Dîvân-ı Lügâti't-Türk'ün Farsça Tercümesi Üzerine Bir Değerlendirme

DIcircVAcircN-I LUumlGAcircTİrsquoT-TUumlRKrsquoUumlN FARSCcedilA TERCUumlMESİ UumlZERİNE BİR

DEĞERLENDİRME

Dr İsrafil BABACAN[]

Oumlzet Bu değerlendirme iccedilerikli makalede Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirck (duumlzguumln) tarafından

2004 yılında İranrsquoda hazırlanan ldquoDicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrsquouumln Farsccedila Ccedilevirisirdquo adlı eser ccedileşitli youmlnlerden

ele alınmıştır Ccedilalışma giriş tercuumlmenin oumlzellikleri muumltercimin tespitleri muumltercimin uumlslucircbu ve sonuccedil

olmak uumlzere beş boumlluumlmden meydana gelmiştir

Giriş kısmında eserin ehemmiyeti ile eser uumlzerinde yerli ve yabancı araştırmacıların yaptıkları

ccedilalışmalar kısaca ele alınarak Sıddicirckrsquoin ccedilalışmasının iccedileriği tanıtılmıştır Tercuumlmenin oumlzellikleri

kısmında Sıddicirckrsquoin ccedilevirisini diğer ccedilevirilerden farklı kılan unsurlar irdelenmiştir Muumltercimin

tespitleri belki ccedilalışmanın en oumlnemli kısmını teşkil eder Ccediluumlnkuuml Sıddicirck Arapccedila Tuumlrkccedile ve Farsccedila dilleri

ve kuumlltuumlrlerine hakim bir araştırmacı olarak Dicircvacircn ile muumlellifinin ehemmiyetine ccedilok geniş bir

perspektiften bakar Muumltercimin uumlslubu kısmında ise onun modern Fars nesrindeki oumlnemli bir

hususiyeti işleyişi ile mizahicirc uumlslucircbu değerlendirilmiştir Sonuccedil kısmında tercuumlme hakkında ccedilok genel

bir değerlendirmeye yer verilmiştir

Anahtar Kelimeler Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Tercuumlme Farsccedila Kacircşgarlı Mahmucircd Tuumlrk Dil Tarihi

An Evalution On Persian Translation Of Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk

Abstract Persian Translation of Dicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrk performed in Iran on 2004 by Huumlseyin

Muhammedzacircde Sıddicirck is considered from various aspects within this article with evaluation content

Study is composed of five sections namely introduction features of the translation determinations of

the translator style of the translator and conclusion

Within the ldquointroductionrdquo section importance of the work of art as well as studies of local and foreign

researchers on the work of art are briefly considered and content of Sıddicirckrsquos study is introduced

Within the ldquofeatures of the translationrdquo section factors differing Sıddicirckrsquos translation from other

translations are examined ldquoDeterminations of the translatorrdquo section is probably composing the most

important section of the study Because Sıddicirck as an Arabic Turkish and Persian languages and

cultures overlooking researcher looks to the importance of the Dicircvacircn and its author from a very wide

point of view Within the ldquostyle of the translatorrdquo section his processing of an important characteristic

within modern Persian prose and his humorous style is evaluated Within the ldquoconclusionrdquo section a

general evaluation on the translation is mentioned

Key Words Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Translation Persian Language Kaşgarlı Mahmucircd Turkish

Language History

Giriş

Dicircvacircn-ı Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Tuumlrklerrsquoin İslacircmiyetrsquoi kabuluumlnden sonra Arapccedila kaleme

alınmasına rağmen Tuumlrk dili ve kuumlltuumlruumlnuuml ilgilendiren en oumlnemli eserlerden biridir

Eser 1072-1074 yılları arasında[1]

Kacircşgarlı Mahmucircd tarafından kaleme alınarak

Abbacircsi halifesi Muhammeduumlrsquol-Muktedicirc bi-Emrillacirchrsquoın oğlu Ebursquol-Kacircsım Abdullacirchrsquoa

sunulmuştur Eserin tam adı Kitacircbuuml Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquotuumlr Tuumlrk dillerini toplayan

kitap demektir Burada dillerden maksat lehccedilelerdir[2]

Dicircvacircn Tuumlrkccedilersquoden Arapccedilarsquoya

bir luumlgat kitabıdır Ancak Tuumlrk dilinin ilk soumlzluumlğuuml olarak da kabul edilen eser

gerccedilekte ccedileşitli Tuumlrk boylarından derlenmiş ağızlar soumlzluumlğuuml oumlzelliği goumlsterir Bununla

beraber Dicircvacircn yalnızca bir soumlzluumlk olmayıp Tuumlrkccedilersquonin XI yuumlzyıldaki dil oumlzelliklerini

belirten ses ve yapı bilgisine ışık tutan bir gramer kitabı kişi boy ve yer adları

kaynağı Tuumlrk tarihine coğrafyasına mitolojisine folklor ve halk edebiyatına dair

zengin bilgiler ihtiva eden aynı zamanda doumlnemin tıbbı ve tedavi usulleri hakkında

bilgi veren ansiklopedik bir eser niteliği de taşımaktadır[3]

Kısacası oumlrnek cuumlmleleri

ve accedilıklamalarıyla modern ve ansiklopedik bir soumlzluumlk gibidir[4]

Kuumlltuumlr ve dilimiz iccedilin paha biccedililmez olan bu luumlgat uumllkemizde ilk defa II Meşrutiyetin

hemen sonrasında meşhur kitap dostu Ali Emicircricirc Efendi tarafından İstanbulrsquoda bir

sahafta bulunarak uzun yıllar onun nezdinde kalmıştır Birinci Duumlnya Savaşırsquonın

devam ettiği yıllarda bazı huumlkuumlmet erkacircnının da araya girmesiyle Ali Emicircricirc Kilisli

Rifrsquoatrsquoin nezaretinde olması şartıyla Dicircvacircnrsquoın basılmasına muumlsaade etmiştir Eser

Kilisli Rifrsquoat (Bilge) tarafından incelenerek 1333-1335 (1915-1917) yılları arasında

İstanbulrsquoda basılmıştır Bu ilk yayımdan sonra eser ve muumlellifi uumlzerinde yurt iccedilinde ve

Batı ilim duumlnyasında birccedilok araştırma ve inceleme yapılmıştır Yurt iccedilinde başta M

Fuad Koumlpruumlluuml Zeki Velidi Togan Necib Acircsım Kilisli Rifat Bilge Besim Atalay

Ahmet Caferoğlu olmak uumlzere birccedilok ilim adamı Kacircşgarlı Mahmucircd ve eseri uumlzerine

ccedilalışmalar yapmıştır[5]

Ancak Ali Emicircricircrsquonin eseri bulması ve Rifrsquoat Bilgersquonin ilk baskıyı hazırlamasından

oumlnce bazı eski kaynaklar doğrudan ya da dolaylı olarak Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquoten

bahsetmişlerdir Bunlardan biri Kacirctip Ccedilelebinin Keşfuumlrsquoz-Zuumlnucircnrsquoudur ki Kacircşgarlırsquonın

luumlgatinin giriş kısmında Tuumlrkler hakkında aktardığı hadislere atıf maksadıyla eseri soumlz

konusu eder İkincisi Aynicirc adıyla meşhur Ayıntablı Bedreddicircn Mahmucircdrsquoun Ikdursquol-

Cemacircl ficirc-Tacircricirchi Ehlirsquoz-Zamacircn adlı eseridir Ayıntablı burada Oğuzlarrsquoa ait

malumatları Dicircvacircnrsquodan aynen aktarmak suretiyle eseri zikretmiştir Dicircvacircnrsquodan soumlz

eden uumlccediluumlncuuml eserse Aynicircrsquonin kardeşi Şehacircbeddicircn Ahmed tarafından kaleme alınan

Tacircricirchuumlrsquol-Bedr ficirc-Evsacircfi Ehlirsquol-Asr adlı kitaptır Burada da Tuumlrk evsacircf ve kabileleri

hakkında bilgiler Dicircvacircnrsquodan alınmıştır[6]

Dicircvacircnrsquoın Batı duumlnyasında tanınmasının akabinde Alman Rus Macar ve Fransız

bilginler ccedileşitli yayınlar yapmışlardır Bunların en başta geleni C Brockelmannrsquoın

yaptığı ccedilalışmalardır Brockelmann eserdeki şiirleri atasoumlzlerini ses taklidi

kelimeleri ve dil kurallarını bir dizi makale halinde yayımladığı gibi Dicircvacircnrsquoın bir de

Almanca indeksini hazırlamıştır Bu indeks eserin tam tercuumlmesi yayınlanıncaya

kadar ilim aleminde kullanılmıştır Dicircvacircn Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesirsquone Rifrsquoat Bilge

Abdullah Atıf Tuumlzuumlner Tevfik Bey Abdullah Sabri Karter ve Besim Atalay

tarafından ccedilevrilmişse de bilindiği gibi Rifrsquoat Bilge ve Besim Atalay ccedilevirileri

dışındakiler basılmamıştır

Eser bazı Tuumlrk lehccedilelerine ve batı dillerine de ccedilevrilmiştir Dicircvacircn Oumlzbek Tuumlrkccedilesirsquone

(Salih Muttalibov Mahmud Kaşgariy Tuumlrkiy Soumlzler Devani I-IV Taşkent 1960-

1967) Yeni Uygurca Tuumlrkccedilesirsquone (Tuumlrkicirc Diller Divanı Urumccedili 1981) ve Robert

Dankoff tarafından Conpendium of the Turkic Dialects (Diwan Lugacirct at-Turk ) adıyla

İngilizcersquoye (I-III Harvard 1982-85) tercuumlme edilmiştir[7]

Son olarak da 1997-1998

yıllarında Kazakistanrsquoda Aksar K Agabayov tarafından Kazak Tuumlrkccedilesirsquone tercuumlme

edilmiştir[8]

Kuumlltuumlr ve dilimiz adına en guumlzel olanı ise yukarıda bahsedilen

tercuumlmelerden daha ilmicirc ve titiz olanının 2004 yılında Huumlseyin M Sıddicirck[9]

adında

Tuumlrk koumlkenli İranlı Filolog tarafından yapılan Farsccedila tercuumlmesinin yayınlanmasıdır

İleride de goumlruumlleceği gibi boumlyle bir tercuumlme iccedilin gerekli dil ve kuumlltuumlr bilgisine sahip

olan Sıddicirck hem kendinden oumlnce yapılan tercuumlmeleri goumlzden geccedilirip birccedilok fonetik

yanlışlık ve okuma hatasını duumlzeltmiş hem de Kacircşgarlı ile eseri hakkında ilginccedil

tespitlerde bulunmuştur İnceleme kısmı I cilt olarak duumlşuumlnuumllen ve indeks ile diğer

accedilıklamaları henuumlz basılmayan II cilde bırakılan bu ccedilalışma 72 sayfalık bir

değerlendirme-inceleme kısmına sahiptir Bu kısım altı boumlluumlmden muumlteşekkildir 1

Boumlluumlm (s14-23) kitabın tanıtımı ve araştırmanın kaynaklarından bahsederek buguumlne

kadar eser hakkında yapılan en ciddicirc ccedilalışmaları akademik youmlnden değerlendirir 2

Boumlluumlmde (s24-34)Dicircvacircnrsquoın muumlellifi ve eseri ccedileşitli alt başlıklarla ele alınır 3

boumlluumlmde (s34-38) eser kitabın yapısı adı guumlvenilirliği ve eseden bahseden eski

kaynaklar başlığıyla yapı bakımından incelenir 4 boumlluumlmde (s38-48) Tuumlrkccedilersquonin

lehccedileleri Kaşgarlırsquonın bakışıyla Tuumlrkccedilersquonin lehccedileleri Hakaniye Tuumlrkccedilesi Hakaniye

Tuumlrkccedilesirsquonin yapısı Uygurlar ve Uygur Tuumlrkccedilesi başlıklarıyla Dicircvacircnrsquoın lehccedile

araştırmaları accedilısından değeri anlatılır 5 boumlluumlmde (s48-62) şiir araştırmaları

atasoumlzleri Farsccedila accedilısından değeri oumlzel adlar tarihicirc destanlar ve etimolojik bilgiler

gibi alt başlıklarla eserin muhteva accedilısından değeri ele alınır Muumltercim 6

boumlluumlmdeyse (s62-68) ccedilalışmasında nasıl bir yol izlediğini anlatır

Bundan sonra 68 ila 72 sayfalar arasında Kitacircbnacircme başlığı altında Farsccedila Arapccedila

Almanca İngilizce ve Tuumlrkccedile kaynaklar harf sırasına goumlre ayrı ayrı başlıklar altında

verilir Tuumlrkccedile eski ve yeni harfli metinler de ayrı başlıklar altındadır Bu kısım bir

Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk bibliyografyası olacak kadar zengindir Daha sonra sayfa

73rsquoten 95rsquoe kadar Kacircşgarlırsquonın oumlnsoumlzuumlnuumln Farsccedila tercuumlmesi yapılır Kacircşgarlırsquonın

verdiği Uygur harflerinden oumlrnekler ve Kacircşgarlırsquonın haritası da aynen yer alır Ayrıca

Kacircşgarlırsquonın tanıttığı ve Tuumlrkccedile ses karşılıklarından oumlrnekler sunduğu Arapccedila

harflerin Latin harfleri karşılıkları da Sıddicirck tarafından parantez iccedilinde goumlsterilmiştir

Bundan sonra eserin Arapccedila metnine bağlı kalınarak yapılan Farsccedila tercuumlmesi Farsccedila

ve Arapccedila başlıklarla yer alır Ccedilalışmanın en sonundaysa Siddicirckrsquoin Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi

ile yazdığı iki sayfalık oumlnsoumlz vardır

I H M Sıddicirckrsquoin Ccedilalışmasının Oumlzellikleri

Sıddicirck ccedilalışma nedenlerini ve prensiplerini accedilıkccedila belirten bir araştırmacıdır O daha

sonra ayrıntısıyla goumlsterileceği gibi uumllkesinde Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk hakkında geniş

intihal ve tahrif iccedileren bir ccedilalışmadan ccedilok muumlteessir olduğundan tercuumlmesini ldquoboumlyle

kıymetli bir eserin tahrifccedililer ve ccedilocukccedila inatlarrdquo peşinde koşanların elinde oyuncak

olmasın diye hazırladığını accedilıkccedila soumlyler[10]

Sıddicirck Dicircvacircn ile uumlniversite yıllarında

merhum Abduumlssamed Emicircr-i Şikacirckicirc vasıtasıyla tanışmıştır Hatta bu zatın Dicircvacircnrsquoa

dayanan buumlyuumlk bir luumlgat de yazdığını ancak bu eserin basılmadan varisleri elinde

kaybolduğunu soumlyler Bundan kırk yıl oumlnce tanıştığı bu zattan Dicircvacircnrsquoa daha fazla

ldquomusallatrdquo olan birisini de goumlrmediğini vurgulamaktadır[11]

Muumltercim 1979 yılından sonra Muallim Rifrsquoatrsquoin ccedilevirisinin elinde olduğunu Besim

Atalayrsquoın bu ccedileviriye goumlre ccedilok daha muumlkemmel olan ccedilalışmasını da dikkatle

incelediğini belirtir O soumlz konusu iki metni de goumlz oumlnuumlne alarak ccedilevirisine

başlamıştır Asıl hareket noktası Arapccedila metin olmakla birlikte Atalay ccedilevirisine

sahip olmadığı taktirde ccedilalışmasını tamamlayamayacağını da vurgular[12]

Sıddicirck ldquouumlccedil

bin saate yaklaşanrdquo ccedileviri ccedilalışmasından sonra onu iyi bir Arapccedila eğitimi almış Kum

şehrindeki oumlğrencileri Huumlccuumltuumlrsquol-İslacircm Seyyid Haydaricirc-i Beyat ve Ahmed Abdicircrsquoye

goumlstererek Divanrsquoın Arapccedila yazması ve matbusuyla kelime kelime kontrol etmelerini

sağlamıştır Daha sonra tashih sırasında İranlı ccedilağdaş Tuumlrk şairi ve edebiyat

araştırmacısı Doktor Huumlseyin Muhammedhacircnicircrsquonin eseri tekrar goumlzden geccedilirdiğini

belirtmektedir[13]

Muumltercim Farsccedila ccedileviride ilk dikkat ettiği noktanın Farsccedila cuumlmlelerin yapısı

olduğunu soumlyler Buna goumlre ccedilevirinin akıcı ve sade olmasına ccedilok gayret etmiştir

Ayrıca ccedilalışmasının karışık şuumlpheli intihale dayanan ve kullanımı zor olmamasına

ccedilalışmıştır Sıddicirck şifacirchicirc ya da yazılı kaynaklardan yararlandığı her noktayı

dipnotlarda goumlstermiştir Eserinin Farsccedila bilenler iccedilin kolayca okunan akıcı ve

kullanıma uygun olması da Sıddicirckrsquoin dikkat ettiği noktalardan biridir Muumltercime goumlre

hemen her dilde yapılan Dicircvacircn ccedilevirilerinde seslerin yazımında eksiklik ya da

yanlışlıklar vardır Kendisi bu hatalara duumlşmemeye ccedilalışarak Arap harfleriyle yazılan

Tuumlrkccedile kelimelerin Latin harfleriyle okunuşunu ayrıntılı bir şekilde goumlstermiştir[14]

Muumltercim her madde başında bulunan ldquoyukacirclurdquo tabirini ccedilıkarmıştır Boumlylece

Arapccedila anlamı verilen Tuumlrkccedile kelimeler doğrudan madde başı olmuştur Kelimelerin

yanına okunuşları Latin harfleriyle yazılmıştır Yazar Arapccedila accedilıklamaları aynen

ccedilevirdiğini soumlylemektedir Varsa verilen oumlrnekler de ccedilevrilmiştir Fiiller boumlluumlmuumlnde

ele alınan her fiilin muzacircri ve mastar şekillerinin okunuşu da Latin harfleriyle

parantez iccedilinde goumlsterilmiştir[15]

Sıddicirck atasoumlzleri deyimler ve şiirleri geniş ve edebicirc

bir şekilde ccedilevirmeden oumlnce birebir ccedilevirilerini verdiğini varsa Kacircşgarlırsquonın Arapccedila

accedilıklamalarına ldquoonun accedilıklaması (tavzicirch-i acircn ki) başlığıyla işaret ettiğini

soumlylemektedir Muumltercim ayrıca Kacircşgarlırsquonın ccedilevirileri şerh şeklinde de olsa birebir

de olsa aynen aktarmıştır Sıddicirck pek ccedilok muumltercimin şuumlpheli yerlerde Atalayrsquoın

ccedilevirisini esas aldıklarını soumlyler Kendisi ise daha iyi ccedilevirdiğini duumlşuumlnduumlğuuml yerlerde

kendi tercuumlmesini tercih etmiştir Tartışmalı noktalarıysa II cilde bırakmıştır Ona

goumlre aslında madde başlarına kolayca ulaşmak iccedilin ayrıntılı bir dizine ihtiyaccedil vardır

Ancak O şuumlpheli buumltuumln okunuşları ve ccedilalışmasına yazılacak eleştirileri goumlz oumlnuumlne

aldıktan sonra bir dizin oluşturma duumlşuumlncesindedir[16]

Sıddicirck isimleri ccedilevirmenin fiilleri ccedilevirmekten kolay olduğunu soumlyler Buna

goumlre oumlzellikle ettirgen ve geccedilişli-ettirgen fillerin ccedilevirisinde oldukccedila zorlanmıştır

Birleşik zamanlardaysa gelecek zamanın hikayesi ve mişli geccedilmiş zamanın ccedilevirisi

adeta imkansız olmuştur Ccediluumlnkuuml bunların Farsccedila karşılığı yoktur Bunları Farsccedila

anlatabilmek iccedilin yan cuumlmlelere ve ek fiillere ihtiyaccedil vardır Sıddicirck bazen bir Tuumlrkccedile

fiil iccedilin birkaccedil Farsccedila cuumlmle kurmak zorunda kalmaktan şikayet eder Oumlrneğin buguumln

biccediltirdi anlamına gelen ldquoirpettirdquo fiili ile ldquoo ağacı biccediltirdirdquo demek iccedilin ldquoUcirc dırahtracirc

marsquoriz ber-endacircht ve endacirchtrdquo cuumlmlesini kurmuştur[17]

Huumlseyin M Sıddicirck Dicircvacircnrsquoın gerek tercuumlme ve neşirlerine gerekse metin neşri

dışındaki incelemelerine eleştirel yaklaşmaktadır Bu eleştirilerinde ccedilalışmaların

olumlu-olumsuz buumltuumln youmlnlerini accedilıkccedila dile getirir Oumlrneğin Dehri Dilccedilinrsquoin ldquoArap

Alfabesine Goumlre Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Dizinirdquo adlı ccedilalışmasını Brockelmannrsquoın

ccedilalışmasının tekrarı addetmektedir Ancak yeni bir alfabetik dizin getirmesi accedilısından

Brockelmannrsquoın ccedilalışmasını tekmil ettiğini de itiraf eder Ya da ldquoTuumlrk Dilirdquo dergisinin

Dicircvacircn hakkındaki oumlzel sayısının gelecekte yapılacak ayrıntılı ccedilalışmalara yol

goumlstereceğini belirtir[18]

Sıddicirck eleştirdiği kişilere oldukccedila akademik tenkitler

youmlneltir Oumlyle ki onların hatalarını goumlsteren bol oumlrnekli geniş tablolara dahi yer verir

Ccediloğu kez de eleştirdiği kimselerin sistem hatalarına değinir Oumlrneğin daha oumlnce Dicircvacircn

hakkında bir ccedilalışma yapan İranlı araştırmacı Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin ldquokarakrdquo (goumlz bebeği)

maddesinde bu maddeye bağlı olarak ele alınan ldquokarakark ereng ve ot karakrdquo

oumlrneklerini Siyacirckicircrsquonin madde başı sanarak sistem hatasına duumlştuumlğuumlnuuml belirtir Ayrıca

Siyacirckicircrsquonin tatbikicirc accedilıdan oumlnemli olan ve Kacircşgarlırsquonın aslicirc hedeflerinden biri olan

Arapccedila oumlrnekleri goumlrmezden geldiğini soumlyler[19]

Sıddicirck bir şekilde haberdar olduğu ancak goumlrmediği kaynakları mutlaka

belirtir Mesela 1997-1998 yıllarında Dicircvacircnrsquoın Kazak Tuumlrkccedilesirsquone ccedilevrildiğini

duyduğunu ancak kendisinin bu ccedileviriyi goumlrmediğini soumlyler[20]

Tespit ve yargılarını

ccedilok sağlam akademik kaynaklara dayandıran Sıddicirck yer yer guumlvenilir şifacirchicirc

kaynaklardan faydalanmayı da ihmal etmemiştir Ancak bu bilgileri kendine mal

etmeyecek kadar da duumlruumlsttuumlr Mesela rahmetli Muharrem Erginrsquoin Hakaniye

Tuumlrkccedilesirsquonin o devirdeki seccedilkin tabakanın şivesi olduğunu soumlylediğini ve bunun Ergin

tarafından kendilerine 13591980 yılında şifacirchen aktarıldığını belirtir[21]

Sıddicirck

ccedilalışmasında yer yer İranrsquoın sosyo-kuumlltuumlrel ve tarihicirc yapısı hakkında ilginccedil

değerlendirmelerde bulunur Sıddicirckrsquoin bu değerlendirmelerine oumlrnek vermek

gerekirse ldquohellipguumlnuumlmuumlzde de bu doğrultuda Fars dili ilerlemekte olup ccedilok az sayıda

Tat (Acem) koumlyleri ve kasabaları ile Afgan koumlkenliler dışında oumlzellikle buumlyuumlk

şehirlerde Farsccedila konuşan insanların buumlyuumlk ccediloğunluğunu aslında Oğuz Tuumlrklerirsquonin

teşkil ettiği iddia edilebilir Bunlar Farsccedilarsquoyı kendilerine has hoş bir lehccedileyle

konuşarak ilerletirler İşte Dicircvacircn Farsccedila ve Tuumlrkccedilersquonin asırlar suumlren karşılıklı

alışverişi konusunda da oldukccedila buumlyuumlk bir oumlneme sahiptir Oumlzellikle Tuumlrkccedilersquoden

Farsccedilarsquoya geccedilen kelimeleri takip hususunda zengin bir kaynaktır Oumlrneğinhelliprdquo [22]

Son olarak muumltercim Hakaniye Tuumlrkccedilesi Buhara Arapccedilası ve ccedilağdaş Farsccedila

bilgisine sahip her araştırmacıdan eleştiri beklediğini soumlyleyerek adeta boumlyle bir

ccedilalışmayı hakkıyla değerlendirmenin asgaricirc şartlarını ortaya koymuştur[23]

II Sıddicirckrsquoin Kacircşgarlı Eseri ve Eserinin Tesirleri Hakkında Bazı

Tespitleri

Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirckrsquoin Kacircşgarlı ve eseri hakkındaki tespit ve

değerlendirmelerini genel olarak iki gurupta toplayabiliriz 1 Dicircvacircn ve onun kuumlltuumlrel

arka planı uumlzerine tespit ve değerlendirmeler 2 Dicircvacircn uumlzerine yapılan ccedilalışmalarla

ilgili tespit ve değerlendirmeler

Sıddicirck Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk ve onun kuumlltuumlrel arka planı ile ilgili tespitlerine ldquodicircvacircnrdquo

kelimesi ile başlar Buna goumlre Kacircşgarlı eserinin tasnifi telifi tercuumlmesi ve

hazırlanmasında kacircmustan oumlte bir yol tuttuğundan onu ldquoDicircvacircnrdquo olarak adlandırmış

olmalıdır Sıddicirckrsquoe goumlre divan kelimesi Tuumlrkccedile koumlkenlidir Arapccedilarsquoda ve Farsccedilarsquonın

farklı lehccedilelerinde Tuumlrkccedilersquoden alınarak değişik soumlyleyişlerle telaffuz edilir Bu

kelimenin koumlkeni ldquotipməkrdquo mastarından gelir Bu mastar ldquobir araya gelmek bir araya

getirmekrdquo anlamlarındadır[24]

O eserin yazılış nedenlerine de geniş bir perspektiften

bakar Ona goumlre Kacircşgarlırsquonın doumlneminde yani Abbasicirc hilafeti devrinde Dicircvacircnuuml

Luumlgatirsquot-Tuumlrk gibi bir eserin yazılmasını Tuumlrklerin İslam duumlnyasındaki kuumlltuumlrel ve

askericirc hizmetleri sağlamıştır Oumlrneğin İranrsquoda Acemler tarafından ccedilıkarılan Hasan

Sabbacirch ve El-Mukanna isyanlarının bastırılmasında Tuumlrkler buumlyuumlk bir rol oynamıştır

Boumlylece Bağdat ve İslam duumlnyasının diğer siyasicirc merkezlerinin Tuumlrklere ihtiyacı kat

kat artmıştır Bundan sonra Sıddicirck şoumlyle devam eder ldquoKacircşgarlı soumlz konusu

sebeplerden Arap dilli toplumlara Arapccedilarsquonın gramer ve kelime yapısına dayanarak

Tuumlrkccedilersquoyi daha kolay oumlğretmek iccedilin eserini kaleme almıştır Yani o doumlnemde asır artık

Tuumlrk asrıdır Tuumlrkccedilersquoyi oumlğrenmek İslam duumlnyasının zaruretleri arasına girmiştir

Kacircşgarlı eserinde okuyucuya Tuumlrkccedile oumlğretmenin de oumltesinde onu Tuumlrklerin tarihi

kuumlltuumlruuml ve edebiyatıyla aşina kılmaya ccedilalışırrdquo[25]

Sıddicirckrsquoin Dicircvacircnrsquoın nasıl bir eser olduğu hakkında da ccedilok youmlnluuml bir değerlendirmesi

vardır O Dicircvacircnrsquoı ansiklopedi karakterine buumlruumlnmuumlş oumlzel kelimeleri bir araya getiren

bir luumlgat olarak goumlruumlr Bu kitap luumlgat kitapları ve kelime araştırmaları yapan eserler

arasında ldquobilgi aktarımı youmlnuuml oumln plana ccedilıkanrdquo bir eserdir Dolayısıyla ansiklopediye

daha yakındır Yani o araştırmacı ve eleştirel bir eserdir Dicircvacircn genişletilmiş luumlgat

kitabı olmanın yanında edebiyat araştırmalarına dayanan dilbilim edebicirc tuumlrler

folklar tatbikicirc edebiyat mitoloji coğrafya ve tarih kitabı da sayılır[26]

Sıddicirck bazı eski Arapccedila kaynaklarda Dicircvacircnrsquoın adının geccediltiğini ancak eski Farsccedila

kaynaklarda zikredilmediğini soumlyler İranlı bir araştırmacı olduğundan bu konuda

yorum yapmaz Ancak Bloshe adlı bir oryantalistin goumlruumlşlerini aynen aktarır Bu

goumlruumlşler şoumlyledirldquoFarsccedila ve Arapccedila kaynaklarda Tuumlrk dilleri ve coğrafyaları

hakkında yeterince bilgiye rastlanmaz Bilhassa Farsccedila eserlerde Farsların sadece

kendilerinden bahsetme alışkanlığı vardır Yazdıkları hemen her şey kendileri

hakkındadır Fars olanlar dışındakileri gayr-ı İranicirc addederek daha ccedilok koumltuuml ve hayal

mahsuluuml şeyleri dile getirirler Farsccedila coğrafya kitaplarında Fars coğrafyası dışında

bilgilere rastlanmaz Kendi coğrafyaları dışındaki yerlerden bahsettiklerindeyse de

efsanevicirc ve mitolojik bir uumlslup takınırlarrdquo[27]

Sıddicirckrsquoin buguumlne kadar uumlzerinde fazla durulmayan bazı konularda ilginccedil tespit ve

değerlendirmeleri vardır Bilindiği gibi Kacircşgarlı ve eseri hakkında ccedilalışma yapan

araştırmacılar arasında onun soylu Karahanlı huumlkuumlmdarları ailesinden geldiği

konusunda neredeyse tam bir ittifak vardır Hatta bir araştırmada Kacircşgarlırsquonın soylu

bir aileden geldiği savunularak prens olduğu dahi soumlylenir ve Koumll Bilge Kaganrsquoa

dayanan soy kuumltuumlğuuml ccedilıkarılır[28]

Atalay da Kacircşgacircrlırsquonın ldquoTuumlrkistan beyleri neslindenrdquo

olduğunu soumlyler[29]

Sıddicirck ise Kacircşgarlırsquonın farklı halk tabakaları arasına girerek

onlarla uzun muumlddet ldquohaşir neşirrdquo olmasına dayanarak soylu bir hakan ailesinden

gelmesi konusunun sorgulanması gerektiğini belirtir Kacircşgarlı eserinde kendini

sadece ldquoMahmucircdrdquo veya ldquosacirchibuumlrsquol-kitabrdquo olarak nitelendirmektedir Buna goumlre

Kacircşgarlı milletinin farklı tabakalarına duyduğu sınırsız aşktan dolayı halk arasında

dolaşmak suretiyle eserini vuumlcuda getirmiştir Sıddicirckrsquoe goumlre Tarih boyunca hiccedilbir

Tuumlrk hakanı ya da soylusu Kacircşgarlırsquonın manevicirc makamına ulaşamamıştır Buradan da

anlaşıldığına goumlre Tuumlrk hakanları tarihccedililerin soumlylediği gibi soyluluk peşinde

olmamıştır Alper Tungarsquodan Kuumlltiginrsquoe kadar buumltuumln Tuumlrk hakanları halk iccedilinden

ccedilıkmış olup hakanlık makamını kendileri elde etmişlerdir[30]

Sıddicirck yer yer İran tarihi ve kuumlltuumlruuml ile bunun Tuumlrk tarihi ve kuumlltuumlruumlyle ilişkileri

uumlzerinde değerlendirmelerde bulunur Mesela Reşicircduumlddicircn Fazlullacirch-ı Hamedacircnicircrsquonin

Cacircmiuumlrsquot-Tevacircricirch adlı eserine dayanarak Farslarrsquoın eski Pehlevicirc alfabesini Uygurlarrsquoa

borccedillu olduğunu soumlyler Buna goumlre eski Soğd alfabesine dayanılarak oluşturulan

Pehlevicirc alfabesi Farslarrsquoa Uygurlar tarafından oumlğretilmişti[31]

Huumlseyin M Sıddicirckrsquoin oumlnemli iddialarından biri de Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquouumln yazıldığı

doumlnemde Tuumlrkccedilersquonin kelime hazinesinin Farsccedilarsquodan fazla olduğudur Kaşgarlı eserine

terkedilmiş başka dillerden gelmiş veya yeni kullanılan kelimeleri dahil etmediğini

soumlylediğine goumlre o doumlnemde Tuumlrkccedile resmicirc ilmicirc ve edebicirc bir dil olarak on bine yakın

kelime hazinesine sahipti Eğer İslam dini sebebiyle Arapccedila ve Farsccedilarsquodan Tuumlrkccedilersquoye

giren tabirleri de buna eklersek bu hazine daha da artacaktır Bu oumlyle bir durumdur ki

o doumlnemde Soğd Pehlevicirc ve Dericirc gibi daha sonra Farsccedilarsquoya doumlnuumlşen Tuumlrkccedilersquoye

komşu diller ve lehccedileler uumlccedil bine yakın bir kelime hazinesine sahipti Oumlrneğin Esed-i

Tucircsicircrsquonin Luumlgat-i Fuumlrsrsquouumlnde ve Hinduşacirch-ı Nahccedilevacircnicircrsquonin luumlgatinde ya da benzeri

eserlerde[32]

yer alan kelimelerin sayısı uumlccedil bini geccedilmeyip ccedilok azı Farsccedila koumlkenlidir[33]

Bazı araştırmacılar Dicircvacircn iccedilinde ldquoajunrdquo (duumlnya) gibi Soğdcarsquodan ve ldquoKoumlrkuumlmrdquo

(safran) gibi Hintccedilersquoden gelerek Tuumlrkccedileleşmiş kelimeler de olduğunu iddia ediyorsa

da[34]

bu ispatlanmış bir durum değildir Ayrıca başka dillerden Dicircvacircnrsquoa geccedilen kelime

sayısının dikkate alınmayacak kadar istisnaicirc bir durum olduğu buumltuumln ciddicirc

araştırmacılarca vurgulanmıştır[35]

Sıddicirckrsquoin en ilginccedil değerlendirmelerinden biri de Kacircşgarlı ve Firdevsicircrsquonin insana ve

millet mefhumuna bakışları hakkındadır Sıddicirckrsquoe goumlre buumltuumln insanlara eşit goumlzle

bakan Kacircşgarlırsquoya karşın Firdevsicirc soyluluğu ve kavmiyetccedililiği oumln planda tutar Bu

konuda şoumlyle der

ldquoKaşgarlı ldquotatrdquo kelimesini Tuumlrkrsquolerin dışındakiler iccedilin kullanıyor Ancak manası

sadece Acem ve Fars değildir Tat tabirinin onun nazarında yabancı ve bicircgacircne gibi

anlamlara geldiğini vurgulamam gerekir Bu yuumlzden Uygurlar bazen gayr-ı

Muumlslimleri de tat olarak adlandırırlar ki inanccedil ve duumlşuumlncede muumlsluumlmanın zıttı

demektir Kaşgarlırsquonın farklı kavimlere ve milletlere bakışta hiccedilbir kavmi ya da

milleti dil ve ırk farklılığından dolayı koumltuumllemediğini soumlylemeliyim O her ne kadar

soyu ve atalarıyla oumlvuumlnuumlyorsa da buumltuumln insanları eşit derecede severek hepsine

hizmet arzusunda olduğunu belirtiyordu Gerccedilekte eserini yazmaktaki amacı

Muumlsluumlmanlara mukaddes Arapccedila yardımıyla yine mukaddes bir İslam dili olan

Tuumlrkccedilersquoyi oumlğretmekti Kendisi bunu eserinin oumlnsoumlzuumlnde belirtmiştir

Millet anlayışına bu tuumlr bir bakış insanlık tarihi iccedilin oldukccedila oumlnemlidir Bazı

kavimlerin ve milletlerin kuumlltuumlrel kahramanları boumlyle ulvicirc bir bakış accedilısına sahip

değildir Oumlrneğin Firdevsicircrsquoyi goumlz oumlnuumlne alırsak ccedilok dar bir bakış accedilısıyla devrin

padişahını soylu olmadığı iccedilin yermektedir Buna dayanarak onu koumltuumllemek suretiyle

şoumlyle der

Eger şacirchracirc şacirch bucircdicirc peder

Be-ser micirc-nihacircdicirc meracirc tacircc-ı ser

Eger macircdereş şacirch bacircnucirc bucircdicirc

Meracirc sicircm uuml zer tacirc be-zacircnucirc bucircdicirc[36]

Arapları da kuumlccediluumlmseyerek şoumlyle der

Ez-şicircr-i şuumltr horden u sucircsmacircr

Arabracirc be-cacircyicirc resicircde-est kacircr

Ki tacircc-ı Keyacircnicirc koned acircrzucirc

Tofucirc ber-tucirc ey ccedilacircrh-ı gerdacircn tofucirc[37]

Ancak Kaşgarlı muumlspet millicirc şuur yanında yuumlce bir dinicirc gurura sahiptir

Milletine İslamrsquoa hizmet oumllccediluumlsuumlnde değer vermektedir Fazilet takva ve mertliği ırkla

değişmemektedir Hatta kitabını kendi milletinin dili dışında bir dille kaleme almıştır

Eserini yazarken efsanevicirc kahramanları soumlz konusu ederek caize almaktansa

incelediği uumllkeleri adım adım dolaşarak gerccedilekccedili tespitlerde bulunmayı tercih

etmiştir O karşılaştığı insanlardan şifahicirc irfan toplamak peşindedir birileri () gibi

para peşinde değilhelliprdquo[38]

H M Sıddicirck Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk uumlzerine yapılan buumltuumln yayınları kısaca

değerlendirmekle birlikte iki eser uumlzerinde dikkatle durur Bunlardan birincisi

ldquoyazılmasaydı asla Farsccedila tercuumlmeyi bitiremezdimrdquo diyerek oumlvduumlğuuml Besim Atalayrsquoın

Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesirsquone ccedilevirisidir Sıddicirckrsquoe goumlre bu ccedilevirinin de bazı oumlnemli eksiklikleri

vardır Onun Atalayrsquoı asıl tenkit ettiği nokta kelimelerin Latin harfleriyle yazımı

noktasındadır Atalay bu noktada İstanbul ağzını esas alarak ə q ve x harfleriyle

temsil edilen sesleri goumlstermeyi ihmal etmiştir Sıddicirck tercuumlmesinde bu noktaları

ikmal ettiğini soumlyler[39]

Bilindiği gibi Dicircvacircn Araplara Tuumlrkccedile oumlğretmek maksadıyla yazılmıştır Bunun

iccedilin eserin mukaddimesi ve accedilıklamaları hep Arapccedilarsquodır Yine bu yuumlzden madde

başları Arap soumlzluumlkccediluumlluumlk geleneğine goumlre sıralanmıştır Tuumlrkccedile kelimeler Arapccedila

kelime sınıflandırmalarına (hemzeli sacirclim şeddeli uumlccedilluuml doumlrtluuml vb) ve vezinlere goumlre

tasarlanarak (soumlz gelişi yazdı farsquolicirc vezninde) aynı vezindeki kelimeler bir başlık

altında toplanmıştır Kelimeler kendi iccedilindeyse alfabe sırasına konmuştur[40]

Bu

noktada Tuumlrkccedile kelimeleri Arapccedilarsquoya benzetmek suretiyle yapılan accedilıklamaları

gereksiz bulan Atalay ldquoBuumltuumln bu uzun uzadıya soumlylenen şeyler Tuumlrkccedilemizi zorla

Arapccedilarsquoya benzetmek gayretinden ileri gelmiştir Arapccedila harflerin yazılışına goumlre

uydurulan bu kuralların buguumlnkuuml yazımızda hiccedilbir değeri yokturrdquo[41]

der Ayrıca A

Caferoğlursquona goumlre Kacircşgarlı eserinde Tuumlrk dil ve dialektolojisine mahsus yeni bir

gramer metodu kabul etmemiş bilakis sunicirc bir tarzda kendi ana dilini Arap gramer

kuralları iccedilerisine sıkıştırmak mecburiyetinde kalmıştır Bu yuumlzden Arap gramerine

vakıf olmadan Dicircvacircnrsquodan istifade etmek pek muumlşkuumllduumlr[42]

Banarlırsquoya goumlre de

Kacircşgarlırsquonın luumlgatini duumlzenlerken izlediği yol Tuumlrkccedilersquonin ses yapısına buumlyuumlk zarar

vermiştir Her ne kadar Kacircşgarlı devrinin şartları iccedilinde bunu yapmak zorundaysa da

onun accediltığı bu ccedilığırla Tuumlrk dilinin kendi sesinden kendi vasıflarından hatta kendi

istiklalinden bir şeyler kaybettiği accedilıktır[43]

Sıddicirck bu goumlruumlşlere katılmaz ve soumlz

konusu durumu Kacircşgarlırsquonın parlak zekasıyla değiştirilmesi zor Tuumlrkccedile grameri

duumlnyanın en zengin dillerinden biri olan Arapccedilarsquonın yapısına benzettiğine boumlylece

harikuumllacircde ve beşer uumlstuuml bir iş başardığına inanmaktadır[44]

Sanırız Sıddicirckrsquoi bu tercuumlmeyi hazırlarken en fazla uumlzen konu İranlı

araştırmacı Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin 1996 yılında Dicircvacircn hakkında yaptığı eksik ve gayr-ı

ilmicirc ccedilalışmadır Buna goumlre mezkur akademisyenin tercuumlmesi Arapccedila metnin

kaidelerine uyulmaksızın karışık ve akıcılıktan uzaktır Kelimelerin ses oumlzelliklerine

riayetsizlik bazı maddelerin atlanması oumlrneklerin yazılmaması ve Farsccedila

karşılıklarda uyumsuzluk gibi nedenlerle ccedilalışma Farsccedila bilenler iccedilin dahi

kullanılmaz bir haldedir Sıddicirck soumlz konusu ccedilalışmanın bunun da oumltesinde

tutarsızlıklar taşıdığına dikkat ccedilekerek şoumlyle der ldquoBunun da oumltesinde bilimsel

araştırma metotlarına uyulmamış guumlya kavmiyetccedililik adına ldquoccedilocukccedila inatlarrdquo

peşinde koşulmuştur Oumlrneğin buguumln İran halkının oumlnemli bir boumlluumlmuumlnuumln dili olan

Azerbaycan Tuumlrkccedilesirsquonin ldquozorla benimsetildiğirdquo iftirasında bulunmuşturrdquo[45]

Başka

bir oumlrnek vermek gerekirse Kacircşgarlırsquonın kabri uumlzerindeki Arap harfli Uygur Tuumlrkccedilesi

metinlerine ldquoUygur Farsccedilasırdquo diyen Siyacirckicircrsquonin bu ifadelerini Sıddicirck şoumlyle

değerlendirir ldquoŞiirler Uygur Tuumlrkccedilesi hattı ve diliyledir Uygur Farsccedilasıyla değil

İnsanlık tarihi Uygur Farsccedilası adıyla bir dil ya da yazı tuumlruuml vuumlcuda getirmiş değildir

Tuumlrkccedile yerine Farsccedila lafzının getirilmesi eğer matbaa hatası değilse avamı kandırıcı

koumlyluuml kurnazlığı ve ccedilocukccedila hırsla ortaya konan bilimsel bir duumlşmanlık olmalıdırrdquo[46]

Son olarak bilindiği gibi Besim Atalay Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquouumln her hangi bir

dile ccedilevrilmesi iccedilin Arapccedilarsquoyı ve Arapccedilarsquonın dil kurallarını bilmek Tuumlrkccedilersquoyi

Tuumlrkccedilersquonin Doğu-Batı diyaleklerini eski ve yeni şekilleriyle tanımak birccedilok eski ve

yeni kitaba sahip olmak Rusccedila Almanca gibi dilleri bilmek acele etmeyip sabırlı

olmak Tuumlrkccedile ile yıllarca uğraşmış olmak ve bunlardan ziyade bu yolda aşk ve sevgi

sahibi olmak gibi şartlar oumlne suumlrer[47]

Sıddicirck Rusccedila ve Almanca bilmek dışında buumltuumln

şartlara haiz olduğunu ancak bunun yanında Dicircvacircnrsquoın ccedilevrilmesi iccedilin Buhara

Arapccedilasırsquonın da iyi bilinmesinin yukarıdaki şartlara eklenmesi duumlşuumlncesindedir[48]

III Muumltercimin Farsccedila Uumlslucircbu

Huumlseyin M Sıddicirck diğer eserlerinde de goumlruumllduumlğuuml gibi İran akademik

duumlnyasında sade akıcı ve kısa cuumlmleleriyle meşhur bir akademisyendir O modern

Farsccedilarsquoyı oldukccedila başarıyla kullanan bir akademisyendir[49]

Sıddicirckrsquoin Dicircvacircn ccedilevirisine modern Farsccedilarsquoda kelime kullanımı accedilısından

baktığımızda en ccedilok dikkat ccedileken nokta ccedilok fazla yeni Farsccedila kelime kullanmasıdır

İran İslam İnkılabırsquondan sonra modern Farsccedilarsquoda artan bu eğilim guumlnuumlmuumlz İran

genccedilliğinin ccedilok rağbet ettiği bir eğilimdir Bunu goumlz oumlnuumlne alan Sıddicirckrsquoin kullandığı

bazı yeni Farsccedila kelimelere oumlrnek vermek gerekirse der-hem-ricirchtegicirc (karışıklık

duumlzensizlik s20) pedicircd-acircverende (muumlellif s24) pejuve (araştırmacı s25) Pejuve-

nigacircricirc (bilimsel yazıcılık s26) tek-nigacircricirc (derinlemesine tuumlm youmlnleriyle bir konuda

yazma s26) saht-bacircvericirc (inanılması zor s32) vacircje-pejucirchicirc (kelime bilim s34)

gucircyiş-şinacircsicirc (lehccedile bilim s38) sacircze-şinacircsicirc (yapı bilim s42) bacircz-pesicircn (sonuncu

s50) bacircz-perdacirczicirc (borccedilluluk s55) bacircver-pejucirchicirc (inanccedil bilim s57) hucircn-geracircyicirc

(ırkccedilılık s60) ser-hem-bendicirc (dikkatsizlik s62)hellipvs

Sıddicirck ccedilevresinde mizahicirc kişiliğiyle tanınan bir bilim adamıdır Oumlzellikle

bilimsel konularda kasticirc ya da buumlyuumlk bir dikkatsizlik ve bilgisizlik sonucu hata

yapanlara karşı alaycı bir uumlslup takınır Oumlrneğin Debicircr-i Siyacirckicircrsquonin Farsccedila ccedilevirisinde

Arapccedila ifadelere yine Arapccedila karşılıklar bulmasını garipsemesi bacircbında şoumlyle diyor

ldquohellipDicircvacircnrsquoın metninden daha zor ve anlaşılmaz boumlyle yuumlzlerce karşılıkla İranlı

okuyucu iccedilin neşredilmiştir Bu karşılıkların ccediloğu Kacircşgarlırsquonın Buhara

Arapccedilasırsquondaki ifadelerinden olup buguumln Araplara dahi garip gelmektedirrdquo Yine

Siyakicircrsquonin kelimelere yanlış karşılıklar verirken ideolojisini nasıl da işin iccediline

kattığını goumlstermek iccedilin şu alaycı oumlrnekleri verir ldquoPars kelimesi kaplan diye

anlamlandırılıyor Gerccedilekte Dicircvacircnrsquoda bu kelime yalnız vahşicirc hayvan diye

karşılanmışhellip Siyacirckicirc Tat(acem)rsquoi Fars diye anlamlandırdıktan sonra buna İranrsquoın

Fars dilli tebası sıfatını eklemiş Sanki bu ıstılah Kacircşgarlı zamanında Pehlevicirc

rejimince verilmişrdquo[50]

Sonuccedil

Tuumlrk dil tarihi Tuumlrk folkloru Tuumlrk edebiyatı ve Tuumlrkccedilersquonin kelime hazinesi ile

gelişimi hakkında en oumlnemli kaynaklardan biri olan Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk başta

Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi olmak uumlzere Uygur Oumlzbek ve Kazak Tuumlrkccedileleri ile İngilizce ve

kısmen Almancarsquoya daha oumlnce tercuumlme edilmiştir Şuumlphesiz Farsccedilarsquoya ccedilevirisiyle

birlikte Dicircvacircn ccedilok geniş okuyucu ve araştırmacı kitlesine ulaşmıştır

Soumlz konusu ccedilevirinin en oumlnemli taraflarından biri Huumlseyin M Sıddicirck gibi

tarihicirc Tuumlrkccedilersquoye Buhara Arapccedilasırsquona ve modern Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı

tarafından yapılmış olmasıdır Sıddicirck bu ccedilevirisiyle sadece ccedilağdaş Fars okuyucusuna

akıcı bir ccedileviri kazandırmamış aynı zamanda İranrsquoda bazı ccedilevrelerde var olan Tuumlrk

dili ve kuumlltuumlruumlne karşı olumsuz tavırlara da buumlyuumlk bir darbe vurmuştur Kendisinin de

belirttiği gibi sadece Tuumlrk kuumlltuumlruuml iccedilin değil buumltuumln bir İslam medeniyeti hatta insanlık

iccedilin paha biccedililmez bir eser olan Dicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrsquouumln Debicircr-i Siyacirckicirc gibi gayr-ı

akademik fikirlere sahip araştırmacılarca İranlı okuyucuya sunulması buumlyuumlk bir ilmicirc

facia olmuştur Bu gibi ccedilalışmalardan faydalanan İranlı okuyucunun Tuumlrk dili ve

kuumlltuumlruuml hakkında olumsuz kanaatlere sahip olması kaccedilınılmazdır İşte Sıddicirck buumlyuumlk

bir sorumluluk duygusuyla Arapccedila Tuumlrkccedile ve Farsccedilarsquoya hakim bir araştırmacı olarak

kuumlltuumlrler arası ilişkiler adına oumlnemli bir koumlpruuml oluşturmuştur

O Besim Atalay tercuumlmesi ve diğer tercuumlmelerdeki fonetik yanlışlıklara

değinerek bir ccedilok okuma hatasını duumlzeltmiş boumlylece morfolojik araştırmalara katkıda

bulunmuştur Onun tercuumlmesine yazdığı yaklaşık yetmiş sayfalık giriş hem Dicircvacircn

hakkında yapılan tuumlm ccedilalışmaların genel bir değerlendirmesi hem de oumlnemli tespitler

iccedilermesi bakımından ccedilok kıymetlidir Sıddicirck oumlzellikle Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln değişik

yansımaları Farsccedila-Tuumlrkccedile ilişkileri Kaşgarlının şahsiyeti ile eseri hakkında goumlzden

kaccedilan noktalar ve Kacircşgarlı-Firdevsicirc karşılaştırmasıyla kuumlltuumlr-edebiyat tarihimize not

duumlşuumllecek oumlnemli değerlendirmelerde bulunmuştur

[] Arş Goumlr Gazi Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Eski Tuumlrk Edebiyatı Bilim Dalı

babacangaziedutr

Son Notlar

[1] Eserin kaleme alınış tarihi hakkında tuumlrluuml teoriler varsa da en yaygın kabul bahsedilen bu

tarihler arasında yazılma ihtimalidir

[2] Ahmet Bican Ercilasun ldquoİlk Muumlsluumlman Tuumlrk Devletlerinde Dil ve Edebiyatrdquo Tuumlrkler C V

Ankara 2002 s 773

[3] Mustafa S Kaccedilalin ldquoDicircvacircnuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrdquo TDV İslam Ansiklopedisi C IX İstanbul 1994

s 447

[4] Ahmet Bican Ercilasun agm s 775

[5] Mustafa S Kaccedilalin agm s 449

[6] Besim Atalay ldquoDivacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Tercuumlmesirdquo C I Ankara 1998 s XIX-XXI

[7] Mustafa S Kaccedilalin agm 449

[8] Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirck ldquoDicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Terceme-i Facircrsicircrdquo Tebriz

13842004 s 19

[9] H M Sıddicirck 13241945 yılında Tebrizrsquoin Serhacircb mahallesinde muumltedeyyin ve acirclim bir

ailenin ccedilocuğu olarak duumlnyaya gelmiştir Babası Mahmucircd Beyrsquodir İlk oumlğrenimini Tebrizrsquode

tamamladıktan sonra orta oumlğrenim yıllarında Tebrizrsquode devrin meşhur acirclimlerinden Merhum

Vekacircyicirc Meşkucirck-ı Tebrizicirc Mirzacirc Gulacircm Huumlseyin ve Mirzacirc Umracircn gibi şahsiyetlerden Kurrsquoacircn fıkıh

ve İslacircm felsefesi gibi dersler okumuştur

Orta tahsilini de Tebrizrsquode tamamlayan Sıddicirck 13421963 yılında liseyi bitirerek Tebriz

ccedilevresinde koumly oumlğretmenliğine başlamıştır İranrsquoa bağlı Guumlney Azerbaycanrsquoın buhranlı geccedilen

bu yıllarlında Sıddicirck Pehlevicirc rejiminin Fars ırkccedilılığına dayanan politikalarına karşı ana dili olan

Tuumlrkccedilersquoyi ve Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuuml muumldafaa etmiştir Araştırmacı bu doumlnemde boumllgeye ait birccedilok

folklorik derleme yapma imkanı bulmuştur Ancak rejimin baskıları nedeniyle birccedilok kez goumlz

altına alınmış ve ccedilalışmaları yarım kalmıştır

13441965 yılında Tebriz Uumlniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuumlne kaydolan Sıddicirck Hucircşe

Umicircd-i Icircracircn Armağan ve Racirchnuumlmacirc gibi dergilerde Azerbaycan dil ve folklorunu tanıtan

makaleler yazmıştır 13471968 yılında Tebrizrsquode ldquoHuumlner ve İctimacircrdquo adlı Tuumlrkccedile-Farsccedila

haftalık bir dergi neşreder Ancak dergi Pehlevicirc rejimince kapatılarak Sıddicirck altı ay goumlz altında

tutulur 1968 yılında İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tuumlrk Dili ve Edebiyatı boumlluumlmuuml

hazırlık oumlğrenciliğine kabul edilirse de rejim tarafından kendisine uumllke dışına ccedilıkma izni

verilmez H M Sıddicirck 1972-1978 yılları arasında yayın faaliyetlerine devam eder Bu

doumlnemdeki ccedilalışmaları Azerbaycan edebiyat ve folklorunu Farsccedila tanıtan ccedilalışmalardır Yine bu

yıllarda Tahran Uumlniversitesi Fars edebiyatı boumlluumlmuumlnde yuumlksek lisansını tamamlar

İran İslam Devrimirsquonden sonra Tebrizrsquoe doumlnerek ldquoAzaldık ve Yoldaşrdquo dergilerini ccedilıkarır

Bir muumlddet sonra bu dergilerin de kapatılmasıyla tekrar kitap ccedilalışmalarına başlar 1981

yılında 7 Azerbaycan Yazarlar Kongresirsquone davet edilir ve Bakuumlrsquoye gider Birkaccedil ay sonra

İstanbulrsquoa gelerek Eski Tuumlrk Dili alanında doktoraya başlamıştır Aynı yıl Erzurum Uumlniversitesi

tarafından Azerbaycan Edebiyatı uumlzerine araştırmalar yapmak iccedilin davet edilmiştir Sıddicirck

1983 yılında doktora tezini tamamlayarak İranrsquoa doumlner

İranrsquoda akademik ccedilalışmalarına devam eden Sıddicirck Firdevsicircrsquonin Yusuf ile Zuumlleyhacircrsquosını

Mevlacircnacircrsquonın Tuumlrkccedile şiirlerini ilk Tuumlrkccedile Yusuf ve Zuumlleyhacirc mesnevisi olan Hacircce Ali Harzemicircrsquonin

mesnevisini ve Sacircibrsquoin bazı şiirlerinin şerhlerini yayınlamıştır Halen İranrsquoda pek ccedilok

uumlniversitede Tuumlrk Dili ve Edebiyatı ile Eski Farsccedila dersleri okutan Sıddicirck 62 adet telif ve

tercuumlme eserin sahibidir (Huumlseyin Muhammedzacircde Sıddicirckrsquoin hayatı ve ccedilalışmaları hakkında

geniş bilgi iccedilin bakınız Emicircr Ccedilehreguumlşacirc ldquoİlKaygısırdquo Tahran 13832003 Muumlhendis Mahmucircd

Rızacirc Kericircmicirc ldquoİlimizin Acıyan Yarasırdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Leylacirc Haydaricirc ldquoFercacircm-ı

Tarh-ı Bunyacircd-ı Azerbaycan-Şinacircsicircrdquo Tahran 13812001 Muumlhendis Uumlmicircd Niyacircyiş ldquoDoktor

Sıddicirck ve Huumlviyet-i Azerbaycanrdquo Tahran 13812001)

[10] Huumlseyin M Sıddicirck age s 63





[15] Huumlseyin M Sıddicirck age s 64-65



[18] Huumlseyin M Sıddicirck age s 18 ve 23





[23] Huumlseyin M Sıddicirck age s 67 Bizim bu asgaricirc şartlardan yalnızca ikisine sahip olmakla

bir değerlendirme yazısı kaleme almamız elbette biraz cahil cesaretidir (İ B)





[28] Osman Fikri Sertkaya ldquoSon Bulunan Belgeler Işığında Kacircşgarlı Mahmucircd Hakkında Yeni

Bilgilerrdquo Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrk Bilgi Şoumlleni Ankara 1999 s 130

[29] Besim Atalay age s XIII



[32] Soumlz konusu luumlgatler hakkında geniş bilgi iccedilin bakınız Yusuf Oumlz ldquoTarih Boyunca Farsccedila-

Tuumlrkccedile Soumlzluumlklerrdquo Yayınlanmamış Doktora Tezi AUumlSBE Ankara 1996


[34] Nihad Sacircmi Banarlı ldquoResimli Tuumlrk Edebiyacirctı Tarihirdquo C I İstanbul 1987 s 253


[36] Eğer şacirchın babası şacirch olsaydı başıma tacircc koyardı Annesi de şacirch karısı olsaydı dizlerime

kadar beni altın ve guumlmuumlşe batırırdı

[37] Deve suumltuuml iccedilip suumlruumlngen yemekle Araprsquoın talihi oumlyle bir yere ulaştı ki o şimdi saltanat

sahibi olmak istiyor Tuumlkuumlreyim sana doumlnek felek tuumlkuumlreyim sana




[41] Besim Atalay age C II s 364

[42] Ahmet Caferoğlu ldquoTuumlrk Dil Tarihirdquo C II İstanbul 1974 s 21

[43] Nihad Sacircmi Banarlı age C I s 253




[47] Besim Atalay age C I s XXXVI


[49] H M Sıddicirckrsquoin ana dili Azericirc Tuumlrkccedilesirsquodir O bunu hiccedilbir yerde gizlemez ve bundan gurur

duyar Zaten eserlerinin bir kısmı da Arap harfli Azericirc Tuumlrkccedilesi metinlerinden ibarettir Ana dili

ve oumlz kuumlltuumlruumlyle gurur duyan Sıddicirck şoumlyle der ldquoİnsanlık kuumlltuumlruumlnuumln gelişmesinde parlak bir

yeri olan biz Tuumlrkler duumlnya uumllkelerinin bir ccediloğuna etki etmiş makul hayat tarzı tebliği gayreti

ve maneviyatına sahibiz Bunun yanında geniş bir mitoloji varlığına da sahip oluphelliprdquo Bakınız

Huumlseyin M Sıddicirck age s 56


kitap demektir Burada dillerden maksat lehccedilelerdir[2]

Dicircvacircn Tuumlrkccedilersquoden Arapccedilarsquoya

bir luumlgat kitabıdır Ancak Tuumlrk dilinin ilk soumlzluumlğuuml olarak da kabul edilen eser

gerccedilekte ccedileşitli Tuumlrk boylarından derlenmiş ağızlar soumlzluumlğuuml oumlzelliği goumlsterir Bununla

beraber Dicircvacircn yalnızca bir soumlzluumlk olmayıp Tuumlrkccedilersquonin XI yuumlzyıldaki dil oumlzelliklerini

belirten ses ve yapı bilgisine ışık tutan bir gramer kitabı kişi boy ve yer adları

kaynağı Tuumlrk tarihine coğrafyasına mitolojisine folklor ve halk edebiyatına dair

zengin bilgiler ihtiva eden aynı zamanda doumlnemin tıbbı ve tedavi usulleri hakkında

bilgi veren ansiklopedik bir eser niteliği de taşımaktadır[3]

Kısacası oumlrnek cuumlmleleri

ve accedilıklamalarıyla modern ve ansiklopedik bir soumlzluumlk gibidir[4]

Kuumlltuumlr ve dilimiz iccedilin paha biccedililmez olan bu luumlgat uumllkemizde ilk defa II Meşrutiyetin

hemen sonrasında meşhur kitap dostu Ali Emicircricirc Efendi tarafından İstanbulrsquoda bir

sahafta bulunarak uzun yıllar onun nezdinde kalmıştır Birinci Duumlnya Savaşırsquonın

devam ettiği yıllarda bazı huumlkuumlmet erkacircnının da araya girmesiyle Ali Emicircricirc Kilisli

Rifrsquoatrsquoin nezaretinde olması şartıyla Dicircvacircnrsquoın basılmasına muumlsaade etmiştir Eser

Kilisli Rifrsquoat (Bilge) tarafından incelenerek 1333-1335 (1915-1917) yılları arasında

İstanbulrsquoda basılmıştır Bu ilk yayımdan sonra eser ve muumlellifi uumlzerinde yurt iccedilinde ve

Batı ilim duumlnyasında birccedilok araştırma ve inceleme yapılmıştır Yurt iccedilinde başta M

Fuad Koumlpruumlluuml Zeki Velidi Togan Necib Acircsım Kilisli Rifat Bilge Besim Atalay

Ahmet Caferoğlu olmak uumlzere birccedilok ilim adamı Kacircşgarlı Mahmucircd ve eseri uumlzerine

ccedilalışmalar yapmıştır[5]

Ancak Ali Emicircricircrsquonin eseri bulması ve Rifrsquoat Bilgersquonin ilk baskıyı hazırlamasından

oumlnce bazı eski kaynaklar doğrudan ya da dolaylı olarak Dicircvacircnuuml Luumlgacirctirsquot-Tuumlrkrsquoten

bahsetmişlerdir Bunlardan biri Kacirctip Ccedilelebinin Keşfuumlrsquoz-Zuumlnucircnrsquoudur ki Kacircşgarlırsquonın

luumlgatinin giriş kısmında Tuumlrkler hakkında aktardığı hadislere atıf maksadıyla eseri soumlz

konusu eder İkincisi Aynicirc adıyla meşhur Ayıntablı Bedreddicircn Mahmucircdrsquoun Ikdursquol-

Cemacircl ficirc-Tacircricirchi Ehlirsquoz-Zamacircn adlı eseridir Ayıntablı burada Oğuzlarrsquoa ait

malumatları Dicircvacircnrsquodan aynen aktarmak suretiyle eseri zikretmiştir Dicircvacircnrsquodan soumlz

eden uumlccediluumlncuuml eserse Aynicircrsquonin kardeşi Şehacircbeddicircn Ahmed tarafından kaleme alınan

Tacircricirchuumlrsquol-Bedr ficirc-Evsacircfi Ehlirsquol-Asr adlı kitaptır Burada da Tuumlrk evsacircf ve kabileleri

hakkında bilgiler Dicircvacircnrsquodan alınmıştır[6]

Dicircvacircnrsquoın Batı duumlnyasında tanınmasının akabinde Alman Rus Macar ve Fransız

bilginler ccedileşitli yayınlar yapmışlardır Bunların en başta geleni C Brockelmannrsquoın

yaptığı ccedilalışmalardır Brockelmann eserdeki şiirleri atasoumlzlerini ses taklidi

kelimeleri ve dil kurallarını bir dizi makale halinde yayımladığı gibi Dicircvacircnrsquoın bir de













edilmiştir[8]



adında




















































belirtmektedir[13]



























































Sıddicirck














Tespitleri









































































eserlerde[32]




da[34]






















şoumlyle der































Bu





der Ayrıca A

























Başka












































Sonuccedil



























babacangaziedutr

Son Notlar




Ankara 2002 s 773


s 447






13842004 s 19



































































































edilmiştir[8]



adında




















































belirtmektedir[13]



























































Sıddicirck














Tespitleri









































































eserlerde[32]




da[34]






















şoumlyle der































Bu





der Ayrıca A

























Başka












































Sonuccedil



























babacangaziedutr

Son Notlar




Ankara 2002 s 773


s 447






13842004 s 19





















































































































belirtmektedir[13]



























































Sıddicirck














Tespitleri









































































eserlerde[32]




da[34]






















şoumlyle der































Bu





der Ayrıca A

























Başka












































Sonuccedil



























babacangaziedutr

Son Notlar




Ankara 2002 s 773


s 447






13842004 s 19












































































































































Sıddicirck














Tespitleri









































































eserlerde[32]




da[34]






















şoumlyle der































Bu





der Ayrıca A

























Başka












































Sonuccedil



























babacangaziedutr

Son Notlar




Ankara 2002 s 773


s 447






13842004 s 19



























































































































































eserlerde[32]




da[34]






















şoumlyle der































Bu





der Ayrıca A

























Başka












































Sonuccedil



























babacangaziedutr

Son Notlar




Ankara 2002 s 773


s 447






13842004 s 19
























































































da[34]






















şoumlyle der































Bu





der Ayrıca A

























Başka












































Sonuccedil



























babacangaziedutr

Son Notlar




Ankara 2002 s 773


s 447






13842004 s 19










































































































Bu





der Ayrıca A

























Başka












































Sonuccedil



























babacangaziedutr

Son Notlar




Ankara 2002 s 773


s 447






13842004 s 19


































































































Başka












































Sonuccedil



























babacangaziedutr

Son Notlar




Ankara 2002 s 773


s 447






13842004 s 19










































































































Sonuccedil



























babacangaziedutr

Son Notlar




Ankara 2002 s 773


s 447






13842004 s 19



































































































babacangaziedutr

Son Notlar




Ankara 2002 s 773


s 447






13842004 s 19























































































Dîvân-ı Lügâti't-Türk'ün Farsça Tercümesi Üzerine Bir Değerlendirme

Documents

Transcript of Dîvân-ı Lügâti't-Türk'ün Farsça Tercümesi Üzerine Bir Değerlendirme