 hay 256.

Ngay cả trong một điện thoại kỹthuật số, âm thanh đi vào ống nóivà đi ra khỏi tai nghe thực ra vẫn làcác rung động analog của áp suấtkhông khí. Chỉ có thông tin chuyểntừ bộ chuyển đổi này sang bộ

chuyển đổi khác mới là kỹ thuật số.Thế thì ta cần xây dựng một loạimã nào đó để chuyển các giá trịanalog, theo từng micro giây một,thành các xung rời rạc – các con sốmã hóa kỹ thuật số. Khi bạn thềthốt với người yêu qua điện thoại,mọi lời nũng nịu hay nghẹn ngào,mọi hơi thở nồng nàn, từng âm sắccủa giọng nói đều được truyền điqua hệ thống dây chỉ hoàn toàndưới dạng các con số. Bạn có thểxúc động đến rơi nước mắt bởi cáccon số - miễn là chúng được mã hóavà giải mã đủ nhanh. Các hệ thốngchuyển mã điện tử hiện đại nhanhđến mức thời gian truyền có thể

được chia thành từng khoảng xenkẽ giống như kiểu một kiện tướngcờ vua có thể chia thời gian củamình cho 20 trận đấu khác nhautheo một vòng. Bằng cách này,hàng ngàn cuộc điện đàm có thểđược xếp vào trong cùng một đườngđiện thoại, làm cho chúng cứ như làđồng thời nhưng lại tách biệt nhauvề mặt điện tử mà không ảnhhưởng lẫn nhau. Rất nhiều trong sốcác đường truyền tín hiệu hiện naykhông còn là đường dây mà là cácchùm sóng radio, hoặc là các đườngtruyền trực tiếp từ đỉnh đồi nàysang đỉnh đồi khác, hay từ vệ tinhnày sang vệ tinh kia. Mỗi một

đường truyền tín hiệu là một dòngsông khổng lồ các con số. Nhưng dosự tách biệt điện tử tài tình này, nólà hàng ngàn con sông số chia sẻnhau hai bờ theo một nghĩa tượngtrưng nào đó – những con sóc đỏ vàsóc xám, chúng cùng chia nhau mộtcái cây nhưng không bao giờ hòatrộn gien với nhau.

Trở lại với thế giới của các kỹ sư,nhược điểm của các tín hiệu analogkhông đáng kể nếu như chúng không bị sao chép lặp đi lặp lại quánhiều lần. Một đoạn ghi băng có thểcó chút tiếng gió mà ta không nhậnra, trừ khi ta khuếch đại âm thanh.Nhưng khi ta khuếch đại, ngoài việc

phóng lớn âm thanh chính và cảtiếng rè đó, ta cũng đồng thời tạora những tiếng ồn khác. Do vậy,nếu ta sao cuộn băng này ra mộtcuộn băng khác, rồi lại sao cuộnmới ra một cuộn băng khác nữa vàcứ lặp lại như thế, sau một trăm“thế hệ”, những gì còn lại chỉ làtiếng ù ù kinh khủng. Thời điệnthoại còn dùng mã analog, người tacũng gặp khó khăn tương tự. Mọi tínhiệu điện thoại đều bị suy yếu dầnđi khi truyền qua đường dây dài,thế là cần phải tăng cường lên –hay là tái khuếch đại – sau mỗichiều dài khoảng cỡ một trăm dặm.Mỗi quá trình khuếch đại đều làm

tăng tiếng ồn lên, cho nên âmthanh càng ngày càng xấu đi...Nhưng khoan đã, ngay cả các tínhiệu số cũng phải cần đến sựkhuếch đại ấy chứ. À, nhưng lý domà ta đã thấy, khuếch đại khôngtạo ra sai số nào cả đối với các tínhiệu số: mọi thứ có thể được thiếtkế sao cho thông tin được truyền đimột cách hoàn hảo, không cần biếtđến bao nhiêu trạm khuếch đạitham gia vào quá trình truyền tínhiệu. tiếng ồn không tăng lên ngaycả khi tín hiệu truyền qua hàngtrăm hàng ngàn dặm.

Hồi tôi còn là một cậu bé, mẹ tôigiải thích cho tôi hiểu rằng các tế

bào thần kinh là các đường dây điệnthoại của cơ thể. Nhưng chúng làanalog hay kỹ thuật số? Câu trả lờilà chúng là một hỗn hợp thú vị củacả hai loại. Một tế bào thần kinhkhông giống như một sợi dây điện.Nó là một cái ống mỏng và dài, dọctheo đó sóng thay đổi về mặt hóahọc, giống như một ngòi pháo cháyxèo xèo – ngoại trừ là, không giốngnhư ngòi pháo, tế bào thần kinh đónhanh chóng hồi phục và lại cháyxèo xèo sau một quãng nghỉ ngắn.Biên độ tuyệt đối của sóng – nhiệtđộ của ngòi pháo – có thể thănggiáng khi nó chạy dọc qua các tếbào, nhưng điều này không quan

trọng. Quy luật mã hóa không đểtâm đến điều đó. Nó chỉ để ý là cóxung hóa học hay là không có màthôi, giống như hai mức điện ápriêng rẽ trong một điện thoại số. Ởmức độ này, hệ thần kinh là kỹthuật số. Nhưng các xung thần kinhkhông bị ép thành các byte: chúngkhông phân thành các con số mãhóa rời rạc. Thay vì thế, cường độcủa thông tin (độ lớn của âm thanh,độ sáng của ánh sáng, thậm chí cóthể là cường độ của cảm giác) đượcmã hóa thành nhịp độ của các xung.Giới kỹ sư gọi điều này là sự ĐiềuBiến Tần Số Xung (Pulse FrequencyModulation), và họ thường dùng nó

trước khi sự Điều Biến Mã Xungđược chọn sử dụng.

Nhịp xung là một đại lượnganalog, nhưng chính xác các xunglại là kỹ thuật số: chúng hoặc cóhoặc không, chứ không nằm ở giữa.Nhờ vậy, hệ thần kinh cũng cónhững lợi điểm như một hệ thốngkỹ thuật số thông thường. Vớinguyên tắc hoạt động này của hệthần kinh, ta cũng có hệ thốngtương đương với hệ thống khuếchđại, nhưng không phải sau mỗi mộttrăm dặm mà là sau mỗi milimet –có tám trăm trạm khuếch đại giữatủy sống và đầu ngón tay. Nếu độlớn tuyệt đối của xung thần kinh –

hay là sóng thuốc pháo – là quantrọng, thì thông tin chắc đã bị méomó đi đến mức không thể nhận rađược nữa khi chạy qua một chiềudài cánh tay người, nói gì đến cả cáicổ dài của con hươu cao cổ. Mỗi giaiđoạn trong quá trình khuếch đạiđều tạo ra thêm sai số ngẫu nhiên,giống như khi ta sao một cuộn băngtừ một cuộn băng khác thành mộtchuỗi tám trăm lần. Hay là khi taphotocopy một tờ photocopy từ mộttờ photocopy khác. Sau tám trăm“thế hệ” bản photocopy như vậy,tất cả còn lại chỉ là một trang giấyxám xịt mực. Sự mã hóa bằng sốcho ta giải pháp duy nhất cho bài

toán của hệ thần kinh, và chọn lọctự nhiên đã chọn nó một cách thíchđáng. Điều này cũng đúng cho gien.

Francis Crick và James Watson,hai nhà khám phá của cấu trúcphân tử của gien, theo tôi, phảiđược tôn vinh qua hàng nhiều thếkỷ như là Aristotle và Plato vậy. Họđã được trao giải Nobel “ngành sinhlý và y học” là xác đáng nhưng nhưvậy vẫn còn chưa đủ. “Cuộc cáchmạng liên tục” (thuật ngữ này bản

thân nó đã có mâu thuẫn[7]

),không chỉ y học mà toàn bộ nhữnghiểu biết của chúng ta về sự sống,sẽ còn tiếp tục được cách mạngthêm nhiều lần, hết lần này qua lần

khác như là kết quả trực tiếp của sựthay đổi trong tư duy mà hai conngười trẻ tuổi đã khởi xướng năm1953. Gien, và các bệnh về gien, chỉlà đỉnh của tảng băng trôi. Điềuthực sự mang tính cách mạng trongngành sinh học phân tử trong kỷnguyên hậu Watson-Crick đó chínhlà ở chỗ nó đã trở thành kỹ thuậtsố.

Nhờ Watson và Crick, chúng tabiết rằng gien, trong cấu trúc nội tạití hon của chúng, chính là những sợidây dài chứa toàn thông tin số. Hơnnữa, nó thực sự là kỹ thuật số theonghĩa đầy đủ và mạnh của máy vitính, chứ không phải theo nghĩa yếu

như trong hệ thần kinh. Mã gienkhông phải là mã nhị phân nhưtrong máy tính, cũng không phảimột mã tám mức như trong một sốhệ thống điện thoại, mà là mã tứphân với bốn ký tự. Thật thần kỳ làngôn ngữ máy móc của gien rấtgiống với máy tính. Ngoại trừ nhữngthuật ngữ khác nhau, nội dung tạpchí sinh học phân tử thậm chí chẳngkhác gì tạp chí máy tính cả. Cuộccách mạng số ở trong chính lõi củasự sống này đã ra một đòn cuốicùng chí mạng đối với thuyết sứcsống – niềm tin cho rằng vật chấtsống khác biệt sâu sắc với vật chấtkhông sống. Cho mãi đến năm

1953, người ta còn có thể tin rằngcó điều gì đó huyền bí về nguyênsinh chất. Không còn nữa rồi. Ngaycả những nhà triết học đã từngđược kinh qua quan điểm củathuyết cơ giới về sự sống cũngkhông dám hy vọng rằng sẽ có ngàynhững giấc mơ dữ dội nhất của họcũng được thỏa mãn một cách hoàntoàn đến vậy.

Nếu như kỹ thuật mới tăng tốclên một chút so với kỹ thuật hiệnđại, thì kịch bản khoa học viễntưởng sau đây hoàn toàn có thể trởthành hiện thực. Giáo sư JimCrickson bị bắt cóc bởi một thế lựcma quỷ xa lạ nào đó và bị ép phải

làm việc trong phòng thí nghiệm vũkhí sinh học của chúng. Để cứunhân loại, ông nhất thiết phải traođổi một số thông tin tuyệt mật vớithế giới bên ngoài, nhưng ôngkhông được sử dụng mọi kênhthông tin thông thường. Ngoại trừmột kênh. Mã ADN bao gồm sáumươi tư đơn vị mã bộ ba, vừa đủcho toàn bộ bảng chữ cái tiếng Anhgồm chữ hoa và chữ thường, thêmmười con số, khoảng trắng và dấuchấm câu. Giáo sư Crickson lấy mộtloại virus cúm cực kỳ nguy hại ra từphòng thí nghiệm, rồi tiến hànhthiết kế vào trong hệ thống giencủa nó toàn bộ thông điệp mà ông

muốn gửi ra thế giới bên ngoài,gồm những câu văn được viết trọnvẹn bằng tiếng Anh. Ông cứ lặp đilặp lại thông điệp này trên hệ gienđó rồi thêm vào một chuỗi chìakhóa dễ nhận biết, chẳng hạn nhưmười số nguyên tố đầu tiên. Rồiông tự gây nhiễm cho mình và hắthơi trong một căn phòng đầy ắpngười. Có một làn sóng cúm quétqua cả thế giới, và rồi những phòngthí nghiệm y học ở thế giới xa xôikia bắt đầu làm việc với chuỗi giennày, với sứ mệnh tạo ra một loạivaccine. Chẳng bao lâu người tanhận thấy rằng có một kiểu mẫu lạlùng được lặp đi lặp lại trên gien đó,

rồi bỗng một người nào đó nhậnthấy chuỗi số nguyên tố - vốnkhông thể xuất hiện một cách tựphát được, thế là người này nảy raý định tạo ra một kỹ thuật đọc mã.Kể từ đó chẳng bao lâu người ta cóthể đọc toàn bộ văn bản tiếng Anhcủa giáo sư Crickson, vốn đã đượchắt hơi vòng quanh thế giới.

Vốn là một hệ thống phổ quát củatoàn bộ sự sống trên hành tinh này,hệ thống gien của chúng ta mangtính kỹ thuật số từ trong cốt lõi. Tacó thể mã hóa, chính xác đến từngchữ một, toàn bộ cuốn Kinh Tânước vào phần chỉ chứa những đoạnADN “tạp nham” của hệ gien người.

ADN tạp nham có nghĩa là ADNkhông được cơ thể dùng theo cáchthông thường. Mỗi tế bào trong cơthể bạn chứa một lượng tươngđương với 46 cuộn băng dữ liệukhổng lồ, và chúng nhả ra những kýtự kỹ thuật số thông qua vô sốnhững đầu lọc làm việc đồng thờivới nhau. Trong mỗi tế bào, nhữngcuộn băng này – tức là các nhiễmsắc thể - chứa đựng cùng một thôngtin, nhưng các đầu đọc trong cácloại tế bào khác nhau lọc ra nhữngphần khác nhau của cơ sở dữ liệu,để phục vụ cho những mục đíchchuyên biệt của chúng. Đó là lý dotại sao các tế bào cơ khác với các tế

bào gan. Chẳng có sinh lực do linhhồn đưa đẩy nào, cũng không cómột loại chất thạch nguyên sinh kỳbí, đập lên đập xuống phập phồngnào cả. Sự sống chỉ bao gồm hàngbyte hàng byte hàng byte dữ liệu sốmà thôi.

Gien chính là thông tin, thông tinthuần túy – thông tin mà có thểđược mã hóa, tái mã hóa, và giảimã mà không có sự suy giảm haythay đổi nào trong ý nghĩa. Thôngtin thuần túy thì có thể được saochép và, do nó là thông tin số, độtrung thực của việc sao chép là cựckỳ tốt. Các ký tự ADN được saochép ở một mức độ chính xác có thể

thách thức mọi nỗ lực cao nhất củacác kỹ sư hiện đại. Chúng được saochép xuôi theo các thế hệ, với vừađủ những sai sót thỉnh thoảng xảyra để tạo nên những biến dị. Trongsố những biến dị này, những tổ hợpmã hóa, vốn đã chiếm đa số trongmôi trường, hiển nhiên và một cáchtự động sẽ là những tổ hợp, mà khiđược giải mã và tuân theo quy luậttrong cơ thể, sẽ khiến cho cơ thể đócó những bước đi tích cực để bảotồn và truyền đi chính những thôngđiệp ADN đó. Chúng ta – và cũng cónghĩa là toàn bộ sinh vật – là các cỗmáy sinh tồn được lập trình đểtruyền đi cơ sở dữ liệu kỹ thuật số

mà đã thực hiện chính việc lập trìnhđó. Học thuyết Darwin bây giờ đượchiểu là nói về sự sống sót và tồn tạicủa những sinh vật ở mức độ mãthuần túy và mang tính kỹ thuật số.

Giờ đây, sau khi đã hiểu vấn đềvới kiến thức hậu nghiệm, ta thấykhông thể có cách nào khác cho bàitoán gien này. Ta cũng có thểtưởng tượng ra một hệ thống gienhoạt động theo kiểu analog. Nhưngta thấy những gì xảy ra đối vớithông tin dạng analog khi nó đượcsao chép lại qua nhiều thế hệ liêntiếp nhau. Đó chính là một dạng

Tam sao Thất bản[8]

. Hệ thốngđiện thoại dùng khuếch đại, các

băng ghi từ, các bản photocopy củacác bản photocopy – các tín hiệuanalog thật quá mỏng manh trướcnguy cơ của sự suy giảm mang tínhtích lũy, đến nỗi việc sao chépkhông thể thực hiện được nữa saumột số thế hệ nhất định. Ngược lại,gien có thể tự sao chép đến mườitriệu thế hệ mà chẳng mấy khi bịsuy giảm chút nào. Thuyết Darwinlà hợp lý bởi vì – ngoại trừ nhữngđột biến đơn lẻ, vốn được chọn lọctự nhiên hoặc là quét sạch đi hoặclà bảo tồn lại – quá trình sao chépđó thật hoàn hảo. Chỉ có hệ thốnggien kỹ thuật số mới có khả năngduy trì được cơ chế Darwin qua

hàng thiên niên kỷ[9]

của thời gianđịa chất. Một ngàn chín trăm nămba, năm của chuỗi xoắn kép, ngườita sẽ coi nó không chỉ là dấu chấmhết cho quan điểm thần bí mê muộivề sự sống; mà những người theohọc thuyết Darwin sẽ còn xem nónhư là năm mà chủ thể nghiên cứucủa họ trở thành kỹ thuật số.

Hùng vĩ chảy qua thời gian địachất và chia ra làm ba tỷ nhánh,dòng sông thuần chất thông tin kỹthuật số ấy quả là một hình ảnhmạnh mẽ. Nhưng ở nơi đâu nó đểlại thông tin của sự sống? Nơi đâunó để lại cơ thể, tay rồi chân, conmắt rồi bộ não rồi chùm ria, lá rồi

cành rồi rễ? Nơi đâu nó để lại chochúng ta và các phần cơ thể của ta?Có phải chúng ta – động vật, thựcvật, động vật nguyên sinh, nấm vàvi khuẩn – chỉ là những đôi bờ màqua đó các con lạch kỹ thuật sốchảy qua? Vâng, ở một khía cạnhnào đó. Nhưng như tôi đã ngụ ýtrước đây, thực ra còn có nhiều hơnthế nữa. Gien không chỉ tạo ra cácbản sao của chính chúng, là nhữngthứ sẽ chảy xuôi theo các thế hệ.Chúng thực sự nằm trong các cơ thểsống, và chúng ảnh hưởng lên hìnhdáng và hành vi của chuỗi cơ thểsống liên tiếp nhau mà chúng cưngụ. Cơ thể cũng quan trọng nữa.

Chẳng hạn cơ thể của một congấu Bắc Cực không chỉ là đôi bờ củacon lạch số nhỏ. Nó cũng là một cỗmáy với mức độ phức tạp của mộtcon gấu. Toàn bộ gien của cả mộtquần cư gấu Bắc Cực là một tậphợp những bạn đồng hành hợp vớinhau, chen chúc nhau vượt qua thờigian. Nhưng chúng không đồnghành với toàn bộ thành viên của tậpthể trong suốt thời gian của chúngmà thay đối tác nội trong tập thểgien đó. Tập thể gien được địnhnghĩa là một tập hợp những gien cótiềm năng gặp bất cứ một gien nàokhác trong chính tập thể đó (chứkhông phải là thành viên khác trong

số ba mươi triệu tập thể gien kháctrên thế giới). Các cuộc hội ngộ luônluôn xảy ra bên trong một tế bàocủa một cơ thể gấu. Và cơ thể đókhông phải là một cái thùng bị độngchứa đựng ADN.

Đầu tiên, chỉ nói đến số lượng tếbào (mỗi tế bào là một tập hợp đầyđủ của bộ gien) cũng đủ làm tachóng mặt khi tưởng tượng: khoảngchín trăm triệu triệu trong một congấu đực lớn. Nếu ta xâu các tế bàocủa một con gấu trắng vào mộtchuỗi thì chuỗi này hoàn toàn cóthể kéo dài từ đây đến tận Mặttrăng rồi quay lại. Các tế bào nàyđược chia ra khoảng mấy trăm loại

khác nhau, cơ bản cũng chính làmấy trăm loại tế bào cho mọi độngvật có vú: tế bào cơ, tế bào thầnkinh, xương, da và những loại khácnữa. Toàn bộ các tế bào này đềuchứa những chỉ dẫn của gien để làmra bất kì một loại nào. Chỉ nhữnggien phù hợp với đoạn mô ta cầnmới được bật lên. Đó là lý do vì saocác tế bào của các mô khác nhau lạikhác nhau về hình dạng và kíchthước. Thú vị hơn, các gien đượcbật lên trên các tế bào của một loạinhất định nào đó lại làm cho các tếbào đó phát triển mô của chúngthành những hình dạng cụ thể.Xương không phải là những khối

không hình thù làm từ những môcứng và chắc. Mỗi xương đều cómột hình dáng đặc trưng, nhưxương cán rỗng, xương đầu tròn vàxương hốc, xương sống và xươnggai. Các tế bào được lập trình, bởicác gien nằm trong chúng đã đượcbật lên, để hành động cứ như thểchúng biết mình ở vị trí nào trongmối quan hệ với những tế bào lâncận. Điều này chính là cách màchúng xây dựng nên các mô củamình thành hình như dái tai và vantim, thủy tinh thể của mắt và các cơvòng.

Sự tinh vi phức tạp của một convật như con gấu trắng là đa tầng

lớp. Cơ thể là một tập hợp phức tạpcác cơ quan với những hình dạngthích hợp, như gan, thận hayxương. Mỗi cơ quan lại là một tòabiệt thự tạo dựng ra từ các mô nhấtđịnh, mà các viên gạch xây nênchúng lại là các tế bào, thường theokiểu xếp nhiều lớp hay nhiều tấmnhưng cũng thường cả theo hìnhkhối nữa. Ở một mức độ nhỏ hơnnhiều, mỗi tế bào lại có một cấutrúc bên trong rất tinh vi phức tạpgồm các màng được gấp nếp.Những màng này cùng với nước ởgiữa chúng chính là hiện trường màhàng loạt các loại phản ứng hóa họcphức tạp xảy ra. Một nhà máy hóa

học của ICI hay Union Carbide[10]

có thể có mấy trăm phản ứng hóahọc khác nhau diễn ra. Những phảnứng này sẽ được giữ riêng rẽ vớinhau bởi các thành ống nghiệm vàcác thứ tương tự. Một tế bào cũngcó thể có một số lượng tương tự cácphản ứng hóa học diễn ra một cáchđồng thời bên trong nó. Ở một mứcđộ nào đó, các màng tế bào cũnggiống như các bình thủy tinh trongphòng thí nghiệm, nhưng sự tươngtự là không nhiều lắm bởi hai lý do.Thứ nhất, mặc dù có rất nhiều phảnứng hóa học diễn ra giữa các màng,một số khá nhiều trong đó xảy rangay trên chất liệu của màng. Thứ

hai, có một phương thức hiệu quảhơn để giữ cho các phản ứng riêngrẽ với nhau. Mỗi phản ứng được xúctác bởi một enzym chuyên biệt củanó.

Một enzym là một phân tử rất lớnmà hình dạng ba chiều của nó làmtăng tốc độ của một loại phản ứngnhất định do nó có bề mặt thuận lợicho phản ứng đó. Bởi vì đặc điểmquan trọng của các phân tử sinh họcchính là hình dạng ba chiều của nó,chúng ta có thể xem enzym nhưmột cỗ máy lớn, được lắp ghép mộtcách khéo léo để tạo ra một dòngsản phẩm các phân tử với một hìnhdạng nhất định. Vì thế, bất cứ một

tế bào nào cũng có thể có hàngtrăm loại phản ứng riêng biệt diễnra bên trong nó một cách đồng thờivà tách biệt với nhau trên bề mặtcủa các enzym khác nhau. Phản ứnghóa học nào sẽ xảy ra trong một tếbào được quyết định bởi một loạienzym có mặt với số lượng lớn. Mỗiphân tử enzym, bao gồm cả hìnhdạng quan trọng hết thảy của nó,được lắp ghép dưới sự ảnh hưởngmang tính quyết định của một loạigien nào đó. Cụ thể hơn, chuỗi xácđịnh của hàng trăm ký tự mã hóacủa gien đó quyết định chuỗi axítamin của phân tử enzym thông quamột tập hợp quy tắc mà ta đã biết

rõ (mã gien). Mỗi phân tử enzym làmột chuỗi axít amin, và bất kì mộtchuỗi axít amin nào trong các cơthể sống cũng tự động cuộn lạithành một hình dạng ba chiều dặctrưng và duy nhất, như một cái nơ,mà trong đó các phần tử của chuỗitạo ra các liên kết đan chéo nhauvới các phân tử khác của chuỗi. Cấutrúc ba chiều chính xác của cái nơđược quyết định bởi chuỗi một chiềucác axít amin, và do đó được quyếtđịnh bởi chuỗi một chiều các ký tựmã trong gien. Và như vậy, cácphản ứng hóa học xảy ra trong tếbào được quyết định bởi gien mà nóđược bật lên.

Thế cái gì quyết định gien nàocần phải bật lên trong một tế bàonhất định? Câu trả lời là các chấthóa học đã có mặt trong tế bào. Cóyếu tố của nghịch lý “con gà và quả

trứng[11]

” ở đây, nhưng không phảilà không giải quyết được. Lời giảicủa nghịch lý này thật sự rất đơngiản về nguyên tắc, mặc dù phứctạp về mặt chi tiết. Đó chính lànguyên lý mà các kỹ sư máy tính

gọi là kỹ thuật khởi tải[12]

. Vàonhững năm 1960 khi tôi mới đầudùng máy tính, mọi chương trìnhphải tải vào máy thông qua cácbăng giấy (các máy tính Mỹ thời kỳ

đó thường dùng bìa đục lỗ, nhưngnguyên tắc cũng vậy). Trước khi cóthể tải vào một cuộn băng lớn chứamột chương trình nghiêm chỉnh,người ta phải tải vào một mộtchương trình nhỏ hơn gọi là trìnhkhởi tải. Trình khởi tải chính là mộtchương trình để làm một việc: bảocho máy tính biết làm sao để tảibăng giấy vào. Nhưng đây mớichính là nghịch lý “con gà – quảtrưng”: bản thân trình khởi tải đượctải vào như thế nào? Ở máy tínhhiện đại, phần tương đương vớitrình khởi tải được làm sẵn thànhmạch vào trong máy tính. Nhưng ởnhững thời kỳ mới đầu của máy tính

ấy, người ta phải bắt đầu bằng cáchbật những cầu dao theo một kiểuđịnh sẵn trông rất nghi thức. Chuỗinày báo cho máy tính biết làm saođể đọc phần đầu tiên của cuộn khởitải. Rồi phần đầu tiên này lại hướngdẫn một chút cho máy tính biết làmsao để đọc phần thứ hai, và cứ nhưvậy. Vào lúc mà cả cuồn khởi tảiđược nuốt hết vào, máy tính đã biếtlàm sao để đọc toàn bộ băng giấychương trình, và có nghĩa là nó đãtrở thành một máy tính có thể hoạtđộng được.

Khi một phôi thai bắt đầu hìnhthành, một tế bào duy nhất (trứngđã thụ tinh) phân chia ra làm đôi;

mỗi cái lại phân đôi để thành bốn;rồi lại phân đôi để thành tám, và cứnhư vậy. Chỉ mất khoảng ít chục thếhệ là có thể tạo ra số lượng tế bàolên đến hàng chục tỉ, thật ghê gớmthay sức mạnh của sự phân chiatheo hàm mũ. Nhưng, nếu như tấtcả chỉ có bấy nhiêu thôi, hàng chụctỉ tế bào đó sẽ giống nhau hết thảy.Làm sao thực tế chúng lại phân biệtnhau ra thành tế bào gan, tế bàothận,tế bào cơ và nhiều thứ khác,mỗi cái lại có những gien khác nhauđược bật lên và những enzym khácnhau hoạt động? Tương tự như kỹthuật khởi tải, nguyên tắc hoạtđộng như sau. Mặc dù quả trứng

nhìn như một quả cầu, thực ra nóđã có sự phân cực trong nguyên liệuhóa học bên trong nó. Nó có phầntrên phần dưới, và trong nhiềutrường hợp, phần trước và phần sau(và có cả bên phải và bên trái) nữa.Các sự phân cực này thể hiện radưới dạng phân bố của các chất hóahọc. Sự tập trung của những chấthóa học nào đó liên tục tăng lên khita đi từ trước ra sau, hay là từ trênxuống dưới. Những sự phân bố màođầu này khá đơn giản, nhưng đủ đểtạo nên giai đoạn đầu tiên của quátrình khởi tải.

Khi quả trứng phân chia ra, chẳnghạn ba mươi hai tế bào – tức là sau

năm lần phân chia – một số trongba mươi hai tế bào đó sẽ có cácchất hóa học thuộc bên trên nhiềuhơn mức trung bình, cái khác lại cónhiều các chất thuộc bên dưới nhiềuhơn mức trung bình. Các tế bàocũng không cân nhau xét về khíacạnh các chất thuộc về phân bốtrước – sau. Những khác biệt này đủđể khiến cho các tổ hợp gien khácnhau được bật lên ở các tế bào khácnhau. Cho nên các tổ hợp khácnhau của các enzym sẽ có mặttrong tế bào nằm ở các phần khácnhau của phôi. Rồi chính sự khácbiệt này lại khiến cho các tổ hợpgien khác nữa được bật lên ở các tế

bào khác nhau. Thế là các dòng tếbào trở nên càng ngày càng khácnhau, thay vì vẫn ở tình trạng giốnghệt tế bào đầu tiên.

Sự phân ly ở tế bào này rất khácvới sự phân kỳ giữa các loài mà tađã nói trước đây. Những sự phân lytế bào được lập trình sẵn và có thểdự đoán chi tiết được, trong khi sựphân kỳ của các loài là các kết quảngẫu nhiên do địa lý địa hình vàkhông thể đoán trước được. Hơnnữa, khi các loài phân kì nhau,chính các gien cũng phân kì, cái tôiđã gọi vui là “lời tạm biệt dài lâu”.Khi các dòng tế bào nội trong phôiphân ly, mỗi phân nhánh đều nhận

được cùng một hệ bao gồm tất cảcác gien. Nhưng các tế bào khácnhau nhận được các chất hóa họckhác nhau mà sẽ bật các tổ hợpgien khác nhau lên, và một số giensẽ hoạt động để bật hay tắt cácgien khác. Và thế là sự khởi tải cứtiếp diễn, cho đến khi chúng ta cótoàn bộ nguồn cung cấp của cácloại tế bào khác nhau.

Một phôi thai đang phát triểnkhông chỉ tạo ra hàng trăm loại tếbào khác nhau, và hình dạng bêntrong và bên ngoài nó cũng thay đổirất tài tình và sôi động. Sôi độngnhất là quá trình được biết đến vớitên gọi “sự hình thành phôi dạ”.

Nhà phôi thai học xuất sắc LewisWolpert đã mạnh dạn phát biểurằng, “Không phải lúc chào đời, lúcchết, hay lúc kết hôn, mà lúc hìnhthành phôi dạ mới là thời điểmquan trọng nhất trong đời người”.Khi hình thành phôi dạ, một quảbóng rỗng làm từ các tế bào lõmmạng vào từ một phía để biếnthành một cái cốc với một lớp lótbên trong, về bản chất thì mọi phôithai trong toàn bộ giới động vật đềutrải qua quá trình hình thành phôidạ này. Đó là nền tảng đồng nhấtcho tính đa dạng của phôi thai. Ởđây sự hình thành phôi dạ chỉ làmột ví dụ - một ví dụ đặc biệt ấn

tượng – của những vận động khôngngừng nghỉ tạo ra những tác phẩmxếp giấy origami từ toàn bộ nhữngnền tảng tế bào mà chúng ta thấytrong sự phát triển của phôi.

Vào thời điểm kết thúc cuộc trìnhdiễn origami lão luyện này; sauhàng loạt những thao tác gấp vào,đẩy ra, thổi phồng lên và làm duỗicác lớp tế bào; sau rất nhiều sựtăng trưởng nhịp nhàng và sôi độngcủa các phần phôi trong đó phầnnày tăng trưởng nhanh hơn phầnkhác; sau sự phân kì thành hàngtrăm loại tế bào chuyên biệt về mặthóa học và lý học; khi tổng số tếbào đạt đến mức hàng chục tỷ, sản

phẩm cuối cùng là một em bé sơsinh. À không, ngay cả em bé đócũng chưa phải là cuối cùng, bởi vìtoàn bộ sự lớn lên của cơ thể - cũnglại với một số phần lớn nhanh hơncác phần khác – biến sự trưởngthành ra sự lão hóa, cũng nên đượcxem là một sự mở rộng của chínhquá trình phát triển phôi: quá trìnhhoàn toàn phôi thai – cả cuộc đờichỉ là một cái phôi mà thôi.

Mọi cá thể đều khác nhau nhờ sựđịnh hướng khác biệt ở các chi tiếttrong quá trình hoàn toàn phôi thai.Một lớp tế bào lớn thêm một chúttrước khi tự gấp lại, và kết quả là –Cái gì đây nhỉ? – một cái mũi

khoằm chứ không phải mũi thẳng;một đôi bàn chân bẹt, thể là chúngcứu mạng ta vì chúng khiến takhông thể nhập ngũ được; hay mộtkiểu xương vai khiến ta trở nên giỏiném lao (hay là lựu đạn, hay làbóng cricket, tùy hoàn cảnh mỗingười). Đôi khi, một sự thay đổitrong miếng origami các lớp tế bàolại đưa đến một hậu quả bi thảm,chẳng hạn em bé sinh ra chỉ vớiphần gốc cách tay mà không có bàntay. Những khác biệt không đượcthể hiện rõ ra ở hình dạng miếngorigami lớp tế bào mà chỉ đơnthuần về mặt hóa học cũng có hậuquả trầm trọng không kém: không

tiêu hóa sữa được, thích đồng tínhluyến ái, dị ứng với đậu phộng, haycho đến việc nghĩ rằng vị trái xoàithật kinh tởm và có mùi nhựathông.

Sự phát triển phôi thai là một quátrình phức tạp về mặt vật lý và hóahọc. Một thay đổi nhỏ tại bất cứthời điểm nào trong quá trình đó cóthể để lại hậu quả ghê gớm saunày. Điều này cũng không đến nỗingạc nhiên, nếu ta nhớ lại quá trìnhkhởi tải nặng nề đến như thế nào.Nhiều điều xảy ra trong quá trìnhnày là do môi trường, ví dụ do thiếuô-xy hay do uống thuốc giảm đau.Nhưng nhiều sự khác biệt nữa là do

gien gây ra – không phải các gienriêng rẽ mà các gien tương tác vớinhau, tương tác với môi trường.Phải nói rằng một quá trình tinh viphức tạp, nhiều màu sắc biến ảo,được khởi tải qua nhiều bước liênhệ chằng chịt đan chéo lẫn nhaunhư sự phát triển phôi thai thậtmạnh mẽ và nhạy cảm trong môitrường. Mạnh mẽ ở chỗ nó có thểđấu tranh với những biến dạng tiềmtàng và những bất lợi lấn át, để tạora một em bé trên đời; nhưng đồngthời nó cũng rất nhạy với nhữngbiến dạng ở chỗ không có hai cá thểnào, ngay cả song sinh cùng trứng,tuyệt đối giống hệt nhau trong mọi

đặc điểm.

Và bây giờ điểm mấu chốt mà tôimuốn nói. Trong phạm vi sự khácbiệt giữa các cá thể do gien (phạmvi có thể rộng, có thể hẹp), chọn lọctự nhiên có thể sẽ ưu tiên nhữngthay đổi ngẫu nhiên này trongmiếng origami phôi mà lại không ưutiên những cái khác. Trong phạm vimà cách tay ném của bạn là do gienquyết định, chọn lọc tự nhiên có thểưu tiên nó hoặc không. Có nghĩa lànếu khả năng ném giỏi tạo ra mộttác động, cho dù nhỏ đến đâu, lênkhả năng sống sót cho đến khi concái của một cá thể, những gienquyết định khả năng ném giỏi ấy sẽ

có cơ hội tương ứng để thắng lợitrong việc truyền sang thế hệ tiếptheo. Tất nhiên bất kì một cá thểnào cũng có thể chết vì những lý dokhông liên quan gì đến khả năngném của mình. Nhưng một gien màsự có mặt của nó có khả năng làmcho các cá thể giỏi hơn trong việcném, so với khi không có nó, cả tốtlẫn xấu trong nhiều thế hệ. Chỉ xétriêng cho gien này, về mặt trungbình mọi nguyên nhân có thể dẫnđến cái chết khác đều có ảnh hưởngnhư nhau khi tác động lên cơ thểsinh vật. Từ quan điểm của gien,chỉ có một viễn cảnh lâu dài củamột dòng sông ADN chảy xuôi theo

các thế hệ. Các cơ thể chỉ là chỗ cưngụ tạm thời của gien, nơi màchúng có thể gặp những gien đồnghành khác vốn khiến cho chúng cóthể thành công nhưng cũng có khithất bại.

Về lâu dài, dòng sông đó sẽ chứađầy những gien mà đã rất giỏi tồntại nhờ những lý do như: hơi tăngtiến thêm khả năng ném lao, hơităng tiến thêm khả năng có thểnếm được chất độc, hay là bất cứthứ gì khác. Tính trung bình, khảnăng tồn tại của gien kém yếu hơn– bởi vì chẳng hạn chúng có khuynhhướng gây ra chứng loạn thị trongchuỗi cơ thể mà chúng cư ngụ, vì

thế những cá thể này trở nên kémthành công trong việc phóng lao;hay là chúng làm cho chuỗi cơ thểđó kém hấp dẫn nên không thểchọn được bạn đời – những gien đósẽ có khuynh hướng biến mất khỏidòng sông gien. Nói chung lại, nhớlại điểm mà chúng ta đã nói trướcđây: những gien đó sống sót trongdòng sông sẽ là những gien giỏisống sót trong môi trường trungbình của loài, nhưng có lẽ phầnquan trọng nhất của môi trườngtrung bình này lại chính là nhữnggien khác trong loài; những gien cókhả năng chia sẻ cùng một cơ thểvới gien giỏi này; những gien bơi

qua thời gian địa chất trong cùngdòng sông với gien đó.

CHƯƠNG2MẸCHÂUPHIVÀCON

CHÁUCỦABÀ

Người ta cho rằng sẽ là thôngminh khi nói khoa học chẳng hơn gìmột truyền thuyết hiện đại. NgườiDo Thái có Adam và Eva, ngườiXume có Marduk và Gilgamesh,người Hy Lạp có thần Zeus vànhững vị thần Hy Lạp, người Nauylại có Valhalla. Nhiều người được coilà khôn ngoan nói rằng: “tiến hóa”có gì hơn một truyền thuyết hiệnđại, tương đương với các chúa trờivà các anh hùng trong truyền

thuyết, không hay hơn cũng khôngdở hơn, không đúng hơn cũng chẳngsai hơn? Có một loại triết học rấthợp thời gọi là thuyết tương đối vănhóa, ở dạng cực đoan, nó cho rằngkhoa học chẳng có gì gần với chânlý hơn so với những truyền thuyếtdân gian: khoa học chẳng qua chỉ làmột dạng truyền thuyết được mộtbộ tộc hiện đại Tây phương ưachuộng mà thôi. Một lần nọ tôi bịmột đồng nghiệp nhân chủng họckhích, khiến tôi phải đưa ra ý kiếnthật rõ ràng: Giả dụ có một bộ tộcnào đó tin rằng Mặt trăng chỉ là mộtquả bầu cũ kĩ được tung lên trờicao, rồi treo lơ lửng quá tầm ngọn

cây. Bạn có thực sự tin rằng chân lýkhoa học của chúng ta – rằng Mặttrăng nằm cách Trái Đất một phầntư triệu dặm và có đướng kínhbằng một phần tư trái đất – làchẳng hề đúng hơn so với “quả bầu”của bộ tộc đó chăng? “Có”, nhànhân chủng học nói. “Chúng ta chỉđược lớn lên trong văn hóa vốn nhìnnhận thế giới theo cách khoa học.Còn những người của bộ tộc đó lớnlên để nhìn nhận thế giới theo mộtcách khác. Chẳng có cách nào đúnghơn cách nào cả”.

Hãy chỉ cho tôi một nhà tương đốivăn hóa học ở độ cao ba mươi ngàn

bộ[13]

rồi tôi sẽ chỉ ngay cho bạn

thấy một tay đạo đức giả. Máy bayđược chế tạo ra dựa theo nhữngnguyên lý khoa học thì hoạt độngđược. Nó có thể bay trên trời, và nócó thể chở bạn đến chỗ này chỗ kiabạn muốn. Máy bay làm theo kiểubộ tộc hay truyền thuyết, như máybay hình nộm thần linh mang mọithứ đến cho ta trong rừng nhiệt đớihay là những chiếc cánh bằng sáp

ong của Icarus, thì không[14]

. Nếubạn bay đến một hội thảo quốc tếcủa những nhà nhân chủng học hayphê bình văn học, điều khiến bạnchắc chắn đến được, điều khiến bạnkhông lao nhào xuống – chính là docác kỹ sư được đào tạo theo khoa

học Tây phương đã tính đúng cácphép toán. Khoa học Tây phương,dựa trên quan sát chắc chắn rằngMặt trăng quay quanh Trái đất ởmột phần tư triệu dặm, sử dụng cácmáy tính và tên lửa thiết kế theokiểu Tây phương, đã đưa được conngười lên Mặt trăng. Khoa học bộtộc, với niềm tin rằng Mặt trăng chỉcao quá tầm ngọn cây, sẽ chẳngbao giờ chạm được vào đó ngoàinhững giấc mơ.

Hiếm khi nào tôi giảng bài chocông chúng mà lại không có khángiả nào đó tự nhiên đứng lên đưa raý thưởng từa tựa như người đồngnghiệp nhân chủng học của tôi vừa

rồi, cũng gợi lên những cái gật đầutrầm trồ tán thưởng. Chắc chắn lànhững người đồng tình đó thấy hay,rất độ lượng và không phân biệtchủng tộc gì cả. Điều còn gây đượcnhiều cái gật đầu thán phục hơnnữa là: “Nguyên tắc căn bản: niềmtin của anh vào sự tiến hóa cuốicùng cũng chỉ là đức tin, và do đónó cũng chẳng còn gì tốt hơn niềmtin của ai đó vào Vườn Địa Đàngcả”.

Mọi bộ tộc đều có những truyềnthuyết khởi nguyên – đó là câuchuyện của họ để giải thích về vũtrụ, sự sống và loài người. Về mộtkhía cạnh nào đó, khoa học đúng là

cũng tạo ra một điều tương đương,ít nhất là dành cho giới trí thứctrong xã hội hiện đại chúng ta.Khoa học thậm chí có thể được môtả như một tôn giáo; không đùađâu, tôi đã kể một trường hợp nhỏtrong khoa học có thể trở thành chủđề thích hợp cho các lớp học tôn

giáo[15]

. (Ở Anh, giáo dục tôn giáolà một phần bắt buộc của chươngtrình ở trường, không bị cấm như ởMỹ vì sợ xúc pham đến những ngườitheo tôn giáo xung khắc khác).Khoa học cũng như tôn giáo tuyênbố rằng chúng trả lời được nhữngcâu hỏi sâu xa về nguồn gốc, vềbản chất sự sống, và về vũ trụ.

Nhưng sự giống nhau chỉ dừng ở đómà thôi. Niềm tin khoa học đượcxác nhận bằng những căn cứ, vàchúng mang đến kết quả. Truyềnthuyết và đức tin tôn giáo thì khôngmang đến kết quả đó và cũngkhông thể.

Trong tất cả các truyền thuyếtkhởi nguyên, chuyện của người DoThái về Vườn Địa Đàng thâm nhậpkhắp văn hóa của chúng ta đến nỗinó truyền lại tên cho một lý thuyếtkhoa học quan trọng về tổ tiên củachúng ta, lý thuyết về “Eva ChâuPhi”. Tôi giành chương này để nóivề Eva Châu Phi, một phần là do nósẽ cho phép tôi phát triển sự tương

đồng với dòng sông ADN, và cũngdo tôi muốn tương phản bà, vốn làmột giả định khoa học, với ngườiphụ nữ huyền thoại của Vườn ĐịaĐàng. Nếu tôi thành công, bạn sẽthấy chân lý hấp dẫn hơn, thậm chícó thể còn rất gợi về mặt vănchương hơn, so với truyền thuyết.Chúng ta sẽ bắt đầu với một bài tậplý lẽ đơn thuần với giấy và bút chì.Nguyên do của nó sẽ trở nên rõràng ngay thôi.

Bạn có bố mẹ (hai người), bốnông bà nội ngoại, tám ông bà cố nộingoại và cứ như vậy. Cứ mỗi thế hệsố lượng tổ tiên lại tăng lên gấpđôi. Trở lại g thế hệ thì số lượng tổ

tiên của bạn là số 2 nhân với chínhnó g lần: 2 mũ g. Nhưng khi vừamới tính xong, chúng ta sẽ nhận rangay rằng không thể như vậy được.Để thấy điều này chúng ta chỉ cầnquay lại một chút – ví dụ, đến thờicủa chúa Jesus, gần đúng hai ngànnăm trước. Nếu chúng ta giả dụ mộtcách không chặt chẽ lắm, rằng cóbốn thế hệ trong mỗi thế kỷ - nghĩalà người ta sinh con cái ở tuổi haimươi lăm – hai ngàn năm có nghĩachỉ là gần tám mươi thế hệ. Con sốthực tế chắc là lớn hơn thế (nhiềuphụ nữ sinh con khi còn rất trẻ, điềunày đúng đến mãi gần đây), nhưngở đây ta chỉ nói nhanh thôi và kết

quả không phụ thuộc những tiểutiết đó. Hai nhân với chính nó 80lần là một con số lớn kinh khủng,một số và theo sau là 24 số không.Bạn có tới một triệu triệu triệu triệutổ tiên, cùng thời với chúa Jesus, vàtôi cũng vậy. Nhưng tổng dân sốvào lúc đó chỉ là một phần tỉ nhỏhơn so với con số mà ta vừa mớitính ra.

Hiển nhiên là ta đã làm sai ở đâuđó, nhưng ở đâu nhỉ? Chúng ta đãlàm phép tính đúng. Điều duy nhấtta làm sai là giả thuyết nhân đôi ởmỗi thế hệ. Thực tế ta đã quênrằng anh em họ có thể lấy nhau.Tôi đã giả thuyết là chúng ta có

tám ông bà cố nội ngoại. Nhưngnếu con của hai anh em họ một đờilấy nhau thì họ chỉ có sáu ông bà cốmà thôi. Bởi vì ông bà nội ngoạichung của hai anh em họ này là ôngbà cố của con họ theo hai cách khácnhau. “Thế thì đã sao nào?”, chắcbạn sẽ hỏi vậy. Người ta thỉnhthoảng lấy anh em họ của mình (Vợcủa Charles Darwin, EmmaWedgwood là chị em họ một đờicủa ông), nhưng chắc chuyện nàykhông phổ biến tới mức tạo ra mộtsự khác biệt đáng kể nào chứ? Cóđấy, bởi vì “anh em họ” đối với tínhtoán của chúng ta bao gồm anh emhọ hai đời, năm đời, sáu đời, và

nhiều đời nữa. Khi mà ta tính anhem họ đến mức xa như vậy, mọihôn nhân đều là hôn nhân giữa haianh em họ. Thỉnh thoảng bạn ngheai đó khoe rằng mình là bà con xavới Nữ hoàng, nhưng họ chỉ khoatrương vậy thôi, vì tất cả chúng tađều là bà con xa của Nữ hoàng, vàcủa bất cứ người nào khác, theo rấtnhiều con đường mà không bao giờta có thể lần ra hết được. Đối vớihoàng tộc hay quý tộc, điều đặcbiệt duy nhất là họ có thể lần ramột cách rõ ràng. Như vị Bá tướcHomenthwa mười bốn đã từng nóikhi bị đối thủ chính trị chế giễu vềtước vị của mình, “tôi cho rằng ông

Wilson, nghĩ cho cùng, thì cũng là

ông Wilson thứ mười bốn”.[16]

Kết quả cuối cùng là: chúng ta làanh em bà con gần hơn rất nhiều sovới bình thường mà ta có thể nhậnthấy, và chúng ta lại có ít tổ tiênhơn nhiều so với phép tính đơn giảnvừa rồi. Một lần, để xem một sinhviên lý luận thế nào, tôi bảo cô ấythử đoán bằng kinh nghiệm xem tổtiên gần nhất của cô ấy và tôi sốngcách đây bao lâu. Nhìn tôi một cáchnghiêm nghị, không chút chần chừ,cô đáp bằng một giọng nói chậm rãithôn quê, “Tận thời kỳ của khỉ giốngngười”. Đúng là một phỏng đoán dễhiểu, nhưng nó sai tới khoảng

10.000 phần trăm. Thế có nghĩa làsự tách biệt được đo bằng hàngtriệu năm. Sự thật là tổ tiên chunggần nhất của chúng tôi rất có thểđã sống không nhiều hơn vài thế kỷtrước, chắc là muộn hơn rất nhiềuso với thời kỳ của William the

Conqueror[17]

. Hơn nữa, chúng tôichắc chắn còn là họ hàng với nhauđồng thời theo nhiều cách khácnhau.

Mô hình tổ tông với hình ảnh mộtcái cây phân nhánh ra mãi mãi, hếtlần này đến lần khác, đã dẫn tớimột tính toán sai lầm và phóng đạisố tổ tiên lên. Lật ngược lại, vàcũng sai lầm y hệt vậy, đó là mô

hình cây của con cháu. Một ngườitrung bình có hai con, bốn cháu,tám chắt và cứ như vậy đến mãicon số không tưởng là hàng ngàn tỷhậu duệ chỉ qua vài thế kỷ. Mô hìnhtổ tông và con cháu đúng với thựctế hơn chính là mô hình dòng gienđược giới thiệu ở chương trước.Giữa đôi bờ của nó, gien là nhữngdòng chảy liên tục theo thời gian.Các dòng chảy tách ra rồi nhập lạikhi các gien đan chéo qua lại xuôitheo dòng sông chảy qua thời gian.Thỉnh thoảng, ta lại múc một thùngnước đầy tại chỗ nào đó dọc theodòng. Từng đôi phân tử chắc chắnđã cùng đồng hành trước đây trong

suốt quá trình chảy xuôi theo dòng,giờ đây sẽ còn đồng hành thêmnữa. Chúng đã từng cách xa nhaunhiều trong quá khứ, và chúng cũngsẽ rất tách biệt trong tương lai. Rấtkhó để lần ra những điểm gặpnhau, nhưng về mặt toán học chúngta có thể chắc chắn rằng sự gặpnhau phải xảy ra – chắc chắn rằnghai gien đang gặp nhau tại mộtđiểm nào đó, chúng không phải điđâu xa dọc theo một trong haihướng dòng sông cho đến khi chúnglại chạm nhau lần nữa.

Bạn có thể không biết mình là bàcon của chồng hay vợ mình, nhưngvề mặt thống kê mà nói, bạn chẳng

phải đi ngược lại quá xa để tìmđược điểm khác nhau giữa hai dòngdõi. Nhìn theo hướng ngược lại, vềphía tương lai, ta thấy hiển nhiênrằng ta sẽ chia sẻ hậu duệ con cùngvới chồng hoặc vợ ta. Suy nghĩ nàymới thật hấp dẫn đây. Sắp tới nếubạn có mặt trong đám đông – trongphòng hòa nhạc hay sân bóng đáchẳng hạn – hãy nhìn quanh khángiả và suy ngẫm điều này: nếu bạncó con cháu trong tương lai xa xôi,chắc chắn có người trong cùng buổihòa nhạc hôm nay bạn sẽ bắt taylàm đồng tổ tiên của lớp hậu duệđó. Những người cùng là ông bà nộingoại thường biết rõ họ là đồng tổ

tiên, và điều này cho họ một cảmgiác gần gũi thân thuộc với nhau,cho dù có sống hợp với nhau haykhông. Họ có thể nhìn nhau và nói,“À, tôi không ưa ổng lắm, nhưngADN của ổng đã trộn lẫn với của tôitrong đứa cháu chung này rồi.Chúng tôi có thể sẽ có cùng hậuduệ trong tương lai nữa, rất lâu saukhi chúng tôi đều đã ra đi. Cho nênchắc chắn là chúng tôi phải thấythân thuộc rồi”. Nhưng ý của tôi là,nếu bạn có phúc có con cháu trongtương lai xa, sẽ có ai đó xa lạ tuyệtđối với bạn trong phòng hòa nhạcsẽ là đồng tổ tiên với bạn. Bạn cóthể quan sát trong hội trường và

suy diễn ra xem những ai, đàn ônghay phụ nữ, có thiên mệnh chia sẻhậu duệ mai sau và ai sẽ không.Cho dù bạn là bất kỳ ai, màu danào và giới tính nào đi nữa, bạn vàtôi rất rất có thể sẽ là đồng tổ tiên.ADN của bạn có thể có định mệnhsẽ hòa trộn với ADN của tôi. Xinchào trân trọng!

Bây giờ giả sử chúng ta đi ngượcthời gian bằng một cỗ máy, chẳnghạn đến một đám đông trong Đấutrường La Mã, hay xa hơn, mộtphiên chợ Ba Tư, hay thậm chí cònxa hơn nữa. Hãy nhìn quanh đámđông, giống như ta đã tưởng tượngra đối với đám đông khán giả thính

phòng hiện đại của ta. Hãy để ýrằng ta có thể chia những người đãquá cố từ rất lâu đó thành hai vàchỉ hai phân loại mà thôi: nhữngngười là tổ tiên của ta và nhữngngười không phải. Điều này cũngkhá hiển nhiên, nhưng bây giờ tamới đi đến một sự thật rất đáng chúý. Nếu cỗ máy thời gian có thểmang bạn về đủ sâu trong thờigian, bạn có thể chia những ngườibạn gặp ra thành những người là tổtiên của mọi con người sống vào

năm 1995[18]

và những ngườikhông là tổ tiên của ai sống vàonăm 1995. Không ai ở trung giancả. Bất cứ ai mà bạn gặp khi vừa

bước chân ra khỏi cỗ máy thời gianhoặc là một trong số các tổ tiên củatoàn bộ con người đang sống, hoặcchẳng là tổ tiên của ai cả.

Đây là một ý nghĩ như hút chúngta vào, và nghe có vẻ rất xa xôitrừu tượng, nhưng ta có thể chứngminh một cách vô cùng dễ dàng. Tachỉ cần di chuyển cỗ máy thời giantưởng tượng ngược về một thờiđiểm lâu đến mức khó tưởng nàođó: ví dụ như ba trăm năm mươitriệu năm trước, khi mà tổ tiên tacòn là những con cá có vây giốngchân và có phổi, trồi lên từ mặtnước và trở thành động vật lưỡngcư. Nếu một con cá nào đó là tổ

tiên của tôi, chắc chắn không cócách chi mà nó lại không phải là tổtiên của bạn. Nếu mà “ông cá”không đúng như vậy, thì suy radòng dõi dẫn đến bạn và dòng dõidẫn đến tôi đã tiến hóa một cáchđộc lập, không bao giờ liên quan gìđến nhau, từ cá lên lưỡng cư, lên bòsát, động vật có vú, đến linh trưởngrồi họ người. nhưng cuối cùng, trênthực tế chúng ta tương tự nhau đếnmức có thể nói chuyện với nhau,thậm chí là nếu chúng ta thuộc haigiới khác nhau, có thể giao phối vớinhau nữa (như vậy suy ra “ông cá”chắc chắn phải là tổ tiên chung.ND). Điều gì đúng với bạn và tôi thì

cũng đúng cho bất kì hai con ngườinào.

Chúng ta vừa chứng minh rằngnếu du hành ngược về thời gian đủxa vào quá khứ, bất kỳ người nàomà ta gặp chắc chắn phải là tổ tiêncủa nhau, hoặc là toàn bộ chúng ta, hoặc không ai cả. Nhưng bao lâuthì gọi là đủ lâu? Rõ ràng là takhông cần phải đi ngược đến thời kỳcá có vây giống chân – như trongphép phản chứng nói trên – nhưngchúng ta phải đi ngược thời gianbao lâu để gặp tổ tiên của toàn bộcon người đang sống vào năm1995? Đó là một câu hỏi khó hơnrất nhiều và nó chính là câu hỏi mà

tôi chuyển đến sau này. Câu hỏi nàykhông thể trả lời được bằng giấy vàbút chì. Chúng ta cần thông tin thựctế, những đo đạc từ thế giới vớinhững dữ kiện nhất định.

Sir Ronald Fisher[19]

, nhà ditruyền học và toán học tài ba ngườiAnh, người có thể được xem làngười nối nghiệp vĩ đại nhất thế kỷ20 của Darwin, cũng như cha đẻcủa môn thống kê học hiện đại, đãphát biểu điều sau đây vào năm1930:

Chỉ có địa lý và những ràocản khác ngăn trở sự giao phốigiữa các chủng tộc lại với

nhau... vốn đã ngăn chặn toànbộ loài người có cùng một dòngdõi tổ tiên duy nhất, ngoại trừtrong mấy ngàn năm qua. Tổtông của toàn bộ thành viêntrong một nước chỉ còn khácbiệt chút ít khi tính xa hơn cáchđây 500 năm; và ở 2000 nămtrước, sự khác biệt duy nhấtcòn tồn tại là giữa các chủngtộc riêng biệt theo như ngànhdân tộc học; những chủng tộcnày... có thể thực ra là cực kìcổ xưa; nhưng điều này có thểxảy ra chỉ khi trong thời giandài sự khuếch tán của các dòngmáu giữa các nhóm khác nhau

là hầu như không tồn tại.[20]

Bằng ngôn ngữ tương tự như hìnhảnh dòng sông của chúng ta, Fisherđã dùng dữ kiện rằng gien của mọithành viên trong tất cả chủng tộcthống nhất về mặt địa lý đều đangchảy cùng một con sông. Nhưng khinói đến những con số cụ thể củaông – năm trăm năm, hai ngànnăm, mức độ cổ xưa của sự chiatách các nhóm chủng tộc khác nhau– Fisher chắc hẳn đã có những ướcđoán có cơ sở. Những dữ kiện cầnthiết chưa có vào thời của ông. Bâygiờ cùng với cuộc cách mạng sinhhọc phân tử, chúng ta có đầy ứ dữ

kiện ra đó[21]

. Chính sinh học phântử đã cho ta mẹ Eva châu Phi đầyquyền năng.

Dòng sông số không phải là cáchhình tượng duy nhất đã được dùngđến. Chúng ta hoàn toàn có thể sosánh ADN của mỗi người với mộtquyển Kinh Thánh gia đình. ADN làmột đoạn văn bản rất dài được viếtbằng bảng chữ cái bốn ký tự nhưchúng ta đã thấy trong chươngtrước. Các chữ cái đã được sao chépvô cùng tỉ mỉ từ các tổ tiên củachúng ta, và chỉ từ các tổ tiên củachúng ta mà thôi, với một sự chínhxác ghê gớm, ngay cả khi đó là từmột tổ tiên rất xa xôi. Bằng cách

sao chép các đoạn văn bản lưu trữtrong những con người khác nhau,chắc chắn chúng ta có thể tái dựnglại mối tương quan họ hàng của họvà rồi tính ra được một người tổtiên chung. Những người bà con xamà ADN của họ đã phân ly ra lâuhơn – ví dụ như người thổ dân Nauyvà người Australia – chắc phải khácnhau bởi một số lượng từ ngữ rấtlớn. Các học giả đã làm những phéptính toán kiểu này đối với rất nhiềuphiên bản tài liệu thánh kinh. Xuixẻo thay, trong trường hợp bộ“sách” ADN này lại xuất hiện mộtcái dằm khó chịu. Tình dục.

Tình dục là một cơn ác mộng với

tay lưu trữ “văn thư” ADN. Thay vìđể lại các tài liệu của tổ tiên mộtcách nguyên vẹn, ngoại trừ chút saisót không tránh khỏi, tình dục canthiệp và phá hủy mọi chứng cứ mộtcách lì lợm và thô bạo. Không mộtai, dù lớ ngớ tới cỡ nào, lại từngphá hoại một tác phẩm tinh vi nhưtình dục đã làm hỏng kho lưu trữADN. Trong sự lưu truyền kinhthánh, chẳng có thứ gì có thể sosánh được với sự phá hoại đó. Phảithừa nhận là, khi một học giả cốgắng lần theo nguồn gốc, nói ví dụnhư của như Kinh Ca Solomon (KinhCựu Ước) chẳng hạn, người này sẽhiểu rằng mọi chuyện không đẹp

như mơ tí nào. Bài Kinh Ca có nhiềuđoạn được chắp nối một cách kỳquặc, cho thấy rõ nó thực sự làphân mảnh của một số bài thơ khácnhau được nối liền với nhau, chỉmột số ít trong đó là các đoạn thơtình. Nó có nhiều lỗi – hay còn gọilà biến dị - đặc biệt là trong phầndịch. “Mang cho chúng con nhữngcon cáo, những con cáo nhỏ đã pháhết những cây nho”, thực ra đó làmột lỗi dịch, thế nhưng vì chúng đãđược lặp đi lặp lại cả đời, nên chúnglại mang một nét đặc trưng đángnhớ. Nhưng thật tình chẳng thể nàokhớp chúng lại với bản gốc là “Bắtcho chúng con những con dơi ăn

hoa quả, những con dơi nhỏ...”:

Ơ kìa, mùa đông đã xa, mưađã tàn và lui đi mất. Chim sẽhót, hoa lại nở rộn ràng trầnthế; còn tiếng rùa sẽ vang vọngkhắp nhân gian.

Đoạn thơ tuyệt đẹp, làm ta mêmẩn đến mức tôi nghi mình sẽ làmhỏng nó nếu giải thích ra rằng, mộtlần nữa, cũng có một biến dị rànhrành ra đấy. Chèn lại chữ “bồ câu”vào sau chữ “rùa”, như các bản dịchhiện đại đã làm, mới là chính xácnhưng lại rất nặng nề, ta sẽ nghenhịp điệu hỏng hết cả (trở thành“...còn tiếng rùa, tiếng bồ câu sẽvang vọng khắp nhân gian” ND).

Đây là những lỗi rất nhỏ, những sơsót nhỏ không thể tránh khỏi mà tathường thấy khi các tài liệu khôngphải được in ra thành hàng ngànbản từ trong đĩa máy tính có độtrung thực cao, mà lại được sao đichép lại bởi những nhà sao chépbằng xương bằng thịt, qua nhữngcuộn giấy cói khan hiếm và dễhỏng.

Bây giờ ta hãy để tình dục xenvào bức tranh này. (Không, theonghĩa tôi muốn nói thôi, chứ khôngphải tình dục xen vào bài Kinh Ca).Tình dục, theo cái nghĩa tôi nói,chẳng qua là: chon ngẫu nhiênnhững đoạn nhỏ từ một cuốn sách,

giật chúng ra để có được nửa cuốn,xong trộn lẫn những đoạn đó vớimột nửa được giật từ một cuốnkhác. Thật khó tin – thậm chí nghecó vẻ phá hoại nữa – nhưng đâychính xác là những gì xảy ra khi mộttế bào sinh dục hình thành. Ví dụ,khi một người đàn ông tạo ra mộttế bào tinh trùng, các nhiễm sắc thểanh thừa hưởng từ bố cặp đôi vớicác nhiễm sắc thể anh thừa hưởngtừ mẹ, cùng những đoạn lớn củachúng thay đổi vị trí. Nhiễm sắc thểcủa một đứa trẻ là một mớ bòngbong đã bị xáo trộn lên tới mứckhông thể khôi phục lại như cũ từnhững nhiễm sắc thể của ông bà

nội ngoại và những tổ tiên xa hơnkhác. Ở những tài liệu có thể trởthành đồ cổ này, từng chữ cái, vàcó thể là từng từ một, có thể tồn tạiqua các thế hệ. Nhưng các chương,trang, thậm chí là đoạn văn bị xé rarồi kết hợp với nhau một cáchkhông thương tiếc đến mức chúnghầu như vô dụng trong việc dùng đểlần lại lịch sử. Ở đâu có liên quanđến lịch sử tổ tông, tình dục là mộttrở ngại vô cùng lớn.

Chúng ta có thể hình dung kholưu trữ ADN để tái dựng lịch sử bấtcứ khi nào tình dục hoàn toàn nằmngoài bức tranh. Tôi có thể tìm rađược hai ví dụ quan trọng. Một là

mẹ Eva châu Phi, và tôi sẽ nói về bàsau. Trường hợp kia là sự tái dựnglại lịch sử của tổ tông xa xôi hơn rấtnhiều – khi ta xem xét mối quan hệgiữa các loài chứ không phải nội bộtrong một loài. Như chúng ta đãthấy ở chương trước, những sự trộnlẫn do tình dục chỉ xảy ra nội trongmột loài. Khi một loài mẹ đẻ ra hailoài con, dòng sông gien rẽ ra hainhánh. Sau khi chúng đã phân ly ratrong một thời gian đủ dài, sự trộnlẫn do tình dục nội trong mỗi nhánhsông, thay vì là một vật cản với nhàlưu trữ gien học, lại thực sự giúpcho việc tái dựng lại nguồn gốc vàquan hệ họ hàng giữa các loài với

nhau. Chỉ đối với quan hệ họ hàngnội trong một loài, tình dục mới làmlộn xộn các dấu hiệu đi mà thôi. Ởđâu liên quan đến mối quan hệ họhàng giữa các loài, tình dục lại hữudụng bởi vì một cách tự động nó cókhuynh hướng đảm bảo rằng mỗi cáthể là một mẫu khá đầy đủ củatoàn bộ gien của một loài. Từ dòngsông đã được khuấy đều lên, khôngquan trọng thùng nước nào bạnmúc ra vì nó sẽ là đại diện của nước

trong dòng sông đó.[22]

Thực tế, con người đã rất thànhcông trong việc so sánh văn bảnADN, so sánh từng chữ từng chữmột, từ đại diện của nhiều loài để

xây dựng phả hệ các loài. Thậm chítheo một trường phái có ảnh hưởnglớn, ta có thể tính được niên đại củacác sự rẽ nhánh. Đó là nhờ kháiniệm, dù vẫn chưa được thống nhất,đó là “đồng hồ phân tử”, trong đógiả thiết rằng các đột biến ở bất cứvùng nào trên chuỗi văn bản gienxảy ra với một tốc độ cố định trênmỗi triệu năm. Chúng ta sẽ quay lạivới giả thiết đồng hồ phân tử nàythôi.

“Đoạn văn” trong gien của chúngta dùng để mô tả một protein vớitên gọi cytochrome c dài 339 kí tự.Mười hai kí tự thay đổi là cách biệtcủa cytochrome c của người với của

ngựa, người họ hàng khá xa củachúng ta. Sự thay đổi chỉ một kí tựlà khoảng cách giữa con người vớikhỉ (người họ hàng khá gần củachúng ta), một kí tự thay đổi táchrời ngựa với lừa (họ hàng gần củanhau) và ba kí tự làm cách rời ngựavới lợn (họ hàng hơi xa nhau hơnmột chút). Bốn mươi lăm kí tự thayđổi làm cách biệt người với nấmmen rượu và cũng chừng ấy kí tựlàm tách biệt lợn với men. Tấtnhiên ta không hề ngạc nhiên khihai con số này giống nhau, bởi vìkhi ta ngược dòng sông dẫn tới conngười, nó sẽ nhập lại dòng sôngdẫn tới lợn sớm hơn rất nhiều khi

dòng sông chung của người và lợnnhập lại với men. Tuy nhiên, có mộtchút dễ dãi trong các con số này. Sốkí tự thay đổi ở cytochrome c làmtách biệt ngựa với men không phảilà bốn mươi lăm mà là bốn mươisáu. Điều này không có nghĩa là lợncó họ hàng gần với men hơn ngựavới men. Một cách chính xác, chúngcó liên quan với men như nhau,cũng như tất cả động vật có xươngsống – và thực chất là toàn bộ độngvật. Có lẽ một sự thay đổi phụ thêmđã len vào trong dòng dõi từ thời tổtiên chung của ngựa với lợn (vốncũng không xa) dẫn tới ngựa ngàynay. Nói chung, ý tưởng sự khác

biệt số kí tự của cytochrome c táchbiệt các cặp loài sinh vật là rất gầnvới hình ảnh cấu trúc phân nhánhcủa cây tiến hóa.

Như đã nói, lý thuyết đồng hồphân tử phát biểu rằng tốc độ thayđổi của một văn bản trong mỗi triệunăm là hầu như cố định. Trong sốbốn mươi sáu kí tự cytochrome cthay đổi phân hóa từ sinh vật tổtiên chung của ngựa và men dẫnđến các loài ngựa hiên đại, vả mộtnửa còn lại xảy ra trong quá trìnhtiến hóa từ sinh vật tổ tiên chungđó dẫn đến các loài men hiện đại(hiển nhiên là, hai con đường tiếnhóa đã phải mất cùng một số tỉ

năm như nhau để hình thành). Mớiđầu, giả định này cũng đáng ngạcnhiên. Bởi vì ta đoán là “vị” tổ tiênchung đó chắc phải giống men hơnlà giống ngựa chứ (vậy mà nó lạicách men và ngựa cùng 23 kí tự.ND). Lời giải thích dựa trên một giảđịnh đang ngày càng được chấpnhận rộng rãi do nhà gien học xuấtchúng người Nhật Motoo Kimurađưa ra, rằng phần lớn của văn bảncó thể tự do thay đổi mà không làmảnh hưởng ý nghĩa của văn bản.

Một ví dụ rất hay là việc thay đổikiểu chữ trong câu sau đây. “Ngựal à một động vật có vú”. “Men làmột dạng nấm”. Ý nghĩa những

câu này nghe rất trơn tru và rõràng, mặc dù mỗi chữ đều được intheo một phông khác nhau. Hàngtriệu năm trôi qua, đồng hồ phân tửtích tắc trôi đi giống như nhữngthay đổi phông chữ vô nghĩa đó.Những thay đổi dưới ảnh hưởng củachọn lọc tự nhiên cho ra sự khácnhau giữa ngựa và men – tức lànghĩa của các câu văn – chỉ là phầnnổi của tảng băng trôi.

Một số phân tử có tốc độ đồng hồnhanh hơn những phân tử khác.Cytochrome c tiến hóa khá chậm:khoảng một chữ cái trong mỗi haimươi lăm triệu năm. Điều này chắclà do: sự quan trọng sống còn của

cytochrome c đối với sự tồn tại củasinh vật phụ thuộc rất lớn vào hìnhdạng chi tiết của nó. Hầu hết nhữngthay đổi của các phân tử mà hìnhdạng của chúng mang tầm quyếtđịnh như vậy thường không đượcchọn lọc tự nhiên châm chước.Những protein khác, như nhữngfibrinopeptide, mặc dù chúng cũngquan trọng, nhưng chúng mangnhiều hình dạng tương tự nhau vàđều hoạt động tốt như nhau. Cácfibrinopeptide thường “dùng” trongviệc đông máu, và ta có thể thayđổi hầu hết các chi tiết của nó đimà không làm thay đổi khả nănglàm đông của nó. Tốc độ đột biến

trong các protein này là khoảng mộttrong mỗi sáu trăm ngàn năm, lớnhơn bốn mươi lần so với tốc độ củacytochrome c. Vì vậy,fibrinopeptidekhông hữu ích trong việc tái dựnglại nguồn gốc tổ tiên cổ xưa, mặcdù chúng lại có ích trong việc táidựng lại nguồn gốc tổ tiên gần đâyhơn. Có hàng trăm loại protein, mỗicái đều thay đổi theo tốc độ riêngcủa nó và đều có thể được độc lậpsử dụng để tái dựng cây gia phả.Chúng đều cho ra các cây gia phảrất tương tự nhau – có nghĩa rằngđó là một bằng chứng rất xác thựccho thấy thuyết tiến hóa là đúng,nếu như người ta cần đến bằng

chứng.

Chúng ta bàn luận vấn đề nàytrên cơ sở rằng sự trộn lẫn do tìnhdục làm lộn xộn bản ghi chép vềlịch sử. Chúng ta phân biệt rõ haicách mà trong đó ta có thể thoátkhỏi tác động của tình dục. Chúngta mới chỉ giải quyết được mộttrong hai, dựa theo dữ kiện rằngtình dục không làm trồn lẫn giengiữa hai loài. Điều này mở ra khảnăng sử dụng các chuỗi ADN để táidựng nguồn gốc cổ xưa, từ thời tổtiên của ta vẫn chưa thành hìnhngười. Nhưng chúng ta đã đồng ýrằng, nếu đi ngược thời gian lâu đếnvậy, thì tất cả con người chúng ta

dứt khoát đều có nguồn gốc từ cùngmột cá thể sinh vật duy nhất.Chúng ta đã đặt ra ý định xem tổtiên chung gần nhất của mọi conngười đã sống cách đây bao lâu. Đểtìm ra được điều đó, chúng ta phảiquay sang với một loại bằng chứngkhác từ ADN. Và đây là khi mà Evachâu Phi xuất hiện trong câu chuyệncủa chúng ta.

Eva châu Phi có khi còn được gọilà Eva Ti Thể. Ti Thể là các cấu trúchình bầu dục tí hon, tập hợp thànhtừng đàn vào cỡ vài ngàn trong mỗitế bào của chúng ta. Chúng cơ bảnlà rỗng ruột, nhưng có cấu trúctrong rất tinh vi phức tạp với nhiều

màng ngăn. Diện tích của các tấmmàng này lớn hơn rất nhiều so vớita đoán khi nhìn từ bên ngoài, vànó có một mục đích sử dụng nhấtđịnh. Các tấm màng là các dâychuyền sản xuất của một nhà máyhóa chất, hay chính xác hơn là mộttrạm cung cấp năng lượng. Trên cácmàng là một dây chuyền phản ứnghóa học được điều khiển khéo léo –một phản ứng dây chuyền có nhiềugiai đoạn hơn bất cứ một nhà máyhóa chất nhân tạo nào. Kết quả lànăng lượng từ các phân tử thức ănđược giải phóng ra, được điều khiểnvà lưu trữ dưới dạng có thể tái sửdụng, ở bất cứ nơi nào cần thiết

trong cơ thể. Nếu không có các tithể, chúng ta sẽ chết chỉ trong mộtgiây.

Đó là những thứ mà ti thể làm,thế nhưng ta dẫn dắt tới đây đểxem chúng xuất hiện từ đầu thìhơn. Trong lịch sử tiến hóa cổ đại,chúng khởi đầu là những con vikhuẩn. Đây là một lý thuyết nổi trộido nữ giáo sư đáng kính LynnMargulis của trường đại họcMassachusetts tại Amherst đề ra. Lýthuyết bắt nguồn từ các giả thiếtngoài lề, rồi được công chúng quantâm miễn cưỡng, cho đến thắng lợingày nay là được chấp nhận gầnnhư phổ quát. Hai tỉ năm trước, tổ

tiên xa xôi của ti thể là các vi khuẩnsống tự do. Cùng với những vikhuẩn khác, chúng tiến vào cư ngụtrong các tế bào lớn. Tập đoàn vikhuẩn (“nhân sơ”) này trở thành cáctế bào lớn (“nhân chuẩn”) màchúng ta gọi là tế bào con người.Mỗi chúng ta đều là một tập đoànhàng trăm triệu triệu tế bào nhânchuẩn sống phụ thuộc lẫn nhau. Mỗitế bào đó lại là một tập đoàn hàngngàn các vi khuẩn được “thuần hóa”một cách chuyên biệt, hoàn toànbao gọn trong tế bào mà ở đóchúng cũng nhân lên như các vikhuẩn khác. Người ta tính rằng nếutoàn bộ ti thể của một người duy

nhất được đặt cạnh nhau đầu nàynối đầu kia, chúng có thể ôm trọnTrái đất không chỉ một lần mà làhai ngàn lần. Một cá thể động vậthay thực vật là một tập đoàn khổnglồ các tập đoàn nhỏ xíu được xếptheo nhiều tầng lớp, tương tác vớinhau như một cánh rừng mưa nhiệtđới. Chính rừng mưa nhiệt đới lại làmột tập đoàn sống động của hàngchục triệu loài sinh vật, mỗi cá thểcủa một loài lại là một tập đoàn cáctập đoàn vi khuẩn đã thuần hóa.Khi cho rằng tế bào là một khuvườn khép kín của các vi khuẩn,thuyết của Tiến sĩ Margulis khôngchỉ đưa ra một lý thuyết truyền cảm

hơn, hứng thú say mê hơn, baybổng hơn rất nhiều so với câuchuyện Vườn Địa Đàng; mà nó cònvượt trội hơn bởi nó gần như chắcchắn là đúng.

Giống như hầu hết các nhà sinhhọc, bây giờ tôi giả định lý thuyếtMargulis là đúng. Trong chương nàytôi đề cập đến chuyện đó cũng chỉđể nói một ý đặc biệt: các ti thể

cũng có ADN riêng[23]

, và chúngchỉ có một nhiễm sắc thể dạng vòngduy nhất, tương tự trong các vikhuẩn khác. Và bây giờ, điểm mấuchốt mà tôi muốn dẫn đến là đây.ADN ti thể không tham gia vào bấtcứ quá trình trộn lẫn do tình dục

nào: không trộn với ADN nhân tếbào mà cũng không trộn với ADNcủa các ti thể khác. Cũng giống nhưrất nhiều vi khuẩn khác, ti thể sinhsản bằng cách phân đôi. Khi một tithể phân ra làm hai ti thể con, mỗiti thể con nhận được một bản sao yhệt với bản gốc – ngoại trừ nhữngđột biến. Bây giờ từ quan điểm củamột nhà khoa học nghiên cứu dòngdõi lâu đời, bạn sẽ thấy được vẻđẹp của điều này. Chúng ta đã thấyrằng ở đâu có văn bản ADN thôngthường, cứ mỗi thế hệ, tình dục lạilàm xáo trộn hết các dấu vết, làmlẫn lộn hết các phần từ dòng bố vàdòng mẹ. May mắn thay ta có ADN

ti thể là một kẻ bao giờ cũng độcthân.

Chúng ta nhận được ti thể củamình chỉ từ mẹ mà thôi. Tinh trùngquá nhỏ nên chỉ có thể chứa một sốít ti thể: vừa đủ cung cấp nănglượng cho phần đuôi để chúng bơiđến trứng, và rồi, khi đầu tinh trùngđược hấp thụ vào trứng lúc thụ tinh,những thi thể này bị bỏ đi cùng vớicái đuôi. Trứng lớn hơn đầu tinhtrùng nhiều lần, phần bên trong cựclớn choán đầy chất lỏng và chứamột cụm lớn ti thể. Cụm ti thể nàylà những hạt giống đầu tiên chođứa trẻ. Vậy nên dù bạn là nam haynữ, các ti thể của bạn đều xuất phát

từ một nhóm ti thể ban đầu do mẹtruyền cho. Không có cái nào từ bố,không có cái nào từ ông nội hayông ngoại, mà cũng chẳng có cáinào từ bà nội. Ti thể tạo thành mộtbản ghi chép độc lập của quá khứ,không bị trộn lẫn với ADN nhân tếbào, vốn có thể bắt nguồn một cáchnhư nhau từ mỗi một người trongsố bốn ông bà nội ngoại, mỗi ngườitrong số tám ông bà cố nội ngoại vàcứ như vậy ngược về tổ tiên.

ADN ti thể tuy không làm lẫn cácthứ khác, chúng cũng không đượcmiễn khỏi sự đột biến, vốn là nhữnglỗi sao chép ngẫu nhiên. Thực tế,nó đột biến ở một tốc độ còn cao

hơn so với ADN “của chúng ta”(nghĩa là ADN nhân tế bào người),bởi vì (cũng giống như trường hợpcủa các vi khuẩn) nó thiếu nhữngbộ máy tinh vi phức tạp để kiểm tralỗi mà các tế bào của chúng ta đãtiến hóa ra trong suốt nhiều niên kỉ.sẽ có một ít khác biệt giữa ADN củabạn và của tôi, số lượng khác biệtcho ta một ước lượng về thời điểmtổ tiên của chúng ta đã phân nhánhra trong quá khứ. Không phải mọitổ tiên, mà chỉ những tổ tiên theodòng nữ nữ nữ... mà thôi. Nếu mẹbạn là người thuần bản xứ châu ĐạiDương, hay thuần Trung Hoa, hay

là người Kung San[24]

của vùng

Kalahari, chắc chắn có rất nhiềukhác biệt giữa ADN ti thể của bạnvà của tôi. Không quan trọng chabạn là ai: ông ấy có thể là một hầutước người Anh, hay một thủ lĩnhngười da đỏ, những khác biệt đóvẫn là vậy thôi. Nó cũng không hềphụ thuộc vào bất kì, bất kì mộtông tổ (đàn ông) nào của bạn.

Vì vậy ta có một bản “Kinh Dị

Bản[25]

” do ti thể tạo ra, được traolại cho chúng ta cùng với bản “KinhThánh” chính của dòng họ, nhưngnó có một giá trị rất lớn vì nó chỉ đitheo dòng mẹ mà thôi. Đây khôngphải là vấn đề phân biệt giới tính; vìnếu như nó chỉ đi theo dòng bố thì

giá trị của nó vẫn cao như thế. Giátrị của nó nằm ở sự nguyên vẹn,hay là ở chỗ nó không bị cắt ra rồinhập lại ở mỗi thế hệ. Những gì mộtnhà nghiên cứu dòng dõi theo ADNcần đến chính là sự truyền qua cácthế hệ trước sau như một chỉ quamột giới tính. Giống như tên họđược truyền xuôi theo các thế hệchỉ theo dòng bố, nhiễm sắc thể Yvề mặt lý thuyết cũng có giá trị nhưvậy, nhưng nó chứa quá ít thông tin

để trở nên hữu dụng[26]

. Bản “KinhDị Bản” ti thể rất lý tưởng trongviệc xác định niên đại của tổ tiênnội trong một loài.

ADN ti thể đã được một nhóm

nghiên cứu cộng tác với AllanWilson quá cố ở Berkeley, Californiaứng dụng. Trong những năm 1980,Wilson và cộng sự lấy mẫu cácchuỗi ADN ti thể từ 135 phụ nữđang sống trên khắp thế giới – thổdân Australia, người Tân Ghinê, thổdân châu Mỹ, châu Âu, Trung Quốcvà đại diện của rất nhiều người từ

châu Phi[27]

. Họ xem xét các chữcái tách biệt tách rời các phụ nữ vớinhau. Họ đưa các con số này vàomáy tính và yêu cầu nó dựng nênmột cây phả hệ tiết kiệm nhất mànó có thể tính được. “Tiết kiệm” ởđây có nghĩa là cố gắng loại bỏcàng nhiều càng tốt những trùng

hợp ngẫu nhiên. Để tôi giải thíchchuyện này một chút.

Hãy nhớ lại luận bàn của ta trướcđây về ngựa, lợn và men, và phépphân tích các chuỗi ký tự củacytochrome c. Bạn sẽ nhớ rằngngựa khác với lợn chỉ ở ba ký tựnhư vậy, lợn khác với men ở bốnmươi lăm ký tự, còn ngựa khác vớimen ở bốn mươi sáu ký tự. Chúngta đi đến ý kiến rằng, vì mặt lýthuyết, vì ngựa và lợn nối với nhauthông qua một tổ tiên chung sốngkhá gần đây, chúng phải cách menmột khoảng giống hệt nhau. Sựkhác nhau giữa bốn mươi lăm vàbốn mươi sáu chỉ là một di thường

dễ gặp, tức là một thứ gì đó mà chỉở trong thế giới lý tưởng mới khôngcó. Có thể nó được tạo ra do mộtđột biến thêm vào trên con đườngdẫn tới ngựa, hoặc cũng có thể làmột đột biến làm quay ngược lại cáiđã có trước đây trên con đường dẫnđến lợn.

Nhưng trên thực tế, dù nghe rấtphi lý, ta cũng có thể nói lơn thật sựgần với men hơn là gần với ngựa.Về mặt lý thuyết, lợn và ngựa đãtiến hóa đến mức rất gần giốngnhau (văn bản cytochrome c củachúng chỉ khác nhau có ba chữ cái,còn cơ thể của chúng thì gần nhưgiống hệt nhau theo mô hình động

vật có vú) chỉ do một sự tình cờ cựclớn. Lý do mà chúng ta không tinvào điều này là sự giống nhau giữalợn và ngựa lớn hơn rất nhiều so vớisự giống nhau của lợn và men. Phảithừa nhận rằng có một chữ cái ADNduy nhất làm cho lợn có vẻ gần vớimen hơn là ngựa gần với men,nhưng điều này chỉ là chỉ là một khảnăng nhỏ bé so với hàng triệu cáchgiống khác. Cho nên lập luận nàychính là một sự tính toán tiết kiệm.Nếu chúng ta giả định lợn gần vớingựa, chúng ta chỉ phải chấp nhậnmột sự trùng hợp ngẫu nhiên. Nếuchúng ta vẫn cố đưa giả thiết lợngần với men, chúng ta phải chấp

nhận một sự chắp nối cực kỳ phithực tế những sự trùng hợp ngẫunhiên đã xảy ra một cách độc lậpnhau.

Trong trường hợp ngựa, lợn vàmen, “lập luận tiết kiệm” là quá rõràng tới mức không còn chút gì đónghi ngờ. Nhưng đối với ADN ti thểcủa các chủng người khác nhau,những sự tương đồng chẳng bao giờrõ ràng đến mức lấn át tất cả nhưthế. Ta vẫn có thể dùng “lập luậntiết kiệm” ở đây, nhưng chỉ lànhững lập luận nhẹ mang tính địnhlượng và có tính chất lấn át hẳnnhững thứ khác. Về mặt lý thuyết,công việc mà máy tính phải làm là

như sau. Nó phải tạo ra một danhsách tất cả những cây phả hệ khả dĩnày và chọn ra cây tiết kiệm nhất –có nghĩa là cây làm tối thiểu sốlượng những sự trùng hợp ngẫunhiên. Chúng ta phải chấp nhậnrằng, ngay cả cây tốt nhất cũngbuộc ta phải chấp nhận một số ítngẫu nhiên, giống như chúng tabuộc phải chấp nhận điều là mengần với lợn hơn là gần với ngựa domột ký tự ADN khác biệt. Nhưng –về mặt lý thuyết, chí ít – máy tínhphải có khả năng làm được điều đómột cách dễ dàng và thông báo vớichúng ta cây nào trong rất nhiềucây khả dĩ là tiết kiệm nhất, cây

chứa ít những sự trùng hợp ngẫunhiên nhất.

Đó chỉ là về mặt lý thuyết thôi.Trong thực tế, có một cái dằmvướng víu ở đây. Số lượng nhữngcây khả dĩ lớn hơn những gì bạn,hay tôi, hay bất kỳ nhà toán họcnào có thể tưởng tượng ra. Đối vớingựa, lợn và men, chỉ có ba cây khảdĩ. Cây chính xác dễ thấy là [[lợnngựa]men], trong đó lợn và ngựađược nhóm với nhau ở trong hai dấungoặc trong cùng và men nằmtrong “nhóm ngoài” không liênquan. Hai cây mang tính lý thuyếtcòn lại là [[lợn men]ngựa] và[[ngựa men]lợn]. Nếu ta thêm vào

một sinh vật thứ tư – ví dụ như mực– số lượng cây tăng lên tới mườilăm. Tôi sẽ không liệt kê ra cả mườilăm, mà chỉ có cây chính xác (tiếtkiệm nhất): [[[lợn ngựa]mực]men].Thêm một lần nữa, lợn và ngựa vốnlà họ hàng gần của nhau được đặtgần nhau thoải mái trong dấungoặc trong cùng. Kế tiếp mực sẽtham gia vào nhóm này, vì tổ tiênchung của nó với nhánh ngựa và lợnsống gần đây hơn so với tổ tiênchung của men với nhánh ngựa vàlợn. Bất kì một cây nào trong sốmười bốn cây còn lại – ví dụ như[[[lợn mực][ngựa men]] – chắcchắn là ít tiết kiệm hơn. Nếu lợn

thực sự là một họ hàng gần hơn vớimực và ngựa thực sự là một họhàng gần hơn với men, thì việc cựckỳ khó xảy ra là lợn và ngựa mộtcách độc lập nhau đã tiến hóa rahàng vô kể các sự tương đồng nhaunhư ta thấy trên thực tế.

Nếu ba sinh vật tạo ra được bacây, bốn sinh vật tạo ra được mườilăm cây, vậy một trăm ba mươi lămphụ nữ tạo ra được bao nhiêu cây?Trả lời: đó là một con số lớn khủngkhiếp, lớn đến nỗi ta chẳng màngtới việc viết nó ra nữa. Ngay cả vớinếu một máy tính lớn nhất và mạnhnhất trên thế giới làm chuyện này,thì đến ngày tận thế nó cũng chưa

gọt dũa ra được một miếng ra hìnhthù.

Tuy nhiên, bài toán không đếnnỗi vô vọng. Chúng ta đã quen vớiviệc “thuần phục” những con sốkhổng lồ bằng các kỹ thuật lấy mẫuthông minh. Chúng ta không thểđếm hết số lượng côn trùng trongvùng Lòng Chảo Amazon, nhưngchúng ta có thể ước lượng số đóbằng cách lấu mẫu trên nhữngkhoảng nhỏ ngẫu nhiên và giả địnhnhững khoảng này có thể đại diệncho toàn bộ Lòng Chảo. Máy tínhcủa ta không thể xét hết các câyliên kết 135 phụ nữ với nhau, nhưngnó có thể lấy ra những mẫu ngẫu

nhiên từ tập hợp toàn bộ những câykhả dĩ. Khi rút ra một mẫu từ con sốhàng triệu tỷ các cây khả dĩ, nếu tathấy rằng các cây thuộc hàng tiếtkiệm nhất của mẫu có những đặcđiểm chung nào đó, ta có thể kếtluận rằng có thể cây tiết kiệm nhấtcũng có những đặc điểm này.

Và người ta đã làm như vậy. Tấtnhiên. Thế nhưng cách nào tốt nhấtđể làm việc này thì lại chẳng hiểnnhiên lắm. Giống như các nhà côntrùng học không nhất trí với nhauvề cách lấy mẫu nào để mang tínhđại diện nhất cho rừng nhiệt đớiBrazil, các nhà nghiên cứu dòng dõidựa trên ADN cũng đã dùng nhiều

cách lấy mẫu khác nhau. Xui xẻo làkết quả không phải lúc nào cũngthống nhất. Dù sao đi nữa cũngđáng để trình bày kết luận củanhóm Berkeley. Họ có được kết quảnày do phân tích ADN ti thể của conngười. Kết luận này cực kỳ lý thú vàlàm chúng ta phấn chấn hẳn lên.Theo họ, cây phả hệ tiết kiệm nhấtcó gốc chắc chắn nằm ở châu Phi.Điều này có nghĩa là: nhiều ngườichâu Phi liên hệ xa nhau hơn bất kỳai trên thế giới ngoài châu Phi.Toàn bộ phần thế giới còn lại này –những người châu Âu, châu Mỹ bảnxứ, thổ dân châu Đại dương, TrungQuốc, Tân Ghi-nê, Inuit và tất cả -

tạo thành một nhóm có họ hànggần nhau. Một số người châu Phithuộc vào nhóm này. Nhưng nhiềungười châu Phi khác thì không.Theo phép phân tích này, cây phảhệ tiết kiệm nhất trông như sau:[một số người châu Phi [nhữngngười châu Phi khác [thêm nhữngngười châu Phi khác [lại thêmnhững người châu Phi khác và mọingười khác]]]. Vì thế họ kết luận làbà tổ mẫu vĩ đại của tất cả chúng tađã sống ở châu Phi: “Eva châu Phi”.Như tôi đã nói, kết luận này vẫn cònđang được tranh cãi. Những nhómkhác lại kết luận rằng có những câyphả hệ khác có độ tiết kiệm tương

đương có nhánh lớn nhất nằm ngoàichâu Phi. Họ cũng nói sở dĩ nhómBerkeley nhận được kết quả nàymột phần là do cách thức mà máytính của họ xem xét các cây khả dĩ.Hiển nhiên, ta không thể để trật tựxem xét ảnh hưởng đến kết quả.Chắc chắn các chuyên gia đều muốn“đặt cược” vào chuyện Eva Ti Thể làngười châu Phi, chỉ có điều họ

không chắc chắn lắm[28]

.

Kết luận thứ hai của nhómBerkeley thì ít gây tranh cãi hơn. DùEva Ti Thể có ở đâu đi nữa, họ vẫnước tính được bà đã sống vào lúcnào. Người ta đã biết ADN ti thểtiến hóa nhanh chậm đến độ nào; vì

thế có thể ước lượng niên đại củacác điểm phân nhánh tại đó hợpnhất toàn bộ phụ nữ của loài người– hay chính là ngày sinh của Eva TiThể - là khoảng giữa một trăm nămmươi ngàn năm cho đến một phầntư triệu năm trước.

Dù Eva Ti Thể có là người châuPhi hay không, điều rất quan trọnglà chúng ta phải tránh nhầm lẫn vớiviệc tổ tiên chúng ta, không tranhcãi gì nữa, đã đi ra từ châu Phi. EvaTi Thể là một tổ tiên gần đây củatoàn bộ con người hiện đại. Bà làthành viên của loài Homo sapiens.Chúng ta cũng đã tìm thấy hóathạch họ người sớm hơn rất nhiều,

Homo erectus, ở ngoài cũng nhưngay tại châu Phi. Các hóa thạch tổtiên xa hơn cả Homo erectus, nhưHomo habilis và rất nhiều loài khác

trong chi Australopithecus[29]

(baohồm một loài mới được phát hiện cóniên đại hơn bốn triệu năm tuổi),chỉ được phát hiện ở châu Phi màthôi. Nên nếu chúng ta là con cháucủa những người tha hương di cư từchâu Phi trong vòng một phần tưtriệu năm gần đây, thì đó chắn chắnlà nhóm người tha hương châu Phithứ hai. Có một cuộc di cư sớm hay,có lẽ là khoảng một triệu rưỡi nămvề trước, khi mà Homo erectus langbạt ra khỏi châu Phi để timg đến

những vùng đất của Trung Đông vàChâu Á. Lý thuyết về Eva châu Phikhông phát biểu rằng những ngườichâu Á sớm sủa này không tồn tại,mà chỉ nói rằng họ không để lại concháu còn sống sót nào. Cho dù xemxét thế nào đi nữa, nếu quay lại haitriệu năm trước chúng ta đều làngười châu Phi. Lý thuyết Eva châuPhi phát biểu thêm rằng, chúng ta,những người đang sống đều là châuPhi cả, nếu ta chỉ quay lại có mộtvài trăm ngàn năm. Về mặt lýthuyết, nếu có thêm các bằngchứng khoa học mới, ta cũng có thểtruy toàn bộ các ADN ti thể hiện đạivề một tổ mẫu không phải ở châu

Phi (ví dụ như “Eva châu Á”), trongkhi đó thì ta vẫn phải công nhậnrằng những tổ tiên xa xôi hơn củachúng ta chỉ ở châu Phi mà thôi.

Bây giờ, hãy tạm giả định lànhóm Berkeley đúng và xem xétnhững hàm ý và cả những gì khôngphải là hàm ý của kết luận đó. Biệthiệu “Eva” không may lại có nhữnghệ quả không mong muốn. Cónhững người quá thích thú, vội chorằng bà chắc chắn lúc đó phải làmột người phụ nữ đơn độc, là ngườiphụ nữ duy nhất trên Trái đất, điểmxuất phát của mọi nguồn gien, haythậm chí còn cho rằng đây là minhchứng của kinh Cựu Ước. Không

đúng, hoàn toàn nhầm. Phát biểukhoa học thật sự ở đây không có ýnói bà là người phụ nữ duy nhấttrên Trái đất lúc đó, thậm chí khôngphải là dân số lúc đó rất ít. Nhữngngười cùng thời với bà, cả hai giới,cũng có thể có nhiều con cháu, cóthể có nhiều con cháu còn sống chotới ngày nay. Nhưng mọi bản sao tithể của họ đều đã mất hết cả, bởi vìcon đường nối họ với chúng ta đã điqua những người đàn ông. Cùngmột cách này, một cái tên-họ nàođó (tên-họ gắn liền với nhiễm sắcthể Y và chỉ di truyền theo dòngnam, đối lập giống như một hìnhảnh qua gương của ti thể) có thể

mất dần đi cho đến hết, nhưngkhông có nghĩa là những ngườimang họ đó (cho dù giờ đã mất cảrồi) không có con cháu. Họ có thểcó rất nhiều thông tin qua nhiều conđường khác với con đường truyềntheo dòng nam. Phát biểu chính xácchỉ là: Eva ti thể là người phụ nữgần đây nhất mà chúng ta có thểnói rằng toàn bộ những con ngườihiện đại là con cháu của bà theodòng hoàn toàn phụ nữ. Chắc chắnphải có một người phụ nữ như thế.Vấn đề còn lại là ở chỗ bà đã sống ởchỗ này hay là chỗ kia, vào lúc nàyhay lúc khác mà thôi. Điều bà thựcsự đã sống, ở một nơi nào đó và

vào một lúc nào đó, là hoàn toànchắc chắn.

Điều hiểu nhầm thứ hai – phổbiến hơn, mà theo tôi biết ngay cànhững nhà khoa học hàng đầu tronglĩnh vực ADN ti thể cũng mắc phải,đó chính là niềm tin rằng Eva ti thểlà tổ tiên chung gần nhất của chúngta. Điều này là do sự nhầm lẫn giữahai khái niệm “tổ tiên chung gầnnhất” và “tổ tiên chung gần nhấttheo dòng chỉ có phụ nữ”. Eva TiThể là tổ tiên chung gần nhất củachúng ta theo dòng chỉ có phụ nữ,nhưng có cực kì nhiều cách khác đểlàm con cháu của tổ tiên nào đótheo dòng khác. Hàng triệu cách.

Hãy trở lại với tính toán của ta vềsố tổ tiên (tạm thời quên đi sự phứctạp của việc họ hàng lấy nhau, vốnlà tiêu điểm của lập luận trướcđây). Bạn có tới tám ông bà cố nộingoại, nhưng chỉ có một trong số họlà theo dòng nữ. Bạn có mười sáuông bà sơ nội ngoại, nhưng chỉ cómột trong số họ là theo dòng nữ.Ngay cả khi tính đến việc họ hànglấy nhau làm giảm số lượng tổ tiên ,thì việc có rất nhiều, nhiều, nhiềucách hơn để làm một tổ tiên nóichung so với tổ tiên theo dòng nữvẫn là đúng. Khi chúng ta ngượcdòng sông gien về tới tổ tông xaxôi, hẳn phải có nhiều Adam và Eva

những người là điểm hội tụ của cácdòng dõi, mà ta có thể nói rằng mọicon người sống vào năm 1995 làcon cháu của bà hay ông. Eva TiThể chỉ là một trong số họ. Khôngcó một lý do gì để ta nghĩ rằng,trong số tất cả những Adam và Evanày, Eva ti thể là gần đây nhất cả.Ngược lại là đằng khác. Bà được xácđịnh theo một cách đặc biệt: chúngta được bắt nguồn từ bà thông quamột con đường đặc biệt qua dòngsông đời người. Số các con đườngcó thể có cạnh con đường chỉ độcphụ nữ là nhiều tới mức, về mặttoán học rất khó có khả năng đểEva Ti Thể là người sống gần đây

nhất trong số rất nhiều các Adamvà Eva này. Nó đặc biệt giữa nhữngcon đường theo một cách (đó là chỉtruyền theo dòng nữ). Sẽ là một sựtrùng hợp ngẫu nhiên thần kì nếunó cũng là đặc biệt trong số các conđường theo một cách khác (theocách gần đây nhất).

Một điểm khá thú vị đó là tổ tiênchung gần nhất của chúng ta có khảnăng là một Adam hơn là một Eva.Thường thì có nhiều gia đình với vợlớn vợ bé hơn là có nhiều gia đìnhvới chồng lớn chồng lớn chồng bé,bởi vì đàn ông về thực tế có khảnăng sinh học để có tới hàng trăm,thậm chí là hàng ngàn con. Sách

Những Kỉ Lục Guinness ghi kỉ lụchơn một ngàn con của MoulayIshmael Khát Máu. (Moulay Ishmaelcũng rất có thể được các nhà nữquyền chọn là một biểu tượng củakẻ vũ phu. Người ta kể rằng, cáchcưỡi ngựa của hắn là rút kiếm ra rồinhảy lên yên, cùng lúc đó, để giụcngựa chạy mà không mất thời gian,hắn ta chém phăng đầu người hầuđang cầm cương. Nghe thật khó tin,nhưng những đồn đại này, cộng vớitiếng tăm của hắn là đã tự tay giếtmười ngàn người, có lẽ ta cũng hìnhdung sơ sơ những “đặc điểm” khiếnngười ta chú ý đến. Phụ nữ, ngay cảtrong điều kiện lý tưởng nhất, cũng

không thể sinh nhiều hơn vài chụccon. So với đàn ông, phụ nữ cókhuynh hướng có số con vào cỡtrung bình hơn. Một số ít đàn ông cósố lượng con cái nhiều đến kì quặc,và điều này có nghĩa là có nhiềuđàn ông khác chẳng có đứa connào. Như vậy, nếu ai đó không cóđược con, thì người đó có nhiều khảnăng là đàn ông hơn là phụ nữ. Vànếu ai đó có đầy đàn hậu thế mộtcách mất cân đối và không cânbằng, người đó có nhiều khả năngcũng là một đàn ông. Cho nên, tathấy tổ tiên chung gần nhất củatoàn bộ loài người có nhiều khảnăng là một Adam hơn là một Eva.

Như ví dụ đặc biệt trên, ai sẽ có khảnăng là tổ tiên của người Ma-rốchiện đại, Moulay Ishmael Khát Máuhay một phụ nữ nào đó trong tamcung lục diện đáng tiếc của ông ta?

Chúng ta có thể đi đến những kếtluận sau đây: Đầu tiên, nhất thiếtphải từng tồn tại một người phụ nữ,mà chúng ta có thể gọi là Eva TiThể, người là tổ tiên gần nhất củatoàn bộ loài người hiện đại theodòng chỉ độc phụ nữ. Ta cũng chắcchắn rằng đã từng tồn tại mộtngười, không biết giới tính nào, màchúng ta có thể gọi là Hội Tổ, ngườilà tổ tiên chung gần nhất của conngười hiện đại theo bất cứ con

đường nào. Mặc dù về mặt lý thuyếtEva Ti Thể và Hội Tổ có thể là mộtnhưng xác suất này cực kì nhỏ đếnmức có thể bỏ qua. Thứ tư, khảnăng mà Hội Tổ là một người đànông thay vì một phụ nữ là có phầnnhỉnh hơn. Thứ năm, Eva Ti Thể rấtcó thể đã sống cách đây ít hơn mộtphần tư triệu năm. Thứ sáu, chưacó sự thống nhất về nơi mà Eva TiThể đã sống, trong số những họcgiả am hiểu, người ta vẫn có phầnnghiêng về châu Phi hơn. Chỉ có kếtluận thứ năm và thứ sáu mới cầnđến việc xem xét kỹ các dữ kiệnkhoa học. Bốn kết luận đầu có thểđược rút ra bằng những tính toán

logic đơn giản với những kiến thứcthông thường.

Nhưng tôi đã nói tổ tiên nắm giữchìa khóa để hiểu về chính sự sống.Câu chuyện về Eva châu Phi chỉ làmột tiểu vũ trụ nhỏ hẹp của conngười, nằm trong một vũ trụ lớnhơn tới mức không thể sánh đượccủa một thiên sử thi cổ đại. Chúngta một lần nữa phải viện đến hìnhtượng dòng sông gien, dòng sông

chảy ra từ Địa Đàng[30]

. Nhưngchúng ta sẽ ngược dòng của nó đếnmột thời gian cổ xưa hơn rất nhiềuso với thời gian của Eva TruyềnThuyết (của kinh thánh) vốn chỉ dàimấy ngàn năm và Eva châu Phi vốn

dài hàng trăm ngàn năm. Dòngsông ADN đã chảy qua những tổtiên của ta theo một dòng liềnmạch kéo dài không ngắn hơn ba tỉnăm.

CHƯƠNG3KIẾNTHALÂUĐẦYTỔ

Thuyết chúa sáng tạo mang vẻquyến rũ cổ điển, và lý do cũng dễhiểu. Chẳng phải là do người ta, ítra là những người tôi gặp tự nguyệntin vào Kinh Thánh hay các truyềnthuyết khởi nguyên khác. Mà chínhhọ ngộ ra vẻ đẹp tinh tế của thếgiới sống, thế nên họ kết luận rằng“hiển nhiên” thế giới phải được sángtạo ra (thì mới đẹp được đến thế.ND). Những nhà theo thuyết (chúa)sáng tạo, những người thừa nhậnrằng thuyết tiến hóa của Darwincho ta điều gì đó thay thế thuyết

kinh thánh, thường đưa ra một lờiphản đối phức tạp. Họ phủ nhậnkhả năng tồn tại của các dạng tiếnhóa trung gian. Họ nói: “A chắc hẳnphải được thiết kế ra bởi Đấng TạoHóa, bởi vì một nửa của A khôngcách chi mà hoạt động được. Tất cảmọi phần của A chắc chắn là phảiđược ráp lại đồng thời; chúng takhông thể nào tiến hóa lên dần dầnđược”.. Để tôi kể ra đây một ví dụ.Một ngày kia, khi tôi bắt đầu viếtchương này, tôi bỗng nhận đượcmột lá thư do một mục sư người Mỹgởi. Trước đó ông là vô thần, nhưngrồi ông đổi niềm tin sau khi đọc mộtbài báo trên National Geographic

(Tạp chí Địa lý). Một đoạn trích láthư như sau:

Bài báo này nói về sự thíchnghi với môi trường đến mứckinh ngạc của hoa phong lannhằm phát tán thành công. Khiđọc nó, tôi bị lôi cuốn đặc biệtbởi thủ thuật của một loài màlôi kéo được cả sự hợp tác củacon ong bắp cầy đực. Rõ rànglà bông hoa có hình dáng rấtgiống với con ong bắp cầy cái,bao gồm một khe hở ngay chỗcho con đực chạm vào phấnhoa khi giao phối với bông hoa.Khi con ong bay sang bông hoakhác, quá trình lặp lại và nhờ

đó sự thụ phấn chéo được thựchiện. Điều khiến bông hoa lậptức hấp dẫn ngay con ong đựcchính là do nó tiết rapheromone [chất hóa họcchuyên biệt được các loài côntrùng hay sử dụng để hấp dẫngiới tính] giống hệt với con ongbắp cày cái. Tò mò, tôi xem xétkỹ bức hình minh họa vài phút,Rồi vô cùng sửng sốt, tôi nhậnra rằng để cho thủ thuật sinhsản đó có thể hoạt động được,cho dù chỉ là chút ít, nó phảihoàn hảo ngay từ lần đầu tiên.Không có bước trung gian nàocó thể làm tiền thân cho được,

bởi vì nếu bông hoa phong lankhông nhìn giống hay ngửigiống một con ong cái, vàkhông có một khe hở thích hợpcho việc giao phối, trong đóphấn hoa nằm hoàn toàn trongtầm với của cơ quan sinh sảncủa ong đực, thủ thuật nàychắc chắn hoàn toàn thất bại.

Tôi sẽ không bao giờ quên được

cái cảm giác nôn nao tràn ngậptrong người lúc ấy, bởi vì trong vòngmột phút tôi chợt nhận ra rằng mộtdạng Chúa sáng tạo nào đó chắcchắn phải tồn tại, và phải đang cómột mối liên hệ với các quá trìnhmà nhờ đó mọi thứ trở nên tồn tại

trên đời. Nói tóm lại, Chúa SángTạo không phải là một chuyện thầnthoại cổ lỗ sĩ, mà là một cái gì cóthật. Và, dù miễn cưỡng, tôi thấyngay rằng mình cần phải cất côngtìm hiểu thêm về vị Chúa này.

Tất nhiên, người ta đến với niềmtin tôn giáo qua những con đườngkhác nhau, nhưng chắc chắn nhiềungười đã trải nghiệm những điềutương tự như trên, điều đã làm thayđổi cuộc đời của vị mục sư ấy (màtheo phép lịch sự, tôi sẽ giữ kíndanh tính). Họ đã thấy, đã đọcđược, các kỳ công của tự nhiên. Rồithông thường, điều này mang đếncho họ cảm giác đầy kinh ngạc,

thích thú và thán phục, đến nỗi trởnên sùng kính. Cụ thể hơn, giốngnhư vị mục sư, họ xác định rằnghiện tượng tự nhiên đặc biệt đó –cũng như mạng nhện, hay đôi mắt,hay đôi cách của chim ó, hay bất cứthứ gì khác – không thể nào tiếnhóa dần dần qua giai đoạn, bởi vìdạng trung gian, hoàn thiện mộtphần, không thể làm được bất cứviệc gì cả. Mục đích của chương nàylà đánh đổ lập luận rằng nhữngthiết kế chuyên biệt tinh vi phức tạpđó phải hoàn hảo mới có thể hoạtđộng được. Tôi cũng xin nói thêmrằng phong lan là một trong nhữngví dụ ưa dùng của Charles Darwin,

và ông đã dành trọn một quyểnsách để trình bày cách thức “nguyênlý tiến hóa dần dần nhờ chọn lọc tựnhiên” giải thích được việc “Cácthiết kế chuyên biệt giúp cho phonglan được thụ tinh bởi côn trùng”.

Điểm mấu chốt trong lập luận củavị mục sư nằm ở sự quả quyết rằng“để cho thủ thuật sinh sản đó có thểhoạt động được, dù là chút ít nàođó, nó phải hoàn hảo ngay từ lầnđầu tiên. Không một bước nhỏ trunggian nào có thể tồn tại được”. Lý lẽnày cũng áp dụng cho sự tiến hóacủa con mắt như trong một ví dụmà người ta hay dùng, và tôi sẽ trởlại ví dụ đó ở phần sau của chương.

Người nói bao giờ cũng tự tin quảquyết, và điều đó luôn gây ấn tượngcho tôi mỗi khi nghe những lập luậnkiểu này. Tôi muốn hỏi vị mục sưrằng, làm sao ban có thể chắc chắnrằng phong lan giả dạng ong (haylà con mắt, hay bất cứ thứ gì khác)không thể hoạt động được trừ khimọi phần của nó đều hoàn hảo và ởđúng chỗ? Thực sự, bạn đã bao giờnghĩ lại vấn đề dù chỉ trong thoángchốc? Bạn có thực sự biết nhữngđiều cơ bản về phong lan, hay ongbắp cày, hay là con mắt mà ongđực sử dụng để nhìn ong cái hay làphong lan không? Điều gì làm chobạn mạnh dạn quả quyết rằng ong

bắp cày thật khó bị lừa đến mức sựgiả dạng của phong lan phải hoànhảo trong mọi khía cạnh thì mớihiệu quả?

Hãy thử nhớ lại lần mới đây bạnnhìn nhầm ai đó do họ hơi giốngngười quen của mình mà xem. Bạnđã ngả mũ chào một người lạ trênphố phải không? Ngôi sao điện ảnhhay có các diễn viên đóng thếnhững cảnh nguy hiểm như ngãngựa hay nhảy qua vách đá. Diễnviên đóng thế và diễn viên thật chỉgiống nhau chút ít bề ngoài, nhưngtrong những hành động lướt quanhanh như thế, điều đó cũng đủ đểđánh lừa khán giả rồi. Có nhiều đàn

ông bị kích thích đến mức hammuốn chỉ bởi hình chụp trong tạpchí. Hình chụp thì chẳng có gì ngoàimực in trên giấy. Nó cũng chỉ làhình phẳng chứ chẳng phải hình nổiba chiều gì cả. Bức hình chỉ cao cóvài inch mà thôi. Thậm chí cũng cóthể chỉ là hình minh họa thôi sơ vớivài đường nét chứ chẳng cần nhìngiống thật. Thế mà nó vẫn có thểkích thích đàn ông tới mức cươngcứng. Có lẽ hình ảnh thoáng quacủa một con ong cái là những gì màmột con ong bắp cày đực đang baynhanh bắt được trước khi cố gắnggiao phối với nó. Có lẽ ong đực chỉđể ý được một vài tác nhân kích

thích chủ yếu mà thôi.

Ta có thừa lý do để cho rằng ongthậm chí còn dễ bị lừa hơn cảngười. Cá gai thì chắc chắn là nhưthế, mà cá thì có bộ não lớn hơn vàmắt tốt hơn ong bắp cày. Cá gaiđực có bung đỏ, nên để thị uy,chúng dọa dẫm không chỉ nhữngcon đực khác có bụng đỏ, mà cảnhững hình nộm thô sơ có “bụng”đỏ nữa. Nhà nghiên cứu hành visinh vật đạt giải Nobel, NikoTinbergen, đã kể một câu chuyệnnổi tiếng như sau. Một ngày nọ,một chiếc xe chở thư màu đỏ chạyngang qua văn phòng ông, thế làtoàn bộ cá gai đực đâm sầm vào

thành bể phía cửa sổ và đe dọa cáixe một cách dữ dội. Cá gai cái đangmang trứng sẵn sàng sinh sản cócái bụng phồng lên một cách rõ rệt.Tinbergen thấy rằng, một hình nộmmàu bạc cực kỳ thô sơ hình dạnghơi dài, chỉ với một cái “bụng” trònlên và chẳng nhìn giống một con cágai tí nào trong mắt chúng ta, đã cóthể gợi lên hành vi, muốn giao phốicủa con đực. Gần đây hơn, nhữngthí nghiệm theo trường phái nghiêncứu do Tinbergen khởi xướng đãchứng tỏ rằng, một vật gọi là “quảbom sex” - một vật hình quả lê hơitròn, không dài và cũng khônggiống cá chút nào trong trí tưởng

tượng (của con người) - thực tế cònhiệu quả hơn trong việc kích thíchsự ham muốn của những con cá gaiđực. “Quả bom sex” với cá gai đựclà một ví dụ điển hình về một tácnhân kích thích bất thường - mộttác nhân kích thích còn hiệu quảhơn cả vật thật. Ở một ví dụ khác,Tinbergen cung cấp một bức hìnhcho thấy một con chim ăn sò đangcố ấp một trái trứng cỡ trứng đàđiểu. Chim có não lớn hơn và tinhmắt hơn cá - huống hồ là ong - thếmà chim ăn sò rõ ràng đã “nghĩ”rằng quả trứng cỡ trứng đà điểu đólà vật có thể ấp được.

Mòng biển, ngỗng trời và các loài

chim làm tổ dưới đất khác có nhữngphản ứng hệt như nhau đối với mỗiquả trứng vừa lăn khỏi tổ của nó.Chúng vươn ra rồi lăn nó trở lại tổbằng mỏ. Tinbergen và các sinhviên của ông đã chứng tỏ rằngmòng biển làm vậy không chỉ vớitrứng của chính nó mà cả đối vớitrứng gà hay thậm chí là các miếnggỗ có hình ống hay các lon coca aiđó vứt ra. Các con non nhao nhaotìm cách lấy thức ăn bằng cách xinbố mẹ chúng; chúng mổ khẽ vào cáiđiểm đỏ ở mỏ bố mẹ, kích thích conchim mẹ bón cho một ít cá.Tinbergen và cộng sự đã chứng tỏrằng các hình nộm bìa giấy thô sơ

giống đầu chim mẹ rất hiệu quảtrong việc tạo ra hành động đòi ăncủa những con non. Tất cả chỉ cầnmột cái điểm màu đỏ là đủ. Chắc nócũng thấy rõ được cả người conchim mẹ, nhưng phần còn lại đóchẳng có vẻ gì là quan trọng cả.

Thị lực hạn chế này không chỉ cóở chim mòng biển non mà còn ở contrưởng thành nữa. Chúng ta thườngrất dễ nhận ra mòng biển đầu đentrưởng thành do “cái mặt nạ” đencủa chúng. Sinh viên của Tinbergen,Robert Mash, đã nghiên cứu kỹ tầmquan trọng của điều này ở nhữngcon trưởng thành khác bằng cáchsơn những cái đầu hình nộm bằng

gỗ rồi tất cả được gắn vào một mô-tơ điện trong một cái hộp sao choMash có thể điều khiển từ xa làmcho đầu nâng lên, hạ xuống và quaysang phải hay sang trái. Anh chôncái hộp gần một tổ chim mòng biểnrồi cẩn thận giấu cái đầu dưới cát.Rồi, ngày này qua ngày khác, anhđến ngồi trong cái chòi ngụy trangđể quan sát phản ứng của conmòng biển chủ nhân của chiếc tổđối với cái đầu hình nộm khi nóđược nâng lên hay quay bên nàybên kia. Con chim đã phản ứng vớicái đầu và những cử động giốngnhư đó là một con mòng biển thậtvậy. Nhưng đó chỉ là mô hình gắn

trên một thanh gỗ, không có mình,không có chân, cánh hay đuôi, luônim lặng và không có chuyển động gìngoài những cái nâng lên hạ xuống,quay sang bên này bên kia như mộtcái máy mà không giống ngoài thậtchút nào. Đối với một con mòngbiển màu đen, dường như một tênhàng xóm với bộ dạng đe dọa chỉnhiều hơn cái mặt đen lìa khỏi xácmột chút ít. Cả cái mình, cánh haybất cứ thứ gì khác có vẻ như chẳngcòn cần thiết.

Để vào được cái chòi ngụy trang,Mash, cũng như rất nhiều thế hệcác nhà điểu học trước và sau anhcho đến nay, đã khai thác vào điểm

yếu của hệ thần kinh chim đã đượcbiết từ lâu nay: chim không phải làcác nhà toán học của tự nhiên. Haingười đi vào chòi canh, và chỉ cómột người đi ra. Không có mẹo này,con chim sẽ rất cảnh giác với cáichòi, vì “biết” rằng ai đó đã bướcvào trong đó. Nhưng nếu nó thấymột người đi ra, nó sẽ “giả định”

rằng cả hai đều đã đi[31]

. Nếu nhưmột con chim không thể phân biệtđược một hay hai người, chúng tacó cần phải quá ngạc nhiên khi mộtcon ong bắp cày đực có thể bị lừabởi một bông hoa phong lan mangdáng vẻ giống một con ong cái mộtcách không lấy gì làm hoàn hảo?

Thêm một câu chuyện về chimnữa theo mạch suy nghĩ này, và làmột bi kịch. Những con gà tây mẹ lànhững người bảo vệ con non mộtcách dữ dội. Chúng cần phải bảo vệcon cái khỏi những kẻ cướp như chồn hay chuột cống. Quy tắc nằmlòng mà một con gà tây mẹ dùngđể nhận ra những tên kẻ cướp làmột quy tắc kinh khủng: Trongphạm vi tổ của mình, hãy tấn côngbất cứ thứ gì chuyển động, ngoạitrừ thứ có thể tạo ra tiếng kêu nhưmột con gà tây con. Điều này đượcnhà động vật học người ÁoWolfgang Schleidt phát hiện ra.Schleidt có một lần đã khiến một

con gà mẹ giết hết các con non củachính nó một cách dã man. Lý dothật đơn giản ghê gớm: con gà mẹbị điếc. Kẻ thù hay con săn mồi,theo như hệ thần kinh của gà tây,được định nghĩa là những vật thểchuyển động mà không tạo ra tiếngkêu của con non. Những con gà nonđó, cho dù chúng nhìn giống (vàthực sự là) những con gà tây non,và luôn tin tưởng chạy về phía mẹđể được che chở như những con gàtây non, lại có thể trở thành nạnnhân của chính định nghĩa hạn hẹpcủa mẹ nó về “con bắt mồi”. Nóđang bảo vệ con của nó bằng cáchchống lại chính chúng, và rồi sát hại

tất cả.

Loài côn trùng cũng vang vọngmột bi kịch như loài gà tây. Cónhững tế bào giác quan trong râu(ăng-ten) của loài ông mật chỉ ngửiđược một loại hóa chất duy nhất,axit aloeic. (Chúng cũng có nhữngtế bào khác ngửi được các chấtkhác). Axit aloeic được giải phóngta từ xác chết đang thối rữa của conong, và nó gây ra “hành động đưatang” của bầy ong, tức là mang cáixác chết ra khỏi tổ. Nếu một nhà thínghiệm bôi một giọt axit aloeic lênmột con ong sống, sinh vật khốnkhổ này sẽ bị lôi đi để ném ra ngoàicùng với những con chết, trong khi

cố gắng vật lộn chống lại và hiểnnhiên là tỏ ra còn sống.

Não côn trùng nhỏ hơn rất nhiềuso với não của gà tây hay củangười. Mắt côn trùng, ngay cả conmắt to phức hợp của chuồn chuồn,cũng chỉ có được một phần nhỏ độchính xác của mắt người hay mắtchim mà thôi. Ngoài những điềunày, người ta còn biết được rằngmắt côn trùng nhìn sự vật theo mộtcách hoàn toàn khác với cách mắtchúng ta nhìn. Nhà động vật học vĩđại người Áo Karl von Frisch khi còntrẻ đã phát hiện ra rằng côn trùngmù đối với màu đỏ nhưng lại thấyđược tia cực tím - như là một màu

riêng của nó - trong khi chúng ta lạimù với “màu” này. Mắt côn trùngluôn luôn bận tâm để ý đến cái gọilà “ánh lập lòe”, mà có vẻ như thaythế một phần cho cái chung ta gọilà “hình dạng”, ít nhất là đối vớimột con côn trùng đang bay nhanh.Người ta đã từng thấy bướm đực“tán tỉnh” những chiếc lá lượn vòngrụng xuống đất. Chúng ta thấy conbướm cái dưới dạng một đôi cánhlớn vỗ đập lên xuống. Một conbướm đực đang bay sẽ thấy nó, rồitán tỉnh nó, dưới dạng những “ánhlập lòe”. Bạn có thể đánh lừa nó chỉbằng một cái đèn chớp lên chớpxuống mà không cần phải chuyển

động. Nếu như bạn tạo được nhịplập lòe đúng, nó sẽ xem như đó làmột con bướm đang vỗ cánh. Cácdải sọc, đối với chúng ta, chỉ lànhững hoa văn tĩnh. Nhưng đối vớimột con côn trùng, khi nó baynhanh qua, những dải sọc đó lạigiống như những “ánh lập lòe” vàcũng có thể làm giả được bằng mộtbóng đèn chớp đúng nhịp. Sự vậtnhìn qua con mắt của côn trùngthật sự xa lạ với chúng ta đến mứcnhững phát biểu dựa trên kinhnghiệm của chúng ta về độ “hoànhảo” mà phong lan phải giống conong cái chỉ là những suy đoán củacon người mà thôi.

Chính ong bắp cày là một chủ thểtrong một thí nghiệm kinh điển, lầnđầu tiên được thực hiện bởi nhà tựnhiên học vĩ đại người Pháp Jean-Henri Fabre và được lặp lại bởi rấtnhiều người khác, bao ngồm nhữngthành viên của trường pháiTinbergen. Ở một loài ong đàohang, con ong cái thường quay vềtổ với con mồi đã bị đốt và làm chotê liệt. Nó để con mồi ngoài tổ rồichui vào trong, chắc là kiểm traxem mọi thứ có ổn không trước khixuất hiện trở lại để kéo nó vào. Khicon ong đã chui vào tổ, nhà thínghiệm di chuyển con mỗi ra xamột vài inch từ chỗ con ong đặt. Khi

con ong chui ra, nó phát hiện ngaysự khác lạ và nhanh chóng xác địnhlại vị trí con mồi. Rồi kéo con mồilại gần cửa tổ. Chỉ mới có vài giâytừ khi nó vào trong kiểm tra thôi.Chúng ta nghĩ rằng chẳng có lý dogì mà nó không thực hiện bước kếtiếp trong công việc của mình, đó làkéo con mồi vào trong tổ và thế làxong. Nhưng chương trình của nóđã được “vặn” về một giai đoạntrước đó. Rất nghiêm túc, nó đặtcon mồi ở ngoài rồi chui vào trongtổ để kiểm tra lại một lần nữa. Nhàthí nghiệm có thể lập lại bốn mươilần, đến khi nào cảm thấy chán.Con ong hành động như một cái

máy giặt vừa bị vặn núm cho quaylại một giai đoạn trước đó và không“biết” rằng nó đã giặt đống quần áođó bốn mươi lần không nghỉ chútnào. Nhà khoa học máy tính xuấtchúng Dauglas Hofstadter tạo ramột tính từ mới, “sphexish”, để môtả cơ chế tự động máy móc khôngcần suy nghĩ kiểu như vậy. (Sphexlà tên của một loài chi đại diện củaloài ong bắp cày đào hang). Vậy thì,ít nhất trong một số khía cạnh, ongbắp cày rất dễ bị đánh lừa. Cơ chếđánh lừa do hoa phong lan thiết kếra tất nhiên là một dạng hoàn toànkhác. Tuy vậy, chúng ta phải rấtcẩn thận trong việc dùng trực quan

con người mà kết luận rằng “để chocái thủ thuật sinh sản đó hoạt độngđược cho dù là chút ít, nó phải hoànhảo ngay từ lần đầu tiên”.

Có lẽ tôi thuyết phục bàn quá kỹrằng ong bắp cày rất dễ bị lừa.Trong lòng bạn cũng ngấm ngầmmột nghi ngờ ngược lại với suy nghĩcủa người gửi thư cho tôi: Nếu thịlực của côn trùng kém đến vậy, vànếu ong dễ bị đánh lừa đến thế, tạisao phong lan lại phải mất cônglàm ra những bông hoa giống ongđến mức như vậy? À, thị lực củaong bắp cày không phải lúc nàocũng kém. Có những tình huốngchúng thấy rất rõ: khi chúng đang

định vị tổ của mình sau một chuyếnđi săn dài chẳng hạn. Tinberlan đãnghiên cứu kỹ vấn đề này trên ongbắp cày đào hang chuyên săn ongmật, có tên khoa học là Philanthus.Ông thường đợi cho con ong chuixuống hang. Trước khi nó xuất hiệnlần nữa, Tinberlan nhanh chóng đặtnhững “vật làm mốc” ở gần cửahang - ví dụ như một cái que vàmột quả thông. Rồi ông rút lui vàđợi cho con ong bay ra. Khi rangoài, nó thường bay hai ba vòngquanh hang, như thể đang chụp ảnhkhu vực đó vào đầu, rồi bay đi kiếmmồi. Khi nó đi rồi, Tiberlen dịchchuyển cái que và quả thông đi một

vài feet. Khi con ong quay về, nóbay quá cái hang rồi bổ nhào xuốngđất, ngay giữa vị trí mới của cái quevà quả thông. Thêm một lần nữa,con ong đã bị “đánh lừa”, nhưng lầnnày chúng ta phải nể phục vì thị lựccủa nó. Có vẻ như thực sự nó đã“chụp ảnh tròn đầu” trong lúc bayvòng quanh tổ lúc đầu. Nó nhận rađược sự xắp xếp của cái que và quảthông đó. Tinberlan đã lặp lại thínghiệm này nhiều lần với nhiều kiểu“vật làm mốc” khác như một vòngquả thông và cũng thu được nhữngkết quả nhất quán như vậy.

Còn bây giờ là một thí nghiệm màngười học trò Gerard Baerends của

Tinberlan đã thực hiện với kết quảtươmg phản một cách ấn tượng vớithí nghiệm “máy giặt” của Fabre.Loài ong đào hang trong thí nghiệmcủa Baerends, tên khoa họcAmmophila campestris (cũng đượcFabre nghiên cứu), rất là thường khiđóng vai trò là một “nhà cung cấplương thực theo nhu cầu”. Hầu hếtong đào hang cung cấp thức ăn chotổ của nó và đẻ trứng, rồi nó bịthang lại để cho ấu trùng tự ăn thứcăn đó. Ammophila thì khác. Giốngnhư chim, nó thăm tổ hàng ngày đểkiểm tra tình hình của ấu trùng, vàcho thêm thức ăn nếu cần. Cũngchưa có gì đặc biệt. Nhưng mỗi con

Ammophila trong mỗi lần baythường thăm hai ba tổ. Một tổ cómột ấu trùng khá lớn gần nở; mộttổ chứa ấu trùng nhỏ hơn, mới sinh;và một tổ nữa, có ấu trùng ở độtuổi trung gian. Ba ấu trùng nàytheo tự nhiên có nhu cầu thức ănkhác nhau, và mẹ chúng chăm sóctheo đúng nhu cầu đó. Qua mộtchuỗi thí nghiệm vất vả, trong đóđánh tráo những gì chứa trong cáctổ. Baerends đã chứng tỏ rằng conong mẹ thực sự biết ghi nhớ nhucầu thức ăn trong mỗi tổ. Điều nàycó vẻ rất khéo léo, nhưng theoBaerends, nó không còn khéo léonữa khi một trường hợp bất ngờ xảy

ra. Đầu tiên, mỗi buổi sáng, conong mẹ bay một vòng kiểm tranhững tổ ấu trùng của nó. Ong mẹcần đánh giá tình trạng của mỗi tổvào lúc bình minh, và điều nàyquyết định hành động cung cấpthức ăn của nó trong cả ngày.Nhưng Baerends đã đánh tráonhững gì có trong tổ sau lần kiểmtra lúc bình minh của con ong me,nó không chuẩn bị để “đối phó” điềunày. Kết quả là, dù Baerends đãtráo bao nhiêu lần tùy thích, nó vẫnkhông hề thay đổi chút gì tronghành động cung cấp thức ăn. Điềunày giống như nó bật thiết bị đánhgiá tổ lên chỉ vào lúc kiểm tra buổi

sáng, rồi sau đó, toàn bộ thời giantrong ngày, chúng tắt đi để tiếtkiệm điện.

Mặt khác, câu chuyện này cũngcho thấy rằng có một thiết bị tinh vitrong đầu con ong mẹ có thể dùngđể đếm, đo đạc và thậm chí cả tínhtoán nữa. Cho nên, bây giờ ta dễdàng tin rằng, não của con ong thựcsự chỉ bị lừa phỉnh bởi một sự tươngđồng kỹ lưỡng đến mức chi tiết giữaphong lan và con cái. Đồng thời,câu chuyện của Baerends cũng chothấy mức độ bị lừa có chọn lọc, màđiều này cũng liên quan chặt chẽđến thí nghiệm “máy giặt”, giúp tatin rằng một sự tương đồng thô sơ

giữa phong lan và ong cái cũng đủrồi. Bài học mà chúng ta có thể rútra là không bao giờ dùng phán xétcủa con người để đánh giá nhữngvấn đề dạng này. Không bao giờ nóirằng “tôi không bao giờ tin rằng cáinày cái kia lại có thể tiến hóa thôngqua những chọn lọc dần dần được”,và cũng không bao giờ nên tinnhững lời nói đó. Tôi đã gán choloại ảo tưởng sai lầm này một cáitên “Lý lẽ dựa trên ngờ vực cánhân”. Rất nhiều lần, nó đã mở màncho những sai lầm tiếp theo.

Lập luận mà tôi đang bẻ lại chínhlà phát biểu rằng: sự tiến hóa dầndà của cái này cái nọ không thể xảy

ra được, bởi vì cái này cái nọ đó“hiển nhiên” là phải hoàn hảo vàđầy đủ nếu muốn hoạt động được.Cho đến nay, tôi đã nói rất nhiều vềviệc ong và các động vật khác cócách nhìn sự vật khác với cách nhìncủa chúng ta, và trong mọi trườnghợp ngay cả chúng cũng khó bịđánh lừa. Nhưng có một lập luậnkhác mà tôi muốn phát triển lên,thuyết phục hơn và tổng quát hơnnữa. Chúng ta hãy tạm dùng từ “dễhỏng” (hay đúng hơn là “dẽ mấtkhả năng sử dụng”) để mô tả mộtthiết bị mà phải hoàn hảo mới cóthể hoạt động - chẳng hạn nhưbông hoa phong lan giả dạng ong

mà người bạn thư của tôi nhắc đếnở trên. Tôi lại thấy rằng, quả tìnhrất khó nghĩ ra một thiết bị dễ hỏngnào theo đúng nghĩa trên. Một cáimáy bay cũng không phải dễ hỏng.Cho dù chúng ta luôn luôn thấpthỏm mong rằng chiếc Boeing 747mình đang bay là hoàn thiện với vôsố các bộ phận đều hoạt động hoànhảo, thực tế thì, một máy bay mấtđi một thiết bị chủ yếu, như là mộthoặc hai động cơ, vẫn có thể bayđược. Một cái kính hiển vi cũngkhông phải dễ hỏng, bởi vì với mộtcái kính kém chất lượng cho hìnhảnh mờ và thiếu ánh sáng, bạn vẫncó thể thấy được những vật nhỏ, dù

sao cũng khá hơn là khi không cókính. Một chiếc radio cũng khôngphải dễ hỏng; nó có thể thiếu hoànthiện ở mặt nào đó, ví dụ âm thanhnhỏ, thiếu trung thực, méo mó, bạnvẫn có thể hiểu được lời phát ra. Từnãy đến giờ tôi nhìn chằm chằm rangoài cửa sổ mười phút, cố nghĩ ramột ví dụ thật hay về một thiết bịnhân tạo dễ hỏng, và tôi chỉ nghĩ rađược một thứ duy nhất: cái cổngvòm kiểu La Mã. Cổng vòm dễ hỏngở chỗ: khi hai nửa của nó đượcghép lại với nhau, nó có độ chắcchắn và ổn định rất cao; nhưngtrước khi hai nửa được ghép lại,không có nửa nào có thể đứng

được. Một cái cổng vòm phải đượcxây dựng nhờ vào giá đỡ. Giá đỡtạo ra lực đỡ tạm thời cho đến khicả cái cổng hoàn thiện; rồi sau đóta gỡ đi và cái cổng đững yên ổnđịnh trong một thời gian rất dài.

Tất nhiên, không có lý do gì trongcông nghệ của con người lại khôngcó một thiết bị dễ hỏng về mặtnguyên lý. Các kỹ sư có thể tự dothiết kế ra trên bản vẽ những thiếtbị mà nếu chỉ hoàn thành mộtphần, sẽ không bao giờ có thể hoạtđộng. Tuy nhiên, thực tế thì ngay cảtrong lĩnh vực kỹ thuật, chúng tacũng rất khó khăn tìm được mộtthiết bị dễ hỏng đúng nghĩa. Tôi tin

rằng, đối với các thiết bị sống, điềunày còn đúng hơn nữa. Chúng tahãy thử xem xét một thiết bị đượccho là dễ hỏng trong thế giới sựsống mà các nhà theo thuyết sángtạo luôn lớn tiếng bảo vệ. Ví dụ vềong bắp cày và hoa phong lan chỉ làmột trong các hiện tượng giả dạngthú vị trong tự nhiên. Một số lượnglớn động vật và thực vật có lợi nhờdáng vẻ tương tự với các vật thểkhác, thường là các loài vật hay loàicây khác. Hầu như mọi khía cạnhcủa sự sống đây đó đều được hoànthiện thêm hay bị lật đổ bởi chínhsự giả dạng: bắt mồi (hổ và báogần như vô hình khi chúng rình mồi

ở những nơi lốm đốm ánh nắng; cácần câu trông gần giống như đáybiển nơi chúng nằm, và chúng dụcon mồi bằng cái “cần câu” dài củanó ở một đầu có miếng mồi giảdạng một con giun; con đom đóm“lừa tình” giả dạng điệu nháy sángcủa một loài khác, nhờ đó dụ đượccon đực đến để bắt làm mồi; cá lonmây răng kiếm bắt chước một loàicá chuyên làm vệ sinh cho các loàicá lớn rồi ngoạm lấy một ít vây của“khách hàng” (một khi đã đượcphép đến gần để làm công tác);tránh bị ăn thịt (các con mồi, theonhiều cách khác nhau, giả dạng vỏcây, nhành cây, lá xanh, lá rụng,

hoa, gai hồng, lá tảo biển, đá, phânchim và nhiều loài động vật có độchay có nọc); nhử con săn mồi rakhỏi vùng có con non (chim avocetmỏ cứng và nhiều loài chim làm tổdưới đất giả thái độ và dáng đi củamột con chim gãy cánh); “nhờ” conkhác ấp hộ trứng (trứng chim cúc-cugiống trứng của một loài khác mànó ăn bám; con cái của một số loàicá nuôi con trong miệng có hìnhnhững cái trứng giả ở sườn chúngthu hút con đực đến để ngậm trứngthật vào miệng và ấp).

Trong tất cả các trường hợp,người ta luôn bị lừa và suy nghĩrằng sự giả dạng chẳng có ý nghĩa

gì nếu như nó không hoàn hảo.Trong trường hợp đặc biệt giữa ongvà phong lan, tôi đã nhấn mạnh vàosự không hoàn hảo trong giác quancủa ong và nhiều nạn nhân kháccủa sự giả dạng. Trong mắt tôi,thực sự phong lan không quá giốngvới ong hay ruồi. Côn trùng giảdạng chiếc lá còn chính xác hơnnhiều, theo mắt của tôi, có lẽ mắttôi giống mắt của loài chim hay bắtcôn trùng đó làm mồi.

Nhưng trên một phương diện rộnghơn, ta sẽ sai khi nói rằng sự tráhình phải hoàn hảo mới có tácdụng. Ví dụ, cho dù mắt của consăn mồi tốt đến đâu đi nữa, môi

trường nhìn không phải lúc nàocũng hoàn hảo. Hơn nữa, hiểnnhiên môi trường nhìn thay đổi mộtcách liên tục từ rất xấu đến rất tốt.Hãy thử nghĩ về một vật mà bạnbiết rất rõ, rõ đến mức không baogiờ có thể nhầm với thứ khác được.Hay là nghĩ về một người - ví dụnhư là một người bạn thân, yêu quývà quen thuộc đến mức bạn khôngthể nhầm với ai khác. Nhưng bâygiờ thử tưởng tượng rằng người ấyđi về phía bạn từ phía rất xa. Đầutiên sẽ có một khoảng cách lớn đếnmức bạn chẳng nhìn thấy người ấychút gì cả. Rồi lại có một khoảngcách gần đến mức bạn nhìn rõ từng

đặc điểm, từng sợi lông mi, từng lỗchân lông. Ở những khoảng cáchtrung gian, không hề có một sựthay đổi đột ngột nào. Khả năngnhận ra người đó tăng lên hay giảmxuống dần dần theo khoảng cách.Quy tắc bắn súng trường trong quân

sự có nói rõ: “Ở hai trăm yard[32]

,mọi bộ phận cơ thể đều có thể nhậnrõ. Ở ba trăm yard, đường viền trênkhuôn mặt mờ đi. Ở bốn trăm yard,không thấy mặt nữa. Ở sáu trămyard, đầu là một chấm còn mình làmột vệt. Rõ chưa?”. Trong trườnghợp người bạn đi đến từ từ, đúng làbạn có thể tự nhiên nhận ra ngườiấy. Nhưng trong trường hợp này,

khoảng cách tạo ra một độ biếnthiên trong xác suất của việc nhậnra này.

Có nghĩa là, khoảng cách tạo rađộ biến thiên trong khả năng thấycủa ta. Về cơ bản nó là một đạilượng thay đổi từ từ. Ở bất kì mộtmức độ giống nhau nào giữa hìnhthật và hình giả dạng, dù là sựgiống nhau đó là tuyệt vời hay làhầu như không đạt tí nào, phải cómột khoảng cách mà trong đó mắtcủa kẻ săn mồi bị lừa rõ ràng, vàmột khoảng cách ngắn hơn, tại đónó ít khả năng bị lừa hơn. Khi tiếnhóa lên, sự giống nhau hoàn thiệnhơn dần dần sẽ được chọn lọc tự

nhiên ưu tiên, tức là khoảng cáchtới hạn đến con săn mồi ngày càngngắn hơn (có nghĩa là khả năng bịphát hiện nhỏ hơn). Ở đây tôi dùng“mắt của con săn mồi” thay cho“con mắt của bất cứ ai cần bị đánhlừa”. Trong một số trường hợp nósẽ là mắt của con mồi, mắt của chamẹ nuôi, mắt của con cá cái v.v...

Tôi đã thử các hiệu ứng sau đâytrong các bài giảng trước côngchúng trẻ em. Đồng nghiệp của tôi,Tiến sĩ George McGavin, thuộc Việnbảo tàng đại học Oxford, giúp tôitạo một mô hình “vạt đất” trên đócó rải mấy nhánh cây, lá khô vàrêu. Ông còn dặt mấy chục con côn

trùng (đã chết) một cách rất nghệthuật. Một số con, chẳng hạn conbọ màu xanh kim loại, có thể nhậnra ngay; những con khác, gồmnhững con bọ hình que và bướm giảdạng lá được ngụy trang một cáchrất khéo léo; vẫn còn những conkhác, như là con gián màu nâu thìnằm giữa hai giới hạn này. Các emđược mời lên và chậm chậm tiếngần bức tranh sinh động này, tìmcác con sâu bọ này và kêu lên mỗikhi thấy một con. Khi còn cách kháxa, các em không thể nhận ra connào ngay cả những con dễ thấynhất. Khi tiến lại gần, các em thấycác con dễ thấy trước, rồi những

con như là gián có độ nổi bật ở mứctrung gian, và cuối cùng là nhữngcon được ngụy trang. Những conđược ngụy trang khéo léo nhất đềukhông bị phát hiện ngay cả khi cácem nhìn chằm chằm vào chúng ởkhoảng cách rất gần, khi tôi chỉ rathì các em há miệng kinh ngạc.

Khoảng cách không phải là độbiến thiên duy nhất mà ta có thểdùng để lập luận như trên. Một yếutố khác là ánh sáng. Trong đêm tốimịt, hầu như chẳng nhìn được thứgì, thì ngay cả một sự giống nhausơ sài cũng có giá trị. Vào buổi giữatrưa, một sự giả dạng chính xác đếntừng chi tiết mới mong khỏi bị nhận

dạng. Giữa hai thời điểm này, lúcrạng đông và lúc sẩm tối, hay trongmột ngày trời u ám, trong sươngmù hay dưới trời mưa, ta có đượcđộ nhìn một cách thay đổi một cáchliên tục và trơn tru. Bởi vì bất kìmức dộ giống nhau nào cũng tạo rasự khác biệt ở một điều kiện ánhsáng nhất định, thế nên một lầnnữa, sự giống nhau với độ chính xáctăng dần lên sẽ được chọn lọc tựnhiên ưu tiên. Khi tiến hóa tiếpdiễn, sự giống nhau được cải tiếnmột cách liên tục để tạo ra lợi thếtrong việc sống sót, bởi vì cường độánh sáng tới hạn có thể bị đánh lừacũng tăng lên.

Một sự biến thiên tương tự xuấtphát từ góc nhìn. Một con côn trùnggiả dạng, cho dù giỏi hay tồi, cũngcó lúc bị con săn mồi nhìn từ góc độngoài rìa mắt. Có lúc khác, chẳngmay con săn mồi nhìn mồi nhìn nótrực diện. Phải có một góc nhìn nằmngoài rìa con mắt đến mức ngay cảsự giả dạng kém cỏi nhất cũngthoát khỏi bị phát hiện. Và cũngphải có một góc nhìn trực diện đếnmức ngay cả sự giả dạng cừ khôinhất cũng không thoát khỏi nguyhiểm. Giữa hai góc nhìn này là mộtđộ biến thiên liên tục. Ở bất lì mộtmức độ hoàn thiện nào của sự giảdạng, phải có một góc nhìn tới hạn

mà tại đó chỉ cần một sự tiến bộhay thoái bộ nhỏ cũng đủ làm nênmọi sự khác biệt. Khi tiến hóa tiếpdiễn lên, sự giống nhau có chấtlượng tăng tiến dần lên sẽ được lợithế hơn, bởi vì góc nhìn tới hạn đódần dần dịch chuyển vào trong (cónghĩa là phải nhìn trực diện nữa thìmới phát hiện được).

Phẩm chất của mắt hay não củakẻ thù cũng có thể xem là một độbiến thiên nữa, và tôi đã gợi ý trongmột phần trước của chương này. Ởbất kỳ một mức độ giống nhau nàogiữa hình ảnh mẫu thật và cái giảdạng, chắc sẽ có những con mắt bịđánh lừa và những con mắt khác

không bị đánh lừa. Một lần nữa, khitiến hóa tiếp diễn lên, những độtương tự với chất lượng tăng tiếndần lên có lợi thế hơn, bởi vì ngàycàng có kẻ thù với con mắt tinh vihơn cũng bị đánh lừa. Ý tôi khôngphải là kẻ thù cũng tiến hóa mắtcủa chúng cho tốt hơn song songvới sự giả dạng đang ngày càng tiếnbộ đó, mặc dù cũng có thể là nhưvậy. Ý tôi là phải tồn tại ở đâu đónhững con săn mồi với mắt tốt vàcon săn mỗi với mắt kém. Tất cảnhững con săn mồi này đều nguyhiểm. Một sự giả dạng tồi chỉ có thểlừa được những con mồi mắt kém.Một sự giả dạng cừ hơn lừa được

hầu hết những con săn mồi. Và cómột độ biến thiên liên tục giữa haigiới hạn này.

Nói chuyện mắt tốt và mắt kémlàm tôi nhớ đến một câu đố rất ưachuộng của các nhà theo thuyếtchúa sáng tạo. Một nửa con mắt thìdùng vào việc gì? Làm sao mà chọnlọc tự nhiên lại lựa chọn một conmắt chưa hoàn hảo? Tôi đã xử lýcâu hỏi này trước đây và đã trìnhbày ra một phổ biến thiên các conmắt, lấy từ những ví dụ có thật củarất nhiều ngành của giới động vật.Ở đây, tôi sẽ đưa con mắt vào bứctranh độ biến thiên lý thuyết mà tôivừa đưa ra. Có một độ biến thiên

liên tục các công việc mà có thểphải cần đến con mắt. Vào ngay lúcnày tôi đang dùng mắt để nhận biếtcác chữ cái trên màn hình máy tính.Ta cần phải có con mắt tốt và tinhđể làm việc này. Tôi đã đến độ tuổimà không cách chi đọc được màkhông có kính, tuy lúc này mới nhẹđộ thôi. Khi tôi già đi nữa, độ kínhbác sĩ kê cho tôi sẽ cứ tăng đềuđặn. Không có kính, tôi thấy dầndần càng ngày càng khó nhìn cácchi tiết hơn. Ở đây ta lại có thêmmột độ biến thiên nữa - độ biếnthiên tuổi tác.

Bất kì một người bình thườngnào, ở độ tuổi nào đi nữa, cũng có

thị lực tốt hơn côn trùng. Có nhữngviệc mà con người hoàn thànhđược, cho dù có thị lực kém hay gầnnhư mù. Bạn có thể chơin tennis vớiđôi mắt hơi mờ, vì quả banh tenniscũng khá lớn, và cho dù không nhìnthẳng, ta cũng có thể xác định đượcvị trí và sự chuyển động của nó. Mắtchuồn chuồn, dù kém theo tiêuchuẩn của chúng ta, lại rất tinh theotiêu chuẩn của côn trùng, và chuồnchuồn có thể vừa bay vừa săn mồi,một công việc khó tương đương vớiviệc đánh tennis. Những con mắtkém hơn nhiều vẫn có thể dùngtrong việc tránh khỏi va vào tường,tránh không bước đến bờ vực hay

tránh không rơi xuống sông. Mắtkém hơn nữa có thể nhận ra mộtcái bóng hiện ra trên đầu, có thể làbóng mây cũng có thể là bóng consăn mồi. Và mắt mắt còn kém hơnthế nữa vẫn có thể dùng để phânbiệt ngày với đêm, và nó có íchtrong việc nhận biết được mùa sinhsản hay biết được khi nào phải đingủ, và nhiều việc khác nữa. Cómột phổ liên tục các công việc màcon mắt có thể được dùng, màtrong đó ở bất kì một chất lượngmắt nào, từ cừ khôi đến tệ hại, phảicó một mức độ công việc mà tại đóchỉ cần thị lực được cải tiến lên tíchút cũng tạo ra mọi sự khác biệt.

Cho nên ta chẳng khó khăn gì trongviệc hiểu được sự tiến hóa dần dầncủa con mắt, từ những dạng thô sơnguyên thủy ban đầu, qua một phổliên tục các dạng trung gian, đếnmột sự hoàn hảo mà chúng ta thấyở một con chim ưng hay là ở mộtcon người trẻ tuổi.

Cho nên câu hỏi của các nhàthuyết giáo sáng tạo - “Một nửa conmắt dùng vào việc gì?” - là một câuhỏi nhẹ kí, có thể trả lời dễ nhưchơi. Một con mắt là 1 phần trămtốt hơn 49 phần trăm một con mắt,mà cái này lại 1 phần trăm tốt hơn48 phần trăm một con mắt, sự khácbiệt này là đáng kể. Một phát biểu

bổ sung sau đây mang một sứcnặng khá lớn: “Với tư cách là một

nhà vật lý[33]

, tôi không thể tinrằng đã có đủ thời gian để một cơquan phức tạp như là một con mắtcó thể tiến hóa từ hư vô. Bạn cóthực sự nghĩ rằng đã có đủ thời giancho việc đó không?” Cả hai câu hỏiđều bắt nguồn từ “Lý lẽ dựa trênngờ vực cá nhân”. Tuy vậy, độc giảvẫn cảm kích nếu có một câu trả lời,và tôi vẫn thường dựa vào độ lớncủa thời gian địa chất. Nếu mộtbước chân biểu thị một thế kỷ, toànbộ thời gian sau công nguyên đượcthu gọn lại thành chiều dài sân chơicrickê (khoảng 22 mét, ND). Để đến

được thời điểm khởi đầu của cácđộng vật đa bào với cùng một tỉ lệnày, bạn phải đánh một cú bay từNew York cho đến tận SanFrancisco.

Bây giờ ta thấy rằng tầm vóc vĩđại đến choáng người của thời gianđịa chất dành cho sự tiến hóa này,chẳng qua giống như việc dùng mộtchiếc búa hơi công nghiệp để bócmột củ lạc. Một nghiên cứu mới đâycủa hai nhà khoa học Thụy ĐiểnDan Nilsson và Susanne Pelger chothấy rằng, một phần nhỏ xíu đếnkhó tin của khoảng thời gian trêncũng là rất nhiều. À, nhưng mà, khicó người nói “con mắt” thì họ có ý

nói đến con mắt của loài có xươngsống, nhưng mắt có khả năng tạođược ảnh và dùng được thì đã tiếnhóa từ 40 đến 60 lần độc lập này, ítnhất chính nguyên lý “thiết kế” đãđược “khám phá” ra, bao gồm mắtchỉ là một lỗ kim, mắt kiểu máy ảnhcó tròng (thủy tinh thể), mắt đĩaphản xạ (kiểu ăng-ten vệ tinh), vàmột số loại mắt phức hợp. Nilssonvà Pelger đã tập trung vào dạngmắt kiểu máy ảnh có tròng, nhưnhững con mắt được phát triển rấtcao trong động vật có xương sốngvà bạch tuộc.

Làm sao để ược tính thời gian cầnthiết cho một mức độ thay đổi qua

tiến hóa? Chúng ta phải tìm mộtđơn vị để đo độ lớn của mỗi bướctiến hóa, rồi biểu diễn nó thành sốphần trăm của trạng thái đang cóhiện thời. Nilsson và Pelger dùng sốlượng các bước thay đổi để tạođược 1 phần trăm làm đơn vị đo sựthay đổi của các đại lượng giảiphẫu. Đây chỉ là một quy ước - nhưlà calorie - là năng lượng cần thiếtđể thực hiện một công nào đó. Khisự thay đổi chỉ ở một đại lượng,việc đo sự thay đổi là dễ nhất và tacó thể dùng đơn vị 1 phầm trăm. Vídụ, chọn lọc tự nhiên thiên về phíanhững con chim thiên đường cóđuôi dài ra không bao giờ ngừng,

vậy thì cần bao nhiêu bước để đuôicó thể tiến hóa dài lên từ một métcho tới một kilomet? Sự tăng lên 1phần trăm chẳng gây được sự chú ýcủa một người bình thường. Tuyvậy, ta chỉ cần rất ít bước như vậy,ít đến ngạc nhiên, để làm cho đuôidài ra đến một kilomet: ít hơn bảytrăm bước.

Kéo dài đuôi từ một mét ra đếnmột kilomet, tuy đúng là kỳ quặc,nhưng lại rất dễ tưởng tượng.Nhưng làm sao mà ta có thể đặt sựtiến hóa của con mắt trên cùng mộtthang đo này? Vấn đề ở đây làtrong trường hợp con mắt, có rấtnhiều sự thay đổi xảy ra trong rất

nhiều bộ phận một cách song songvới nhau. Công việc của Nilsson vàPelger là xây dựng các mô hình củasự tiến hóa mắt trên máy tính đểtrả lời hai câu hỏi. Câu hỏi thứ nhấtđại thể chính là câu hỏi mà chúngta đã đặt ra hết lần này đến lầnkhác ở các phần trước đây, nhưnghọ phát biểu lại một cách hệ thốnghơn, bằng cách sử dụng máy tính:Có hay không một độ biến thiênđều đặn, từ một miếng da lên đếncon mắt máy ảnh đầy đủ, mà saocho mỗi bước trung gian lại là mộtsự cải thiện? (Không giống như conngười, chọn lọc tự nhiên không thểđi xuống dốc - ngay cả khi có một

cái đỉnh cao hơn bên kia đang mờigọi). Thứ hai, chính là câu hỏi màta đã dùng để bắt đầu phần này,mất bao lâu để có được lượng thayđổi do tiến hóa cần thiết?

Trên máy tính, Nilsson và Pelgerđã không mất công mô phỏngnguyên ký hoạt động bên trong củatế bào. Hộ bắt đầu chuyến du hànhcủa mình từ lúc có một tế bào nhạysáng duy nhất - ta gọi nó là quangtế bào. Trong tương lai, sẽ rất haynếu ta thực hiện một mô phỏngmáy tính nữa ở bên trong tế bào,để xem tế bào quang đầu tiên củasinh vật được sinh ra như thế nàoqua những sửa đổi từng bước một

từ một tế bào bình thường. Nhưngbạn phải xuất phát từ một điểmkhác, còn ở đây Nilsson và Pelgerđã xuất phát từ sau khi đã có quangtế bào. Họ làm việc ở cấp độ mô:cấp độ vật chất làm từ các tế bàochứ không phải từng tế bào riêngbiệt. Da là một mô, một đoạn ruộtcũng vậy, cả cơ và gan nữa. Mô cóthể thay đổi theo rất nhiều cáchdưới những ảnh hưởng do đột biếnngẫu nhiên. Các mảng mô có thểtrở nên rộng hơn hay hẹp hơn vềdiện tích. Chúng cũng có thể trở nêndày hơn hoặc mỏng hơn. Trongtrường hợp mô trong suốt như làmô thủy tinh thể, chúng có thể thay

đổi chiết suất (khả năng bẻ đườngđi của ánh sáng) trong các phần cụcbộ của mô.

Vẻ đẹp của việc mô phỏng mộtcon mắt, so với việc mô phỏngnhững thứ khác ví dụ như chân củamột con báo, là ở chỗ chất lượngcủa nó có thể đo được dễ dàngbằng các định luật quang học cơbản. Con mắt được biểu diễn là mộtmặt cắt hai chiều, và máy tính cóthể dễ dàng tính được độ nét hìnhảnh của nó ra một con số thực.Chắc là sẽ khó khăn hơn rất nhiềunếu ta muốn có một đại lượng sốtương tự để đo độ hiệu quả củachân hoặc xương sống của một con

báo. Nilsson và Pelger bắt đầu vớimột võng mạc phẳng, nằm trên mộtlớp sắc tố phẳng, bao quanh là mộtlớp trong suốt phẳng để bảo vệ. Lớptrong suốt được phép trải quanhững biến đổi nhỏ ngẫu nhiên, vớibắt buộc là mỗi cái thay đổi đềuphải nhỏ và phải là một sự cải tiếntừ cái đã có trước đó.

Kết quả có được thật nhanhchóng và dứt khoát. Khi hình dạngcủa con mắt mô hình tự biến dạngtrên màn hình máy tính, một quỹđạo của sự sắc nét luôn luôn tăngxuất phát từ một hình phẳng banđầu, một cách không hề do dự, dẫntới một hình lõm cạn rồi cho tới hình

một cái cốc có độ sâu luôn luôntăng lên. Lớp trong suốt cũng trởnên dày lên để lấp vào trong chiếccốc và rồi phồng mặt ngoài của nóra đều đặn để tạo thành mặt cong.Rồi, tựa như một trò ảo thuật, mộtphần của lớp trong suốt này tậptrung lại ở một vùng cục bộ hìnhcầu có chiết suất cao hơn. Khôngphải là cao hơn một cách đồng đềukhắp trong vùng, mà có một độbiến thiên đều đặn trong chiết suấttrong đó vùng hình cầu hoạt độngnhư một thấu kính biến chiết.Thấukính biến chiết là một thứ xa lạ đốivới các nhà chế tạo thấu kính,nhưng chúng lại phổ biến trong mắt

sinh vật. Con người làm ra thấukính bằng cách mài kính thành mộthình dạng đặc biệt. Rồi làm kínhphức, giống như các thấu kính phủmàu tím đắt tiền trong các camerahiện đại, bằng cách lắp nhiều kínhlại với nhau, nhưng mỗi một trongsố thấu kính đó được làm tự mộtloại thủy tinh đồng nhất trong toànthể tích của nó. Ngược lại, một thấukính biến chiết lại có chiết suất thayđổi đều nội trong mình của nó.Thông thường, nó có chiết suất caohơn ở vùng trung tâm. Mắt cá cócác thấu kính (thủy tinh thể) biếnchiết. Từ lâu người ta đã biết rằng,đối với một thấu kính biến chiết, để

đạt được độ quang sai nhỏ nhất tacần phải đạt được một giá trị tối ưugiữa tiêu cự và bán kính thấu kính.Đại lượng này được gọi là tỉ lệMattiessen. Mô hình máy tính củaNilsson và Pelger tiến đến chính xáctỉ lệ này.

Và bây giờ ta sẽ quay lại với câuhỏi rằng toàn bộ những thay đổitiến hóa này mất bao lâu để hoànthành. Để trả lời, Nilsson và Pelgerphải đưa ra một số giả định về gientrong các quần thể tự nhiên. Họphải đưa vào mô hình của mình cácgiá trị hợp lý của các đại lượng nhưlà độ khả truyền (mức độ có thể di

truyền). Độ khả truyền[34]

là một

thước đo cho ta biết di truyền cóthể điều khiển các biến dị tới baoxa. Cách người ta rất hay dùng đểđo là xem xét mức độ “giống hệtnhau” của cặp song sinh cùng trứngso với cặp song sinh bình thường.Trong một nghiên cứu, người tathấy rằng độ khả truyền của chiềudài ở chân đàn ông là 77 phầntrăm. Độ khả dĩ 100 phần trămnghĩa là ta có thể đo chân mộtngười trong cặp song sinh cùngtrứng để biết chính xác chiều dàichân người kia, mặc dù hai ngườiđược nuôi nấng riêng biệt nhau. Độkhả dĩ bằng 0 có nghĩa là chân củamột cặp song sinh cùng trứng chẳng

hề giống nhau nhiều hơn so vớichân của những người mà ta chọnngẫu nhiên trong một cộng đồng.Một số độ khả truyền khác đã đođược ở người là 95 phần trăm chođộ rộng của đầu, 85 phần trăm chochiều cao khi ngồi, 80 phần trămcho chiều dài cánh tay và 79 phầntrăm cho chiều cao khi đứng.

Người ta thường xuyên đo đượccác độ khả truyền cao hơn 50 phầntrăm, và Nilsson và Pelger cảm thấyan toàn khi đưa con số 50 phầntrăm vào mô hình của họ. Đây làmột giả định thận trọng, hay đúnghơn là “bi quan”. So với một giảđịnh gần thực tế hơn, ví dụ 70 phần

trăm, giả định bi quan này cókhuynh hướng làm ước lượng thờigian để con mắt tiến hóa tăng lên.Họ muốn sai số nằm ở chỗ ướcđoán thời gian cao quá lên. Lý dobởi vì chúng ta nghi trực giác vềnhững ước đoán nhỏ về thời giancần thiết để tiến hóa một thứ phứctạp như là con mắt.

Cũng cùng một lý do đó, họ đãchọn các giá trị bi quan cho hệ sốbiến dị (nghĩa là mức độ biến địthông thường trong một quần thể)và cường độ chọn lọc (mức độ lợithế trong sống sót mà một thị lựcđược cải thiện có thể mang lại). Họthậm chí còn giả định rằng thế hệ

mới nào cũng khác thế hệ trước đóchỉ một phần của con mắt và khôngcho phép những sự thay đổi đồngthời ở nhiều phần của mắt vốn sẽtăng tốc độ tiến hóa lên rất nhiều.Nhưng ngay cả với những giả địnhthận trọng này, thời gian cần thiếtđể tiến hóa ra mắt cá từ da phẳnglà rất nhỏ: ít hơn bốn trăm ngàn thếhệ. Đối với các dạng sinh vật nhỏmà chúng ta đang bàn đến, ta cóthể giả định mỗi thế hệ là một năm,nên có vẻ như là chỉ cần ít hơn mộtnửa triệu năm để tiến hóa lên mộtcon mắt kiểu máy ảnh có chấtlượng.

Dưới ánh sáng mà Nilsson và

Pelger mang lại, không còn nghingờ gì, “con mắt” mà người ta nóiđến đã tiến hóa ít nhất bốn mươilần một cách độc lập nhau tronggiới động vật. Đã có đủ thời giancho nó tiến hóa một ngàn năm trămlần từ con số không liên tục, chỉ nộitrong bất kỳ một giòng dõi nào. Khigiả định độ dài thời gian tiêu biểucủa một thế hệ trong các loài độngvật nhỏ, ta thấy thời gian cần thiếtcho sự tiến hóa của mắt hóa ra quángắn để các nhà địa chất có thể đođược, chứ chẳng phải là lớn kinhkhủng tới mức khiến ta phải phóngđại niềm tin của mình lên. Nó chỉ làmột cái nháy mắt trong thời gian

địa chất.

Kiến tha lâu đầy tổ. Một đặc điểmthen chốt của tiến hóa là tính dầndà của nó. Điều này mang tínhnguyên lý, tuy sự thật có thể thayđổi chút ít. Một số giai đoạn tiếnhóa cũng có thể có mà cũng có thểkhông xuất hiện đột ngột. Có thể cónhững giai đoạn rời rạc với nhữngbược tiến hóa nhanh chóng, thậmchí là những đột biến vĩ mô độtngột - là những thay đổi lớn làmphân biệt hẳn con cái với cha mẹ.Chắc chắn là đã có những sự tuyệtchủng đột ngột - có lẽ là do thiêntai to lớn nào đó như sao chổi laovào Trái đất - và chúng để lại

những khoảng trống lớn mà sau đóđược lấp đầy bởi những động vật đisau phát triển một cách nhanhchóng, như trường hợp lớp thú đãthay thế cho khủng long. Trên thựctế, rất có thể rằng tiến hóa khôngphải luôn luôn mang tính dần dà.Nhưng nó buộc phải mang nguyênlý dần dà khi ta dùng nó để giảithích sự xuất hiện trên đời của cácvật thể sống - vốn tinh vi phức tạpnhư thể được thiết kế ra, con mắtchẳng hạn. Bởi lẽ nếu không phải làdần dà, thì sẽ chẳng có một giá trịgiải thích nào cả. Không có yếu tốdần dà trong những trường hợpnày, chúng ta lại quay về với phép

mầu nhiệm, mà phép mầu nhiệmthì vốn đồng nghĩa với việc khôngcó lời giải thích nào cả.

Lý do mà con mắt và loài phonglan thụ phấn nhờ ong bắp cày tạoấn tượng mạnh với chúng ta là dosự tiến hóa ấy ít khả năng xuấthiện. Khả năng chúng tự nhiên maymắn lắp ghép lại được như thế quákì diệu đến mức không có thật trênđời. Việc tự tiến hóa dần dần quacác bước nhỏ, mỗi bước cũng mangtính may mắn, nhưng không quámay mắn, chính là lời giải để vượtqua câu đố này. Còn nếu như nóitiến hóa không phải là dần dần, thìsẽ chẳng phải là lời giải cho câu đố,

mà chẳng qua là một hình thứckhác của câu đố trên mà thôi.

Đôi khi, chúng ta chẳng thể nàođoán được các bước trung gian dầndần nào đã diễn ra. Đó là tháchthức cho trí tưởng tượng của ta, nếuta chịu, không nghĩ ra nổi thì đó làvấn đề của chúng ta chứ không phảicủa tự nhiên. Việc chúng ta khôngnghĩ ra được không phải là mộtbằng chứng để nói rằng chúng(từng bước trung gian) đã khôngxảy ra. Một trong những thách thứclớn nhất đối với trí tưởng tượngtrong việc đoán ra các bước trunggian là trường hợp “ngôn ngữ múa”lừng danh của loài ong, từng được

phát hiện trong một công trình kinhđiển làm nên tên tuổi của Karl vonFrisch. Ở đây, sản phẩm cuối cùngcủa sự tiến hóa có vẻ tinh vi phứctạp, tài tình và vượt xa những gìchúng ta thường nghĩ về khả năngcủa côn trùng, đến mức thật khó đểhình dung ra các bước trung gian.

Ong mật thường báo hiệu chonhau những khu vực có hoa bằngmột điệu múa được mã hóa cẩnthận. Nếu như thức ăn rất gần vớitổ, chúng thực hiện điệu “múa xoayvòng tròn”. Điều này làm các conong khác rất hào hứng, và chúng đổxô đi tìm thức ăn trong vùng quanhtổ. Không có gì đặc biệt lắm. Nhưng

khi thực ăn ở xa tổ hơn, những gìxảy ra mới vô cùng ấn tượng.Những con ong phát hiện ra có thứcăn trình diễn một điệu tạm gọi là“múa lắc lư”, mà dáng điệu cũngnhư tốc độ múa nói cho con ongkhác biết được phương hướng vàkhoảng cách từ tổ đến nguồn thứcăn. Điệu lắc lư này được con ongtrình diễn bên trong tổ trên mộtmặt phẳng thẳng đứng của tảngong. Trong tổ tối đen nên các conong khác không thấy được điệu múalắc lư trên. Chúng chỉ cảm nhận vànghe được nhờ tiếng vo ve nho nhỏnhịp nhàng mà con ong múa đangtạo ra. Điệu múa ấy có hình số 8,

cùng với một đường thẳng ở giữa.Chính hướng của đường thẳng nàycho biết hướng thức ăn thông qua,đây là một sự mã hóa khôn ngoan.

Đường thẳng này không trực tiếpchỉ về hướng thức ăn. Không thể,bởi điệu múa được biểu diễn trênmột mặt phẳng thẳng thẳng đứng,và hướng của bề mặt này cố địnhvà không phụ thuộc vào nơi có thứcăn. Nguồn thức ăn đó phải đượcđịnh vị theo chiều ngang. Bề mặtthẳng đứng đó giống như một bảnđồ được ghim lên tường vậy. Mộtđường vẽ trên bản đồ đó không chỉtrực tiếp về một đích nào cả, nhưngbạn có thể đọc được hướng thông

qua một quy ước bất kỳ nào đó.

Để hiểu được quy ước mà các chúong đã dùng, đầu tiên ta phải biếtrằng cũng giống như nhiều loài côntrùng khác, ong dùng mặt trời địnhhướng như một la bàn. Con ngườichúng ta cũng làm như vậy mộtcách gần đúng. Phương pháp này cóhai nhược điểm. Thứ nhất, mặt trờithường bị mây che lấp. Ong giảiquyết vấn đề này thông qua mộtgiác quan mà chúng ta không có.Cũng chính von Frisch đã khám phára rằng ong thấy được chiều phâncực của ánh sáng và điều này chochúng biết được mặt trời đang ởđâu ngay cả khi mặt trời bị khuất.

Vấn đề thứ hai đối với la bàn mặttrời đó là nó “dịch chuyển” qua bầutrời theo thời gian, ong giải quyếtvấn đề này bằng một đồng hộ nộitại. Von Frisch đã tìm ra rằng, gầnnhư không thể tin được, con ongmúa khi ở trong tổ hằng giờ sau khiquay về từ vùng có thức ăn thườngquay hướng của đường thẳng giữavòng số tám một cách chầm chậm,cứ như thể đường thẳng này là kimgiờ của một đồng hồ hai mười bốngiờ vậy. Chúng không thể thấy đượcmặt trời từ bên trong tổ, nhưngchúng chầm chậm quay hướng củabài múa để bắt kịp với sự chuyểnđộng của mặt trời mà chính các

đồng hồ nội tại mách bảo. Một điềucực kỳ lý thú đó là các loài ong ởnam bán cầu cũng làm y hệt thếnhưng hướng ngược lại, đúng nhưta có thể đoán.

Bây giờ chúng ta sẽ nói đến mậtmã của điệu múa này. Một vũ điệutheo phương thẳng đứng hướng lênbáo hiệu rằng thức ăn ở cùng hướngvới mặt trời. Vũ điệu theo phươngthẳng đứng hướng xuống báo hiệuthức ăn ở hướng ngược lại. Các cấpđộ trung gian báo hiệu những điềumà chúng ta có thể đoán được. 50độ về phía bên trái của đườngthẳng đứng báo hiệu hướng 50 độvề hướng bên trái của mặt trời

trong mặt phẳng nằm ngang. Tuynhiên độ chính xác của điệu múakhông nằm ở mức thang chia độnày. Tại sao như thế? Bởi vì chúngta có quy ước chia la bàn thành 360độ, còn ong chia la bàn thànhkhoảng 8 độ (độ của ong). Thực rađây gần như là cách mà chúng talàm nếu không phải là những nhàđịnh hướng chuyên nghiệp. Chúngta chia la bàn thường dùng ra thành8 góc: Bắc, Đông Bắc Đông, ĐôngNam, Nam, Tây Nam, Tây và TâyBắc.

Vũ điệu ong cũng mã hóa khoảngcách đến nguồn thức ăn. Hay đúnghơn, rất nhiều khía cạnh của điệu

múa - tốc độ quay, tốc độ lắc lư, tốcđộ đập cánh - liên quan mật thiếtvới khoảng cách của thức ăn, vàmột hay bất kỳ một tổ hợp của cáckhía cạnh này có thể được các chúong dùng để đọc ra khoảng cách.Thức ăn càng gần, điệu múa càngnhanh. Một mẹo để nhớ được điềunày là bạn hãy nghĩ rằng con ongkhi tìm thấy được thức ăn gần tổthường sẽ hứng khởi và ít mệt hơnso với con ong đã phải bay mộtquãng đường xa mới tìm được thứcăn. Đây không chỉ là một quy tắcgiúp dễ nhớ; nó còn cho ta mộtmanh mối để biết được điệu múa đãtiến hóa lên như thế nào, như

chúng ta sẽ thấy sau đây.

Tóm lại, một con ong tìm thấymột nguồn thức ăn dồi dào. Nóquay về tổ, nặng trĩu mật và phấnhoa, giao kiện hàng cho những conong thợ chuyên nhận hàng. Rồi nóbắt đầu múa. Ở một nơi nào đó trêntảng ong thẳng đứng, không quantrọng là nơi nào, nó hối hả chạyvòng quanh theo hình số tám. Cáccon ong thợ khác tập trung quanhnó, cảm nhận và lắng nghe. Chúngđếm nhịp vỗ cánh, và có lẽ cả tốcđộ quay vòng. Chúng đo góc củađường ở giữa, rồi xét vị trí tươngđối của đường đó với đường thẳngđứng, trong khi con ong múa đang

lắc lư cái bụng của nó. Thế là chúngdi chuyển đến cửa tổ và túa từ bóngtối ra ánh mặt trời. Chúng quan sátvị trí mặt trời - không phải theo độcao thẳng đứng mà theo hướng labàn của nó trong mặt phẳng nằmngang. Rồi chúng bay đi theo mộtđường thẳng, đường thẳng này cógóc tương đối so với mặt trời bằngđúng góc đường giữa so với đườngthẳng đứng trong điệu múa khi nãytrên mặt phẳng của tảng ong.Chúng cứ thế bay theo những gì đãbiết, không phải đến một đoạn vôđịnh mà là một khoảng cách tỷ lệ(nghịch) với (loga) vận tốc đậpcánh của con ong khiêu vũ ban đầu.

Thú vị thay, nếu như con ong đầutiên phải bay theo một hướng khácmới tìm được thức ăn ở chỗ này, nósẽ hướng điệu múa không phải theohướng khác đó, mà theo hướng nóđã tính toán lại.

Câu chuyện về loài ong múa nàythật khó tin, và một số người đãkhông còn tin nó. Tôi sẽ quay lại vớinhững nghi ngờ này và sẽ nói vềnhững thí nghiệm gần đây mà cuốicùng đã mang lại các bằng chứngkhoa học trong chương tiếp theo.Trong chương này, tôi chỉ muốnthảo luận quá trình tiến hóa dầndần của điệu múa ong. Những giaiđoạn trung gian của quá trình tiến

hóa này đã hiển thị như thế nào, vàchúng đã hoạt động ra sao khi điệumúa vẫn chưa hoàn thiện?

À, cách thức diễn tả câu hỏi chưađước chính xác lắm. Không có sinhvật nào có thể sinh tồn mà lại ởtrong giai đoạn “trung gian” hay là“chưa hoàn thiện” cả. Các loài ongcổ xưa đã sinh tồn rất giỏi chỉ vớicác điệu múa mà với kiến thức giờđây có được, chúng ta có thể diễngiải chúng là các giai đoạn trunggian trên con đường tiến tới điệumúa của loài ong hiện đại. Chúngđã sống một cuộc đời tron vẹn củamột con ong và chẳng hề nghĩ rằngmình đang “trên con đường” đi đến

điều gì đó “tốt đẹp hơn”. Hơn nữa,điệu múa ong “hiện đại” của chúngta cũng có thể chẳng phải là điệumúa tối ưu sau cùng mà nó có thểsẽ tiến hóa lên một cái gì đó ngoạnmục hơn nữa khi chúng ta và loàiong của chúng ta đều chìm sâu vàoquá khứ. Nhưng dù sao đi nữa vẫncó một câu đố, đó là điệu múa onghiện giờ đã tiến hóa thông quanhững bước dần dần như thế nào.Những bước trung gian dần dần đóđã có kiểu dáng thế nào và chúngđã hoạt động ra sao?

Chính von Frisch cũng đã chú tâmđến câu hỏi này, ông đã giải quyếtbằng cách xem xét trong gia phả

loài ong, ở những họ hàng xa củaloài ong mật. Những loài ong nàykhông phải là tổ tiên của loài ongmật bởi chúng sống cùng thời.Nhưng chúng có thể còn giữ lại mộtvài đặc điểm của tổ tiên. Ong mậtlà một loài côn trùng ôn đới, làm tổtrong những hốc cây hay hang đá.Họ hàng gần nhất của nó là nhữngcon ong nhiệt đới có thề làm tổngoài trời, treo tổ lên những chạccây hay mỏm đá. Vì thế chúng cóthể thấy được mặt trời khi đangmúa, và không phải nhờ vào quyước mà trong đó phương thẳngđứng “biểu thị” cho hướng mặt trời.Mặt trời đã tự biểu thị nó.

Một trong những người bà con họhàng nhiệt đới của ong mật, loàiong lùn Apis florea, múa trên mặtphẳng nằm ngang trên đỉnh củatảng ong. Đường thẳng của điệumúa chỉ trực tiếp về hướng thức ăn.Chẳng cần phải dùng đến một quyước bản đồ nào cả; việc chỉ hướngtrực tiếp là quá đủ. Đây chắc chắnlà một giai đoạn chuyển tiếp hợp lýtrên con đường đi đến điệu múa củaloài ong mật, nhưng chúng ta vẫnphải suy nghĩ về các giai đoạn trunggian khác đi trước và các giai đoạntheo sau. Cái gì có thể là tiền thâncủa điệu múa loài ong lùn này? Tạisao một con ong vừa mới tìm thấy

thức ăn lại chạy vòng quanh theomột hình số 8 có đường ở giữa chỉvề hướng thức ăn. Gợi ý trả lời nằmở trình tự lúc sắp cất cánh. VonFrisch cho rằng trước khi điệu múatiến hóa, một con ong vừa mới dỡthức ăn xuống, đơn giản sẽ cất cánhtheo cùng hướng bay trở lại vềnguồn thức ăn đó. Để chuẩn bị cấtcánh lên không trung, nó phải quaymặt về đúng hướng và có thể bướcmột vài bước. Chọn lọc tự nhiên cókhuynh hướng phóng đại hoặc kéodài giai đoạn cất cánh nếu như nókhuyến khích các con ong khác baytheo. Có lẽ điệu múa là một dạnglấy đà được lặp lại thành một trình

tự. Điều này rất hợp lý, bởi vì chodù có dùng điệu múa hay không,ong thường dùng một chiến thuậttrực tiếp hơn, đó là theo nhau điđến nguồn thức ăn. Một điều nữakhiến ý kiến này nghe hợp lý là ởchỗ, con ong đang múa giương cánhra chút ít như thể đang chuẩn bịbay, và nó rung cơ cánh, không quámạnh để bay lên mà chỉ đủ để tạora âm thanh vốn là một phần quantrọng trong tín hiệu múa.

Dễ thấy rằng, một cách để kéodài và phóng đại quá trình lấy đàchính là lặp lại nó. Lặp lại nghĩa làquay trở lại điểm xuất phát và bướcđi vài bước theo hướng thức ăn. Có

hai cách để trở lại điểm xuất phát:nó có thể rẽ phải hay rẽ trái ở cuốiđường chạy. Nếu trước sau nó đềuchỉ quay sang phải hoặc sang trái,hướng lấy đà và hướng quay trở lạiđiểm xuất phát sẽ bị nhập nhằng,cách tốt nhất để khỏi có sự nhậpnhằng là lần lượt quay trái rồi quayphải. Cho nên , chọn lọc tự nhiên đãchọn ra hình số 8.

Nhưng mối liên hệ giữa khoảngcách nguồn thức ăn và tốc độ múatiến hóa lên như thế nào? Nếu nhưtốc độ múa liên hệ thuận chiều vớikhoảng cách thức ăn, ta sẽ rất khógiải thích. Nhưng bạn nhớ lại rằng,thực tế nó là cách ngược lại: thức

ăn càng gần, điệu múa càng nhanh.Điều này ngay lập tức gợi ý chochúng ta một con đường tiến hóa cóthể có. Trước khi điệu múa tiến hóahình thành, con ong chắc đã lặp lạiviệc lấy đà, nhưng không ở một tốcđộ đặc biệt nào cả. Chắc lúc đó, tốcđộ múa chỉ là tùy hứng. Ta thử nghĩxem, nếu con ong mới bay về cáchhàng dặm đường chất đầy mình vớimật và phấn hoa, nó còn hứng thúchạy thật nhanh vòng quanh tảngong không? Không, chắc chắn là nósẽ kiệt sức ngay. Ngược lại, nếunhư phát hiện ra một nguồn thức ăndồi dào khá gần với tổ, sau chuyếnbay ngắn trở về nhà, chắc chắn nó

vẫn còn khỏe khoắn và xông xáo.Cũng không khó để ta tưởng tượngra quá trình làm sao một mối liênhệ ngẫu nhiên ban đầu giữa khoảngcánh nguồn thức ăn và độ chậmchạp của điệu múa đã được lặp lạinhiều lần thành một dạng mã thôngtin chính thức và đáng tin cậy.

Bây giờ là một giai đoạn trunggian thách thức sự tưởng tượngnhiều nhất: làm sao điệu múa cổđại mà trong đó đường thẳng chỉtrực tiếp về hướng thức ăn đã đượcchuyển thành điệu múa có góc củađường giữa so là góc giữa thức ănđối với mặt trời? Sự chuyển đổi đóchắc chắn một phần phải do bên

trong tổ không thể thấy được ánhmặt trời, và một phần bởi khi múatrên mặt phẳng thẳng đứng, nókhông thể chỉ trức tiếp về hướngthức ăn, trừ khi đó chính là thức ănmà thôi. Nhưng điều đó chưa đủ đểchứng tỏ rằng sự chuyển đỏi nhưthế là cân thiết. Chúng ta vẫn cònphải giải thích làm sao có thể đạtđược sự chuyển đổi khó khăn nàythông qua một chuỗi các giai đoạntrung gian hợp lý.

Gây go đây. May mắn, một cứucánh xuất hiện nằm ngay trong mộttính chất là thường của hệ thần kinhcôn trùng. Người ta đã thực hiện thínghiệm sau đây trên một loạt các

loại côn trùng từ bọ đến kiến. Trongthí nghiệm, chúng ta để một con bọđi trên một tấm gỗ nằm ngang dướimột bóng điện. Điều đầu tiên mà tacó thể chứng tỏ là con côn trùngnày biết dùng la bàn ánh sáng. Khita dịch chuyển bóng đèn, con côntrùng sẽ thay đổi hướng theo.Chẳng hạn nó đang đi về hướng 300

so với bóng đèn, nó sẽ thay đổihướng để duy trì góc 300 này so vớivị trí mới của bóng đèn. Như vậybạn có thể lái con bọ đi theo hướngnào tùy thích bằng cách dùng bóngđèn như một bánh lái. Từ lâu nayngười ta đã biết điều này ở côntrùng: chúng dùng Mặt trời (hay Mặt

trăng, hoặc Sao) làm la bàn, và bạncó thể dễ dàng lừa chúng bằng mộtbóng đèn. Tốt rồi. Bây giờ đến thínghiệm rất thú vị, tắt bóng đèn đivà cùng lúc đó xoay cái bảng thànhhướng thẳng đứng. Không hề nảnchí, con bọ vẫn tiếp tục bước đi.Tuyệt diệu thay, nó đã sửa hướngđi sao cho đường đi so với phườngthẳng đứng bằng với đường đi sovới bóng đèn trước đây: 300 trong vídụ của chúng ta. Chẳng ai biết vìsao điều này xảy ra, nhưng nó vẫnxảy ra. Có vẻ như điều này phảnánh một tật ngẫu nhiên của hệthống thần kinh côn trùng - một sựnhầm lẫn trong giác quan, một sự

“chạm mạch” giữa cảm giác trọnglực và thị giác, có lẽ giống như việcchúng ta nhìn thấy một chớp sángkhi bị đánh vào đầu. Dù thế nào đinữa, đây có vẻ như là chiếc cầu nốicần thiết của sự tiến hóa trong điệumúa loài ong mật mà trong đó mặttrời được diễn giả theo phươngthẳng đứng.

Thú vị thay, khi ta bật một bóngđèn trong tổ ong, những chú ong sẽtừ bỏ cảm giác về trọng lực để dùnghướng của bóng đèn đại diện chohướng mặt trời. Người ta đã khaitác điều này, vốn được biết đến từlâu, trong một thí nghiệm thuộc loạitài tình nhất, chính thí nghiệm đã

cho thấy điệu múa ong thực sự hữudụng. Tôi sẽ trở lại điểm này ởchương sau. Còn bây giờ, chúng tađã tìm thấy một chuỗi khả dĩ cácbước trung gian dần dần mà thôngqua đó điệu múa ong hiện đại cóthể đã tiến hóa từ những bước giảnđơn ban đầu. Câu chuyện tôi vừa kểra dựa trên ý tưởng của Von Frischcó thể không phải là những gì thựcsự xảy ra. Nhưng chắc chắn mộtđiều tương tự như thế đã xảy ra.Tôi chỉ kể chuyện để trả lời cho chủnghĩa hoài nghi tự nhiên - hay là lýlẽ dựa trên ngờ vực cá nhân - xuấthiện ở nhiều người khi họ phải đốidiện với hiện tượng tự nhiên thật sự

tinh vi hoặc tài tình. Những ngườingờ vực sẽ nói: “tôi không thểtưởng tượng nổi một chuỗi các bướctrung gian khả dĩ, do đó chẳng cócái nào cả, và hiện tượng đó xuấthiện là do phép màu mà có”. VonFrisch đã đưa ra một chuỗi các bướctrung gian khả dĩ. Cho dù các chuỗiđó cũng không hoàn toàn là sự thật,khả năng mà nó có thể là sự thậtcũng đủ đập tan các lý lẽ dựa trênngờ vực cá nhân rồi. Tất cả các vídụ khác mà chúng ta đã xem xétqua, từ phong lan giả dạng ong, chođến con mắt kiểu máy ảnh cũngđều như vậy cả.

Những người theo trường phái

nghi ngờ thuyết tiến hóa từ từ củaDarwin có thể tập hợp được khôngbiết bao nhiêu những trường hợpgây tò mò nhất và lôi cuốn của tựnhiên. Có lần người ta đã yêu cầutôi giải thích sự tiến hóa dần dầncủa những loài sinh vật sinh sống ởtrong rãnh sâu của Thái Bình Dươngmà tại đó không có ánh sáng, cònáp suất của nước có thể vượt quá1000 atmosphere. Có hẳn cả mộtquần thể động vật sống chungquanh những mạch núi lửa nóngsâu giữa những khe nứt của TháiBình Dương. Có cả những nguyên lýsinh hóa khác thường được nhữngcon vi khuẩn sử dụng bằng cách lấy

nhiệt từ những dòng chảy nóng từnúi lửa và trao đổi lưu huỳnh thay vìoxy. Quần thể các động vật lớn hơnphụ thuộc hoàn toàn vào những convi khuẩn tiêu thụ lưu huỳnh này,cũng giống như sự sống bìnhthường phụ thuộc vào cây xanh lấynăng lượng từ Mặt trời vậy.

Các động vật sống trong quần thểtrao đổi lưu huỳnh này đều là họhàng của các động vật sống theokiểu thông thường ở những nơikhác. Thế thì chúng đã tiến hóa lênnhư thế nào và đã trải qua nhữngbước trung gian nào? Vâng, kiểu lậpluận cũng chính xác như vậy. Tất cảnhững gì chúng ta cần để giải thích

là có ít nhất một độ biến thiên tựnhiên, vốn chẳng thiếu gì khi chúngta đi sâu xuống biển. Một ngànatmostphere là một áp suất khủngkhiếp, nhưng nó cũng chỉ lớn hơn999 atmostphere về mặt địnhlượng, cái này cũng chỉ lớn hơn 998như thế. Đáy biển tạo ra độ biếnthiên về độ sâu, từ 0 feet qua tất cảcác giá trị trung gian cho tới 33000feet. Áp suất biến đổi một cách đềuđặn từ 1 atmosrphere cho tới 1000atmostphere. Cường độ ánh sánhbiến đổi đều đặn từ ánh sãng banngày gần mặt nước cho đến bóngđêm hoàn toàn dưới đáy sâu, vốnchỉ được sáng lên phần nào nhờ

những cụm khuẩn phát sáng hiếmhoi trong những cơ quan phát sángcủa cá. Chẳng có một sự ngắtngang đột ngột nào cả. Đối với bấtkì một mức áp suất nào mà đã cósinh vật sinh sống., khi ta đi xuốngsâu thêm một sải tay hay môi

trường tối đi thêm 1 Lumen[35]

,luôn có một kiến trúc của loài độngvật có thể tồn tại ở môi trường nàymà chỉ khác chút ít so với nhữngloài sinh vật đã có trước đó. Đối vớibất kì ... nhưng mà chương này đãquá đủ rồi. Bạn đã biết phươngpháp của tôi rồi đấy, Watson. Áp

dụng đi[36]

.

CHƯƠNG4HÀMTHỎADỤNGCỦA

CHÚA

Người trao đổi thư với tôi ởchương trước tìm thấy đức tin quamột loài ong. Charles Darwin đãmất đức tin với sự giúp đỡ của mộtloài khác. Darwin viết: “Tôi khôngthể nghĩ rằng, một đức Chúa nhântừ và quyền năng đến thế lại có thểtạo ra con tò vò với ý định để nókiếm ăn ngay bên trong cơ thể mộtcon sâu đang sống”. Thực ra, sựmất dần đức tin của Darwin, màông đã làm nhẹ đi vì sợ làm phiền

lòng đến người vợ sùng đạo Emmacủa mình, mang những nguyênnhân phức tạp hơn nhiều. Con tò vòtrong ví dụ ông nói ở trên là một vídụ điển hình. Thói quen rùng rợnmà ông đã nói đến cũng có trong họhàng của loài tò vò là loài ong bắpcày đào hang mà chúng ta đã gặp ởchương trước. Một nàng ong bắpcày đào hang không chỉ đẻ trứngtrong người một con sâu (hay châuchấu, hay một con ong mật) để ấutrùng của nó có sẵn thức ăn trênngười của các con côn trùng kia, màtheo Fareb và những người khác, nócòn châm nọc một cách khéo léovào hạch của hệ thần kinh trung

ương của con mồi để làm tê liệt màkhông giết nó. Bằng cách này, thịtđược giữ tươi. Người ta không biếtđây có phải là một chất gây mêhoàn toàn, hay một chất chỉ làmmất khả năng di chuyển của nạnnhân hay không. Nếu như là cáchthứ hai, con mồi có thể cảm nhậnđược nó đang bị ăn từ bên trongnhưng không thể di chuyển bất kỳcơ nào để chống lại cả. Điều nàynghe có vẻ quá man rợ. Nhưng nhưchúng ta sẽ thấy sau đây, ThiênNhiên chẳng bao giờ ác độc mà chỉtrung lập đến mức không xótthương. Đây là một trong những bàihọc khó khăn nhất mà con người

cần phải học. Vì vốn dĩ chúng takhông thể chấp nhận rằng, cónhững thứ không tốt cũng chẳngxấu, không độc ác cũng chẳng nhântừ, mà chỉ đơn giản là sự trơ cứng -trung lập, thờ ơ với mọi khổ đau vàkhông có một mục đích gì cả.

Là con người, chúng ta luôn cómục đích nào đó trong đầu. Chúngta cảm thấy khó chịu khi nhìn thấymột sự việc nào đó mà không tự hỏinó “để làm gì”, có động cơ gì, hoặcmục đích nào đằng sau nó. Nỗi ámảnh phải có một mục đích trở thànhbệnh lý, được gọi là bệnh paranoia,tức là một mục đích xấu cho nhữngvận đen xảy ra chỉ do ngẫu nhiên.

Nhưng đây chỉ là một dạng phóngđại của một ảo tưởng rất phổ biến:đối diện với bất kỳ một sự vật hoặcsự việc nào đó, ta khó cưỡng lạiđược câu hỏi “tại sao” - tức là câuhỏi “dùng để làm gì?”

Mong muốn thấy được mục đích ởmọi nơi là một điệu tự nhiên trongloài động vật sống giữa máy móc,công trình nghệ thuật, công cụ vànhững đồ đạc nhân tạo khác; hơnnữa, đó là một loài sinh vật có ýthức bị chi phối bởi sở thích cánhân. Một cái xe hơi, một cái khuinắp hộp, một cái tuốc-nơ-vít, mộtcái cào rơm, tất cả đều đảm bảohợp lệ câu hỏi: “dùng để làm gì”.

Các bậc tiền bối vô thần ngày xưachắc đã có cùng câu hỏi như thế vềsấm chớp, nhật thực, nguyệt thực,đá và các dòng nước. Ngày nay,chúng ta tự hào rằng mình đã giũbỏ được thuyết tâm linh nguyênthủy đó. Nếu như chẳng may cómột viên đã nằm giữa dòng đượcdùng làm chỗ đặt chân để bướcsang sông, chúng ta chỉ xem nó làmột lợi ích ngẫu nhiên chứ khônghề có mục đích từ trước nào. Nhưngsự cám dỗ cũ đó vẫn quay lại nhưmột sự báo thù khi bi kịch tấn côngta - thực ra từ “tấn công” là mộttiếng vọng tâm linh: “trời ơi, tại saocăn bệnh ung thư/trận động

đất/cơn bão quái ác lại đánh vàocon tôi?” Chính sự cám dỗ này cũngđược gia thêm hương vị mỗi khi chủđề bàn về nguồn gốc sự vật haybàn về các định luật vật lý cơ bản,mà cực điểm của nó nằm trong câuhỏi trống rỗng về sự tồn tại: “Tạisao phải có thứ hơn là không có?”

Tôi không thể nhớ có bao nhiêulần trong các buổi diễn thuyết củatôi có người đứng lên và nói điềuđại khái như sau: “Các nhà khoahọc các ngài rất giỏi trong việc trảlời câu hỏi ‘làm sao’. Nhưng ngàiphải thừa nhận rằng ngài sẽ bất lựckhi phải đối mặt với câu hỏi ‘tạisao’” Hoàng tử Philip, công tước

Edinburgh đã phát biểu điều này khidự bài diễn thuyết của đông nghiệptôi, tiến sĩ Peter Atkins ở Winsor.Đằng sau câu hỏi luôn luôn có mộtngầm ý rằng, bởi vì khoa học khôngthể trả lời câu hỏi “tại sao”, phải congành khác nào đó đủ phẩm chấtđể trả lời câu hỏi này. Tất nhiên,điều này là hoàn toàn phi logic.

Tôi e rằng tiến sĩ Atkins đã khôngquan tâm lắm đến “câu hỏi hoànggia” đó. Sự thật đơn thuần là, đặt rađược một câu hỏi không có nghĩa làlàm cho câu hỏi đó có nghĩa. Có rấtnhiều thứ mà ta có thể đặt câu hỏi:“nó bao nhiêu độ” hay “nó màu gì”.Nhưng ta không thể hỏi nhiệt độ

hay màu sắc của những thứ như sựghen tuông hay lời cầu nguyện.Tương tự như vậy, ta có thể đặt câuhỏi “tại sao” đối với cái chắn bìn xe

đạp hay đối với con đập Kariba[37]

,nhưng ít nhất bạn cũng chẳng cóquyền gì để cho rằng câu hỏi “Tạisao” xứng đáng một câu trả lời khichúng được đặt ra cho một hòn đácuội, một sự rủi ro, núi Everest, haylà về vũ trụ. Câu hỏi có thể đơngiản là không thích hợp, cho dù nócó hay ho đi chăng nữa.

Nơi nào đó giữa một bên là cáigạt nước và cái mở hộp, với bên kialà đá sỏi và vũ trụ tồn tại nhữngsinh vật sống. Không giống như đá,

các cơ thể sống và các cơ quan củachúng ta là những vật thể mà bất kìchỗ nào của chúng dường như cũngcó mục đích để hiện ra. Hầu như aicũng rõ, đương nhiên cái vẻ của cáccơ thể sống như có mục đích hiện rõra ngoài đã bao trùm lên “Luận Cứvề sự Thiết Kế”, đã được các nhàthần học từ Aquinas sang WilliamPaley cho đến các nhà thuyết “khoahọc” (chúa) sáng tạo hiện đại việndẫn ra.

Quá trình đích thực, vốn đã manglại cho đôi cánh, con mắt, cái mỏ,bản năng làm tổ và bất kì cái gìkhác của sự sống một ảo ảnh mạnhmẽ về sự thiết kế mang rõ mục

đích, bây giờ được chúng ta hiểu rõmột cách tường tận. Đó chính là sựchọn lọc tư nhiên theo thuyếtDarwin. Sự hiểu biết của chúng tacuối cùng cũng đến từ khoảng mộtthế kỷ rưỡi trở lại đây, muộn màngđến ngạc nhiên. Trước Darwin, ngaycả những trí thức đã từ bỏ câu hỏi“Tại sao” về đá, dòng nước và nhậtthực vẫn ngầm chấp nhận câu hỏi“Tại sao” ở những nơi có liên quanđến sinh vật sống. Bây giờ chỉnhững người thiếu kiến thức khoahọc mới làm vậy. Nhưng chữ “chỉ”này mang một sự thật không hề dễchịu rằng chúng ta đang nói về đạiđa số con người.

Thực ra, những người theo họcthuyết Darwin cũng đặt ra mộtdạng câu hỏi “tại sao” về các sự vậtsống, nhưng họ làm vậy với mộtnghĩa đặc biệt mang tính hìnhtượng. Tại sao chim lại hót và cánhđể làm gì? Những câu hỏi này đượcchấp nhận như là một dạng câu hỏi

cho tiện[38]

của các nhà Darwinhiện đại và sẽ xứng đáng nhưng câutrả lời có nghĩa, thông qua sự chọnlọc tự nhiên của loài chim thủy tổ.Ảo ảnh về mục đích mạnh đến mứcchính những nhà sinh học dùng giảđịnh về “sự thiết kế tốt” làm mộtcông cụ làm việc của họ. Như chúngta đã thấy ở chương trước, rất lâu

trước công trình điệu múa ong mởra cả một kỷ nguyên của riêngmình, Karl von Frisch đã phát hiệnra rằng một số loài côn trùng có thịlực màu đầy đủ, ngược hẳn vớiquan điểm chính thống mạnh mẽlúc bấy giờ. Ý tưởng về thí nghiệmmang tính quyết định của ông đãđược khơi gợi từ một quan sát đơngiản rằng các loài hoa thụ phấn nhờong đã rất tốn công sức để tạo racác chất màu. Nếu như ong mù màuthì tại sao các loài hoa lại phải làmđiều này? Phép hình tượng về việccó mục đích ở đây - hay chính xáchơn, sự giả định rằng chọn lọc kiểuDarwin đã can thiệp vào - được

dùng để tạo ra những suy luận rấtcó giá trị về thế giới sinh vật. VonFrisch sẽ hoàn toàn sai lầm nếu nóirằng “Hoa có màu, nên ong nhấtđịnh phải có thị lực màu”. Nhưngông đã đúng khi nói: “Hoa có màu,nên chí ít thì việc tôi nỗ lực thínghiệm để kiểm chứng giả thiết ongcó thị lực màu là cũng xứng đáng”.Khi nghiên cứu vấn đề đến mức chitiết, ông phát hiện ra rằng ong cóthị lực màu rất tốt, nhưng phổ màucủa chúng bị dịch đi tương đối sovới phổ màu của chúng ta. Chúngkhông thấy ánh sáng đỏ (và vì màuvàng là màu kế tiếp, loài ong có thểđưa ra từ “hoàng ngoại” cho cái mà

ta gọi là màu đỏ). Nhưng chúng cóthể thấy những bước sáng ngắn hơnmà ta gọi là tia cực tím như mộtmàu riêng biệt, mà đôi khi được gọilà màu tím ong.

Khi nhận ra ong nhìn được phầncực tím của phổ màu, Von Frischmột lần nữa đã có những lập luậndùng phép hình tượng về sự có mụcđích. Ông tự hỏi: ong dùng giácquan cảm nhận tia cực tím để làmgì? Suy nghĩ của ông quay hẳn mộtvòng trở về với hoa. Mặc dù khôngthể nhìn thấy tia cực tím, chúng tacó thể tạo ra những loại phim ảnhnhạy với tia cực tím, và những kínhlọc trong suốt đối với tia cực tím

nhưng lại chặn hết những ánh sáng“thấy được”. Dựa trên suy luận này,Von Frisch đã chụp ảnh hoa bằngtia cực tím. Thực sự vui sướng ôngnhìn thấy hoa văn gồm những đốm,những dải mà chưa từng được nhìnthấy bởi một đôi mắt người nào.Những bông hoa đối với ta chỉ cómàu trắng và vàng, hóa ra lại đượctrang điểm bởi những hoa văn màucực tím, vốn đóng vai trò như ánhđèn hiệu thắp sáng con đường dẫntới mật hoa. Giả định rằng chắc hẳnphải có mục đích, một lần nữa cógiá trị: nếu như hoa thực sự được“thiết kế” một cách kĩ lưỡng, chúngphải tận dụng việc ong có thể nhìn

thấy được những bước sóng tím.

Khi Von Frisch đã về già, côngtrình nổi tiếng nhất của ông nghiêncứu điệu múa ong mà chúng ta thảoluận ở chương trước bị nghi ngờ bởimột nhà sinh học người Mỹ tên làAdrian Wenner. May thay, ông đãsống đủ lâu để thấy công trình cảmình được làm sáng tỏ bởi một nhàkhoa học Mỹ khác, James L. Gould,hiện đang làm việc ở Princeton,thông qua một trong những thínghiện có kết quả mỹ mãn nhất trong toàn bộ ngành sinh học. Tôisẽ kể lại ngắn gọn câu chuyện này,bởi vì nó có ý nghĩa cho luận điểmcủa tôi về sức mạnh của giả thiết

“cứ như được thiết kế”.

Wenner và các cộng sự của mìnhđã không phủ nhận sự tồn tại củađiệu múa ong. Họ thậm chí khôngphủ nhận rằng nó chứa đựng nhữngthông tin mà von Frisch đã pháthiện. Họ chỉ không công nhận rằngcon ong khác đọc được điệu múa.Vâng, Wenner nói, đúng là hướngcủa những đường giữa trong vũđiệu lắc lư so với phương thẳngđứng có liên quan đến hướng củathức ăn so với phương mặt trời.Nhưng không, những con ong kháckhông nhận được thông tin này từđiệu múa. Vâng, đúng là rất nhiềuthứ trong điệu múa có thể đọc ra

làm thông tin về khoảng cách đếnnguồn thức ăn. Nhưng không cóchứng cứ thuyết phục nào chứng tỏnhững con ong khác đọc thông tinnày. Thậm chí chúng còn bỏ qua.Những người hoài nghi này nói:bằng chứng của von Frisch là sailầm, và khi họ lặp lại thí nghiệmcủa ông với những đối chứng thíchhợp (tức là tính đến những phươngpháp khác mà ong dùng để tìm đếnđược nguồn thức ăn), các kết quảkhông còn ủng hộ giả thiết củaFrisch nữa.

Và đây là chỗ mà Jim[39]

Gouldxuất hiện trong câu chuyện này vớinhững thí nghiệm tài tình sắc sảo

của mình. Gould khai thác một thựctế đã được biết đến từ lâu về loàiong mật, mà bạn sẽ nhớ lại từchương trước. Mặc dù chúng thườngmúa trong bóng tối, và dùng đườngthẳng đứng trên một mặt phẳngthẳng đứng làm ký hiệu hướng mặttrời trong một mặt phẳng nằmngang, chúng có thể dễ dàngchuyển sang cách cổ xưa hơn nếuta bật một ngọn đèn trong tổ.Chúng sẽ quên trọng lực đi và dùngbóng đèn để quy ước mặt trời, quađó cho phép nó xác định hướng củađiệu múa một cách trực tiếp. Maythay, không có hiểu lầm nào khi vũcông chuyển sự trung thành của nó

từ trọng lực sang bóng đèn. Nhữngcon ong đọc điệu múa cũng chuyểnlòng trung thành của chúng theocùng một cách, vì thế điệu múa ongcũng mang cùng một thông điệp:Những con ong khác cũng sẽ bay đitìm thức ăn theo hướng đúng như ýcủa con ong vũ công sư.

Bây giờ là nước bài xuất sắc củaJim Gould. Ông phủ nhựa sen-lắclên mắt của con ong vũ công để nókhông thấy được bóng đèn nữa. Vìthế nó vẫn múa theo quy ước trọnglực chuẩn. Nhưng những con ongkhác theo dõi điệu múa của nó, vìkhông bị bịt mắt, vẫn có thể thấyđược bóng đèn. Chúng diễn giải

điệu múa như thể trọng lực đã đượcbãi bỏ và thay bằng quy ước bóngđèn. Chúng đo góc của điệu múa sovới bóng đèn trong khi con vũ cônglại hướng nó so với phương trọnglực (tức là phương thẳng đứng). Xétvề mặt hiệu ứng, Gould đã bắt conong vũ công phải nói dối về hướngthức ăn. Không phải nói dối theonghĩa chung chung, mà nói dối theocách mà Gould có thể điều khiểnchính xác được. Tất nhiên, ông làmthí nghiệm không phải với duy nhấtcon ong bị bịt mắt mà với một tậphợp thống kê các con ong và theorất nhiều hướng khác nhau. Và ôngđã thành công. Giả thiết ban đầu

của von Frisch về ngôn ngữ múa đãđược xác minh với một thắng lợi rựcrỡ.

Ý tôi chẳng phải kể chuyện nàycho vui tai. Tôi muốn nói đến cáckhía cạnh tích cực và tiêu cực về sựgiả định của sự thiết kế tốt. Khi mớiđọc các bài báo đặt nghi vấn củaWenner và các cộng sự, một cáchvô tư tôi nghĩ thật nực cười. Và điềunày chẳng tốt chút nào, cho dù thựctế chúng ta thấy Wenner đã sai. Sựchủ quan của tôi chẳng qua là dodựa vào giả định “thiết kế tốt”. Rốtcuộc thì Wenner chẳng phải phủnhận sự tồn tại thực sự của điệumúa ong, cũng không phủ định rằng

nó chứa đựng thông tin về hướngvà khoảng cách đến nguồn thức ănmà von Frisch đã phát biểu. Wennerchỉ đơn thuần phủ nhận các con ongkhác đọc được thông tin này. Vàđiều này khó nghe cho tôi và cácnhà sinh học Darwin khác. Điệumúa tinh vi đến thế, được tính toánđầy đủ, được điều chỉnh đến mứctinh xảo đến thế, nhằm mục đích rõràng là thông báo cho các con ongkhác về khoảng cách và hướng củanguồn thức ăn. Theo quan điểm củachúng ta, sự điều chỉnh tỉ mỉ nàychắc đã không thể có được ngoài sựchọn lọc tự nhiên. Ở một mức độnào đó, chúng ta cũng đã mắc vào

cùng một cái bẫy như những nhàtheo thuyết sáng tạo khi họ ngắmnhìn các kỳ quan của sự sống. Nhấtđịnh điệu múa phải tạo ra một điềugì đó có ích, và chắc là phải giúpcác con ong khác tìm thức ăn. Hơnnữa, chính các đặc điểm của điệumúa đã được điều chỉnh tinh xảo -mối quan hệ giữa góc và tốc độ vớihướng và khoảng cách đến nguồnthức ăn - cũng phải tạo ra một cáigì đó có ích. Vì thế, theo quan điểmcủa chúng ta, Wenner chắc chắn làphải sai. Tôi đã tự tin đến mức,ngay cả nếu tôi đủ tài tình để nghĩra thí nghiệm bịt mắt của Gould(mà chắc chắn là tôi không đủ tài

rồi), tôi cũng chẳng màng đến việctiến hành nó.

Gould không chỉ đủ tài tình đểnghĩ ra thí nghiệm đó mà còn cấtcông tiến hành, bởi vì ông không bịmờ mắt bởi giả định thiết kế tốt.Tuy nhiên, chúng ta vẫn cần phảixem xét cho kỹ, bởi tôi nghĩ rằngGould - cũng giống như Von Frischtrước ông trong thí nghiệm thị lựcmàu - chắc đã có đủ giả định thiếtkế tốt trong đầu để tin rằng thínghiệm rực rỡ của ông phải có mộtxác xuất thành công đáng kể. Vànhư thế cần phải bỏ thời gian vàcông sức vào đó.

Bây giờ tôi muốn đưa ra hai thuật

ngữ kỹ thuật, “thiết kế ngược[40]

”và “hàm thỏa dụng”. Trong mục nàytôi bị ảnh hưởng bởi cuốn sáchtuyệt vời của Daniel Dennett, cuốnÝ tưởng nguy hiểm của Darwin.Thiết kế ngược là một kỹ thuật lậpluận có kiểu như sau. Bạn là một kỹsư, đối diện với một vật nhân tạomới tìm được và không hiểu gì vềnó. Bạn đặt giả thiết là nó đượcthiết kế cho một mục đích nào đó.Bạn mổ xẻ và phân tích vật thể đóvới ý định tìm ra xem nó được dùngđể giải quyết vấn đề nào một cáchthích hợp: “Nếu như tôi muốn chếtạo một cỗ máy để làm việc A nàođó, tôi có nên làm giống như thế

này không nhỉ? Hay tốt hơn tôi cónên giải thích nó là một cỗ máyđược thiết kế ra để làm việc B nàođó không?”

Thước lôga[41]

mãi gần đây vẫnlà thứ thiết bị nhiệm mầu đángtrọng vọng của ngành kỹ sư. Thếmà đến thời điện tử này, nó cũngtrở thành lạc hậu chẳng khác gì divật thời Đồ Đồng. Một nhà khảo cổhọc trong tương lai, khi tìm thấychiếc thước lôga và tìm hiểu xemchúng dùng để làm gì, và phát hiệnrằng nó rất thuận tiện để ... kẻđường thẳng hoặc để phết bơ lênbánh mì! Nhưng giả định nó dùngđể kẻ đường thẳng hay phết bơ là

không đúng giả định kinh tế. Mộtcạnh thẳng đơn thuần hoặc một condao phết bơ sẽ không cần thêmmảnh trượt giữa thân để làm gì.Hơn nữa, nếu kiểm tra khoảng cáchgiữa các vạch chia độ, nhà khảo cổtương lai sẽ thấy chúng tuân theotỷ lệ loga. Quả là một sự sắp đặt kỹlưỡng đến mức không thể ngẫunhiên mà có được. Nhà khảo cổ nàysẽ phát hiện ra rằng, vào thời đạitrước thời máy tính điện tử, dụng cụnày chắc là một mẹo tài tình đểnhân chia nhanh chóng. Bí ẩn củachiếc thước trượt sẽ được khám phávào quy tắc thiết kế ngược, sử dụnggiả định rằng đó luôn là một thiết

kế thông minh và kinh tế.

“Hàm thỏa dụng” không phải làmột thuật ngữ của các kỹ sư, mà làcủa các nhà kinh tế. Nó có nghĩa là“cái được tối ưu hóa”. Các nhàhoạch định kinh tế và nhà quản lýxã hội khá giống với các kiến trúcsư và các kỹ sư ở chỗ họ luôn cốgắng tối ưu hóa một cái gì đó.Người theo thuyết thực lợi thì cốgắng để tối ưu hóa “niềm hạnhphúc lớn nhất cho nhiều người nhất”(thật tình, đây là một cụm từ nghecó vẻ thông minh và sâu sắc hơnthực tế của nó). Với quan điểm này,những người theo thuyết thực lợi sẽxem xét dành cho việc ổn định lâu

dài hay cho sự thỏa mãn ngắn hạn.Các nhà theo thuyết thực lợi khácnhau ở chỗ họ đo mức “thỏa mãn”bằng của cải, bằng sự thỏa mãn vềcông việc, sự đầy đủ về văn hóahay về các quan hệ các nhân.Những người khác công khai tối ưuhóa hạnh phúc riêng của họ hơn cảsự thịnh vượng chung, và họ đề caochủ nghĩa cá nhân bằng thứ triếthọc nói rằng “hạnh phúc chung sẽđược tối ưu khi mọi người tự chămsóc lấy bản thân mình”. Bằng cáchquan sát hành vi cá nhân trong suốtcuộc đời của một người, bạn sẽ cóthể “thiết kế ngược” ra hàm thỏadụng của họ. Nếu bạn thiết kế

ngược hành vi của một chính phủ,bạn sẽ kết luận rằng những gì đượctối ưu hóa chính là công việc và sựthịnh vượng của đất nước đó. Đốivới một đất nước khác, hàm thỏadụng có thể là sự duy trì quyền lựccủa tổng thống, hay tài sản của mộtgia đình trị nào đó, hay là hậu cungvua chúa, sự ổn định của vùngTrung Đông, hay là bình ổn giá dầu.Vấn đề ở chỗ chúng ta có thể tưởngtượng ra nhiều hơn một hàm thỏadụng. Không phải lúc nào chúng tacũng có thể thấy rõ ràng những gìmà các cá nhân, công ty hoặc cácchính phủ đang cố gắng để tối ưuhóa. Nhưng chắc chắn họ đang cố

gắng để tối ưu hóa một cái gì đó.Bởi Homo sapiens là một loài luônmang nặng trong đầu những mụcđích. Nguyên lý này cũng áp dụngđược ngay cả khi hàm thỏa dụnghóa ra là một tổng trung bình có hệsố hay là một hàm phức tạp cónhiều đối số.

Chúng ta hãy thử quay lại với cáccơ thể sống và thử tìm ra hàm thỏadụng của chúng. Thường thì ta nghĩcó rất nhiều, nhưng hóa ra ta sẽthấy tất cả cuối cùng đều giảmxuống thành một. Cách hay ho đểlàm cho việc này trở nên to chuyệnlà tưởng tượng là có một vị Thần KỹSư nào đó đã tạo ra các cơ thể

sống. Rồi sau đó, thông qua thiết kếngược, ta thử tìm hiểu xem vị Kỹ Sưnày đang cố gắng tối ưu hóa điềugì: Hàm Thỏa Dụng của Chúa là gì?

Con báo cheetah có đầy đủ cácđặc điểm cho thấy nó đã được thiếtkế tuyệt hỏa cho một mục đích nàođó, và để tìm ra hàm thỏa dụng củanó bằng thiết kế ngược cũng khôngđến nỗi khó. Nó được thiết kế dễdàng để giết các con linh dương. Từnanh, vuốt, mắt, mũi, cơ chân,xương sống cho tới não của báocheetah đúng chính xác là những gìchúng ta mong đợi: mục đích củaChúa Trời khi thiết kế ra báocheetah là để cực đại hóa số linh

dương bị chết. Ngược lại, nếu làmphép thiết kế ngược ở con linhdương, ta cũng thấy những dấu vếtấn tượng không kém: chúng đượcthiết kế cho mục đích hoàn toànngược lại: sự sống sót của linhdương và sự chết đói của báocheetah. Cứ như thể cheetah đượcthiết kế bởi một vị thần, còn linhdương lại được thiết kế bởi một vịthần đối thủ vậy. Ngược lại, nếu chỉcó duy nhất một Đấng Tạo Hóa làmra cả hổ và cừu, cheetah và linhdương, thì Ngài đang chơi trò gìđây? Phải chăng Ngài là một ngườikhát máu thích chiêm ngưỡngnhững môn thể thao đẫm máu? Có

phải ngài đang tránh sự quá tải củadân số thú rừng châu Phi? Haychẳng nhẽ Ngài đang dùng cực đạihóa fan hâm mộ cho chương trình

David Attenborough[42]

? Đây lànhững hàm thỏa dụng dễ thấy vàhoàn toàn thực tế. Tất nhiên, sựthật thì chúng đều vớ vẩn cả. Bâygiờ chúng ta đã hiểu chi thiết HàmThỏa Dụng duy nhất của sự sống,và nó chẳng có chút gì giống vớinhững cái ở trên.

Chương 1 đã giúp cho độc giảnhìn nhận rằng hàm thỏa dụng chânchính của sự sống, điều được cựcđại hóa trong thế giới tự nhiên,chính là sự tồn tại của ADN. Nhưng

ADN không trôi nổi tự do; nó đượckhóa kỹ trong các cơ thể sống và nóphải tranh thủ tối đa đòn bẩy quyềnlực mà nó có được. Các chuỗi ADNtrong cơ thể các con cheetah cựcđại hóa sự tồn tại của chúng bằngcách khiến cho các cơ thể đó giếtnhững con linh dương. Còn nhữngchuỗi biết mình nằm trong cơ thểcon linh dương lại cực đại hóa sựtồn tại của mình bằng cách cố gắnglàm điều ngược lại. Vậy là sự tồn tạicủa ADN mới chính là cái được cựcđại hóa trong cả hai trường hợp.Trong chương này, tôi sẽ làm mộtsố phép thiết kế ngược trên một sốví dụ thường gặp và cho thấy rằng

mọi thứ đều trở nên sáng tỏ khi tagiả định rằng sự sống còn của ADNchính là những gì được cực đại hóa.

Tỷ lệ giới tính - tức là tỷ lệ số conđực và cái - trong các quần thể tựnhiên thông thường là 50:50. Điềunày không có ý nghĩa về mặt kinhtế trong rất nhiều loài mà trong đóthiểu số con đực có độc quyền về sốlượng “thê thiếp”: hệ thống “tamcung lục diện”. Trong quần thể voibiển được nghiên cứu kỹ, 4 phầntrăm con đực thực hiện với 88 phầntrăm tổng số cuộc giao phối. Takhông phải bận tâm rằng, HàmThỏa Dụng của Chúa trong trườnghợp này có vẻ không công bằng với

những con đực đa số kém maymắn. Hơn nữa, một vị thần có đầuóc kinh tế một chút chắc chắn sẽnhận ra ngày rằng 96 phần trămcon đực kém may mắn đó đang tiêuthụ mất một nửa thức ăn của cảquần thể (thực tế là hơn một nửa,vì voi biển đực lớn hơn voi biển cáirất nhiều). Các con đực độc thân dưthừa đó chẳng làm gì ngoài việcngồi chờ, để khi cơ hội tới, chúng sẽchiếm một chỗ trong số 4 phầntrăm những anh chàng chủ hậucung may mắn kia. Lý do nào lý giảisự tồn tại của bầy độc thân lớn quáđáng đó? Bất kì một hàm thỏa dụngnào, chỉ cần chú ý một chút tới hiệu

quả kinh tế của cả quần thể, điềusẽ dẹp bỏ những con độc thân nàyđi, chỉ cho sinh ra vừa đủ con đựcđể thụ tinh những con cái mà thôi.Thêm một lần nừa, sự dị thường bềngoài này có thể được giải thíchmột cách đơn giản và đẹp mắt mộtkhi bạn hiểu được Hàm Thỏa Dụngkiểu Darwin: cực đại hóa sự tồn tạicủa ADN.

Sau đây, tôi sẽ đi vào ví dụ tỷ lệgiới tính chi tiết hơn, bởi vì hàmthỏa dụng của nó phù hộ cho phépnghiên cứu kinh tế một cách chuẩnxác. Charles Darwin thừa nhận thấtbại rằng: “Trước đây tôi cứ nghĩrằng, nếu như có một khuynh

hướng tạo ra hai giới tính có sốlượng bằng nhau để tạo thuận lợicho cả loài, thì ta cứ dùng chọn lọctự nhiên là giải thích được. Nhưngbây giờ tôi thấy toàn bộ vấn đềphức tạp đến mức... thôi, tốt hơnhết là dành lời giải cho thế hệtương lai”. Và một lần nữa, trongthế hệ tương lai của Darwin, chínhSir Ronald Fisher vĩ đại đã đứng lên.Fisher đã lập luận như sau:

Mọi cá thể sinh ra đều có duy nhất mộtmẹ và một bố. Cho nên tổng mức độ sinhsản thành công (tức là số con cái) củatoàn bộ con đực bằng mức độ thành côngcác cá thể cái. Tôi không có ý nói mỗi cáthể đực và cái, bởi vì có những cá thể rõràng thành công hơn những cá thể khác.Tôi đang nói về tổng cộng của cả giống

đực so với tổng cộng của cả giống cái. Bâygiờ, ta chia toàn bộ hậu thế ra thành cáccá thể đực và cái riêng biệt - không phảichia đều, mà chỉ chia ra. Miếng bánh sinhsản dùng cho toàn bộ số cá thể đực sẽbằng với miếng bánh sinh sản dùng chiacho số cá thể cái. Cho nên, chẳng hạn cónhiều con đực hơn con cái trong quần thể,lát bánh trung bình của mỗi con đực phảinhỏ hơn lát bánh trung bình của mỗi concái. Suy ra: mức độ thành công sinh sảntrung bình (có nghĩa là số lượng con cháutrong kỳ vọng) của một con đực so vớimức độ thành công sinh sản trung bìnhcủa một con cái được quyết định chỉ bằngtỷ số giữa con đực và con cái. Trung bình,một thành viên bên giới tính chiếm thiểu sốsẽ có mức sinh sản thành công lớn hơnmột thành công của bên giới tính chiếm đasố. Chỉ khi chỉ số giới tính là cân bằng,không giới tính nào là thiểu số, thì cả haigiới mới được hưởng mức độ thành côngsinh sản bằng nhau, tính trung bình trên

mỗi cá thể. Nhưng vì sao lại cần phải bằngnhau ở đây? Những phần sau đây sẽ giúpta hiểu rõ hơn. Còn bây giờ ta thấy, kếtluận đơn giản đến tuyệt vời được suy ra tựmột phép logic đơn giản. Nó không phụthuộc vào dữ kiện quan sát thực tế nàocả, ngoại trừ dữ kiện nền tảng rằng mọiđứa trẻ sinh ra đều có một bố và một mẹ.

Giới tính thường được xác định khi

thụ thai, cho nên chúng ta có thểgiả định rằng một cá thể chẳng cóchút quyền lực nào để quyết địnhgiới tính của mình. Cùng với Fisher,chúng ta sẽ giả định rằng bố hoặcmẹ có quyền xác định giới tính chocon mình. Tất nhiên “quyền” ở đâykhông phải là thứ quyền lực đượcsử dụng một cách tính toán có ýthức. Nhưng chẳng hạn người mẹ có

thiên hướng tự nhiên tạo ra các hóachất trong âm đạo hơi khắc nghiệtđối với các tinh trùng tạo ra con trainhưng lại không vấn đề gì đối vớicác tinh trùng tạo ra con gái. Mộtngười bố có thể có khuynh hướnggien sản xuất ra tinh trùng tạo congái nhiều hơn con trai. Bây giờ, bỏqua chuyện thực tế phải làm sao,hãy thử tưởng tượng chính mình làmột người bố hoặc mẹ đang cốgằng quyết định xem nên có contrai hay gái. Ở đây, ta không nóichuyện quyết định bằng ý thức màlà sự chọn lọc gien ảnh hưởng lêngiới tính của con cái.

Nếu bạn đang cố gắng để tối đa

hóa số lượng con cháu của mình,bạn nên có con trai hay con gáiđây? Chúng ta đã thấy rằng bạnnên có một đứa con thuộc giới tínhnào nằm bên phía thiểu số củaquần thể. Bằng cách này, con củabạn sẽ có được hoạt động sinh sảnlớn hơn mức trung bình và bạn sẽcó nhiều cháu chắt. Nếu như khôngcó giới tính nào là thiểu số hay đasố - nói cách khác, nếu tỉ lệ giới tínhđã là 50:50 - bạn không có lợi gìtrong việc chọn giới tính cả. Traihay gái cũng không thành vấn đề.Do đó, tỉ lệ giới tính 50:50 đượcxem là ổn định về mặt tiến hóa.“Ổn định tiến hóa” là một thuật ngữ

được một nhà tiến hóa người Anh vĩđại John Maynard Smith đưa ra. Chỉkhi tỉ số giới tính khác 50:50 thì sựthiên vị trong việc chọn giới tínhmới có giá trị. Đối với câu hỏi tạisao các cá thể lại cố gắng cực đạihóa số lượng cháu chắt của mình,cái này dường như chúng ta chẳngcần thắc mắc. Những gien màchúng ta sẽ thấy trên đời này chắcchắn là các gien khiến các cá thể tốiđa hóa số lượng cháu chắt. Nhữngđộng vật mà chúng ta nghiên cứuđã thừa hưởng những gien củanhững tổ tiên thành công đi trược.

Ta dễ bị rơi vào bẫy khi phát biểulý thuyết của Fisher rằng 50:50 là tỉ

số giới tính “tối ưu”, điều này hoàntoàn khôn chính xác. Giới tính tối ưucho một đứa con là đực nếu nhưcon đực là thiểu số trong quần thể,là cái nếu như con cái là thiểu số.Nếu không có giới tính nào là thiểusố, thì chẳng có điều gì là tối ưu cả:một cá thể bố hoặc mẹ được thiếtkế kỹ lưỡng sẽ hoàn toàn trung lậpđối với việc nên có một đứa con traihay một đứa con gái. Năm mươi-năm mươi được cho là tỉ số ổn địnhtiến hóa bởi vì chọn lọc tự nhiênkhông ủng hộ một khuynh hướngnào đi chệch khỏi nó, và nếu có bấtkỳ sự đi chệch nào, chọn lọc tựnhiên sẽ ủng hộ một khuynh hướng

để khôi phục lại sự cân bằng.

Hơn nữa, Fisher nhận thấy rằng,một cách nghiêm ngặt thì số lượngđực cái ở mức 50:50 không phải dochọn lọc tự nhiên thiết lập, mà dođiều ông gọi là “công lao cha mẹ”.Công lao cha mẹ là tất cả số lượngthức ăn vất vả kiếm được để rót vàomiệng một đứa bé, cung toàn bộthời gian và năng lượng bỏ ra đểchăm sóc nó, lẽ ra có thể dùng làmviệc khác, ví dụ chăm sóc một đứabé nữa. Ví dụ, ta giả sử rằng chamẹ trong một loài hải cẩu nọ trungbình bỏ ra gấp hai lần thời gian vànăng lượng để nuôi một đứa contrai so với một đứa con gái. Hải cẩu

đực đồ sộ so với hải cẩu cái đến nỗita dễ tin điều này là sự thật (mặcdù không hẳn là chính xác). Chúngta hãy xem điều này có ý nghĩa gì.Bây giờ, cha mẹ phải lựa chọn,không phải là “tôi có nên có mộtđứa con trai hay một đứa con gáiđây”, mà là “tôi nên có một đứa contrai hay hai đứa con gái đây. Bởi vìsố thức ăn và các thứ khác cần đủđể nuôi một đứa con trai, bạn cóthể dùng để nuôi hai đứa con gái.Tỷ số giới tính ổn định tiến hóa, đotheo số lượng các cá thể, sẽ là 2 cáicho mỗi 1 đực. Nhưng đo theo sốlượng công lao cha mẹ (thay vì sốlượng các cá thể), tỷ số ổn định về

mặt tiến hóa vẫn là 50:50 (50%công lao động cho con trai trên50% công lao động cho con gái.ND). Lý thuyết của Fisher chung quylà một sự cân bằng công lao cho haigiới. Như ta thấy trên thực tế, điềunày hóa ra chẳng khác nào sự cânbằng số lượng của hai giới.

Như tôi đã nói, ngay cả với hảicẩu, có vẻ như công sức cha mẹ chocon trai chẳng khác biệt là mấy sovới con gái. Sự mất cân bằng lớn ởhải cẩu xảy ra sau khi công lao chamẹ đã hết, tức là từ khi con non tựsống được một mình mà không cầnđến cha mẹ nữa. Nên quyết địnhmà cha mẹ đối diện vẫn là: “Tôi có

nên có một con trai hay một con gáiđây?” Mặc dù tổng chi phí để lớn lênđến trưởng thành của một con đựccó thể lớn hơn rất nhiều so với tổngchi phí cho một con cái lớn lên đếntrưởng thành, nếu như phụ phí nàykhông phải do người quyết định(cha hoặc mẹ) gánh chịu thì cũngkhông có ý nghĩa gì theo lý thuyếtcủa Fisher.

Quy tắc của Fisher về việc cânbằng hóa công sức vẫn đúng trongtrường hợp một giới có tỉ lệ chếtcao hơn giới kia. Giả dụ, những conđực sơ sinh dễ tử vong hơn con cái.Nếu tỉ lệ giới tính lúc thụ thai chínhxác là 50:50, số lượng con cái lớn

đến tuổi trưởng thành sẽ vượt xa sốlượng con đực lớn đến tuổi trưởngthành. Vì thế, các con đực sẽ thuộcgiới thiểu số, và chúng ta sẽ máymóc cho rằng chọn lọc tự nhiên sẽtạo ưu thế cho những cha mẹchuyên tạo ra con trai. Fisher cũngnghĩ như vậy, nhưng chỉ đến mộtthời điểm nhất định - và đó là mộtgiới hạn được xác định cụ thể. Ôngkhông kì vọng rằng cha mẹ sẽ thụthai một lượng dư thừa con trai đủlàm cân bằng tỉ lệ tử vong sơ sinhvà dẫn đến sự cân bằng trong quầnthể. Không, tỉ lệ giới tính lúc thụthai đúng là có thiên về con đựchơn, nhưng chỉ đến một thời điểm

mà tổng công sức cho con trai bằngvới tổng công sức cho con gái.

Một lần nữa, cách dễ nhất để hiểuvấn đề này là bạn hãy tự đặt mìnhvào vị trí cha mẹ phải quyết định vàtự hỏi mình “Tôi nên có con gái đểnó dễ sống sót hơn hay có con traituy nó có thể sẽ chết yểu?” Quyếtđịnh muốn có cháu thông qua contrai sẽ dẫn đến khả năng bạn sẽphải bỏ thêm nguồn lực vào nhữngđứa con trai dôi ra để thay thếnhững đứa có thể bị chết đi. Bạn cóthể tưởng tượng mỗi đứa con traisống sót như đang gánh thêm phầnnhững người anh em đã mất. Nóđang gánh theo nghĩa rằng: quyết

định đi theo đường con trai đếncháu chắt khiến cha mẹ mất thêmmột phần công sức bị phí phạm trênnhững đứa bé trai bị chết. Quy luậtnền tảng của Fisher vẫn đúng. Tổnglượng vật chất và năng lượng đầutư vào những đứa con trai (baogồm việc nuôi những đứa bé trai sơsinh cho đến lúc chúng chết đi) sẽbằng với tổng lượng đó đầu tư vàonhững đứa con gái.

Chuyện gì xảy ra nếu thay vì tỷlệ bé trai sơ sinh chết cao hơn, tacó tỉ lệ đàn ông chết cao hơn saukhi đã dùng hết công lao cha mẹ?Điều này thực tế hơn, bởi vì con đựctrưởng thành hay đánh nhau và bị

thương. Chính trường hợp này dẫnđến việc con cái dư thừa ra trong sốcon đực cái sinh sản được. Vì thế,bề ngoài có vẻ như cha mẹ nào tậptrung chuyên sinh ra con trai thì cólợi hơn, do tận dụng được lợi thếcủa con đực trong quần thể sinhsản. Tuy nhiên, nghĩ kỹ hơn mộtchút, bạn sẽ nhận ra đấy là một lậpluận sai lầm. Quyết định mà cha mẹphải đưa ra là như sau: “Tôi có nêncó một con trai, mà rất có khả năngnó bị chết trong một trân đánhnhau sau khi tôi đã nuôi nấng nótrưởng thành, nhưng nếu nó sốngsót, nó sẽ cho tôi nhiều cháu chắthơn? Hay là tôi nên có một đứa con

gái, mà chắc chắn nó sẽ cho tôi sốlượng cháu ở mức trung bình?” Sốlượng cháu mà bạn có thể mong đợithông qua một đứa con gái. Và chiphí để tạo ra một đứa con trai vẫnlà chi phí nuôi nấng bảo vệ nó chođến ngày nó rời tổ ấm. Việc nó cóthể bị chết chẳng bao lâu sau khirời tổ không làm thay đổi phép tínhnày.

Trong toàn bộ lập luận này,Fisher đã giả định rằng “người raquyết định là cha mẹ” Kết quả tínhtoán sẽ thay đổi nếu đó là mộtngười khác. Giả dụ, một cá thể nàođó có thể ảnh hưởng đến chính giớitính của mình. Một lần nữa tôi

không có ý nói “ảnh hưởng” theophương diện “có chủ tâm” (mà chỉtheo phương diện tự nhiên thôngqua di truyền - ND). Tôi đang hìnhdung rằng gien có thể chuyển mộtcá thể thành con đực hay cái phụthuộc vào tín hiệu môi trường.Theoquy ước lâu nay của chúng ta, đểngắn gọn tôi sẽ dùng từ “sự lựachọn có tính toán” của một cá thể -ở đây là sự lựa chọn có tính toán vềgiới tính của chính nó. Nếu nhữngloài thú theo chế độ “tam giác lụcdiện” như loài hải cẩu voi được traoquyền lựa chọn này, hiệu quả sẽ rấtdữ dội. Các cá thể sẽ vô cùng khaokhát làm con đực để được thành bá

chủ hậu cung, nhưng nếu chúngthất bại trong việc lập hậu thì chúngsẽ mong muốn trở thành con cáithay vì một con đực độc thân. Tỷ lệgiới tính trong quần thể sẽ nghiêngvề nữ rất mạnh. Thật không maycho loài hải cẩu voi, chúng khôngthể xem xét lại giới tính của mình -vốn đã được xác định lúc thụ thai.Nhưng một số loài khác lại có thể.Những con cá hàng chài đực(wrasse) đầu xanh vốn rất lớn và cómàu sắc sặc sỡ, chúng nắm giữ tamcung lục diện gồm những con cái cómàu sắc mờ nhạt. Có những con cáilớn trội hơn và chúng thống trịnhững con khác. Nếu một con đực

chết, vị trí của nó sẽ bị con cái lớnnhất chiếm giữ và nó sẽ nhanhchóng biến thành con đực với màusắc sặc sỡ. Những con cá này giànhđược thứ tốt nhất từ cả hai giới.Thay vì bỏ phí cuộc đời chờ đợi dướidạng những con đực độc thân chờmột con đực thống trị hâu cung mấtđi. Chúng trải cuộc đời thành nhữngcon cái hữu ích. Hệ thống tỷ lệ giớitính của con cá hàng chài đầu xanhlà một hệ thống rất hiếm, trong đóhàm thỏa dụng của Chúa trung vớinhững gì mà các nhà kinh tế xã hộihọc xem là khôn ngoan.

Như vậy, ta vừa xem xét hai tìnhhuống: bố mẹ cá thể đưa ra quyết

định và chính cá thể đưa ra quyếtđịnh. Những ai khác có thể quyếtđịnh nữa đây. Trong những loài côntrùng sống theo bầy, quyết địnhđầu tư phần lớn được những conđực vô sinh thực hiện. Những conthợ này thông thường là nhữngngười chị (cũng có thể là anh, trongtrường hợp của mối) của con nonđang được nuôi nấng. Trong sốnhững loài côn trùng quen thuộc, tacó những con ong mật. Những nhànuôi ong đang đọc cuốn sách này cóthể đã nhận ra rằng tỷ lệ giới tínhtrong tổ có vẻ như không tuân theonhững tính toán của Fisher. Điềuchú ý đầu tiên là không nên tính

những con thợ là những con cái. Vềmặt giải phẫu chúng là cái, nhữngchúng không sinh đẻ, cho nên tỷ lệgiới tính được điều hòa theo như lýthuyết của Fisher là tỷ lệ giữanhững con ong đực với những conong chúa mới được “đúc” ra từ tổ.Trong trường hợp ong và kiến màtôi đã thảo luận trong cuốn Gien ÍchKỷ nên không lặp lại ở đây, cónhững lý do về mặt kỹ thuật để tanghĩ rằng tỷ lệ giới tính là 3:1nghiêng về phía các con cái. Nhưngthực tế khác xa như vậy, như bất cứngười nuôi ong nào cũng biết tỷ lệgiới tính nghiêng về phía con đựcrất nhiều. Một tổ ong sum suê chỉ

có thể tạo ra nửa tá con ong chúatrong một mùa nhưng tạo ra hàngtrăm, thậm chí hàng ngàn con ongđực.

Chuyện gì đang xảy ra thế nhỉ?Trong lý thuyết tiến hóa hiện đại,chúng ta nợ câu trả lời của W.D.Hamilton, hiện đang theo học ở đạihọc Oxford. Câu trả lời rất sáng tỏvà tạo thành chuẩn mực cho toànbộ lý thuyết bắt nguồn từ Fisher vềtỷ lệ giới tính. Chìa khóa cho câu đốtỷ lệ giới tính của ong nằm ở hiệntượng chia tổ rất đặc biệt. Về nhiềumặt, tổ ong giống như một cá thểduy nhất. Nó lớn lên đến độ trưởngthành, sinh đẻ rồi chết đi. Sản phẩm

sinh sản của một tổ ong là một đànong con. Vào đỉnh điểm của mùahè, khi một tổ ong đã trở nên rấtphát triển, nó quẳng ra một đànong nhỏ. Việc tạo ra những đàn ongcon ở tổ ong là tương đương với sựsinh đẻ ở một cá thể sinh vật thôngthường. Nếu tổ ong là một nhàmáy, các đàn nhỏ kia là sản phẩmcuối cùng và chúng sẽ mang theonhững gien quý của cả tập đoàn.Một bầy ong con bao gồm một conong chúa và mấy ngàn con ong thợ.Chúng rời tổ ong mẹ theo một khốiduy nhất và tụm lại thành một đámdày đặc treo trên một nhành câyhay một mỏm đá. Đây là điểm đóng

quân tạm thời của chúng trong khichúng xây dựng một ngôi nhà mới.Nội trong vài ngày, chúng tìm ramột cái hang hoặc một hốc cây(hoặc bị bắt bởi một người nuôiong, cũng là người đã nuôi đàn ongmẹ, rồi cho vào một tổ mới -chuyện này hiện đại và thực tếhơn.)

Công việc của một tổ ong phồnthịnh là cho ra những bầy ong con.Bước đầu tiên trong việc này là tạora một ong chúa mới. Thôngthường, một nửa tá ong chúa mớiđược tạo và chỉ có một con đượcxác định sẽ sống sót. Con đầu tiênnở ra đốt những con khác cho đến

chết. (Chắc là lượng ong chúa dôi rachỉ để phòng hờ mà thôi). Nhữngcon ong chúa xét về gien là hoàntoàn giống như những con ong thợ,những chúng được nuôi trong mộtngăn đặc biệt treo bên dưới tảngong và được bón loại thức ăn giàudưỡng chất dành cho ong chúa.Thức ăn bao gồm sữa ong chúa,chất mà nhà văn Dame BarbaraCartl ADN lãng mạn cho rằng cuộcđời và phong cách nữ hoàng củamình là do nó mà có. Những conong thợ được nuôi trong những ônhỏ hơn, chính là những ô sau nàydùng đựng mật. Ong đực xét vềgien là khác hẳn. Chúng sinh ra từ

những chính không được thụ tinh.Đáng chú ý thay, việc chuyển mộtquả trứng thành một con ong đựchay một con ong cái (ong chúa hoặcong thợ) là do con ong chúa quyếtđịnh. Con ong chúa chỉ giao phốitrong một lần “bay giao phối” duynhất, vào lúc bắt đầu trưởng thành,rồi lưu trữ tinh trùng cho toàn bộcuộc đời của nó. Khi trứng đi xuốngống dẫn trứng, nó có thể giải phónghoặc không giải phóng ra từ khomột bao kiện tinh trùng nhỏ để thụtinh. Vì vậy, con ong chúa hoàntoàn điều khiển tỷ lệ giới tính ởtrứng. Tuy nhiên, sau đó những conong thợ có vẻ như có toàn bộ quyền

lực bởi chúng có thể điều khiểnđược nguồn thức ăn cho ấu trùng.Ví dụ chúng có thể bỏ đói nhữngcon ấu trùng đực nếu con ong chúađẻ ra quá nhiều (theo quan điểmcủa chúng). Và trên hết, các conong thợ có quyền chuyển một trứngcái (trứng đã được thụ tinh) thànhmột ong thợ hay ong chúa, bởi vìviệc này phụ thuộc hoàn toàn vàoviệc nuôi, đặc biệt là thức ăn.

Bây giờ chúng ta hãy trở lại vấnđề tỷ lệ giới tính và tìm hiểu vấn đềmà các con ong thợ phải đối diện.Như chúng ta vừa thấy, khônggiống như con ong chúa, chúngkhông chọn lựa việc tạo ra các con

trai hay con gái mà là việc tạo racác em trai (con ong đực) hay làcác em gái (những con ong chúatrẻ). Và bây giờ trở lại với câu đốcủa chúng ta. Bởi vì tỷ lệ giới tínhthực tế có vẻ nghiêng hoàn toàn vềphía con đực, và nó có vẻ khônghợp lý theo quan điểm của Fisher.Chúng ta hãy xem xét kỹ quyết địnhmà các con ong thợ phải đưa ra. Tôicho rằng đó là sự lựa chọn giữa emtrai và em gái. Nhưng đợi đã. Quyếtđịnh nuôi một em trai chỉ là quyếtđịnh khiến cho tổ chức chi ra thứcăn và những thứ khác để nuôi mộtong đực. Nhưng quyết định tạo ramột ong chúa mới sẽ khiến cả tổ bỏ

ra nhiều hơn những gì cần thiết đểnuôi chính cơ thể một con ong chúamà thôi. Bởi quyết định nuôi mộtong chúa mới tương đương vớiquyết định nuôi một bầy ong con(tức là bao gồm cả ong chúa và ongthợ. ND). Nuôi một ong chúa chỉ tốnkhông đáng kể lượng mật ong chúavà các thức ăn khác. Chi phí chủyếu để tạo ra hàng ngàn các conong thợ sẽ ra đi cùng con ong chúađó.

Điều này chắc chắn là lời giải đíchthực về sự nghiêng về phía con đựcvốn trông có vẻ khác thường trongtỷ lệ giới tính. Đây chính là một vídụ đỉnh điểm cho những gì tôi đã

nói trước đây. Quy tắc của Fishernói rằng lượng công sức phải bỏ ratrên con đực và con cái phải bằngnhau, chứ không phải số lượng dânsố của các cá thể đực và cái. Côngsức bỏ ra nuôi một con ong chúa sẽlàm tốn một công sức to lớn các conong thợ sẽ ra đi cùng với ong chúa.Giống như quần thể hải cẩu màchúng ta giả dụ ở trên, một giớinuôi tốn gấp hai lần so với giới cònlại và kết quả là giới đó chỉ đôngbằng một nửa giới kia. Trongtrường hợp của ong, một ong chúatốn gấp hàng trăm hay thậm chíhàng ngàn lần một con ong đực, bởivì nó mang trên lưng của mình chi

phí của toàn bộ ong thợ phụ thêmcần thiết cho bầy ong con. Vì thế,ong chúa sẽ hàng trăm lần ít hơnong đực. Nhưng chưa hết, vẫn cònmột cái “nọc ong” trong câu chuyệngây tò mò này: thật kỳ lạ, khi bầyong con dời đi, nó lại mang theocon ong chúa cũ, không phải conong chúa mới. Tuy vậy, các phéptính kinh tế vẫn giữ nguyên. Quyếtđịnh tạo ra một ong chúa mới vẫndẫn đến kinh phí cho bầy ong concần thiết để hộ tống cho ong chúacũ đến nhà mới của nó.

Để gói gọn lại lý thuyết về tỷ lệgiới tính, chúng ta quay lại câu đốvề hậu cung khởi đầu của ta: sự sắp

đặt hoang phí cho ra một bầy lớncác ong đực độc thân, vốn tiêu tốngần một nửa (thậm chí hơn mộtnửa) thức ăn của toàn bộ quần thể,mà không baao giờ sinh để cũngchẳng làm gì có ích cả. Rõ ràng sựthịnh vượng cho cả quần thể khôngđược tối đa hóa ở đây. Điều gì thếnày nhỉ? Một lần nữa thử đặt mìnhvào vị thế người ra quyết định - vídụ như một người mẹ đang cố gắng“quyết định” xem nên có một contrai hay con gái để tối đa hóa sốcháu chắt. Với một suy nghĩ máymóc, con hải cẩu sắp làm mẹ nàysẽ hỏi “tôi có nên có một con traimà rốt cuộc nó sẽ trở thành độc

thân và chẳng cho tôi đứa cháunào, hay một đứa con gái mà rồi nósẽ ở trong một hậu cung nào đó vàcho tôi một số lượng cháu đáng nể”.Câu trả lời thích hợp cho con hảicẩu sắp làm mẹ này là: “nhưng nếubạn có một con trai, nó có thể tạora một hậu cung, và trong trườnghợp đó nó sẽ cho ra số cháu lớn hơnrất nhiều so với một đứa con gái”.Để đơn giản, giả sử rằng mọi concái đều sinh ra một lượng con trungbình, và rằng chín trong số 10 conđực chẳng bao giờ sinh đẻ, trongkhi một trong mười con đực đó làmchủ toàn bộ con cái. Nếu bạn cómột con gái, bạn có thể vững tin

một số lượng cháu vào hàng trungbình. Nếu như bạn có một con trai,bạn có 90% xác xuất là không cóđứa cháu nào cả, nhưng có 10% cơhội để có 10 lần nhiều hơn số lượngcháu trung bình. Vậy, số lượng cháutrung bình mà bạn vẫn có thể cóthông qua một đứa con trai vẫnbằng số lượng cháu trung bìnhthông qua những đứa con gái. Chọnlọc tự nhiên vẫn ưu tiên tỷ lệ 50:50cho giới tính, cho dù hiệu quả kinhtế của cả loài trông có vẻ thảm hạido một số lượng con đực dư thừa.Vậy là quy luật của Fisher vẫn đúng.

Tôi vừa diễn tả toàn bộ những lậpluận này theo dạng “những quyết

định” của các cá thể động vật.Nhưng nói rõ lại, đó chỉ là cách nóicho dễ hiểu. Điều thực sự diễn ralà: những gien nào đó có khả nănglàm tối đa hóa lượng con cháu sẽtrở nên động đúc trong tập hợpgien. Theo dòng thời gian, thế giớicủa chúng ta sẽ chiếm đầy các gienthành công. Bởi vì, làm sao mộtgien có thể đi qua nhiều thế hệthành công mà lại không phải việcthông qua việc gây ảnh hưởng lênquyết định của các cá thể để tối đahóa số lượng cháu chắt của mình?Lý thuyết về tỷ lệ giới tính củaFisher nói cho chúng ta biết việc tốiđa hóa ấy diễn ra như thế nào, và

nó khác hoàn toàn với việc tối đahóa nền kinh tế của loài hoặc củaquần thể. Có một hàm thỏa dụng ởđây, nhưng nó khác xa với hàmthỏa dụng mà nảy sinh từ cái đầukinh tế của loài người.

Sự lãng phí của nền kinh tế cóhậu cung được tóm tắt như sau: cáccon đực, thay vì cống hiến mình chonhững công việc có ích, lãng phínăng lượng và sức lực của chúngvào những công việc đấu tranh phùphiếm chống lại nhau. Điều nàyđúng, ngay cả khi chúng ta địnhnghĩa “tính hữu dụng” theo thuyếtDarwin, khi nói về việc nuôi nấngcon cái. Nếu các con đực dùng năng

lực mà chúng phí phạm để đánhnhau vào những việc hữu ích, toànbộ loài sẽ nuôi được nhiều con cháuhơn tốn ít công sức hơn và tiêu thụít thức ăn hơn.

Một chuyên gia lao động sẽ nhìnthế giới loài hải cẩu voi đầy kinhngạc. Ta có sự so sánh tươngđương như nhau: một xưởng làmviệc cần 10 người đàn ông để vậnhành, vì xưởng chỉ có 10 máy tiện.Thay vì đơn giản thuê 10 người, banquản lý quyết định thuê 100 người.Mỗi ngày toàn bộ 100 người có mặtvà lĩnh lương, xong họ quay ra đánhđấm nhau để chiếm được 10 cáimáy tiện đó. Họ vẫn chế ra được

sản phẩm từ các máy tiện đó nhưngkhông nhiền hơn so với khi 10 ngườilàm ra, thậm chí còn ít hơn bởi 100người đó bận đánh nhau và các máytiện không được dùng hiệu quả.Theo chuyên gia nghiên cứu laođộng đó thì không còn nghi ngờ gì:90% lao động là dư thừa, ta phảithông báo rõ và cho nghỉ việc ngay.

Không chỉ trong những lần cạnhtranh sức mạnh các con đực lãngphí sức lực của chúng - “lãng phí” ởđây là theo quan điểm của nhà kinhtế học con người hay từ chuyên gianghiên cứu lao động. Trong rấtnhiều loài còn có thi sắc đẹp nữa.Điều này tạo ra một hàm thỏa dụng

nữa mà con người chúng ta thưởngthức cho dù nó không có ý nghĩakinh tế trực tiếp: vẻ đẹp thẩm mỹ.Điều này rõ ràng nhất ở các loàichim như gà gô hay loài bồ câu áodài. Một cái “lek” (hay là “sới tình”)là một khoảnh đất thường được cáccon chim trống dùng để diễu hànhtrước các con mái. Các con mái đếnxem sới tình và xem một số contrống trình diễn điệu bộ trước khilựa chọn cho mình một con và giaophối với nó. Các con trống trongnhững loài có tập tục xới tình nhưthế thường có những trang trí rất kỳquái, mà chúng phô ra cùng vớinhững chuyển động kiểu cúi chào

và nhảy nhót, thêm vào những âmthanh lạ tai cũng nổi bật khôngkém. Tất nhiên, chữ “kỳ quái” làmột nhận xét có tình chủ quan;chắc là những con gà gô trống khônngoan đứng đắn, với những điệunhảy mạnh mẽ đi kèm những âmthanh rộn ràng của gà trống, trôngkhông có vẻ gì là kỳ quái đối với cáccon mái cùng loài, và đó chính lànhững gì quan trọng nhất. Trongmột số trường hợp, ý niệm về sắcđẹp của các con gà mái lại trùng vớiý niệm về sắc đẹp của chúng ta, vàkết quả là chúng ta có con công haycon chim thiên đường.

Những điệu hát của chim sơn ca,

đuôi chim trĩ, ánh đèn đom đóm vàsắc cầu vồng của con cá vùng đángầm nhiệt đới đều được cực đạihóa cho vẻ đẹp thẩm mỹ, nhưng nókhông phải là - hay chỉ là trùng hợpngẫu nhiên với - vẻ đẹp mà conngười thích thú. Đây chỉ là một sảnphẩm phụ nhưng cũng là một phầnthưởng nếu nó trở nên ngoạn mụcđối với ta. Các gien làm cho các conđực trở nên hấp dẫn hơn so với cáccon cái tự động trôi đi dọc dòngsông đến tương lai. Chỉ còn mộthàm thỏa dụng duy nhất giải thíchcho những vẻ đẹp này, cũng chínhlà thứ giải thích cho tỷ kệ giới tính ởloài hải cẩu voi, loài báo cheetah và

loài linh dương chạy những cuộcđua có vẻ thật phù phiếm chống lạinhau, chim cúc-cu và chấy rận, mắtvà tai và khí quản, các con kiến thợvô sinh và các con kiến chúa siêumắn đẻ. Hàm thỏa dụng phổ quát vĩđại, đại lượng đã được cực đại hóahết mình trong mọi ngóc ngách,trong mọi trường hợp của thế giớisinh vật, là sự sống còn của ADN cóvai trò chính tạo ra đặc điểm màchúng ta đang cố gắng giải thích.

Những con công mang những đồtrang trí nặng nề vướng víu đếnmức cản trở chúng làm những việchữu ích ngay cả khi chúng cảm thấysẵn sàng - thực tế nhìn chung thì

đúng là chúng chẳng làm gì hữu íchcả. Những loài chim biết hót bỏ rấtnhiều thời gian và năng lượng đểhót. Điều này chắc chắn đẩy chúngđến tình trạng nguy hiểm, không chỉvì nó lôi kéo sự chú ý của kẻ thù,mà là bởi vì chúng rút cạn nănglượng và thời gian để nạp đầy lạinăng lượng cho mình. Có một sinhviên ngành sinh học kể rằng conchim hồng tước trống của anh thựcsự đã hót cho đến chết. Bất kỳ hàmthỏa dụng nào khi nghĩ về lợi ích lâudài của loài, ngay cả sự sống cònlâu dài của con trống cụ thể này, sẽcắt giảm việc hát, trình diễn điệu bộvà việc đánh nhau giữa các con đực.

Nhưng cái được cực đại hóa ở đâychính là sự sống còn của ADN.Không gì có thể cản trở sự bùng nổcủa ADN, những ADN vốn chẳng cómột ích lợi gì hơn là làm cho cáccon trống đẹp ra trước con mái. Sắcđẹp tự thân không phải là mộtphẩm chất tuyệt đối. Nhưng mộtcách tất yếu, nếu một số gien nàođó thực sự trao cho con đực bất kỳphẩm chất nào mà các con cái cùngloài thấy khao khát, những gien đódù muốn dù không chắc chắn sẽ tồntại.

Tại sao các cây trong rừng lại caođến vậy? Chỉ đơn giản là để vượtlên đầu những cây khác mà thôi.

Một hàm thỏa dụng dễ thấy đó làgiả sử chúng đều thấp cả. Chúng sẽnhận được một lượng ánh sáng mặttrời như nhau với một công sức íthơn rất nhiều so với khi phải xâydựng ra những thân trụ lớn. Nhưngnếu như chúng đều thấp cả, chọnlọc tự nhiên không thể nào khôngưu tiên một vài cá thể biến dị làmcho cao nhỉnh hơn một chút. Thế làtiền đấu giá đã lên, mọi người cứphải hùa theo như thế. Không gì cóthể ngăn chặn toàn bộ trò chơi leothang mãi cho đến lúc tất cả mọicây đều cao một cách lãng phí và lốbịch. Nó lãng phí và lố bịch chỉ theoquan điểm của một nhà hoạch định

kinh tế có lý trí suy nghĩ theo kiểulối cực đại hóa mức độ hiệu quả.Nhưng ta sẽ thấy mọi cái đều hợp lýkhi hiểu được hàm thỏa dụng chânchính của nó - các gien được cực đạihóa sự tồn tại của chính chúng.Những điều tượng tự như thế vốnđầy nhan nhản.

Trong một buổi tiệc bạn phải hétthật lớn, lý do là bởi vì mọi ngườikhác cũng nói to hết cỡ. Nếu tất cảmọi người đạt thỏa thuận là chỉ nóithì thầm thôi, họ vẫn sẽ nghe đượcrõ như thế mà tốn ít công sức vànăng lượng hơn nhiều. Nhưng thỏathuận đó chẳng bao giờ đạt được,trừ phi họ ở dưới tầm giám sát. Ai

đó luôn luôn có thể làm hỏng nóbằng cách nói lớn lên một chút mộtcách ích kỷ, và rồi từng ngươi từngngười một đều phải làm theo nhưvậy nếu như muốn người khác nghemình. Sự ổn định đạt được chỉ khimọi người đều hét lớn hết mức cóthể, và mức này lớn hơn rất nhiềuso với mức cần thiết theo quanđiểm có lý trí. Hết lần này đến lầnkhác, những sự kiềm chế mang tínhhợp tác luôn luôn bị phá ngang bởichính sự mất ổn định nội tại của nó.Hàm Thỏa Dụng của Chúa hiếm khitrở thành điều thiện lớn lao nhấtcho một số lượng người lớn nhất.Hàm Thỏa Dụng của Chúa bộc lộ rõ

nguồn gốc của nó qua sự xáo trộnthiếu tính hợp tác chỉ vì những lợiích vị kỷ.

Nhân loại có một khuynh hướngdễ chịu khi giả định rằng sự thịnhvượng là thịnh vượng cho cả nhóm,rằng “tốt” nghĩa là tốt đẹp cho cảxã hội, sự thịnh vượng tương lai củacả loài hoặc thậm chí cả hệ sinhthái. Hàm Thỏa Dụng của Chúa, khiđược dẫn ra từ những suy ngẫmbằng thuyết chon lọc tự nhiên ởmức độ chi tiết, buồn thay lại khônghợp với cách nhìn không tưởng nhưvậy. Tất nhiên, có những lần khigien cực đại hóa phúc lợi ích kỷ củachúng ở cấp độ gien, bằng cách lập

trình những sự hợp tác không íchkỷ, hay thậm chí là tự hy sinh bởicác cơ thể sống ở cấp độ của nó.Nhưng phúc lợi của cả nhóm luônluôn là một hệ quả tình cờ khôngphải là nguyên nhân cơ bản. Đây làý nghĩa của “loài gien ích kỷ”.

Chúng ta hãy xen xét một khíacạnh nữa của Hàm Thỏa Dụng củaChúa thông qua một ví dụ sau đây.Nhà tâm ký học theo trường pháiDarwin Nicholas Humphrey đãtưởng tượng ra một câu chuyện chota thấy rất rõ về Henry Ford. “Ngườita kể rằng” Ford, cha đẻ của côngnghệ sản xuất hiệu quả, một lần đãgiao nhiệm vụ tiến hành một cuộc

khảo sát xe hơi trong nghĩa địa củaMỹ để tìm thử xem có những bộphận của xe Ford Mẫu T mà khôngbao giờ hư hỏng không. Các nhàkhảo sát của ông quay về và báocáo đủ loại hỏng hóc: trục, phanh,pis-tông - tất cả mọi cái đều rất cókhả năng bị hỏng. Nhưng họ chú ýđến một ngoại lệ nổi bật, nhữngchốt cái của những xe phế liệu luônluôn có thể dùng được rất nhiềunăm nữa. Bằng logic thẳng thừng,Ford kết luận rằng chốt cái của MẫuT là quá tốt so với bộ phận thật sựcủa chúng, và ra lệnh rằng trongtương lại nó phải được chế tạo theomột tiêu chuẩn kém hơn.

Cũng giống như tôi, bạn có thểhơi mơ hồ một chút về chốt cáinhưng điều này không quan trọng.Nó là một thứ gì đó mà các xe độngcơ cần đến, và sự nhẫn tâm củaFord đã hoàn toàn hợp logic. Mộtgiải pháp khác chắc chắn sẽ cải tạotoàn bộ những bộ phận khác của cáixe để nâng nó lên tiêu chuẩn củachốt cái. Nhưng như thế thì khôngcòn là Mẫu T nữa mà là một chiếcRolls Royce, và không phải là mụcđích của công việc này. Rolls Roycelà một chiếc xe hơi rất đáng nể,Mẫu T cũng vậy nhưng với một giákhác. Ở đây bí quyết là đảm bảorằng hoặc toàn bộ xe hơi được xây

dựng theo tiêu chuẩn của RollsRoyce hoặc là toàn bộ theo tiêuchuẩn của Mẫu T. Nếu bạn làm ramột chiếc xe lai, với một bộ phậnthuộc chất lượng của Mẫu T và mộtsố bộ phận khác thuộc chất lượngcủa một chiếc Rolls Royce, bạn sẽcó một thứ tồi tệ nhất cho cả haimô hình. Bởi vì chiếc xe bị quẳng đikhi mà bộ phận yếu nhất hỏng đi,và số tiền bỏ vào những bộ phận cóchất lượng cao mà chẳng có thờigian để hao mòn chỉ đơn thuần làlãng phí.

Bài học của Ford thậm chí cònđúng đắn hơn rất nhiều ở cơ thểsống, bởi vì các bộ phận của xe hơi

trong một chừng mực nào đó có thểthay thế bằng phụ tùng được.Khỉ vàvượn chuyên kiếm sống trên cây vàluôn luôn có nguy cơ bị ngã gãyxương. Giả sử chúng được giaonhiệm vụ khảo sát các xác khỉ đểđếm tần số bị gãy ở mỗi xươngtrọng yếu của cơ thể. Giả dụ ta pháthiện ra rằng mỗi xương đều bị gãylần này hay lần khác, với một ngoạilệ: xương mác (xương chạy songsong với xương ống chân) chưa baogiờ bị phát hiện bị gãy ở bất kì conkhỉ nào. Yêu cầu ngay tức khắc củaHenry Ford sẽ là thiết kế lại xươngmác để cho nó có chất lượng xấuhơn, và điều này cũng chính xác là

những gì mà chọn lọc tự nhiên cầnphải làm. Các cá thể mang đột biếnvới một xương mác kém chất lượnghơn - các cá thể đột biến mà cácquy luật tăng trưởng của nó khiếncho lượng can-xi quý hiếm khôngtập trung nhiều cho xương mác nữa- có thể sử dụng lượng chất tiếtkiệm được này để làm dày cácxương khác và đạt được tính lýtưởng là làm cho mọi xương đều cóxác xuất gãy như nhau (đồng đềuchất lượng). Hoặc các cá thể độtbiến có thể dùng lượng can-xi tiếtkiệm được để làm ra nhiều sữa hơnvà nuôi nhiều con hơn. Chất tạoxương hoàn toàn có thể lấy khỏi

xương mác, ít nhất cho đến lúc màở đó nó có khả năng bị gãy bằng vớixương có độ chắc chắn kề nó. Giảipháp kia - giải pháp “Rolls Royce”nâng chất lượng của các bộ phậnkhác lên ngang bằng với xương mác- khó đạt được hơn.

Tuy nhiên, việc tính toán khônghoàn toàn đơn giản như vậy, bởi vìcó những xương quan trọng hơnnhững xương khác. Tôi đoán là mộtcon khỉ nhện dễ sống sót với cáixương gót bị gãy hơn là một cáixương cánh tay bị gãy. Cho nênchúng ta không nên nghĩ một cáchđơn giản là chọn lọc tự nhiên sẽ làmcho mọi xương đều dễ gãy như

nhau. Nhưng bài học chủ yếu màchúng ta thu được từ giai thoại vềHenry Ford là hoàn toàn đúng đắn.Có khả năng mà trong đó một bộphận nào đó của một sinh vật làquá tốt, và chúng ta có thể kỳ vọngrằng chọn lọc tự nhiên sẽ ưu tiên sựlàm giảm chất lượng bộ phận này điđến mức độ cân bằng với chấtlượng của các bộ phận khác trongcơ thể. Chính xác hơn, chọn lọc tựnhiên sẽ ưu tiên sự san bằng chấtlượng theo cả hai hướng lên vàxuống, cho đến khi một sự cân bằngthích hợp đạt được ở tất cả cácphần của cơ thể.

Đặc biệt, chúng ta dễ hiểu được

điều này khi sự cân bằng đạt đượcgiữa hai khía cạnh riêng biệt của sựsống: sự sống còn của con côngtrống đối lại với vẻ đẹp của concông mái là một ví dụ. ThuyếtDarwin cho ta biết rằng sự sống cònchỉ là phương tiện cuối cùng của sựphát tán gien, nhưng nó không cấmchúng ta phân cơ thể ra thànhnhững bộ phận có liên quan đến sựsinh sản như là dương vật. Hay lànhững bộ phận mà chỉ có nhiệm vụđể đấu tranh với các đối thủ như làsừng (hươu), đối lại với những bộphận mà sự quan trọng của chúngkhông phụ thuộc vào sự tồn tại củacác cá thể đối thủ như là chân tay

hay dương vật. Rất nhiều loài côntrùng tạo ra sự phân cách rõ rệtgiữa các giai đoạn phát triển khácnhau một cách căn bản trong suốtcuộc đời của chúng. Những con sâucó nhiệm vụ góp nhặt thức ăn vàlớn lên. Những con bướm, cũnggiống như những bông hoa màchúng viếng thăm, có nhiệm vụ sinhsản. Chúng không tăng trưởng lên,và chúng hút mât hoa chỉ để đốtngay sau đó giống như xăng máybay vậy. Khi một con bướm sinh sảnthành công, nó phát tán ra nhữnggien không chỉ thích hợp tạo ra mộtcon bướm bay giỏi và tìm kiếm bạntình giỏi, mà cả cho việc tạo ra một

con sâu ăn giỏi như nó đã từngtrước đây. Con phù du kiếm ăn vàlớn lên dưới hình dạng như nhữngcon nhộng dưới nước với thời giancó thể lên đến ba năm. Rồi chúngnổi lên mặt nước dưới hình dạngnhững con trưởng thành biết baymà chỉ có thể sống được vào cỡmấy giờ. Rất nhiều trong số chúngbị cá ăn, nhưng ngay cả khi khôngbị ăn chúng cũng sẽ chết chẳng baolâu sau đó vì chúng không thể ănđược mà thậm chí còn không córuột nữa (Henry Ford chắc chắn là

mê chúng lắm[43]

). Nhiệm vụ củachúng là bay cho đến khi tìm đượcmột bạn tình. Rồi, sau khi đã truyền

gien của mình đi được - bao gồm cảgien tạo ra một con nhộng nướchiệu quả có khả năng sống và kiếmăn dưới nước ba năm - chúng sẽchết. Con phù du giống như một cáicây mất gần cả đời để lớn lên, rồinở hoa trong duy nhất một ngày rựcrỡ nào đó rồi chết. Con phù dutrưởng thành là bông hoa chỉ nởtrong một quãng ngắn ở cuối mộtcuộc đời và vào lúc bắt đầu mộtcuộc đời mới.

Con cá hồi di cư xuôi theo dòngsông mà nó sinh ra, rồi trải quaphần lớn cuộc đời mình kiếm ăn vàlớn lên ngoài biển. Khi nó lớn đếnđộ trưởng thành một lần nữa, chắc

chắn là bằng khướu giác, nó tìmđược cửa sông quê hương của nó.Thông qua một chuyến hành trìnhhùng tráng trứ danh, con cá hồi bơingược dòng sông, nhảy qua nhiềuthác ghềnh, tìm đường về nhà tớiđầu nguồn con nước nơi nó đã chàođời trước đây. Ở đó nó đẻ trứng vàmột chu trình mới lại bắt đầu. Ởđiểm này, có một sự khác biệt đặctrưng giữa cá hồi Đại Tây Dương vàcá hồi Thái Bình Dương. Cá hồi ĐạiTây Dương, sau khi đẻ trứng có thểquay trở lại biển và có cơ may đểlặp lại chu trình lần thứ hai. Cá hồiThái Bình Dương chết đi sau khi đẻtrứng một số ngày.

Con cá hồi Thái Bình Dương nhưmột con phù du nhưng không có sựphân chia rõ ràng về mặt giải phẫugiữa thời kỳ nhộng và thời kỳtrưởng thành trong cuộc đời. Nỗ lựcbơi ngược dòng là lớn đến mức nókhông thể đủ sức làm được hai lần.Thế nên chọn lọc tự nhiên ưu tiênnhững cá thể mà có thể dồn hếtmọi gram sinh lực của nó vào mộtlần sinh sản tựa như một “vụ nổlớn” (big bang). Mọi tài nguyên cònsót lại sau khi đã sinh sản là lãngphí - tương đương với cái chốt thiếtkế quá tốt của Henry Ford. Con cáhồi Thái Bình Dương đã tiến hóa vềphía xén gọt hết sự sống còn sau

sinh sản của chúng cho tới mức gầnzero, còn tài nguyên có được thìchuyển hết sang cho trứng và tinhtrùng. Còn cá hồi Đại Tây Dương lạiđược kéo theo một con đường khác.Có lẽ bởi những dòng sông màchúng phải cưỡi lên thường ngắnhơn và bắt nguồn từ những đồi núiít dữ dội hơn, những cá thể giữ lạiđược một lượng tài nguyên để lặplại một chu trình sinh sản nữa đôikhi cũng tốt. Cái giá mà những concá hồi Đại Tây Dương này phải trảlà chúng không thể dồn quá nhiềuvào trứng của mình. Có một sựđánh đổi giữa tuổi thọ và mức độsinh sản, và các loài cá hồi khác

nhau đã chọn cho mình những trạngthái cân bằng khác nhau. Điểm đặcbiệt về chu trình vòng đời của cá hồilà ở chỗ chuyến hành trình di cư kìvĩ vắt kiệt sức lực của chúng tạo ramột sự không liên tục. Không cómột sự liên tục đơn giản nào giữamột mùa sinh sản và hai mùa. Đểcó được lần sau chúng cũng phải cắtđi rất nhiều mức độ hiệu quả củalần trước. Cá hồi Thái Bình Dươngđã tiến hóa về phía tận lực mộtcách dứt khoát cho mùa sinh sảnthứ nhất, với kết quả là một cá thểđặc trưng của loài dứt khoát chết đisau một nỗ lực phi thường duy nhấtđể đẻ trứng của nó.

Kiểu đánh đổi tương tự cũng ghidấu lên mọi cuộc đời, nhưng thườngthì ít khi ghê gớm như vậy. Sự chếtcủa chính chúng ta có lẽ được lậptrình ra theo một nghĩa nào đótương tự như sự chết của cá hồi,nhưng theo một cách ít thẳng thừngvà rõ ràng như vậy. Ta không nghingờ gì việc một nhà theo thuyết cảithiện giống có thể lai ra một giốngngười sống lâu đến tột bậc. Cáchlàm là chọn ra và lai giống thànhnhững cá thể có thể dùng hết tàinguyên bản thân cho chính cơ thểcủa mình chứ không phải cho concái: ví dụ các cá thể có xương đượcgia cố lên một cách quy mô đến

mức khó gãy nhưng lại có quá ítcan-xi còn lại để tạo ra sữa. Việcsống lâu thêm một chút cũng khádễ thực hiện, nếu bạn chăm chútmình kỹ và để cho con cái mìnhphải chịu thiệt. Nhà cải thiện giốngcó thể làm việc chăm chút và khaithác sự đánh đổi nói trên theohướng kéo dài tuổi thọ. Nhưng TựNhiên sẽ không chăm bẵm theocách này, bởi vì gien nào bủn xỉn vàkeo kiệt với thế hệ sau sẽ khôngthể xuyên tới tương lại được.

Hàm Thỏa Dụng của Tự Nhiênkhông bao giờ đánh giá cao tuổi thọvì chính giá trị của nó, mà chính làvì giá trị của sự sinh sản trong

tương lai. Bất kì một sinh vật nào,giống chúng ta hơn là giống cá hồiThái Bình Dương, khi sinh sản nhiềulần, đều đối diện với sự đánh đổigiữa đứa con (hay lứa con) hiện tạivà những đứa con tương lai. Mộtcon thỏ nếu dành hết năng lượng vàtài nguyên của mình cho lứa conđầu tiên chắc chắn sẽ có được mộtlứa con tuyệt vời. Nhưng nó sẽchẳng có gì còn lại để đi tiếp đếnlứa thứ hai. Những gien giữ lại đượcmột chút gì dự trữ sẽ có khuynhhướng lan rộng ra trong quần thểthỏ, được mang theo trong cơ thểcủa những lứa con thứ hai và thứba. Nhưng ta lại không thấy chính

loại gien này trải rộng ra trong quầnthể cá hồi Thái Bình Dương, bởi vìsự gián đoán giữa một mùa sinhsản và hai mùa là lớn khủng khiếp.

Khi chúng ta lớn lên, khả năngchết đi, sau khi giảm dần vào lúcmới đầu rồi ổn định trong một thờigian, sẽ đi lên theo một con dốcdài. Điều gì nằm sau sự tăng lêntheo một con dốc dài của khả năngchết đi này? Về cơ bản thì nó vẫncùng nguyên lý với cá hồi Thái BìnhDương, nhưng dàn trải ra trong mộtthời gian dài thay vì tập trung lạithành một quãng ngắn đột ngột -một cái chết tập thể - sau một sựsinh sản tập thể. Nguyên lý tiến hóa

của sự già đi lần đầu tiên đượcngười nhận giải Nobel, nhà khoahọc y khoa, Sir Peter Medawar,khám phá ra vào đầu những năm1950, rồi sau đó có rất nhiều sựchỉnh lý từ ý tưởng ban đầu nhờ cácnhà khoa học theo thuyết Darwinlỗi lạc G.C William và W.DHamilton.

Luận cứ cốt lõi như sau: Đầu tiên,như chúng ta thấy ở chương 1, mọihiệu ứng do gien gây ra đều thôngthường được bật lên trong mộtkhoảng thời gian nhất định nào đótrong cuộc đời của sinh vật. Rấtnhiều gien được bật lên trong giaiđoạn phôi ban đầu, nhưng nhiều

gien khác - như là gien gây bệnhmúa giật (hay bệnh múaHuntington) - căn bệnh đã gây nêncái chết thảm hại cho nhà thơ dângian kiêm ca sĩ Woody Guthrie -không được bật lên cho đến tuổitrung niên. Thứ hai, chi tiết của mộthiệu ứng do gien, bao gồm cả thờiđiểm cho nó được bật lên, có thểthay đổi được bởi các gien khác.Một người mang gien bệnh múagiật có thể chết vì bệnh này, nhưngviệc người này chết vào lúc bốnmươi hay bốn mươi lăm tuổi (nhưWoody Guthrie) có thể bị ảnhhưởng bởi các gien khác. Như vậybằng sự chọn lọc các “gien điều

chỉnh”, thời gian hoạt động của mộtgien nào đó có thể hoặc được làmtrì hoãn lại hoặc được làm xảy rasớm hơn trong thời gian tiến hóa.

Một gien như là gien gây bệnhmúa giật, được bật lên ở lưa tuổi từbốn mươi đến năm lăm, có rấtnhiều khả năng để được truyền chothế hệ sau trước khi nó làm cho cơthể mang nó chết đi. Ngược lại, nếunó được bật lên ở khoảng tuổi haimươi, nó sẽ được truyền đi chỉ bởinhững người đã sinh sản khá trẻ, vàdo đó nó sẽ bị chọn lọc tự nhiênchống lại rất mạnh (tức là càngngày càng có ít người mang giennày.ND). Nếu được bật lên ở tuổi

lên mười, nó hầu như sẽ không baogiờ được truyền đi. Chọn lọc tựnhiên sẽ ưu tiên những gien điềuchỉnh nào có hiệu ứng làm chậmtuổi mà ở đó gien bệnh múa giậtđược bật lên. Theo như lý thuyếtcủa Medawar hay William, điều nàychính là lý do vì sao gien này bìnhthường không được bật lên cho đếntuổi trung niên. Vào một thời gianxa xưa nào đó, chắc nó hoàn toàncó thể là một gien chín muồi vào lúctrẻ, nhưng chon lọc tự nhiên lạithiên về phía làm chậm hiệu ứngchết người của nó cho đến tuổitrung niên. Dĩ nhiên là vẫn còn mộtáp lực tiến hóa nhẹ nào đó đẩy nó

lên đến tuổi già, nhưng áp lực nàylà yếu bởi vì có rất ít nạn nhân chếtđi trước khi sinh con cái và truyềngien này đi.

Gien gây bệnh múa giật là một vídụ rất rõ ràng về gien gây chếtngười. Còn rất nhiều gien khác tuykhông phải tự chúng là gây chếtnhưng lại có hiệu ứng làm tăng khảnăng chết do một nguyên nhânkhác, và được gọi là gien gây chếtthứ cấp. Một lần nữa, thời điểm bậtlên của chúng cũng có thể bị ảnhhưởng bởi các gien điều chỉnh và dođó được làm chậm lại hay tăngnhanh lên bởi chọn lọc tự nhiên.Medawar nhận thấy rằng sự yếu đi

của tuổi già có thể là biểu hiện củasự tích lũy các hiệu ứng của cácgien gây chết và các gien gây chếtthứ cấp. Các hiệu ứng này đã đượcđẩy lùi càng ngày càng lâu hơntrong chu trình cuộc đời, và việcchúng có thể lọt qua chiếc lưới sinhsản tới các thế hệ tương lai chỉ đơnthuần là do chúng hoạt động trễ màthôi.

Sự phát triển mà G.C William, vị“lão trượng” của những nhà theothuyết Darwin người Mỹ, đưa vàocâu chuyện năm 1950 là một kếtquả quan trọng. Nó đưa ta trở lạivấn đề đánh đổi về mặt kinh tế. Đểhiểu nó, đầu tiên chúng ta phải đưa

ra một số thông tin cơ bản cầnthiết. Một gien thường có nhiều hơnmột hiệu ứng, thường trên nhữngphần cơ thể rất phân biệt ở vẻ bềngoài. Hiện tượng gọi là “đa tácđộng” (pleiotropy) này không chỉ làmột thực tế, mà còn là một thứ màchúng ta thấy rất dễ xảy ra khi biếtrằng gien thường gây hiệu ứng lênsự phát triển phôi và sự phát triểnnày là một quá trình rất phức tạp.Như vậy, mọi đột biến nào cũng cónhiều khả năng sẽ có không phải làmột mà là một số hiệu ứng. Dù mộttrong một số các hiệu ứng của nócó thể có lợi, có rất ít khả năng đểnhiều hơn một hiệu ứng là có lợi.

Điều này đơn giản chỉ do hầu hếtcác hiệu ứng do đột biến đều xấu.Ngoài việc đây là một thực thế, tacũng hoàn toàn có thể hiểu là vềnguyên tắc nó rất dễ xảy ra: nếu tacó một cơ cấu làm việc hết sức tinhvi phức tạp - như một cái radiochẳng hạn - sẽ có rất nhiều cáchhơn để làm cho nó trở nên tồi đi sovới số cách để làm cho nó tốt hơn.

Bất cứ khi nào chọn lọc tự nhiênưu tiên một gien do hiệu ứng củanó lên sinh vật lúc còn trẻ - chẳnghạn như độ hấp dẫn tình dục củamột con đực lúc trẻ trai - đều cókhả năng có mặt trái của nó: chẳnghạn như một bệnh nào đó vào lúc

trung niên hay lúc về già. Về mặt lýthuyết, các hiệu ứng theo tuổi táccũng có thể là theo cách ngược lại,nhưng theo như logic của Medawar,chọn lọc tự nhiên hầu như sẽ khôngưu tiên (gien gây) bệnh tật ở tuổitrẻ chỉ bởi vì hiệu ứng có lợi củachính gien đó vào lúc tuổi già. Hơnnữa, ở đây chúng ta lại có thể để ýđến vấn đề về gien điều chỉnh. Mỗimột trong các hiệu ứng của mộtgien, những hiệu ứng xấu và tốt củanó, có thể có thời gian bật lên củanó thay đổi trong quá trình tiếnhóa. Theo nguyên lý Medawar, cáchiệu ứng có lợi đều có khuynhhướng chuyển lên thời kỳ đầu của

cuộc đời, trong khi các hiệu ứng cóhại sẽ có khuynh hướng bị trì hoãnlại cho đến sau này. Hơn nữa, trongmột số trường hợp sẽ có một sựđánh đổi trực tiếp giữa các hiệu ứngsớm và muộn. Điều này đã được nóitới trong bàn luận của ta về cá hồi.Nếu một sinh vật có nguồn tàinguyên hữu hạn để dùng, ví dụ nhưvào việc trở nên khỏe mạnh về thểchất hơn là có khả năng nhảy thoátkhỏi nguy hiểm, mọi “sở thích” dùngcác tài nguyên đó sớm sẽ được ưutiên hơn so với “sở thích” dùngchúng về sau. Những cá thể dùngmuộn hơn đều có khả năng chết docác nguyên nhân khác trước khi có

cơ hội để dùng các tài nguyên đó.Nếu diễn giải luận điểm tổng quátcủa Medawar theo một kiểu ngượctừ sau ra trước dùng ngôn ngữ màta đã giới thiệu trong Chương 1, thìmọi người đều bắt nguồn từ mộtdòng dõi liên tục các tổ tiên mà tấtcả họ đều trải qua thời trẻ tuổi vàrất nhiều trong số họ đã không quágià vào lúc sinh con. Cho nên chúngta có khuynh hướng thừa hưởng tấtcả những phẩm chất của một conngười trẻ, nhưng không nhất thiếtlà tất cả những phẩm chất của mộtngười già. Chúng ta có khuynhhướng thừa hưởng những gien làmcho chúng ta chết chỉ rất lâu sau khi

chúng ta sinh ra, mà không phảinhững gien làm cho chúng ta chếtchẳng bao lâu sai khi chúng ta sinhra.

Trở lại với phần mở đầu bi quancủa chương này ta thấy, khi hàmthỏa dụng - cái mà được cực đạihóa - là sự tồn tại của ADN, nó sẽkhông phải là một công thức cho rahạnh phúc. Miễn làm sao cho ADNđược truyền đi, còn việc ai hay cáigì bị thiệt hại trong quá trình đó làkhông quan trọng. Sẽ tốt hơn chogien của con tò vò của Darwin khicon sâu vẫn còn sống, và do đó thịtvẫn còn tươi khi bị ăn, bất chấp mọisự đau đớn của con sâu. Gien chẳng

bao giờ quan tâm đến sự đau đớncủa ai cả, bởi vì chúng chẳng quantâm đến thứ gì.

Nếu (Đức Mẹ) Tự Nhiên mà nhântừ, thì ít nhất bà sẽ làm giảm đichút nào nỗi đau đó bằng cách gâymê những con sâu trước khi chúngbị ăn sống từ bên trong. Nhưng TựNhiên không nhân từ cũng không ácđộc. Bà cũng không chống lại sựđau đớn mà cũng không ủng hộ nó.Tự Nhiên không để ý đến sự đauđớn theo bất cứ cách nào, ngoại trừkhi nó ảnh hưởng đến sự tồn tại củaADN. Ta có thể dễ dàng tưởngtượng ra một gien, ví dụ như giengây mê con linh dương trước khi nó

sắp sửa hứng chịu nỗi đau của mộtcú táp. Một gien như thế có được ưutiên bởi chọn lọc tự nhiên không?Không, trừ khi hành động an thầncon linh dương làm tăng cơ hộitruyền sang các thế hệ tương laicủa gien đó. Thật khó để ta nghĩ cóthể nghĩ là điều này lại xảy ra, vàthế là chúng ta có thể đoán lànhững con linh dương luôn hứngchịu những cơn đau kinh hoàng vànỗi sợ ghê gớm khi chúng bị sănđến chết - như hầu hết trong sốchúng cuối cùng đều như vậy. Tổnglượng đớn đau trong một năm trongthế giới tự nhiên vượt ra ngoài mọisuy tư một cách nghiêm chỉnh của

chúng ta.

Các nhà thần học đang phải bậntâm đến “vấn đề của cái ác” và cáiliên quan là “vấn đề của sự đauđớn”. Vào cái ngày tôi bắt đầu đặtbút viết đoạn này, các báo chí Anhđều đưa tin một xe buýt chở đầyhọc sinh của trường Roman Catholic(Công Giáo La Mã) bị tai nạn dườngnhư không vì một lý do nào cả, vàkết quả là toàn bộ người trên xeđều chết. Và đó không phải là lầnđầu tiên, các giáo sĩ bùng nổ trướccâu hỏi về niềm tin mà phóng viênmột tờ báo ở Luân Đôn (TheSunday Telegraph - Điện Báo ChủNhật) đặt ra thế này: “Làm sao có

thể tin vào Thượng Đế đầy tìnhthương và quyền lực khi mà Ngườiđã cho phép một thảm kịch như vậyxảy ra?” Bài báo tiếp tục với phầntrích dẫn câu trả lời của một linhmục: “Câu trả lời đơn giản là chúngta không biết tại sao lại phải có mộtThượng Đế, người đã để cho nhữngđiều tồi tệ như thế xảy ra. Nhưngsự kinh hoàng của tai nạn, đối vớimột người Công Giáo, xác nhận sựthật rằng ta đang sống trong mộtthế giới với những giá trị: tích cựcvà tiêu cực. Nếu vũ trụ chỉ toànelectron mà thôi, thì sẽ chẳng cóvấn đề của cái ác hay đớn đau”.

Ngược lại, nếu như vũ trụ chỉ toàn

là electron và các anh chàng gieních kỷ, những thảm kịch vô nghĩanhư là tai tạn của chiếc xe buýt đóchính xác là những gì chúng ta cóthể trông chờ, cùng với những vậnmay cũng vô nghĩa không kém. Mộtvũ trụ như thế sẽ chẳng có một mụcđích xấu xa hay tốt đẹp gì cả. Ta sẽkhông thấy ở nó một mục đíchthuộc bất cứ kiểu gì. Trong một vũtrụ của những động lực vật lý vô trivà của sự nhân bản gien, sẽ có aiđó chịu thiệt, những người khác sẽgặp may, và ta không thể thấy mộtý nghĩa hay một lý do nào trong đócả, mà cũng chẳng có cái gọi là lẽphải hay công bằng. Vũ trụ mà ta

đang thấy đang có đúng những tínhchất mà ta có thể trông chờ về mặtbản chất: không phải do ai thiết kếra, không có mục đích, không xấuvà không tốt, không có gì ngoài sựvô tri, sự dửng dưng tuyệt đối. Nhưnhà thơ sầu A.E. Housman đã diễntả:

Hỡi Tự Nhiên, vô tâm, vô tri,ơi Tự Nhiên

Không bao giờ biết cũngchẳng màng để tâm

ADN không hiểu cũng khôngđể tâm.

ADN chỉ tồn tại.Và chúng ta múa theo điệu

nhạc của nó.

CHƯƠNG5QUẢBOMNHÂNBẢN

Hầu hết các vì sao - điển hình làmặt trời của chúng ta - cháy sángổn định qua hàng tỷ năm. Vàonhững lúc cực kỳ hiếm hoi, ở mộtnơi nào đó trong thiên hà, một vìsao bỗng rực sáng rồi hóa thành

một siêu sao mới[44]

mà không hềcó tín hiệu báo trước. Khoảng vàituần, nó tăng độ sáng lên gấp hàngtỷ lần rồi lụi dần đi thành một tàndư tăm tối. Suốt những ngày ngắnngủi trong vai siêu sao, nó phát ranăng lượng nhiều hơn tổng năng

lượng mà nó phát ra trong suốthàng trăm triệu năm trước đó trongvai một ngôi sao bình thường. Nếumặt trời của ta bỗng “vụt thành siêusao”, toàn bộ hệ mặt trời sẽ bốc hơingay tức khắc. May thay điều nàycực kì khó xảy ra. Trong thiên hàhàng trăm tỷ ngôi sao của chúng ta,chỉ có ba vụ nổ siêu sao mới từngđược các nhà thiên văn ghi chép lại:năm 1054, 1572 và năm 1604. ĐámTinh Vân Con Cua là tàn tích của vụnổ năm 1054, ghi nhận bởi các nhàthiên văn Trung Hoa. (Khi tôi nóiđến sự kiện “năm 1054” thì tấtnhiên tin tức của nó đến được TráiĐất vào năm 1054, chứ bản thân sự

kiện thì đã xảy ra sáu ngàn nămtrước đó. Bề mặt sóng ánh sáng từđó đến được chúng ta vào năm1054). Từ năm 1604 lại đây, nhữngvụ nổ như thế chỉ quan sát được ởcác thiên hà khác.

Có một kiểu nổ khác mà các ngôisao có thể trải qua. Thay vì “vụtthành siêu sao” nó “vụt thành bomthông tin”. Vụ nổ bắt đầu chậmhơn, mất nhiều thời gian hơn đểhình thành, chạm tới mức không thểso sánh được với vụ nổ siêu sao.Chúng ta có thể gọi nó là một quảbom thông tin hay một quả bomnhân bản. Trong vài tỷ năm đầuhình thành, ta chỉ có thể phát hiện

ra một quả bom nhân bản khi ở gầnsát nó. Cuối cùng, những biểu hiệntinh tế của vụ nổ bắt đầu rò rỉ rangoài đến những vùng xa xôi hơntrong không gian, và rồi nó có thểđược phát hiện tự một khoảng cáchxa hơn. Chúng ta không thể biếtđược kiểu nổ này sẽ kết thúc ra sao.Có thể cuối cùng nó cũng lụi đi nhưmột siêu sao, nhưng chúng takhông biết được nó sẽ lên đến mứcnào. Có lẽ là đến một vụ sụp đổ dữdội. Hay có lẽ đến mức các vật thểphát ra một cách lặp đi lặp lại, dichuyển theo một quỹ đạo có điềukhiển, thay vì một quỹ đạo kiểuđường đạn đơn giản, đi xa khỏi ngôi

sao ấy để đến những vùng khônggian xa xôi hơn, ở đó nó lại gieomầm mống bùng nổ lên các hệ ngôisao khác.

Lý do mà ta biết quá ít về quảbom nhân bản trong vũ trụ là bởi vìchúng ta chỉ mới biết được mộttrường hợp, và một trường hợp thìkhông đủ để tống quát hóa nó lên.Trường hợp ấy vẫn còn đang tiếpdiễn. Nó đã tiếp diễn được ba bốntỷ năm rồi, và nó mới chỉ đạt đếnngưỡng tràn từ vùng xung quanhngôi sao đó ra ngoài không gian.Ngôi sao đang nói là Sol, một ngôisao lùn vàng nằm gần phía rìa củathiên hà chúng ta, ở trong một cánh

tay xoắn ốc. Chúng ta gọi nó là mặttrời. Vụ nổ thực ra bắt nguồn từmột vệ tinh có quỹ đạo gần đó,nhưng năng lượng dẫn đến vụ nổ lạibắt nguồn từ toàn bộ mặt trời. Vệtinh này, tất nhiên rồi, là Trái Đất.Còn vụ nổ đã bốn tỷ năm nay, haycòn gọi là quả bom nhân bản, đượcgọi là sự sống. Chúng ta, những conngười, là một biểu hiện cực kỳ quantrọng của quả bom nhân bản, bởi vìchính vì thông qua chúng ta - quabộ não, qua nền văn minh biểutượng và công nghệ của chúng ta -mà vụ nổ này mới có thể đi đến giaiđoạn tiếp theo và vang vọng rakhông gian sâu thẳm.

Như tôi vừa nói, cho đến tận ngàynay quả bom nhân bản đó là quảbom duy nhất ta biết đến trong vũtrụ này, nhưng điều này không cónghĩa là những vụ nổ kiểu này hiếmhơn vụ nổ siêu sao. Phải công nhậnlà siêu sao được phát hiện ba lầntrong thiên hà của chúng ta, nhưngchính do khôi năng lượng khổng lồphóng ra, siêu sao dễ được nhậnthấy hơn rất nhiều từ xa. Trong khiđó, đến mãi tận vài thập kỷ trước,các làn sóng radio do con người tạora mới bắt đầu phát ra từ hành tinhnày. Nếu không, vụ nổ sự sống củachúng ta sẽ tiếp diễn mà cả nhữngquan sát viên trên những hành tinh

gần đây cũng không thể nào pháthiện được. Trước đó, có lẽ biểu hiệnduy nhất của “quả bom sự sống”của chúng ta chỉ là Rạn san hô

Great Barrier[45]

.

Nổ siêu sao là một vụ nổ khổnglồ, bất ngờ và đường đột. Bất kỳ vụnổ nào cũng được khơi mào bởi mộtđại lượng nào đó vượt quá ngưỡnggiới hạn, rồi sau đó mọi thứ tănglên đến mức không thể kiểm soátđược, từ đó tạo ra kết quả lớn hơnrất nhiều so với sự kiện khơi màođầu tiên. Sự kiện khơi mào của quảbom nhân bản là sự xuất hiện củacác thực thể nhân bản. Lý do khiếnsự tự nhân bản có tiềm năng bùng

nổ, giống như mọi vụ nổ khác, chínhlà sự tăng trưởng theo hàm mũ -vật chất càng nhiều cường độ cànglớn. Một khi đã có một vật thể tựnhân bản, chẳng bao lâu ta sẽ cóhai. Rồi hai bản sao đó lại tạo ranhững bản sao của chính nó, vàchúng ta có bốn. Rồi tám, rồi mườisáu, rồi ba mươi hai, sáu mươi tư...Chỉ cần sau 30 thế hệ nhân đôi nàyta đã có nhiều hơn một tỷ. Sau 50thế hệ, ta có một triệu tỉ. Và sao200 thế hệ, ta sẽ có 1 triệu triệutriệu triệu triệu triệu triệu triệu triệutriệu. Đó là về mặt lý thuyết. Trongthực tế, nó không bao giờ vượt quangưỡng đó. Bởi đó là một con số

còn lớn hơn cả số nguyên tử trongvũ trụ. Quá trình bùng nổ của sự tựsao chép, phải bị giới hạn lại rất lâutrước khi nó đạt đến 200 thế hệnhân đôi một cách tự do.

Chúng ta không có bằng chứng vềsự kiện nhân bản khởi đầu trênhành tinh này. Chúng ta có thể suyra rằng chắc chắn nó đã xảy ra, bởivì những thành quả của nó đang ởđây, mà chúng ta là một phần trongđó. Chúng ta không biết chính xácđiều gì dẫn tới việc khởi đầu của sựtự nhân bản, nhưng chúng ta có thểsuy ra nó thuộc loại nào. Nó là mộtphản ứng hóa học.

Hóa học là một vở kịch đang diễn

ra trên mọi ngôi sao và mọi hànhtinh. Các diễn viên trong vở kịchnày là các nguyên tử và các phântử. Ngay cả những nguyên tử hiếmnhất cũng đông hơn những gì mà taquen đo đếm. Issac Asimov tínhtoán rằng số lượng phân tử của cácnguyên tố hiếm astatine-215 trêntoàn bộ vùng đất bắc và nam Mỹ,sâu xuống 10 dặm, là “chỉ có mộtngàn tỉ”. Đơn vị nền tảng của hóahọc là những đối tác trao đổi vớinhau để tạo ra một tập hợp các đơnvị lớn hơn: Phân tử. Không giốngnhư các cá thể của một loài hay các

cây đàn violon Strat[46]

, dù cóđông đúc bao nhiêu đi nữa các phân

tử cùng loại cũng luôn luôn giốnghệt nhau. Các vũ điệu nguyên tửkhiến một số phân tử trở nên đôngđúc hơn là “thành công”. Nhưng đấychỉ là bị dụ dỗ mà thôi. Bởi vì, sựthành công, theo đúng nghĩa của từnày, là một tính chất chỉ xuất hiện ởgiai đoạn sau này trong câu chuyệncủa chúng ta.

Thế thì, sự kiện nào dẫn tới giớihạn trọng yếu để bắt đầu vụ nổ sựsống? Tôi đã nói rằng đó chính là sựxuất hiện của các thực thể tự nhânbản, một cách tương đương, chúngta cũng có thể coi nó là sự khởi đầucủa hiện tượng di truyền - một quátrình mà ta có thể gắn mác “cha

nào con nấy”. Đây không phải làđiều các phân tử thể hiện ra theocách thông thường. Các phân tửnước, mặc dù tập hợp thành nhữngphần tử khổng lồ, chúng lại chẳngthể hiện điều gì giống sự di truyềncả. Quần thể các phân tử nước(H2O) tăng lên khi hydro (H) cùngcháy với oxy (O). Quần thể cácphân tử nước giảm xuống khi nướcbị điện phân tách ra thành các bongbóng hydro và oxi. Nhưng mặc dùcó sự vận động trong quần thể phântử nước, ta vẫn chưa thấy có sự ditruyền nào. Điều kiện tối thiểu chosự di truyền sẽ là phải có ít nhất hailoại phân tử nước H2O riêng biệt, cả

hai đều cho ra những bản sao củachính chúng.

Thỉnh thoảng phân tử tồn tại dướidạng hai loại đối xứng nhau nhưhình ảnh gương. Có hai loại phân tửđường glucose, cả hai đều có nhữngnguyên tử giống hệt nhau đượcghép lại với nhau giống như đồ chơiLego, chúng giống hệt nhau, chỉkhác là chúng là hình ảnh gươngcủa nhau. Các loại phân tử đườngkhác cũng vậy, và ngoài ra còn rấtnhiều các phân tử khác nữa, baogồm cả các phân tử quan trọng bậcnhất: axit amin. Có lẽ ở đây có mộtcơ hội nào đó cho sự “cha nào connấy” - cho sự di truyền hóa học

chăng? Các phân tử có chiều tayphải có thể đẻ ra các phân tử conchiều tay phải và các phân tử chiềutay trái có thể sinh ra các anhchàng chiều tay trái không? Trướchết, ta cần một số thông tin cơ sởvề các phân tử đối xứng gương cáiđã. Hiện tượng này đầu tiên đượcnhà khoa học vĩ đại người Pháp thếkỉ mười chín Louis Pasteur phát hiệnra khi ông xem xét cấu trúc tinh thểcủa tartrate, một loại muối của axittartaric, vốn là một hợp chất quantrọng trong rượu vang. Một tinhthần là một khối rắn, đủ lớn để cóthể thấy bằng mắt thường (nhiềukhi còn có thể xâu lại để đeo quanh

cổ nữa!). Nó được tạo thành từ cácnguyên tử hay phân tử cùng loạixếp chồng lên nhau tạo ra một thểrắn. Chúng không xếp chồng lênnhau vô trật tự mà theo nhữngchuỗi hình học trật tự, như nhữnganh lính diễu hành giống hệt nhauvà theo một kỉ luật sắt. Các phân tửlà một phần của tinh thể tạo ra mộtkhuôn mẫu để các phân tử mới bênngoài thêm vào. Những phân tử nàyxuất phát từ trong dung dịch và cóthể lắp vừa khớp vào, nên toàn bộtinh thể lớn lên thành một mạnglưới hình học rất rõ ràng. Vì thế nêncác tinh thể mới có mặt hình vuôngvà tinh thể kim cương có dạng tứ

diện (hình kim cương). Khi một hìnhmẫu nào đó đóng vai trò khuônmẫu để tạo ra một hình khối khácgiống như nó, chúng ta có ý niệmsơ khai về khả năng tự nhân bản.

Bây giờ chúng ta quay trở lại vớicác tinh thể tartrate của Pasteur.Pasteur để ý rằng khi ông để dungdịch tartrate vào trong nước, hailoại tinh thể xuất hiện, giống hệtnhau ngoại trừ việc chúng là cáchình ảnh gương của nhau. Rất côngphu, ông phân hai loại tinh thể rahai nhóm riêng rẽ nhau. Khi tái hòatan chúng riêng rẽ, ông có được haidung dịch khác nhau, hai loạitartrate trong dung dịch. Mặc dù hai

dung dịch này tương tự nhau ở hầuhết mọi khía cạnh, Pasteur nhậnthấy rằng chúng quay ánh sángphân cực theo hai hướng ngượcnhau. Chính điều này đã cho hailoại phân tử các tên quy ước củachúng: chiều tay trái và chiều tayphải, vì chúng quay ánh sáng phâncực theo hướng ngược và xuôi kimđồng hồ. Như bạn cũng có thể đoánđược, khi hai dung dịch này lại đượctinh thể hóa một lần nữa, mỗi mộttrong hai sẽ tạo ra một tinh thể tinhkhiết làm hình ảnh gương của tinhthể tạo ra bởi dung dịch kia.

Các phân tử hình ảnh gương củanhau được phân biệt ở chỗ, giống

như giày trái và giày phải, cho dùcố gắng xoay chúng theo bất cứhướng nào đi nữa, bạn cũng khôngthể nào khiến chúng trùng lên nhauđược. Dung dịch ban đầu củaPasteur là một quần thể hỗn hợphai loại phân tử, và mỗi loại luônnhất nhất chỉ kết hợp với loại củachúng khi tinh thể hóa. Sự có mặtcủa hai (hay nhiều hơn) loại riêngbiệt của một thực thể là điều kiệncần để có được sự di truyền đíchthực, nhưng nó không đủ. Vì để cóđược sự di truyền đích thực, các tinhthể mỗi chiều phải phân đôi ra khichúng đạt tới kích thước tới hạn vàmỗi một nửa đóng vai trò khuôn

mẫu để lớn thêm lên đến mức đầyđủ (kích thước tới hạn đó). Dưới cácđiều kiện này chúng ta thực sự sẽcó một cộng đồng tăng trưởng củahai loại tinh thể đối nghịch nhau.Chúng ta thực sự có thể nói về “sựthành công” trong quần thể, bởi vì -do cả hai loại đấu tranh với nhau đểdành được cùng các nguyên tử cấuthành - một loại có thể trở nênđông hơn trước sự thiệt hại của loạikia, nhờ vào sự “giỏi” tạo ra các bảnsao của chính nó. Thật không may,đại đa số các phân tử đã biết khôngcó được tính chất phi thường nàycủa sự di truyền.

Tôi nói “thật không may” bởi vì

như sau. Khi các nhà hóa học cốgắng tạo ra các phân tử, ví dụ nhưtoàn bộ là chiều trái, họ thật sựmuốn có thể “gây giống” chúng lên.Nhưng, mặc dù các phân tử cácphân tử có thể đóng vai trò cáikhuôn để tạo ra các phân tử khác,thường chúng lại tạo ra hình ảnhgương của mình mà không tạo raloại cùng chiều. Điều này gây rấtnhiều khó khăn, bởi vì xuất phát vớiloại chiều trái bạn sẽ thu được mộthỗn hợp của các phân tử chiều tráivà chiều phải với số lượng nhưnhau. Các nhà hóa học làm việctrong lĩnh vực này vẫn đang cốgắng đánh lừa các phân tử để

chúng “đẻ” ra các phân tử con cùngloại. Nhưng đây là một mánh lừarất khó thực hiện trọn vẹn.

Trên thực tế, mặc dù có lẽ khôngliên quan đến chiều phải hay chiềutrái, một kiểu đánh lừa như thế nàyđã được thực hiện tự nhiên và tựphát từ hàng tỷ năm trước, khi thếgiới đang rất mới và vụ nổ hìnhthành sự sống và thông tin đangbắt đầu. Nhưng ta cần một cái gì đónhiều hơn sự di truyền giản đơn đểcho vụ nổ có thể khởi đầu một cáchchính thức được. Ngay cả khi mộtloại phân tử có sự di truyền đíchthực giữa các dạng chiều trái vàchiều phải, bất kì một sự cạnh tranh

nào giữa chúng đều không tạo ramột hệ quả thú vị nào, vì rốt cuộccũng chỉ có hai loại. Ví dụ, khi mộtloại tay trái dành thắng lợi trongcuộc cạnh tranh, đó là lúc vấn đềkết thúc. Sẽ chẳng có thêm tiếntrình nào nữa.

Các phân tử lớn hơn có thể chothấy tính phải trái ở các phần khácnhau trên mình của nó. Chẳng hạn,phân tử kháng sinh monensin cómười bảy tâm á xứng. Tại mỗi mộttrong số mười bảy tâm này, có mộtdạng tay trái và dạng tay phải. Hainhân với chính nó 17 lần là 131072,và vì thế có 131072 dạng khác biệtcủa các phân tử này. Nếu cả

131072 dạng này có được tính chấtcủa sự di truyền đích thực, với mỗimột dạng chỉ giống với loại củachính nó, sẽ có một cuộc cạnh tranhkhá phức tạp, và các thành viênthành công nhất của tập hợp131072 phần tử này dần dần khẳngđịnh mình thông qua những lần“điều tra dân số” liên tiếp. Nhưngngay cả điều này cũng chỉ có mộtloại di truyền hạn hữu, bởi vì131072, dù là một số lớn, vẫn làhữu hạn. Để vụ bùng nổ sự sốngxứng đáng với tên gọi của nó, ditruyền là cần thiết nhưng ta cũngphải cần đến sự đa dạng kết thúcmở và không hạn định.

Ở vấn đề di truyền hình ảnhgương, chúng ta đã đi đến cuối conđường với monensin và không tiếnthêm được nữa. Nhưng kiểu chiềuphải đối lại với chiều trái không phảilà kiểu tạo khác biệt duy nhất màcó thể thích hợp với việc sao chépmang tính di truyền. Julius Rebekvà các cộng sự của ông ở Viện CôngNghệ Massachusetts (MIT) là cácnhà hóa học đã đương đầu vớinhững thử thách nghiêm túc trongviệc tạo ra các phân tử tự nhânbản. Các biến thể mà họ sử dụngkhông phải là các hình ảnh gươngcủa nhau. Rebek và các cộng sự lấyhai phân tử nhỏ - tên cụ thể không

quan trọng, nên ta cứ gọi chúng làA và B. Khi A và B được trộn vớinhau trong dung dịch, chúng hợp lạiđể tạo ra một hợp chất thứ ba gọilà - bạn đoán được rồi - C. Mỗi mộtphân tử C hoạt động như một cáikhuôn. Các phân tử A và B, vốn trôinổi tự do trong dung dịch, tự độngđi vào khuôn. Một A và một B phảichen vào khuôn theo đúng vị trí, vàbằng cách đó chúng được sắp xếpmột cách chính xác để tạo ra một Cmới, giống như cái trước. Các C nàykhông dính lại với nhau để tạo ratinh thể, mà tách rời nhau ra. Cảhai C bây giờ đều có thể làm khuônđể tạo ra các C mới, cho nên dân số

của C tăng theo hàm mũ.

Theo như mô tả cho đến giờ, hệthống này không cho thấy một sự ditruyền theo đúng nghĩa, nhưng chothấy một khả năng tạo ra nó. Phântử B tồn tại ở một số dạng, mỗi mộttrong số chúng kết hợp với phân tửA để tạo ra phiên bản C của riêngchúng. Nên ta có C1, C2, C3 và vânvân. Mỗi một trong số các phiênbản của phân tử C này lại hoạtđộng như một cái khuôn để tạo racác C của riêng mình. Quần thể Cdo đó không thuần nhất. Hơn nữa,các loại khác nhau của C không hiệuquả như nhau để tạo ra các phân tửcon. Cho nên ta có một sự cạnh

tranh giữa các phiên bản đối nghịchnhau của C trong cộng đồng cácphân tử C. Hay hơn nữa, ta có thểtạo ra “các đột biến tự phát” củaphân tử C bằng bức xạ tử ngoại.Loại đột biến này cho thấy nó cóthể “tự sinh đẻ” khi cho ra các phântử con chỉ giống như nó. Tuyệt vờithay, biến thể mới này vượt trội loạicha mẹ và nhanh chóng chiếm lĩnhthế giới trong ống nghiệm mà cácloài tiền-sinh này tồn tại. Tổ hợpA/B/C không phải là tập hợp phântử duy nhất có tính chất này. Ví dụcòn có D,E và F nữa, là một bộ batương đương. Nhóm của Rebekthậm chí còn có thể tạo ra các loại

lai tự nhân bản giữa các tổ hợpA/B/C và D/E/F.

Các phân tử tự sao chép đích thựcmà ta biết trong tự nhiên - các axitnucleic ADN và ARN - có một tiềmnăng biến đổi phong phú hơn nhiều.Trong khi các nhân bản tử Rebek làmột chuỗi (dây xích) với chỉ hai mốinối (mắt xích), một phân tử ADN làmột chuỗi với độ dài không giớihạn; mỗi một trong số một hàngtrăm mắt xích của chuỗi có thể làmột trong bốn loại; và một đoạnADN hoạt động như một khuôn mẫuđể tạo ra phân tử ADN mới, mỗimột trong số bốn loại đóng vai tròlà một khuôn mẫu cho một loại

nhất định khác nó trong bốn. Bốnđơn vị này, được gọi là cơ sở, là cáchợp chất adenine, thymine, cytosinevà guanine, theo quy ước được gọitắt là A,T,C và G. A luôn luôn làkhuôn của T, và ngược lại. Còn Gluôn luôn làm khuôn cho C và ngượclại. Bất kì một trật tự nào của A,T,Cvà G đều có thể được và sẽ nhânđôi một cách trung thực. Hơn nữa,vì các chuỗi ADN có độ dài bất kì,chuỗi các biến thể có thể có trênthực tế là vô hạn. Đây là một côngthức tiềm tàng cho một vụ nổ thôngtin mà sự vang vọng của nó cuốicùng có thể vượt khỏi hành tinh nhàđể đến các vì sao.

Những tiếng vang vọng của vụ nổcác nhân bản tử của hệ mặt trờichúng ta lâu nay vẫn chỉ giới hạntrên hành tinh nhà trong hầu hếtthời gian bốn tỉ năm từ khi nó xuấthiện. Chỉ trong khoảng một triệunăm trở lại đây một hệ thần kinh cókhả năng phát minh ra công nghệsóng radio mới bắt đầu xuất hiện.Và chỉ trong vài thập kỷ qua hệthần kinh đó mới thực sự phát triểncông nghệ sóng radio. Bây giờ, mộtlớp vỏ những làn sóng radio giàuthông tin đang nở ra bên ngoài từhành tinh đó với tốc độ ánh sáng.

Tôi nói “giàu thông tin” để phânbiệt với hàng bao nhiêu loại sóng

radio đã có từ trước đó và đangvang vọng khắp vũ trụ. Các ngôisao bức xạ ra các sóng với tần sốradio và cả tần số mà ta gọi là ánhsáng khả kiến. Thậm chí còn có cảtiếng ồn tàn dư từ vụ nổ lớn banđầu mà đã khai sinh ra thời gian vàvũ trụ. Nhưng sóng radio đó khôngmang những kiểu mẫu có ý nghĩa:nó không giàu thông tin. Một nhàthiên văn chuyển về tín hiệu radiotrên một hành tinh quay quanh

Proxima Centauri[47]

cũng có thểthu nhận được cùng tiếng ồn do bứcxạ tàn dư như những nhà thiên văncủa ta, nhưng cũng có thể nhậnthấy một kiểu mẫu tinh vi phức tạp

hơn rất nhiều trong các sóng radiophát ra từ hướng ngôi sao Sol.

Nhà thiên văn này sẽ không nhậndạng kiểu mẫu thông tin ấy nhưmột hốn hợp các chương trình tiviđã bốn năm tuổi (ngôi sao cáchchúng ta bốn năm ánh sáng, ND),mà chắc lẽ sẽ nhận diện nó là mộtthứ có cấu trúc và giàu thông tinhơn nhiều so với tiếng ồn tàn dưthường gặp. Những nhà thiên văncủa chòm sao Nhân Mã sẽ reo lênsung sướng và báo cáo rằng ngôisao Sol đã bùng ra một vụ nổ vềmặt thông tin tương đương với vụnổ siêu sao (họ sẽ đoán, nhưngkhông lấy làm chắc chắn, nhưng cái

đó bắt nguồn từ một hành tinh quayquanh sao Sol).

Như chúng ta đã thấy, những quảbom nhân bản đi theo một quá trìnhthời gian chậm hơn rất nhiều so vớicác siêu sao. Quả bom nhân bảncủa chúng ta đã mất một số tỷ nămđể đạt đến ngưỡng radio - thời điểmmà một phần thông tin về nó bắtđầu chảy tràn ra từ thế giới nhà vàbắt đầu bao trùm những xung radiomang ý nghĩa lên các hệ thống và vìsao lân cận. Nếu vụ nổ thông tincủa chúng ta là điển hình, ta có thểđoán rằng các vụ nổ thông tin đềutrải qua một loạt các ngưỡng tớihạn từ thấp đến cao. Ngưỡng radio

và, trước đó, ngưỡng ngôn ngữ đếnkhá trễ trên con đường hình thànhcủa quả bom nhân bản. Trướcnhững ngưỡng này, ít nhất là trênhành tinh này, có thể gọi là ngưỡngđể có tế bào thần kinh. Còn trướcđó thì có ngưỡng đa bào. Ngưỡngsố một, ngưỡng mẹ của tất cả,chính là ngưỡng nhân bản tử, sựkiện khơi mào nào đã làm cho cả vụnổ trở nên khả dĩ.

Điều gì quan trọng đến vậy ởnhững nhân bản tử? Làm sao mà sựxuất hiện ngẫu nhiên của một phântử với tính chất dường như tẻ nhạt,là có thể làm một cái khuôn để tổnghợp ra một phân tử khác giống như

chính nó, lại là ngòi của vụ nổ mànhững tiếng vang vọng tột cũng củanó có thể vượt xa ra khỏi giới hạncủa các hành tinh? Như chúng tavừa thấy, một phần sức mạnh củacác nhân bản tử nằm ở sự tăngtrưởng theo hàm mũ. Sự tăngtrưởng theo hàm mũ này có mộthình thái đặc biệt rõ ràng. Ta có thểthấy sơ tăng trưởng theo hàm mũqua một ví dụ đơn giản gọi là thưchuỗi. Bạn nhận được một bưuthiếp có ghi rằng: “Hãy sao bưuthiếp này ra làm sáu bản rồi gửi đicho sáu người bạn trong vòng mộttuần. Nếu không làm điều này, bạnsẽ bị bùa mê rồi sẽ chết trong một

cơn đau kinh khủng trong vòng mộttháng”. Nếu là một người tỉnh táobạn sẽ vất lá thư đi ngay. Nhưngcũng có nhiều người không tỉnh táo;họ hơi bị lôi cuốn, hay cảm thấy sợbởi lời đe dọa nên gửi đi sáu bảnsao đến những người khác. Nếu tínhtrung bình một phần ba số ngườinhận bưu thiếp này tuân theo lờihướng dẫn ghi trên đó, số lượngbưu thiếp gửi đi sẽ nhân đôi mỗituần. Về mặt lý thuyết, điều này cónghĩa là số lượng bưu thiếp đượcgửi đi sau một năm sẽ là 2 mũ 52,tức là bốn triệu tỉ. Biển bưu thiếp ấylà đủ để nhận chìm mọi đàn ông,phụ nữ và trẻ em trên thế giới này.

Một khi không chịu sự thiếu hụtnguồn cung cấp, sự tăng trưởngtheo hàm mũ luôn luôn dẫn đếnnhững kết quả có số lượng lớn đếnmức sửng sốt, trong một thời gianngắn đến ngạc nhiên. Nhưng trênthực tế, các nguồn cung cấp có giớihạn, cả những nhân tố khác cũnglàm giới hạn sự tăng trưởng đó.Như trong ví dụ trên của ta, ngườita chắc sẽ bắt đầu đặt dấu hỏi vàdo dự khi lá thư chuỗi đó quay trởlại lần thứ hai. Trong cuộc cạnhtranh để có được nguồn cung cấp,các biến thể của các nhân bản tử,một cách ngẫu nhiên, trở nên hiệuquả hơn trong việc làm cho chúng

được nhân ra. Những nhân bản tửhiệu quả hơn này sẽ có khuynhhướng thay thế những đối thủ kémhiệu quả của chúng. Ở đây điều rấtquan trọng là chúng ta cần hiểurằng không một thực thể nhân bảnnào lại muốn làm cho mình đượcnhân lên một cách có ý thức. Nhưngmột cách tất yếu, những nhân bảntử hiệu quả hơn luôn vượt qua cácđối thủ mình về số lượng để chiếmđầy thế giới này.

Trong trường hợp thư chuỗi, trởnên hiệu quả hơn nghĩa là có nhữngcâu chữ thuyết phục hơn trên tấmthiệp. Thay vì lời nói đáng ngờ “nếubạn không làm theo những lời trên

tấm thiệp này bạn sẽ chết trongmột cơn đau đớn kinh khủng trongvòng một tháng”, thông điệp có thểchuyển thành “Xin hãy làm ơn, tôixin bạn hãy cứu lấy linh hồn củabạn và của tôi, đừng mạo hiểm: dùbạn có chút nào nghi ngờ đi nữa,hãy tuân theo lời hướng dẫn và gửilá thư đi tiếp đến sáu người nữa”.Những “đột biến” như vậy có thểxảy ra hết lần này đến lần khác, vàkết quả cuối cùng sẽ là một quầnthể không đồng nhất các thông điệpcùng lưu thông, tất cả đều bắtnguồn từ thông điệp gốc ban đầunhưng khác về cách diễn lời chi tiếtở độ mạnh và tính chất của những

lời van lơn. Các biến thể thành cônghơn sẽ tăng lên về số lượng trướcsự thiệt thòi của các đối thủ kémthành công hơn. Ở đây thành côngchỉ đơn thuần là đồng nghĩa với tầnsố lưu thông. “Thư St.Jude” là mộtví dụ được biết đến rất nhiều cho sựthành công như thế; nó đã đi vòngquanh thế giới một số lần, chắc làtăng lên trong quá trình lưu thôngđó. Khi tôi viết cuốn sách này, Tiếnsĩ Oliver Goodenough, Đại họcVermont, đã chuyển cho tôi mộtphiên bản sau đây và chúng tôi đãcùng viết một bài báo về nó, miêutả nó là một “virus tinh thần” chotạp chí Nature:

“VỚI TÌNH THƯƠNG YÊU MỌITHỨ ĐỀU CÓ THỂ”(lá thư được giữ nguyên các lỗichính tả. ND)Tờ giấy này được gửi đến bạnđể được may mắn. Bản gốc là ởNew England. Nó đã được gởivòng quanh thế giới 9 lần. SựMay Mắn đã được gửi tới bạn.Bạn sẽ nhận được vận maytrong vòng 4 ngày sau khi nhậnđược lá thư này, chỉ chờ bạntiếp tục gửi nó đi. Đây khôngphải trò đùa. Bạn sẽ nhận đượcvận may trong lá thư. Đừng gửitiền. Gởi những bản sao đếnnhững người mà bạn cho là cần

vận may. Đừng gởi tiền dzìniềm tin là vô giá. Đừng giữ láthư này, nó phải rời khỏi taybạn trong vòng 96 giờ. Mộtviên chức A.R.P Joe Elliott nhậnđược 40.000.000 đô. Geo.Welch mất vợ mình 5 ngày saulá thư này. Ông ta đã khôngchịu gởi lá thư đi. Tuy nhiêntrước cái chết của bà ông nhậnđược 75.000 đô. Làm ơn gởicác bản sao và bạn sẽ thấynhững gì xảy ra sau 4 ngày.Chuỗi thư đến từ Venezuela vàđược viết bởi Saul AnthonyDegnas, một nhà truyền đạo từN.Mỹ. Bởi vì bản đó phải quay

vòng trên thế giới. Bạn phảisao ra 20 bản và gởi đến bạnbè và các cộng sự sau một ítngày bạn sẽ nhận được bấtngờ. Đây là tình yêu ngay cảkhi bạn không mê tín. Hãy ghichú điều sau đây: CantonareDias nhận lá thư này năm1903. Ông yêu cầu T. ký saochép ra và gởi đi. Mấy ngày sauông trúng số 20 triệu đô. CarlDobbit, một nhân viên vănphòng nhận được lá thư vàquên rằng nó phải rời khỏi taymình trong vòng 96 giờ. Ông ramất việc. Sau khi tìm được láthư ông ta sao ra và gởi đi 20.

Một ít ngày sau ông ta nhậnđược công việc tốt hơn. DolanFairchild đã nhận được lá thưvà không tin nên ném nó đi.Chín ngày sau ông ta chết.Năm 1987 một phụ nữ trẻ ởcali nhận được lá thư. Nó đãmờ và hầu như không đọcđược. Cô tự hứa là sẽ gõ lại láthư và gửi nó đi, nhưng cô đểnó qua một bên để làm sau. Côta gặp phải vô số vấn đề, kể cảbiết bao nhiêu rắc rối với chiếcxe hơi đắt tiền. Lá thư này đãkhông rời tay cô ấy trong vòng96 giờ. Cô ấy cuối cùng gởi lạilá thư như đã hứa và cú một

chiếc xe hơi mới. Nhớ khônggởi tiền. Đừng bỏ qu cái này -nó có tác dụng đấy.

St. Jude

Lá thư nực cười trên có tất cả mọidấu ấn cuả sự tiến hóa, qua một sốlần đột biến. Có vô số lỗi chính tảvà những điều vụng về, và người tacũng biết là có nhiều phiên bảnkhác đang quay lòng vòng. Một sốphiên bản khác biệt đáng kể cũngđược gởi cho tôi từ khắp thế giới khibài báo của chúng tôi được công bốtrên Nature. Ví dụ một trong nhữngphiên bản này, “viên chức A. R. P”được viết thành “viên chức R.A.F”.

Lá thư St. Jude rất nổi tiếng đối vớiBưu Điện Hoa Kỳ (USPS), họ chobiết nó đã từng quay vòng nhiều lầntrước khi họ bắt đầu theo dõi chínhthức và nó thường bùng phát trở lạinhư bệnh dịch.

Ta có thể thấy rằng, thứ maymắn cho những người tuân theohay những tai họa cho những ngườibác bỏ được kể ra ở trong thư nàychắc chắn không phải do chính nạnnhân hay người gặp may (nếu có)viết ra. Vận may đó không đến vớingười may mắn trước khi lá thư rờitay họ. Còn nạn nhân thì chẳng baogiờ gửi thư đi. Những chuyện này

chắc chỉ được bịa ra - người ta cũngdễ dàng đoán ra từ sự vô lý trongnội dung của chúng. Đây chính làkhía cạnh chính yếu cho thấy sựkhác nhau giữa các thư chuỗi và cácnhân bản tử tự nhiên đã khởi đầuvụ bùng nổ sự sống. Các thư chuỗiđầu tiên được khai sinh ra bởi conngười và những thay đổi trong cáchdiễn đạt xuất phát từ bộ não conngười. Khi vụ nổ sự sống khởi đầu,không có một đầu óc nào, không cósự sáng tạo nào và cũng không có ýđịnh nào cả. Chỉ có hóa học màthôi. Tuy vậy, một khi các chất hóahọc tự nhân bản có cơ hội xuấthiện, sẽ có một khuynh hướng tự

động để tạo ra các biến thể thànhcông hơn để tăng tần suất trên sựthiệt thòi của những biến thể kémthành công.

Cũng như trong trường hợp thưchuỗi, sự thành công của các nhânbản tử hóa học chỉ đơn giản là đồngnghĩa với tần suất lưu thông. Nhữngđó chỉ là định nghĩa, và gần như làmột phép lặp thừa. Sự thành cônggặt hái được là nhờ có sự cạnhtranh trong thực tế, và có sự cạnhtranh là một thứ gì đó cụ thể vàchắc chắn. Nó có thể mang nhiềutính chất, nhưng chắc chắn khôngphải là một phép lặp thừa. Một

phân tử nhân bản tử thành công làmột phân tử có được những gì cầnthiết giúp nó nhân bản lên. Trongthực tế, những thứ cần thiết này cóthể biến đổi một cách vô hạn, ngaycả khi tính chất của chính các nhânbản tử có vẻ như đồng nhất mộtcách bất ngờ.

ADN đồng nhất đến mức nó hoàntoàn chỉ bao gồm những chuỗi biếnđổi của cùng bốn “ký tự” - A, T, C,D. Bằng phép so sánh như chúng tađã thấy trong các chương trước đây,các phương tiện mà các chuỗi ADNsử dụng để làm cho chính chúngđược nhân lên có thể đa dạng đến

chóng mặt. Bao gồm việc xây dựngnhững quả tim hiệu quả hơn chonhững con hà mã, những cẳng chânđàn hồi hơn cho những con bọ,những đôi cánh có dáng khí độnghơn cho những con chim én, nhữngbong bóng nổi hơn cho cá. Mọi cơquan và chi của động vật; gốc, rễ,lá và hoa của thực vật; mọi con mắtvà bộ não và trí thông minh; vàngay cả những nỗi sợ hãi, nhữngniềm hy vọng là các công cụ mà cácchuỗi ADN thành công dùng để đưamình tới tương lai. Chính các côngcụ thì gần như đa dạng một cách vôhạn, nhưng các công thức để xâydựng các công cụ, ngược lại, lại

đồng nhất đến mức kỳ quái. Chỉ lànhững phép hoán vị tiếp sau nhữngphép hoán vị của A, T, C, G mà thôi.

Cũng có thể không phải lúc nàocũng vậy. Không có căn cứ cho thấykhi vụ nổ thông tin mới bắt đầu, cácmã hạt giống đã được viết bằng kýtự ADN. Thực ra, toàn bộ nền côngnghệ thông tin với ADN và proteinlàm nền tảng là rất tinh vi phức tạp- hay là “high tech”, như nhà hóahọc Graham Cairns-Smith đã gọi -đã đến mức bạn không thể tưởngtượng được rằng nó đã xuất hiệnmột cách tình cờ, mà không có mộthệ thống tự nhân bản nào đó làm

tiền thân. Hệ thống tiền thân đó cóthể là ARN; hay có thể là một thứcgì đó như là các phân tử tự nhânbản đơn giản của Julius Rebek; haycũng có thể là thứ gì đó khác xathế: một khả năng trớ trêu, mà tôiđã bàn đến một cách chi tiết trong

cuốn Tạo hóa vô tri[48]

, chính làđồ thuyết của Cairns-Smith ( xemcuốn Bảy manh mối về sự sống củaông) nói rằng các tinh thể đất séthữu cơ có thể là các nhân bản tửnguyên thủy. Mà cũng có thể chúngta không bao giờ biết chắc được.

Bây giờ, những gì chúng ta có thểlàm là đoán ra một bảng niên đại

tổng quát của vụ nổ sự sống trênbất cứ hành tinh nào, bất cứ nơiđâu trong vũ trụ. Các chi tiết sẽ phụthuộc vào các điều kiện tại chỗ. Hệthống ADN/protein sẽ không thểhoạt động trong một thế giới vớiamoniac lỏng lạnh cóng, nhưng cólẽ một hệ thống gen và phôi thainào đó lại có thể. Dù sao đi nữa, đócũng chỉ là những chi tiết mà tôimuốn bỏ qua, bởi vì tôi muốn tậptrung vào các nguyên lý không phụthuộc vào hành tinh. Bây giờ tôi sẽđiểm qua một cách có hệ thống hơndanh sách các ngưỡng tới hạn màbất kì một quả bom nhân bản trênhành tinh nào cũng chắc sẽ phải trải

qua. Một số trong những ngưỡngnày rất có thể thực sự là mạng tínhphổ quát trong toàn vũ trụ. Cũng cóthể không dễ xác định xem cái nàorất có thể là phổ quát, cái nào rấtcó thể là cục bộ địa phương, vàchính câu hỏi này cũng đã thú vị rồi.

Ngưỡng tới hạn 1 chính là, tấtnhiên rồi, Ngưỡng Nhân Bản Tử: sựxuất hiện kiểu hình của một hệthống tự sao chép, trong đó có ítnhất một dạng sơ khởi ban đầu củasự biến dị di truyền, với những lỗisao chép ngẫu nhiên thỉnh thoảngxuất hiện. Hệ quả của sự vượtNgưỡng 1 là hành tinh sẽ có một

quần thể hỗn hợp, trong đó các biếnthể cạnh tranh nguồn cung cấp vớinhau. Nguồn cung cấp sẽ hiếm -hay trở nên hiếm một khi cuộc cạchtranh nóng lên. Một số phiên bảnbiến dị sẽ trở nên thành công trongviệc giành được nguồn cung cấphiếm đó. Một số khác trở nên kémthành công hơn. Và bây giờ ta códạng căn bản của sự chọn lọc tựnhiên.

Đầu tiên, sự thành công giữa cácnhân bản tử - đối thủ của nhau - chỉđơn thuần ở tính chất trực tiếp củachúng - ví dụ, hình dạng của chúngphù hợp để làm khuôn mẫu đến

mức nào. Nhưng giờ đây, sau nhiềuthế hệ tiến hóa, chúng chuyển lênNgưỡng 2, Ngưỡng Kiểu Hình. Cácnhân bản tử sống sót được khôngphải nhờ vào tính chất của riêngchúng mà nhờ vào các hiệu ứng lênmột thứ khác, thứ này chúng ta gọilà kiểu hình. Trên hành tinh củachúng ta, kiểu hình dễ dạng đượcnhận thấy dưới dạng những bộphận của cơ thể động và thực vậtmà gen gây ảnh hưởng lên. Cónghĩa là toàn bộ mọi phần trên cơthể. Hãy xem các kiểu hình như lànhững đòn bẩy quyền lực mà nhờđó các nhân bản tử thành công cóthể điều khiển được cách thức

chúng đi sang thế hệ kế tiếp. Tổngquát hơn, kiểu hình có thể đượcđịnh nghĩa là các sản phẩm của cácnhân bản tử ảnh hưởng lên sựthành công của chính các nhân bảntử, nhưng tự các sản phẩm này thìkhông nhân bản. Ví dụ, một gennào đó trong một loài ốc sên đảoThái Bình Dương quyết định vỏ ốcxoắn chiều trái hay xoắn phải.Chính các phân tử ADN thì không cótính phải trái, nhưng sản phẩm kiểuhình thì có. Các vỏ ốc xoắn trái vàxoắn phải có sự thành công khácnhau trong việc bảo vệ con ốc. Bởivì gen nằm trong vỏ ốc các ảnhhưởng lên hình dạng vỏ ốc, nên

những gen nào tạo ra các vỏ ốccứng hơn (thành công hơn) sẽ trởnên vượt trội về số lượng hơn so vớigen tạo vỏ ốc kém thành công. Cácvỏ ốc, vốn là các kiểu hình, khôngtự sinh ra các con ốc con. Mỗi mộtvỏ ốc đều được làm ra bởi ADN, vàchính ADN thì đẻ ra ADN.

Các sản phẩm của ADN ảnhhưởng lên kiểu hình của chúng (nhưlà hướng xoắn của vỏ ốc) thông quamột chuỗi phức tạp các sự kiệntrung gian, tất cả đều được gộp vàodưới tiêu đề chung là “hệ phôi thai”.Trên hành tinh chúng ta, mắt xíchđầu tiên trong chuỗi này luôn luôn

là sự tổng hợp một phân tử proteinđược xác định một cách chính xác,thông qua mã gen nổi tiếng, bằngtrật tự của bốn loại ký tự trongADN. Nhưng các chi tiết này chỉ có ýnghĩa cục bộ thôi. Tổng quát hơn,một hành tinh sẽ đến lúc chứanhững nhân bản tử mà sản phẩmcủa chúng (kiểu hình) mang nhữnghiệu ứng có lợi cho sự thành côngcủa các nhân bản tử. Một khiNgưỡng Kiểu Hình đã vượt qua, cácnhân bản tử đã sống sót nhờ vàocác tác nhân gián tiếp, hay là hệquả của chúng lên thế giới bênngoài. Trên hành tinh chúng ta,những hệ quả này giới hạn trên cơ

thể mà gen cơ ngụ. Nhưng khôngnhất thiết lúc nào cũng vậy. Thuyếtvề Kiểu Hình Mở Rộng (mà tôi đãdành cả một cuốn sách với tiêu đềđó) phát biểu rằng đòn bẩy quyềnlực thông qua kiểu hình, mà qua đócác nhân bản tử thiết kế ra sự sốngsót lâu dài của chúng, không bị giớihạn ở cơ thể “của” chính nhân bảntử. Gen có thể vươn ra ngoài các cơthể và gây ảnh hưởng lên thế giớirộng lớn bên ngoài, bao gồm cả cáccơ thể khác nữa.

Tôi không rõ Ngưỡng Kiểu Hìnhcó tính phổ quát đến mức nào. Tôinghi rằng nó sẽ phải vượt qua

những hành tinh mà trên đó vụ nổsự sống đã đi quá giai đoạn sơ khởiban đầu. Tôi cho rằng điều nàycũng đúng đối với ngưỡng tiếp theotrong danh sách của tôi. Đây làNgưỡng 3, Ngưỡng Tập Thể NhânBản Tử, mà trên hành tinh nào khácnó có thể vượt qua hay cùng thờivới Ngưỡng Kiểu Hình. Trong thờigian đầu, chắc nhân bản tử chắc lànhững thực thể tự thân trôi nổi bậpbềnh, cùng với các nhân bản tử đốithủ không có gì bao bọc, ở đầunguồn của dòng sông gen. Nhưngmột đặc điểm của hệ thống côngnghệ thông tin ADN/protein hiện đạitrên Trái Đất đã khiến không một

gen riêng rẽ nào đó có thể hoạtđộng được khi cách ly với gen khác.Thế giới hóa học mà trong đó mộtgen làm công việc của nó khôngphải là thế giới hóa học của môitrường bên ngoài không chút ảnhhưởng gì lên nó. Nói cho đúng ra,cái này tạo ra một phông nền,nhưng nó là một phông nền khá xaxôi. Thế giới hóa học trực tiếp vàcần thiết một cách sống còn mànhân bản tử ADN sống sót đó, làmột túi hóa chất nhỏ hơn và tậptrung hơn rất nhiều - tế bào. Gọi tếbào là một túi hóa chất là gâynhầm lẫn, bởi vì rất nhiều tế bào đãra công ra một cấu trúc bên trong

gồm những các màng gấp mà trênđó, trong đó và giữa chúng cácphản ứng hóa học tối quan trọngxảy ra. Thế giới vi mô hóa học, haylà tế bào, được xây dựng nên bởimột hiệp hội hàng trăm gen, hay làhàng trăm ngàn gen ở các tế bàocao cấp. Mỗi gen đóng góp vào môitrường đó, và rồi chúng đều dựavào nó để sống sót. Các gen làmviệc theo tập thể. Chúng ta đã thấyđiều này từ một góc nhìn hơi kháctrong Chương 1.

Các hệ thống sao chép ADN tựđộng đơn giản nhất trên hành tinhcủa chúng ta là tế bào vi khuẩn, và

chúng cần đến ít nhất vài trăm genđể tạo ra các thành phần chúngcần. Những tế bào không phải tếbào vi khuẩn được gọi là tế bàonhân chuẩn. Tế bào của chúng ta,và của tất cả các động vật, thựcvật, nấm và động vật nguyên sinhlà tế bào nhân chuẩn. Thôngthường chúng có hàng chục hayhàng trăm ngàn gen, tất cả đều làmviệc như một đội ngũ. Như chúng tađã thấy ở Chương 2, có vẻ như giờđây người ta thấy rằng tế bào nhânchuẩn mực thực ra lại bắt đầu từmột đội ngũ gồm khoảng nửa tá tếbào vi khuẩn hợp lại với nhau.Nhưng đó là một dạng cao cấp hơn

và không phải cái tôi đang nói ởđây. Tôi đàng nói rằng thực tế mọigen làm việc trong môi trường hóahọc được xây dựng bởi một hiệp hộicác gen trong tế bào.

Khi đã nắm bắt được hình ảnhgen làm việc theo nhóm, chúng tadễ bị cám dỗ vào việc nhảy lên mộtbước và giả định rằng sự chọn lọctheo thuyết Darwin ngày nay chọnlọc trong số những đội ngũ gencạnh tranh nhau - rồi cho rằng chọnlọc đã chuyển lên một cấp độ tổchức cao hơn. Hấp dẫn đấy, nhưngtheo quan điểm của tôi thì sai mộtcách sâu sắc. Sẽ rõ ràng hơn khi nói

rằng chọn lọc kiểu Darwin vẫn chọngiữa các gen cạnh tranh nhau,nhưng các gen được ưu tiên là cácgen phát đạt lên trong sự có mặtcủa các gen khá, vốn cũng đồngthời được ưu tiên trong sự có mặtcủa nhau. Đây chính là điểm chúngta đã gặp ở Chương 1, ở đó chúngta đã thấy rằng những gen cùngnằm trong một nhánh của dòngsông số có khuynh hướng trở thànhnhững “bạn đồng hành tốt” củanhau.

Ngưỡng lớn kế tiếp phải vượt quakhi quả bom nhân bản đã thu lượmđược xung lượng trên một hành tinh

là Ngưỡng Đa Bào, và tôi gọi đây làNgưỡng 4. Mỗi một tế bào của sựsống, như đã thấy, là một biển cácchất hóa học tí hon mà đội ngũ genđắm mình trong đó. Mặc dù chứatoàn bộ đội ngũ gen, nó được làmra chỉ bởi một tập hợp nhỏ trong cảđội ngũ ấy. Rồi chính các tế bào lạiphân đôi, mỗi nửa lại lớn lên đếnkích thước đầy đủ. Khi điều này xảyra, mọi thành viên trong đội genđược nhân đôi lên. Nếu hai tế bàonày không hoàn toàn tách rời nhaura à vẫn còn dính lại với nhau,những tòa nhà lớn có thể được tạothành, với các tế bào đóng vai trò làcác viên gạch. Khả năng có thể tạo

ra các cấu trúc đa bào cũng rất cóthể là rất quan trọng ở những thếgiới khác với thế giới chúng ta. KhiNgưỡng Đa Bào đã vượt qua, cáckiểu hình có thể xuất hiện với hìnhdạng và chức năng mà ta chỉ có thểnhận biết được ở mức độ lớn hơnmức độ của một tế bào đơn nhất.Một cái gạc nai hay một chiếc lá,một thủy tinh thể của mắt hay là vỏcủa một con ốc sên - tất cả nhữnghình dạng này được xây dựng nênbởi các tế bào, nhưng các tế bàokhông phải là phiên bản tí hon củahình dạng cỡ lớn đó. Hay nói cáchkhác, các cơ quan đa bào không lớnlên theo cách như tinh thể. Ít nhất

trên hành tinh của chúng ta, chúnglớn lên giống như những ngôi nhàhơn. Mà như ta thấy các ngôi nhàkhông phải có hình dạng như mộtviên gạch phóng lớn lên. Một bàntay có một hình dạng đặc trưng,nhưng nó không được làm từ các tếbào có hình bàn tay. Lại cũng giốngnhư các tòa nhà, các cơ quan đabào đạt được hình dạng và kíchthước đặc trưng của chúng là do cáclớp tế bào (các viên gạch) tuântheo những quy luật vốn quy địnhkhi nào thì chấm dứt việc xây dựnglại. Theo một nghĩa nào đó, tế bàocũng phải biết chúng sẽ nằm ở vị trítương đối nào so với các tế bào

khác. Các tế bào gan biểu hiện nhưthể chúng biết được rằng chúng làcác tế bào gan và hơn nữa còn biếtđược chúng đang ở ngoài rìa của lágan hay ở giữa. Làm sao chúng biếtđược như vậy là một câu hỏi khó trảlời, và đã có rất nhiều nghiên cứu.Các câu trả lời có được có lẽ chỉđúng cho hành tinh của chúng ta vàtôi sẽ không xem xét thêm ở đâynữa. Tôi cũng đã bàn đến một chútở Chương 1. Cho dù chi tiết thế nàođi nữa, cách thực hiện những điềutrên đã được hoàn thiện bởi cùngmột quá trình tổng quát cho tất cảnhững quá trình hoàn thiện kháctrong sự sống: sự sống sót của các

gen thành công được xác định bởihiệu ứng của chúng - trong trườnghợp này là hiệu ứng lên hành vi củatế bào trong mối quan hệ của chúngvới các tế bào lân cận.

Ngưỡng lớn chủ yếu tiếp theo màtôi muốn xem xét, vì tôi cho rằngnó cũng có ý nghĩa không chỉ riêngcho hành tinh của ta, đó là NgưỡngXử Lý Thông Tin Tốc Độ Cao. Trênhành tinh của ta, Ngưỡng 5 này đạtđược bởi một lớp tế bào đặc biệt gọilà nơ-ron thần kinh, hay là tế bàothần kinh, và chúng ta có thể gọiđại diện là Ngưỡng Hệ Thần Kinhtheo như những gì xảy ra trên Trái

đất. Cho dù đạt được thế nào trênmột hành tinh đi nữa, nó cũng rấtquan trọng, bởi vì bây giờ các hànhđộng xảy ra trên một thang thờigian ngắn hơn rất nhiều so vớithang mà gen, cùng với đòn bẩyquyền lực bằng hóa học của chúng,thực hiện được một cách trực tiếp.Các con săn mồi có thể bật xa vìbữa tối, còn các con mồi có thể lẩntránh vì mạng sống, bằng cáchdùng các thiết bị cơ bắp và thầnkinh có thể hoạt động và phản ứngở tốc độ nhanh khủng khiếp so vớitốc độ của miếng origami phôi thaimà các gen đã lắp nên các thiết bịban đầu. Tốc độ và thời gian phản

ứng tuyệt đối có thể khác rất nhiềutrên các hành tinh khác. Nhưng trênbất cứ một hành tinh nào, ta lạivượt qua một ngưỡng quan trọngnữa khi các thiết bị xây dựng nênbởi các nhân bản tử bắt đầu cóđược thời gian phản ứng nhanh hơnnhiều cấp độ so với những vận độngcủa bộ máy phôi thai của chính cácnhân bản tử. Các thiết bị có nhấtthiết phải giống như các vật thể màchúng ta, trên hành tinh này, gọi làcác tế bào nơ-ron và cơ bắp haykhông thì không rõ. Nhưng trênhành tinh đó, khi điều gì đó tươngđương với Ngưỡng Hệ Thần Kinhđược vượt qua, các hệ quả quan

trọng chắc chắn sẽ tiếp bước và quảbom nhân bản sẽ tiếp diễn trênchuyến hành trình hướng ra ngoàikhông gian của nó.

Trong số những hệ quả này có sựtập trung lớn của các đơn vị xử lýdữ liệu – hay “bộ não” – có khảnăng xử lý các kiểu hình dữ liệuphức tạp được thâu tóm bởi các “cơquan cảm giác” và có khả năng lưutrữ thông tin của chúng trong “bộnhớ”. Một hệ quả phức tạp và kì bícủa việc vượt qua ngưỡng nơ-ron làsự nhận thức có ý thức, và tôi gọiđây là Ngưỡng 6, Ngưỡng Ý Thức.Chúng ta không biết điều này có

thường xuyên đạt được trên hànhtinh này hay không. Một số nhà triếthọc tin rằng nó gắn liền mật thiếtvới ngôn ngữ vốn đạt được chỉ mộtlần duy nhất, bởi loài khỉ đi trên haichân Homo sapiens. Cho dù ý thứccó cần đến ngôn ngữ hay không,chúng ta cũng nên xem rằngNgưỡng Ngôn Ngữ cũng là mộtNgưỡng chủ yếu, Ngưỡng 7, có thểnhất thiết mà cũng có thể khôngnhất thiết phải vượt qua trên mộthành tinh bất kỳ. Các chi tiết củangôn ngữ, ví dụ như có phải nóđược truyền đi bằng âm thanh haycác môi trường vật lý khác haykhông, là những chi tiết có ý nghĩa

cục bộ của hành tinh.

Từ quan điểm này, ngôn ngữ làmột hệ thống mạng lưới mà thôngqua đó các bộ não (như chúng đượcgọi trên hành tinh này) trao đổithông tin đủ để cho phép phát triểncông nghệ mang tính hợp tác. Bảnthân công nghệ mang tính hợp tác,bắt đầu với sự phát triển ra cáccông cụ đá và tiếp diễn qua các thờikì luyện kim, các xe cộ có bánh,máy hơi nước và bây giờ là điện tử,cũng có rất nhiều thuộc tính của vụnổ. Và như vậy sự khởi đầu của nóxứng đáng một tên gọi, NgưỡngCông Nghệ Hợp Tác, hay Ngưỡng 8.

Thực ra, hoàn toàn có thể là vănhóa của loài người đã khơi mào mộtquả bom nhân bản hoàn toàn mới,với một loại mới các thực thể tựnhân bản – meme – như tôi đã gọinó trong cuốn Gen Ích Kỷ - vàchúng sinh sôi nảy nở rồi Darwinhóa trong dòng sông văn minh hóa.Hiện giờ cũng có thể có một quảbom meme vừa xảy ra, song songvới quả bom gen mà trước đây đãtạo ra các điều kiện về não bộ hayvăn hóa làm khả thi hóa sự khởiđầu đó. Nhưng đó lại là một chủ đềquá lớn đối với chương này. Tôiphải quay lại với chủ đề chính củavụ nổ trên hành tinh và chú ý rằng

một khi giai đoạn của công nghệmang tính hợp tác đã đạt đến, rấtcó khả năng là ở đâu đó dọc theocon đường này, quyền năng tạo raảnh hưởng lên thế giới bên ngoàihành tinh nhà rồi sẽ đạt được.Ngưỡng 9, Ngưỡng Radio, đã đượcvượt qua và bây giờ nó đã trở nênhoàn toàn khả dĩ để các quan sátviên bên ngoài nhận thấy một hệsao vừa mới nổ ra dưới dạng mộtquả bom nhân bản.

Điều mơ hồ đầu tiên mà các quansát viên nhận được, như chúng tavừa thấy, có thể là các làn sóngradio rò rỉ ra ngoài từ việc thông tinliên lạc nội trong hành tinh nhà. Sau

đó, chính những nhân vật thừa tựcủa quả bom nhân bản, với côngnghệ của mình, hướng ra các vì saokhác một cách có mục đích. Cácbước đi ngập ngừng của chúng tatheo hướng này gồm việc chiếunhững chùm sóng vào không gianvới những thông điệp được đặc biệtdành cho các nền văn minh bênngoài. Làm sao bạn có thể làm racác thông điệp cho các nền vănminh mà bạn chẳng có một ý niệmnào về bản chất của họ cả? Hiểnnhiên điều này là rất khó, và hoàntoàn có thể là các cố gắng củachúng ta cho tới nay đã bị hiểu sai.

Hầu hết các chú ý cho đến nay đãđược dồn vào việc thuyết phục cácquan sát viên ngoài hành tinh rằngchúng ta thực sự tồn tại, thay vì gởicho họ những thông điệp với nộidung đáng kể. Sứ mệnh này cũnggiống như sứ mệnh mà Giáo SưCrickson giả tưởng trong Chương 1đã đối mặt. Ông đã sử dụng các sốnguyên tố để làm mã ADN, vànguyên tắc song song dùng sóngradio là một cách dễ thấy để đánhdấu sự hiện diện của chúng ta đốivới thế giới khác. Âm nhạc dườngnhư có thể là một thông điệp quảngcáo tốt hơn về loài chúng ta, vàngay cả khi nếu khán giả không có

tai, họ cũng có thể thưởng thức nótheo cách riêng của họ. Nhà khoahọc và nhà văn nổi tiếng LewisThomas đã đề nghị rằng chúng taphát nhạc của Sebastian Bach, tấtcả là Bach và không có gì ngoàiBach, mặc dù ông cũng sợ là nó cóthể là một sự khoe khoang. Nhưngcũng tương tự, âm nhạc cũng có thểbị một trí tuệ khá ngoại lai nhầmvới sự phát xạ có nhịp điệu của mộtẩn tinh (pulsar). Các ẩn tinh là cácngôi sao phát ra các xung sóngradio có nhịp điệu trong nhữngkhoảng một vài giây hoặc ngắnhơn. Khi một nhóm các nhà thiênvăn radio Cambridge lần đầu tiên

phát hiện ra chúng năm 1967,người ta đã rất hào hứng trong mộtthời gian ngắn khi thắc mắc liệu đócó phải là những tín hiệu mangthông điệp từ không gian haykhông. Nhưng rồi chẳng bao lâungười ta nhận thấy rằng, cách giảithích tiết kiệm hơn ở đây là có mộtvì sao nhỏ quay cực nhanh và quétra một chùm sóng radio vòng quanhgiống như một cây đèn biển. Chođến ngày nay, chúng ta vẫn chưanhận được thông điệp thực sự nàotừ bên ngoài hành tinh của mình.

Sau sóng radio, bước duy nhấttiếp theo mà chúng ta đã hình dung

ra trong tiến trình hướng ra ngoàicủa vụ nổ chính là sự du hành thựcsự trong không gian: Ngưỡng 10,Ngưỡng Du Hành Không Gian. Cácnhà văn khoa học viễn tưởng đã mơvề sự sinh sôi nảy nở trong khônggian những tập đoàn con của conngười, hay là của tác phẩm robotcủa họ. Các tập đoàn con này cóthể được xem là các hạt giống, haylà tác nhân gây nhiễm, với các túithông tin tự nhân bản mới – các túimà sau đó chính chúng có thể mởrộng một cách bùng nổ ra ngoàimột lần nữa, theo dạng những quảbom nhân bản vệ tinh, phát đi cảgen và meme. Nếu viễn cảnh này

có bao giờ được hiện thực hóa, có lẽcũng không đến nỗi quá bất kính khitưởng ra một Christopher

Marlowe[49]

của tương lai khi quaylại với hình ảnh của dòng sông số:“Nhìn kìa, xem kìa, thật là nhữngdòng chảy như thác lũ của sự sốngtừ trên trời cao kia!”.

Cho đến nay hầu như chúng tavẫn chưa đi được bước nào trongquá trình vượt ra ngoài. Chúng tađã đến Mặt trăng. Nhưng sự tuyệtvời của thành quả này chỉ dừng ởchỗ, Mặt trăng, cho dù không phảilà quả bầu đi nữa, cũng thật quágần và quá địa phương để có thể

coi đó là du hành, nếu nhìn từ quanđiểm của những sinh vật ngoàihành tinh mà cuối cùng chúng ta cóthể liên lạc được. Chúng ta đã gửi đi

một ít vỏ con nhộng[50]

vào khônggian sâu thẳm, trên những quỹ đạomà chúng ta không biết chúng sẽkết thúc thế nào. Một trong nhữngvỏ nhộng này, là kết quả từ cảmhứng của nhà thiên văn có tầm nhìnxa trông rộng người Mỹ tên CarlSagan, mang theo một thông điệpđược thiết kế để có thể giải mã bởibất kì nền văn minh ngoài vũ trụnào nhận được nó. Thông điệp đượctô điểm bằng một hình ảnh của loàiđã tạo ra nó, hình ảnh của một

người đàn ông và một người đàn bàkhỏa thân.

Điều này mang chúng ta đi đủmột vòng, đến với những truyềnthuyết xa xưa chúng ta đã bắt đầu.Nhưng cặp đôi này không phải làAdam và Eva, và thông điệp khắcdưới dáng hình thanh nhã của họ làmột thông điệp có giá trị đối với vụnổ sự sống của ta hơn hẳn bất cứthứ gì trong Sách Sáng Thế(Genesis). Được viết bằng một ngônngữ hình ảnh có thể hiểu được mộtcách phổ quát mà, tấm thẻ bài ghira Sách Sáng Chế của riêng nó trênhành tinh thứ ba của một ngôi sao

mà tọa độ của chúng trong thiên hàđược ghi lại một cách chính xác.“Quốc (tế) như” của chúng ta cònđược củng cố thêm bằng một vàibiểu diễn hình tượng các nguyên lýnền tảng của hóa học và toán học.Nếu những thực thể thông minh nàođó nhận được con nhộng này, họ sẽdùng một thứ gì đó tốt hơn sự mêtín bộ lạc để ghi nhận nền văn minhđã tạo ra nó. Dọc theo vịnh khônggian, họ đã biết rằng sẽ có, rất lâutrước đây, một vụ nổ sự sống mà đãđạt đến cực điểm là nền văn minhấy.

Nhưng than ôi, cơ hội để con

nhộng này xượt qua một quả bomnhân bản nào nữa trong vòng một

parsec[51]

là nhỏ đến mức đauđớn. Một số nhà bình luận chỉ xemgiá trị của nó là một thứ gây cảmhứng cho chúng ta ngay tại hànhtinh nhà. Một bức hình của mộtngười đàn ông và một người đàn bàkhỏa thân, tay giơ lên theo một cửchỉ hòa bình thân thiện, được gửi đimột cách có ý thức ra ngoài trênmột hành trình bất tận giữa các vìsao, thành quả xuất khẩu đầu tiêncủa tri thức của vụ nổ sự sống củachúng ta – chắc chắn tư duy sâuthẳm của điều này có thể tạo ranhững hiệu ứng có lợi nào đó lên ý

thức nhỏ bé hạn hẹp thông thườngcủa ta; nó là một tiếng vang vọngnào đó của sự ảnh hưởng mang tinhthơ văn của bức tượng Newton ởTrinity College, Cambridge, lên ýthức có thể nói là khổng lồ củaWilliam Wordsworth:

Và từ trên gối, qua cửa sổnhờ ánh sáng

Của vầng trăng hay các vìsao âu yếm, tôi chiêm ngưỡng

Nhà nguyện nơi đứng bứctượng

Của Newton với lăng kính vàvẻ mặt lặng yên,

Như dấu ấn hoa cương[52]

vĩnh cửu của trí tuệ

Băng qua những đại dươngTư Duy xa lạ, một mình.

[1] Ý của đoạn văn là mô tả hai điểm đặc

biệt của sự sống: sự tinh vi, hiệu quả hoàn thiệnvà sự đa dạng. (ND)

[2] Nghiêm ngặt mà nói thì cũng có những

ngoại lệ. Một vài loài động vật, như rệp vừng(aphids), sinh sản không cần giới tính. Các kĩthuật như thụ tinh nhân tạo làm cho con ngườihiện đại có thể có con mà không cần giao hợp,và thậm chí là không cần đạt đến tuổi trườngthành vì trứng của một bào thai bé gái có thểđược lấy ra làm thụ tinh trong ống nghiệm.nhưng trong hầu hết các tình huống, sức mạnh

của luận điểm tôi nói không hề giảm đi.

[3] Dạng thấp nhất của loài khỉ dạng người.

[4] Nguyên văn là “hinsight” trái nghĩa với

“foresight” là nhìn thấy trước trong tương lai (tiên tri, tiên liệu), hindsight là hiểu được những gìđã xảy ra trong quá khứ nhờ những kiến thứchiện đại. (ND)

[5] Theo Thần thoại Hy Lạp, Athena là con

của thần Zeus với Metis. Zeus nuốt Athena vàobụng do sợ lời sấm truyền rằng con người này sẽlật đổ mình. Nhưng sau đó Hephaestus chẻ tráncủa Zeus ra bằng rìu và Athena từ đó đã vọt ravới đầy đủ vũ khí, y phục do Metis chuẩn bị chonàng trước khi sinh.

[6] Bạn đọc có thể cần nhớ những điều này

khi đọc cuốn Sự sống diệu kỳ (WonderfulLife) của Stephen J.Gould, một cuốn sách rấtđẹp về quần động vật kỷ Cambri.

[7] Mâu thuẫn ở chỗ: nếu phát triển “liên tục”

(đều đặn) thì không thể được coi là “cách mạng”(có bước nhảy vọt). (ND)

[8] Nguyên bản: Chinese whisper, tức Lời thì

thầm Trung Hoa.

[9] Nguyên bản: aeon. Ý tác giả nói trải qua

những thời gian lớn, hàng triệu, hàng tỷ năm.

[10] Hai công ty hóa chất lớn và lâu năm của

Anh và Mỹ.

[11] Thực ra cái gọi là nghịch lý “con gà và

quả trứng” trên thực tế không phải là một nghịchlý. Lý do là vì tiến hóa, không tự nhiên sinh ramột con gà để đẻ ra quả trứng, cũng không cóngay một quả trứng để sinh ra một con gà. Congà và quả trứng là sản phẩm của sự tiến hóadần dần, từ bò sát mà lên, mà chính bò sát thìlại tiến hóa từ động vật trước đó, cư như vậycho đến thời điểm đầu của sự sống, như chính

tác giả đã trình bày rất rõ trong chương này.Thành ra, nó chỉ mang ý nghĩa như một thànhngữ, để chỉ những sự việc liên quan qua lại nhânquả với nhau mà ta không thể hoặc khó xác địnhchính xác cái nào là nguyên nhân, cái nào là kếtquả.

[12] Tiếng Anh là bootstrap.

[13] Bộ, hay là foot, số nhiều tiếng Anh là

feet, 1 foot bằng khoảng 30cm. Foot có nghĩagốc là bàn chân. Bàn chân người (phương Tây)có chiều dài trung bình vào cỡ 30cm, nên rất cóthể người thời xưa đã lấy nó làm một đơn vị đochiều dài . “Ba mươi ngàn bộ” là một cụm từquen thuộc cho những ai thường đi máy bay vànghe cơ trưởng thông báo: “Máy bay của chúngta đang bay qua địa phận XYZ ở độ cao ba mươitư ngàn bộ, tức là khoảng 11km, nhiệt độ bên

ngoài là -200C...”. (ND)

[14] Đây không phải là lần đầu tiên tôi sử

dụng lập luận theo kiểu đánh gục như thế này,

và tôi phải nhấn mạnh rằng đây hoàn toàn chỉdành cho những người nghĩ về quả bầu giốngnhư đồng nghiệp của tôi ở trên. Nhưng thật trớtrêu, cũng có những người gọi là nha tương đốivăn hóa trong khi quan niệm của họ là hoàn toànkhác và rất có ý nghĩa. Đối với họ, thuyết tươngđối văn hóa chỉ có nghĩa là ta không thể hiểu mộtvăn hóa nếu cố gắng diễn dải những tín ngưỡngcủa họ theo văn hóa của chính mình. Bạn phảixem xét mỗi một tín ngưỡng của nền văn hóađó trong bối cảnh của các tín ngưỡng khác củanền văn hóa đó. Tôi ngờ rằng dạng có ý nghĩanày của thuyết tương đối văn hóa là dạngnguyên thủy, và dạng mà tôi vừa phê bình chỉ làmột dạng xuyên tạc một cách cực đoan của nó,mà thực sự báo động là nó đang rất phổ biến.Những nhà tương đối văn hóa chính tông phảimạnh mẽ hơn nưa với việc phân biệt họ vớinhững kẻ giả danh đó.

[15] Báo The Spectator (London), ngày 06

tháng 08 năm 1994.

[16] Wilson là tên họ, như vậy ông Wilson này

[16] Wilson là tên họ, như vậy ông Wilson này

không chính thức mang họ Wilson, mà chỉ là bàcon thứ mười bốn của một ông Wilson nào đó. Ýnói khôi hài. Điều ông Bá tước này bị chế giễu là:thứ mười bốn, chứ có phải thứ một gì đâu, ôngchỉ là họ hàng xa vời mà thôi.

[17] Vào giữa thế kỷ 11.

[18] Năm tác giả viết cuốn sách này

[19] Cũng được đề cập trong cuốn Bảy nàng

con gái của Eva cùng dịch giả, nhà xuất bản Trẻ2008. (ND)

[20] Đoạn văn được trích nguyên để cho thấy

sự uyên bác đến mức đau đầu của Fisher. (ND)

[21] Tác giả dùng từ embarrassment of

riches – nghĩa đen là thừa mứa đến xấu hổ.(ND)

[22] Ý là: cho dù bạn giật ra đoạn nào từ

cuốn sách ADN, bạn cũng biết đoạn đó thuộc vềcuốn sách nào nếu nó là một loài khác. (ND)

[23] ADN của ti thể không giống ADN của

người mà giống dạng của vi khuẩn, điều đó ủnghộ cho lý thuyết ti thể là một dạng vi khuẩn đãđược “thuần hóa” sống trong cơ thể người vàphục vụ cho việc tạo ra năng lượng. (ND)

[24] Là một dan tộc sống ở vùng sa mạc

Kalahari nằm trên ba nước Namibia, Botswana vàAngola. (ND)

[25] Tiếng Anh là Apocrypha, theo nghĩa gần

đây vẫn được hiểu là “Kinh ngụy tác”, là nhữngbản kinh tồn tại không chính thống ít người biếtđến mà đã được gán cho giá trị tiêu cực (“ngụy”tức là giả, là xấu). Tuy nhiên ở đây tác giả dùngtừ này theo nghĩa gốc trong sáng của nó (tức chỉnói là một dị bản song song, không có hàm ýxấu) mà tiếng Việt do ND hiểu thì chưa có từtương đương. Vậy nên tạm dịch là “Kinh dị bản”,tức là một dị bản của kinh chính thống. (ND)

[26] Bạn đọc có thể tìm hiểu thêm về việc

nghiên cứu dòng dõi thông qua nhiễm sắc thể Y,ví dụ như trong cuốn Bảy nàng con gái của Evacủa cùng dịch giả do NXB Trẻ phát hành năm2008. (ND)

[27] Đến những năm 2000, giáo sư Brian

Sykes đã lấy được 6000 mẫu phục vụ chonghiên cứu ADN ti thể.

[28] Tác giả viết cuốn sách này vào đầu

những năm 1990, lúc đó thế giới khoa học vẫncòn chưa ngã ngũ hẳn trong chuyện này. Ngàynay, với những máy tính hiên đại cộng thêm cácdữ liệu của ADN ti thể lấy được trên thế giới lớnhơn rất nhiều so với con số 135 phụ nữ, người tađã có thêm nhiều phân tích và chắc chắn rằngEva Ti Thể chính là ở châu Phi. Độc giả có thểxem thêm ở cuốn Bảy nàng con gái của Eva củacùng dịch giả.

[29] Vượn người phương Nam.

[30] Đây cũng là tựa đề của cuốn sách (River

out of Eden), là câu trích từ Sách Sáng Thế (KinhCựu Ước). Tựa đề được chuyển thành Dòngsông trôi khuất địa đàng cho mượt mà và cũngđúng ý tác giả và nội dung sách là gợi lên một ýrời bỏ, từ bỏ (những gì không đúng). (ND)

[31] Một số tài liệu gần đây cho thấy một số

loài chim thông minh hơn (như quạ) đã phân biệtđược đến ba người. Nghĩa là nếu đi vào chòicanh là 5 người, đi ra 4 người thì chúng khôngphân biệt được. Nhưng chúng sẽ nhận ra ngaysự khác biệt nếu đó là 1,2 hay 3 người.

[32] 1 yard bằng 0,9144 mét.

[33] Tôi hy vọng điều này không xúc phạm

ai. Để củng cố điều tôi nói, tôi trích dẫn phát biểusau đây từ tạp chí Khoa học và Niềm tin ThiênChúa giáo, do nhà vật lý nổi tiếng, Đức Cha JohnPolkinghorne (1994, trang16): “Người nhưRichard Dawkins có thể trình bày thuyết phục

vấn đề làm sao những sự tích lũy dần sàng từ từcủa những khác biệt nhỏ có thể tạo ra nhữngphát triển vĩ mô, nhưng theo bản năng, một nhàkhoa học vật lý rất muốn xem một ước lượngcho dù là thô sơ đến đâu, về số bước cần thiếtđể dẫn ta từ một tế bào hơi nhạy sáng chút ítcho đến con mắt đầy đủ của côn trùng, và vềsố gần đúng các thế hệ cần có để các đột biếncần thiết có thể xảy ra”.

[34] Khả năng có thể di truyền được. (ND)

[35] Kí hiệu 1m.

[36] Câu nói nổi tiếng của thám tử Sherlock

Holmes với bác sĩ Watson.

[37] Đập thủy điện ở giữa Zambia và

Zimbabwe, là một trong những đập lớn nhất thếgiới với chiều cao 128m và chiều dài 579m.

[38] Tức là đặt ra câu hỏi tại sao nhàm mục

đích dựng tiền để cho lý giải khoa học, chứ

không phaỉh ỏi theo cách thần học bên trên.

[39] Tên thân mật, thay cho James.

[40] Cũng có thể gọi là “công nghệ đảo

ngược”.

[41] Là thước có một miếng trượt trên đường

rãnh ở giữa, có chia độ lôga để tính toán nhanh.

[42] Tên đầy đủ Sir David Attenborough với

rất nhiều huân huy chương cao quý của Hoànggia Anh Quốc. Ông là một nhà tự nhiên học và làphát thanh viên truyền hình với sự nghiệp hơn 50năm làm việc trong các chương trình lịch sử tựnhiên nước Anh. Công trình được biết đến nhiềunhất của ông là chuỗi phim tài liệu Sự sống cộngtác với Ban Lịch sử Tự nhiên đài BBC. (ND)

[43] Ý nói thiết kế của con phù du quá tối ưu,

không lãng phí cái gì cả, đúng với cách thức màHenry Ford muốn.

[44] Supernova: Tên gọi siêu tân tinh hay siêu

sao mới xuất phát từ việc quan sát trong lịch sửnhững hiện tượng hiếm có, khi một ngôi sao độtngột bùng sáng như thế vừ sinh ra. Dựa theocường độ sáng chúng được ghi nhận là tân tinhhoặc siêu tân tinh. Tuy nhiên, bản chất của hiệntượng siêu tân tinh là điểm kết cục của một sốloại sao của quá trình tiến hóa của chúng. (TheoWikipedia).

[45] Rạn san hô Great Barrier là hệ thống đá

ngầm san hô lớn nhất thế giới, bao gồm khoảngchừng 3000 tảng đá ngầm riêng rẽ và 900 hònđảo, kéo dài khoảng 2600 km, bao phủ một

vùng có diện tích xấp xỉ 344400 km2. Phần đángầm ở khu vực Biển San Hô, cách bờ biểnQueensland về hướng đông bắc Australia.

Rạn san hô Great Barrier có thể nhìn thấyđược từ ngoài không gian và được cho là đơnthế lớn nhất thế giới. Trong thực tế, nó đượchình thành từ hàng triệu sinh vật nhỏ, là nhữngpolyp san hô. Rạn san hô Great Barrier cũng

được công nhận là Di sản thiên nhiên thế giới vàonăm 1981. Đài CNN đã gọi nó là một trong bảykỳ quan thiên nhiên của thế giới. Tổ chức TínQuốc Queensland coi nó là biểu tượng của bangQueensland. (Wikipedia)

[46] Là một loại đàn violon cho âm thanh tốt

nhất trên thế giới, chỉ do chính Antonio Stradivaringười Ý chế tạo vào khoảng đầu thế kỷ 18.HIện nay, những cây đàn này trở nên cực kỳhiếm trên thế giới. Vì nghệ nhân giấu kín bí quyếtlàm đàn của mình, đã có rất nhiều cố gắngnghiên cứu để tái tạo loại đàn trứ danh nàynhưng đến này vẫn chưa ai thành công. (ND)

[47] Là ngôi sao trong vũ trụ gần chúng ta

nhất, cách Trái Đất hơn 4 năm ánh sáng và nằmtrong chòm sao Nhân Mã

[48] The Blind Watchmaker của cùng tác giả.

(ND)

[49] Christopher Marlowe (cuối thế kỷ 16) là

một nhà viết kịch, nhà thơ và dịch giả người Anh,nổi tiếng với thể thơ không vần.

[50] Đầu mang khí cụ khoa học trên tên lửa

vũ trụ, giống như con nhộng.

[51] Đơn vị đo khoảng cách tinh tú trong

không gian.

[52] Ở đây, “dấu ấn hoa cương” được dịch

thoáng từ “the marble index” (là thước đo bằngđá, chắc chắn như đá). Ngoài ra nguyên bản vớitừ “index” có thể là một phép tu từ của tác giả:nó còn có ngầm ý là “refractive index”, hay là“chiết xuất” (của khối lăng kính nổi tiếng củaNewton. Chắc hẳn ai cũng nhớ thí nghiệm táchánh sáng thường thành ra 7 màu đơn sắc củaNewton với một lăng kính).