l.li rr"-a

:

.,

:'

!:, I .:r.lr,:i:..:J:

{,..;t;:.t.

l:ii . if:'rii,

,

1l!

:

\,\i,r,i.t)

li':'l''lrl

ri.;i::

tiJ

I

,il,

,r,.i.'

.lr.,

.ii'',:'

,

l'',,'

,j,:t

:li'.;,.

,':

"Jr . "1

iCi,l'.

['i.

!'.:i

,lr.',ir'l:t.

(("(,,....i .l- .,r::,,. ;t,,.,,,

MAY YAYINLARIGENEL

I

rrilrrin

5

. .','"

rcirnpuqnt z

',i,v i'i

.::51_ r:i

I

iirl

Edebiyat

Dizisi 2

Telif hakkr: MAY YAYINIjRI:

d

{t

A ri

KA$GARLI MAHMUT

nivAN ii r-ticAT-lTTURT{

ALI gigEKrJ

Tertip : ACAR MATBAASI, Bash: HAgMET i,IATBAASI, fik yayrmr: Eklm 1970IXzgl

-

I

ni.rrry"i Etfal sok. Krod! han kat 3 Cagaloglullrt3

mIY Tillntlnl

.

r

"4nHqFt

roir6n'iiN NoruMay Yayrnlarr'nrn Genel Kiilti.ir Kitaplarr, yalnrz o$renim Ea$rndaki genElerin dedil, herkesin yararlanmasr nedenleri ve dtj'gtincesiyle hazrrlanmrgtrr. Bu temel kitapla,nn, e$itim ve o[retim alanrnda destekleyici :rolij olmakla beraber biitiin okurlann bagvuracaklan yapltlar biqiminde sunulmakta,drr.

Yrjzleri agacak bu kiilttjr dizisi tamamlandr$rnda bijyilk bir ansiklopediden Eok ,daha genig ve Eok datha yararlr bir bilgi hazinesi elinizin altrnda bulunacaktlr. Edebiyat dalrnda olsun, Fen ve Tabiat, Sosyal Bilimler, san'at dallarrnda olsun, bu kiiltiir dizisindeki qegitli kitaplar, kendi 6lgij ve Eaprmrzda, krilttjr hayatrmtza katkrda 'bulunmak amacr ile dlizenlenmistir. Utke'

mizin toplurnsal ve ekonomik yaprsr iginde yay;rnevlerinin de kendi yonil ve glic[j vardrr. Ki.iltijr hayatrmrza birgeyler getirmer< Eabasrndayrz. Bu da okurla aramrzdaki iligkilerin sijrekli olmasrna ve hizmetimize ba[lrdrr. Kitap'okurunun qok az oldu[u bir ijlkede; Eegitli zorluklar igerisinde Eaba harcamamrz dikkate alrnrrsa, nasrl bir ortanrda neler yapmak istediklerimiz kendili!inderr anlagrlacaktrr. Bijttin ihtiyaElarrn otesinde ve en son olarak dUgijnijlen gey kitaptrr Tijrkiyemizde... Buna kargrn okuyana hizmeti,Eok giiE ve srkrntrlr da olsa bakkallrktan yeg buluyoruz. Otuz beg milyonluk iilkede ki-

suNU9i]|

taplarun iig beg bin basllmasrnln gillijnglil$iine ve geri kalmrglr!rmtztn zavalllllIrna bakmayarak bu hizmeti stirdijrece$iz.

, Sozli.isij>> demektir. Eser aslrnda bir sozlijktirr. Fakat sozler aErklanrrken ornek olarak 300'e yakrn Ka;garlr Mahmut, on sozijrrde lcitabrtrt niEin yazdr!rnr ;oyle agrklryor: Ti-irklerin gUE lendiUini, oteki uluslar Uzerinde egemenli!irri kurdulunu (Araplar'da da yonetimi ele geEirdiklerini) soyledikten sonra diyor ki:

kullanrlmayan, kelimeleri brraktrm. Halil'in tuttu$u yolun, tUrkEede da'hi gider yol oldulunu gosterebilmek igin gu kullanrlan ve kullanrlmayan suretleri yazdrm: (Ornekler). > derler, oteki aynmlar da bu-

ki sozri krsa tutmak dile$iyle

ber ylirUdUkleri bilinsin diye Halil'in (Kitab'ijl Ayn>> rnda yaptr!r gibi kullanrlmakta olan kelimelerle brrakrlmrg bulunan kelimeleri bu kitapta birlikte yazmak, ara srra yii-" relime dolar dururdu. QijnkU boyle yapmak da'ha derli toplu bir ig olurdu. L6kin benim tuttulum yol daha do$rudur. QLlnktl bu yolda kelimeleri bulmak daha kolaydrr ve herkes bu yolu daha qok sever. Bunun icindir

> demistir.>

igt" bu, Tijrkler iEin btjtijn ins''ilara

Bununla beraber T[irkler'de gtizu!lik,

biiyiikleri a$rrla' "d"p, getirmek, sadelik, ti$iin' nnak, sd,ziinti yerine memek, yilitlik, mertlik oibi o!ijlmeye de' ler sayrs,z iy\tikler gqrulmektedir. (c. i. s'3s2)

sevimlilik, tatlrlrk,

'tur. ...>

2. TiiRK MADDEsi'nden

:

.olullarrna verdi$i b!r addrr. Biz i dedik. 'Cijnkij bize, Kaggarlr Halef ollu imam geyh H[jseyin, ona da ibni;t Garki denilen kigi, lbnrj Ebiiddijnya olarak rJnlii E9 $eyh Ebu Bekir El Mtifidijl Cercerai'nin dUnyan'n sonu ijzerine yazdr$r.kitablnda ulu PerTgambere tanrkla varan bir . yazmtF. Hadis') i

> demektlr.

kapak

Krzrn krzlr!r (bcir6ret).33Ktrsl;rrrh

*32-

-

-

F.

3

kelimesinden de murat edilir. Bulgar urK 9enrl. i*ece.It.

basdr

Herkesge tantnmtg birTuUr:a,

dr._.r, (Eapar - gapmak) , > 'Bagkasr da boyledir. . Bir adama krzrid,. gr zaman yad:>. Bir yerde Eamur oldulu zaman da boyle de.nir, Arguca. Bir Verde kale. vaprldrlr zaman da l:oyle der,;r, Uyourca. kudhuzlandr : > demekti'. _< Kubuz kubzaldr

dul oldu, kendini>.

arkadaglarrmdan saydr

puz galrndr>>. Uragut beglendi _ Kadirr beylendi (evlendi) >. , >.

:

(Ol sozin manga sozlend; *O, sozljnU bana soyledi(

lendi>.

. Bagkarsr da boyle. . Henharrqi kurutulmug ;eye boyle denir.

agrkladr) >.

_41

-40-

hog hog 9rt

: (eEiler sijrrilijrken : .ses. > denir, yai(o buivtjk olursa oiqi, denir. ,Kocanrn, kendinden kijgiJk ile birlikte

soy-

sergek

kiisgitk

lrklarda bulunur. Sarho;un iki yana salla''masr. >. Gozdelmesinden sakrnmak

olan

kn kardegine

,

> , e de ,

Yedi kardeglere . En iyisi (bitgimsendi> dir, mektir. >, han karis.r gibi oldu. Unlem, Eallrma edatrdrr.au-

.

krzlr!rnr bozdu>> .

gozijne vurdu>r.

katunlandlkr

.kaslgladl

la

ya

tiiki, tiikit

It enilini gafrrmak ku llan rl rr. *48_

!> dahi denir. Kadrnlar bir geyden utan. 9rklarr zaman soylerler.larrna ayrrlmrgtrr. 3. Buraya aldr$rmrz kelimeleri seEerken, kelimenin yaprsrnr, eklerin iglekli$ini, .bugijnkiJ tijrkgeye yakrnlr$rnr, aEtklamannrn ilgingli$ini vc bagka yonlerden okurla-

Bir daha ,hatrrlayalrm: Kitap aslrnda boyle sozluk, gramer, ansiklopedi, savlar, giirler diye boliJmlenmig de[ildir. Kirap, aslrnda bir sozlijk oldulu igin bagtan sona kelimeleri aErklamakta, otekileri yeri geldikEe ,da!rnlk olarak vermektedir. Kitabl tanrmakta, kavramakta kolaylrk olsun diye kitabrn iEine serpigtirilmig olan bilgileri, sav. larr, giirleri ayrnp diizenliyerek bu bolrjmlerde biz topladrk. 2. Kitap, aslrnda (lSlML,ER, FIILLER,

l.

.rrn ilgisini gekebilme ozelliklerini diigUndiik. Bu boliim kitabrn btitiini.i hakkrnda

lere secde ederler. Yine

bir fikir verecek niteliktedir. 4. Kelimeler aErklantrken verilen bil'

bun

lar bilgin

derler. Bunlann saprklrklarlndan Tan'' rrya sr!tntrlz.tt.

kimseYe '

,giieri ve..ornekleri bu boltimde ayrlca ver' nredik. Oteki bolrjr^nlerde de bu bilgileritopladrk.

ilrkla adlarr - sanlart ile, aErk aErk yer almak ta, ornek ciimlelerle daha da aErklagtrrrl'

oteki kelimelerin agrklanmasrndaki dolai'

5. Kitapta cinsel organlar ve fiiller,

-50-

Pry,

-51 -

maktadrr. Bu kelimeler bugtin de koylerimizde aynr aErklrI ve rarhatlrkla kullanrlmaktadrr. Fakat kentler halkr ve okuyan Eevrelerde bunlarr soylemek, yazmak ayrir ve > olan keti'ne slfat halindebu diidaE> olur. Bijtiin fiillerde kural' :zen izerine Yijrijr' grkarr Emir kiPine gelince: Biz, tiillden gosrfatlarrn, Qi$il vb' gibi Tiirk dillerininsoy.$unda emir kiPi ijzerine kuruldu$unu

gelir : ?i;rr.e"J"'flitt"rin hepsi bir. dijzene harfli qok ikiti,'ilgli.i, dortlu, begli ve. daha ve mas

arapEa kelimelerin

yaplslna

uymaz'

Anlamr demektir. (Ol tag turur O, tag - ttrr> gibi. Yine (gitmel-igi nufae bagkalartntn yardr 2. }znenin bii i;i'bagrna yapmasrdrr' mlna kalmadan tek ekin ekti>"' Bu an' O (Ol tarr! tartnclt = gelir' keli-nesi lamda otclulu ;;;t"v:o'trr gibi sob

)

EKi ALMI9

riillEn

Bu a.yrrrmda dort kol meydana gelir: lste yardrmlagma> anlamtnadtr: 1. >, , giOi... -(_ecek V..i'tutulmu;adam>> EKLEiR

Sonunda o-l,d>> Bulunan Kelimelerde Kurai: l. sozri gibi ki ki (saman sahibi adam> demek,tir.. (Karrn _i,,"ru.un _lr.) 2. demeleri yanlrg saytlmamrgtrr. l*". 4. KELIMEDE EKLERIN YERI :ArapEada kelimelerin bagrna gelen eklerle birtakrm anlamlar anlagrllr. Tijrkg':de kelirne oldu$u gibi, sapasa$lam durur, i;irtakrm atrlarn trildirmek iEin gelirilen ekler -qordijlunijz gibi- kelimenin sonuna eklenir. ArapEada eklenen ekler bu kelimeleri:l ortasrna gelir.

(Arap yazrsr ile) ;ki tiE harfli .. isimlere seldisi sibi iki ijE harfti fiilLre de seldi!ini bilmelisin:

Tijrklerin demek olan

tedi>.

:

Kug ugurmak

is_

>, 'mak>tan.7 demigler. Halbuki Hakan Hocand rrma$rnrn kenarrna karakol kurmak,

A. TAR|H CO6RAFYA fiinrcnnEN: Bunlar Oguzlardrr.,Bunla-

Tllkarneyn (iskender) Semerkand'i gegip de Tijrk ijlkesine yoneldigi srralarda -l-rjrkler'in,

Zijlkarneyn'in geEtifini haber vermek iEi,r 40 Tarkanr gozcij qondermigti. Bu kol, kim.:se gormeden

gittili

da birlikte tagrnrr ve iEine su doldurulur, sonra ordekler, kazlar ytjzdijrtilijrdti. Kendisine demek(Kal a9!> derler, tir. Sonradan bunlara deyince, hakan, kelimesini hik6' larken de bu efsaneyi tamamlayan 9u

yeYi anlatrYor : )

TONGA: Kaplan cinsinden bir hayvandrr. Fili oldijrUr. Bu anlamrnr yitirmigtir. Qok kez kigi adr olarak kullanrlrr. l[tjrklerin biiyUk hakanr Afrasyab'rn asrl

-70-

-71

KAZ z Afrasyab,n kr:tnrn adr. Kazvin ;ehrr_ ni bu kurmugtur.

Trirk adr r dir. demektir.

Bir takrmlarr da britrin denir. Afrasyab dtr. Bu adrn verilme:;inde uzunca tarihsel bir hik6ye vardtr. KAZ SUYU : deresine akan bijyijk bi' gay.Bu adrn verilmesinin sebebi, Afrasyab'rn adlr__ klzlntn bunun ke-s(67; yaptrrmastdlr. narrnda bir kale

6tiiken

Kas Okiiz

da akan iki deredir. 'Bi' rine dedi,

,nrtrliiJr'iir-

;";"siyle

tovut,rn.

Sa_

anlrya_

dk;-n,n "lr. #

unduq olarru onerisini

12. Tonguz (domuz) yrlr Sayr dornuz ytllna varrnca gene slcan yt.lrndan baglar. Kaggarll Mahmut der ki: girmigti. Bu yrl geqip de 467 yrlr olunca

.rrl

I

Bunun izerine hakan ava Crkar. gelclifinde savag Eoialrrmrg. Cijnkij okijzler birbii-leriyle vurus,rrlar, toslasrrlar. nda yiyecek Qok olur, ancak insanlar arasrnda kangrklrk Erkarmrg. Crinkii tavulun yiyece5i danedir, daneyi bulabilmek igin Eopleri, krrrntrlarr birbirine karrgtrrrr. girdilinde yalmur gok ya$ar, bolluk olurmu;. Crjnkij timsah suda yagar. girince kar ve soluk'gok olur, ka:gagalrk grkarmrg. Boylece Tijrkler her yrl l,ir geyolaca!rna inanrrlar. Tuirklerde haftanrn yedi gtintlntjn adr yoktur. Ciinkij hafta denilen 9ey lslSmlrktan sonra bilinmi;tir.$elrir-lerde arapEa ad kullanrlrr. Gogebe olan ve rrrijslijman olmayan TLirkler, yrlr dcirt aytrtnra bolerek ad verirler. Her ljc ayrn bir acir var-

Trlrkler bu yrllann her birinde bir hik-

6. Yrlan yrlr 7. Yund (ai) yrlr 8. Koy (koyun) yrlr

Aylarrn adlarrna qelince:

,

,

'drr. Yrlrn

geEmesi bununla

bilinir:Iiasgai

-80_

-81 -

ir F.

6

1. Oglak ay ( ilkbahar)

2. Ulu$ o$lak ay 3. UluU ay 4. Az kullanrldrgr iEin obijr adi soyle'm

'Yartu

Bitigit.l\tlekkeh

a

iyoru m. Sen anla.

BILIM ve I(ULTUR

I.

yazma

Okuma

:

yazr, ki. tap>> ve > sozleri, en gok tekrarlanan soz.-

(,Kitapta , ka yilim yapgurdr :

unun.

-92-

-93-

Burunduk

Hayvanrn burnunun Yumta-'

i

rukYanndakDal

!rna takrlan Yu'lar Yelpaze ile kendine Yel es-

kullanllan > bicimin. de bir demir parEasr. (Dik'il yerlerini dtjzlegtirmekiBat!:Keng Liyii

tons rjtidi - O, elbiseyi tjtr-iledi>. Elbisenin prjrizlerini drjzeltmek iEin. derler. demektir. Ci.inkti onlar demiri briyiik sayarlar. Hayvan bolazlandrktan sonra igkembesi nigan olarak dikilip ok atrlrr. Vuran bir parga et alrp goti.rrijr. Klza - aldattr$r ve yaltaklar'drlr iEin - , erke$e yiSitli!inden otijrij - derler. 'B.ir: kadrn dolurdu'

9l!Yegl;

- att'

islaEdan once Tiirklerirtadak iEin yada tanrtlara Yakrnlrk eldb etmek iEin Putlara kestikleri kurban. >. ( DUlijne, toretre Ea$r rmaya boYle denir' ) 1. Sefere Erkarken h.'kana verilen Yemek vb. arn'i'r$an'

gtgpet

Kann atmak \---rl

lil!j (anlagrlmaz sozler soyledi, afsunladr. ) Afsuncuya verilen para. Kaplr gocuk: Anast .karnrnda, gocu$un igerisinde bulundulu torbaya ..kapn denir. Bu, Eocukla birlikte do[arsa o gocuk u$urlu sayrlrr ve denir. Qinlerden bir bolijk. Tijrknde bulunur. (Bak. Tarih - Co6. Bolii miinde OftiZ" madUs iiggiirmesi:

na alsa susuzlu[u gider. ...

kar;rltksrz

mr

Kerkes kugunun insantn

desi. )

"KAS

:

2.

.

sijrmekte siiriiden koYunii"' 6'ilp gotijrmekte) yar(

rijsdi = O, bana

mal ya$malarnakta yarlg etti>... 2. (Ol manga koy siikoYun

Bugday igkisi

:

drk bijyuklr;!tjnde

Meydana gelen hamur frnkesile-

raya toplanarak lslattlli-; arpa unu ile kangtlrrlrr.

Kendinden iEki.yaprlan bir Eegit hamura (Kadrn,

: Avrat

lhud,,.n

Erv1z, Otamrg, KoluE, KuluE, Tutu;, Takr;, Tutuk, Komuk, Kutan, Beglen, Quglan, Bek-

4. Birkag erkek adr: Atr9, Utug, Al:r,

tur, Katmr;...

Bir,kadrn adr karasinele

:

Keimrjg (Grimrj;).

5. gehirliler sivrisine$e,

goEebeler de

der. 6. Zil ve galpara ile geng (raks) oynayan ozel oyuncular vardr. ( Cengi. )

7. Av ijzerine gahin (dofan) salrnir,diye geri Ealnlrrdr. 8. SavagErlar baglarrna .,Y.!ij.b : Demir .baglrk (Iglga.)> giyerler, .@J4,, us{yarrr> (demir gogijsl-DF) ,r.(nr.h), karlardr. sonra da >

9. Yi!itler, yigitliklerinin ,h*"sj

diye atlanntnlerdi.lardr.

olsun kuyruklarrnr ipekle ordriri.,n-

r.

10. Atrrr clamarrndan emerek kan alrr-

rUnlti eiLciLEnErkekler de saElarrnr arkaya do$ru salrverirler. 2. Kadrnrn da srjnnet edilmigi vardlr. 3. r suyun geEmedin

KiSriip negiik kagmadrng Yamar suvrn kegmedin! 'Tavarrngr ,"g.,nrj,ng Yesiin seni ar biiri

Mallannl sagmadlnAl yesin seni srrtlanMadem beni giiriince kagmaddr, kurfulmahk da vernedin, iiyle ise srrflana yem oI.

iltBudhrag yeme kudundr Alpagutln adhlrdl Stisin yana kadrrdr Kelyelimet irkegiir

lll,Yi!itlerini yine kudurduayrrdr

Askerini dondiirdtiGelmek iEin toplagrrYabakn Beyi Budhrag yine kutlurilu: yenlde;r tliiintip iizerimize salduacak.

Basmll sUsin komrttl Borga kelip yamrttr Arslan taba emitti Korkup bagr tezgintir

askerini cogturdu Hepsi gelip toplandr dan yana yoneldi Korkup bagl d6ner diye hrzlandr.

*i,lr t,

*

Kogtu soylu at

II

Yiigiirdi kevel atQakrldr krzrl ot Kiiyiirdi arut ot Saqrap antng iirtenijr

Qrktr krzil ateg Yandr kuru ot Srgrayrp onunla yanarSoylu at kqarken grkardrfr krvrlcrrnlar, na, srerayrp kun.- otlan tufupturdu.171

iki

ya.

170

-

(Ask

)

.

(Qeviri ve aqrklama)BEY ITLER

BEYiTLER

Tutgr yagar bulltl altun tamar an! Aksa anrng'aklnl kandr mening kanl!

altrnlar damlar Durmaz yalar bulutu' som nltu onun seti, lcen sevince kanartm'

*Tamga suvr tagra grkrp tagr! 6ter Artuglarl tegre iiniip tiugin yeter ( iskele)

*suyunun

*Yaruk yulduz togar da udhnu kelip bakarmen

Ardrglarl

EePEevre

da!t geEer' bitip dizgin gibi Yeti;ir'ErkrP

bir kolu dtgarl

*Satulayr sayragtp

tatlr! iinin ku9 iiter*

gelir bakartnt Parlak Yrldrz dodunca uyanlp oter' sesle ku9 Gevezece gakrYrP tatlr

Korday, kugu anda uqup yumgln iiter Kuzgun, yangan sayrap anln lini biiter

JrclekkufluoraclaUqUptoplanarakoter kts'sesi Kuzgun ile kargaln'n OuU'rmaktan lrr.

172

173

-

-

(Ash)

(Qeviri ve aqrklama)

lv. AgK SiinlERi

:

AsK$iinlrniI

,

i,,

Avlap meni koymangrz Ayrk ayrp kaymangrz Akar kiiziim us tengizTegre

yiire kug ugar

Avlayrp beni koymaylnlz Soz verip de caymayn,z Akar gozrim deniz giti Qevresinde kug uEar Sevgilisine: diye yalvarryor.

Yrglap adhr; artadrm Ba$nm bagrn kartadrm Kagmrg kutu! irtedim Yalmur kibi kan saSar

kan sagryorum.

Ba!rrmln yaraslnr degtim Kagan mutluludu aradrm Ya$mur gibi kan sagar Aynhfr beni yaraladr. Kaglrdrfrm mutulufu arryarak, gtizlerimclen yagmur gibi yag yerinoBagryle bana igmar etti GozijmUn yagtnr sildi Ba$rrmrn yarastnt ilaEladr

A!layrp ardrndan bozuldum

Yiikniip manga imlediKtiz[im yagrn yamladr Bafrrm basrn emledi Elkin bolup ol keger

Yolcu qibi konuk olup gegti gitti. Bir igareti ile giiz yaslarlmr dindirdi, yaralanmr iyilegtird[. Fakat pek krsa

stirdii.

:

Bulnar mini ulaq kiiz Kara mengiz krnl yiz Andrn tamar tiikel tiiz Bulnap yana ol kagar174

-

Kul eder beni baygn goz Kara beniz knll yiz Ondan damla tUm gr-izellik Sonra brrakrp kagar O baygrn giizlii, esmer, krrmrzr yanakh giizelde hig vefa yok. 175

-

(Ash

)

t

C:'.'.:-, . 3

3i'r'::-''3)

llAydrm ona:, >

Bulzr uSUn mengleniir

Elimi fena bereler ok temreni Aii*i; bUyiik golek ijstiinde Eok

: 3' ;iir') Beyiiterden kimisi, zor'i9-ulariyle > kalrplarrna uydurulabi.lii-s: giirlerecle bunlar , henUz girmemigtir.

.ilerde > adrnt alacak olan isl6m?, okumuslar giirinin ilk taslak ornekleri -say, nek gerekir.

yarvz. Kafiyelerde Eegitlilik goremiyoruz, genellikle uzun giir soylemeye elverigli belir:li kaf iyeler kullanrlryor. ( , , 5.

-, du;m.an kargtstnda, miskin kargagalrkart botur _ Eringene egik da$ slrtl olur.), (E9ik, tj;engece da$ gibi agrlmaz goruinUr)

.lAlp yafrda, algak golrda

yidit,

ayur: r, kanru-c (men kayda men?>r _ Tencere der: >, kepge der: >