Dinin tarixi və fəlsəfəsi
Transcript of Dinin tarixi və fəlsəfəsi
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ
Sosial elmlər və psixologiya fakültəsi
Fəlsəfə tarixi və mədəniyyətşünaslıq kafedrası
DİNİN TARİXİ VƏ FƏLSƏFƏSİ ixtisası üzrə
P R O Q R A M
(Dinin tarixi və fəlsəfəsi ixtisası üzrə doktoranturaya qəbul imtahanları üçün)
İxtisas şifri 7214.01 – dinin tarixi və fəlsəfəsi
BAKI – 2016
1
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ
Sosial elmlər və psixologiya fakültəsi
Fəlsəfə tarixi və mədəniyyətşünaslıq kafedrası
DİNİN TARİXİ VƏ FƏLSƏFƏSİ ixtisası üzrə
P R O Q R A M
(Dinin tarixi və fəlsəfəsi ixtisası üzrə doktoranturaya qəbul imtahanları üçün)
İxtisas şifri 7214.01 – dinin tarixi və fəlsəfəsi
BAKI – 2016
Tərtib edən: Fəlsəfə tarixi və mədəniyyətşünaslıq kafedrasının dosenti Q.C.Mürşüdlü
2
Elmi redaktor: Fəlsəfə üzrə elmlər doktoru, prof. R.N.Aslanova
Rəyçilər: Fəlsəfə üzrə elmlər doktoru, prof. S.Y.Hüseynov
Fəlsəfə üzrə elmlər doktoru, prof. Z.C.Hacıyev
İ Z A H A T V Ə R Ə Q İ
Dinin tarixi və fəlsəfəsi ixtisası üzrə (İxtisas şifri 7214.01 –
dinin tarixi və fəlsəfəsi) doktoranturaya qəbul imtahanı üçün
3
nəzərdə tutulmuş proqram iki hissədən ibarətdir: birinci hissə
dinlər tarixini, ikinci hissə isə dinin fəlsəfəsi problemlərini
ehtiva edir. Proqram fəlsəfə ixtisasının və ilahiyyat fakültəsinin
bakalavr və magistratura pillələrində fəlsəfə dinlər tarixi və
dinin fəlsəfəsi üzrə tədris olunan kursların proqramları əsasında
tərtib olunmuşdur. Proqram iddiaçıları imtahana hazırlıq
zamanı istiqamətləndirmək, onların öyrənməli olduqları
mövzular və bacarıqlar haqqında məlumat vermək məqsədi ilə
yazılmışdır.
Dinin tarixi və fəlsəfəsi ixtisası üzrə (İxtisas şifri 7214.01 –
dinin tarixi və fəlsəfəsi) doktoranturaya qəbul imtahanı verən
iddiaçı aşağıdakı bilik və bacarıqlara malik olmalıdır - iddiaçı:
dinşünaslığın nəzəri problemlərinə dair geniş məlumatlı
olmalı;
dinlər tarixinin öyrənilməsinə müxtəlif yanaşmaları,
nəzəriyyə və konsepsiyaları təhlil etməyi bacarmalı;
dnlərin tarixi formaları, onların yaranması və təkamülü
haqqında biliyə malik olmalı;
4
ayrı-ayrı dinlərin tarixinə və müasir vəziyyətinə dair
biliyə, həmçinin bu sahədə araşdırma aparmaq
bacarığına malik olmalı;
dinin fəlsəfi dərki sahəsində nəzəri və tematik biliklərə
yiyələnmiş olmalı;
dinin fəlsəfi təhlili tarixi haqqında tam təsəvvürə malik
olmalı, din fəlsəfəsinin çağdaş konsepsiyalarını bilməli;
din fəlsəfəsinin kateqorial-anlayış aparatını bilməli və
din fəlsəfəsi üzrə ilk mənbələrlə işləmək vərdişinə sahib
olmalı;
dinin tarixinə və fəlsəfəsinə dair əldə etdiyi bilikləri
professional və gündəlik fəaliyyətdə istifadə etməyi
bacarmalı;
dinin aktual problemlərini müəyyən etmək və
öyrənmək, onları din fəlsəfəsinin prinsip və
metodologiyasının tətbiqi əsasında təhlil etməyi
bacarmalıdır.
I. DİNLƏR TARİXİ5
“Din” anlayışının etimologiyası. Müxtəlif
mədəniyyətlərdə din fenomenini ifadə etmək üçün işlədilən
anlayışlar. Avesta mətnlərində din sözü. İslamaqədərki
türklərin dini görüşü ifadə etmək üçün istifadə etdikləri sözlər.
Uzaq Şərq mədəniyyətində din anlayışı. Qərb dillərində istifadə
olunan “religion” sözünün mənşəyi haqqında mülahizələr.
Quranda din sözünün məna tutumu.
Dinlər tarixinin öyrənilməsinə müxtəlif (antropoloji,
tarixi, teoloji) yanaşmalar. Dinlər tarixinin öyrənilməsi üzrə
məktəblər: mifoloji, antropoloji, sosioloji, fenomenoloji və d.
məktəblər. Dini etiqadların müxtəlifliyi. Dinlər arasında
qarşılıqlı əlaqə.
Dinin strukturu və əsas elementləri: dini təsəvvürlər,
dini hisslər və dini ayinçilik. Dinin təşkilati strukturu, dini
institut və təşkilatlar. Dini şüurun daxili ziddiyyətliliyi. Dini
şüur - insan idrakının konkret-hissi və abstrakt momentlərinin
ziddiyyətli vəhdətidir.
Dinin funksiyaları: dünyagörüşü, nizamlayıcı,
əlaqələndirici, əvəzləyici, birləşdirici-ayırıcı və s.
6
Dinlərin formaları və coğrafi yayılması: ibtidai tayfa-
qəbilə dinləri; milli dinlər; dünya dinləri. Dinin yaranması və
erkən formaları. İlkin din formaları problemi. İbtidai
cəmiyyətdə dini şüurun formalaşmasında magiyanın mühüm
rolu. Magik mərasimlərin differensiasiyası. Neolit dövründə
dini şüurun inkişafı. Əcdadlar kultu və dəfnetmə mərasimləri.
Qəbilə-tayfa dinləri. Magiya, tabu, fetişizm, totemizm,
animatizm, animizm.
1. Milli-dövlət dinləri. Milli din anlayışı. Milli dinlərin
tayfa dinlərindən başlıca fərqi. Milli dinin dövlət dininə
çevrilməsi.
Zərdüştilik dini. Zərdüştiliyə qədərki İran dinləri.
Zərdüştilik dinin peyğəmbəri Zərdüşt. Avesta zərdüştilərin
müqəddəs kitabıdır. Avestanın günümüzədək çatmış hissələri:
Yəsna, Vəndidad, Vispered və Yəştlər. Müəllifi Zərdüşt olan
Qatalar ən qədim himnlərdir. Zərdüştilik monodualist dindir.
Ahura-Məzdaya etiqad, təktanrıçılığın təbliği. Dualizm
ideyaları. Zərdüştiliyin dini prinsipləri, qiyamət günü, cənnət
və cəhənnəm, çinvət körpüsü və s. haqqında təlimi.
Zərdüştiliyin dini-mənəvi dəyərləri. Zərdüştilik müasir dövrdə.
7
Hindlilərin qədim milli dini hinduizm. Hinduizm
Vedalar dinidir. Veda mətnlər toplusu. Brəhmənizm dininin
təşəkkülü. Hinduizmin dini-fəlsəfi əsasları. Hinduizmdə
sanatana dhərmə ənənəsi. Dhərmə, karma və sansara
anlayışları. Allahlar haqqında təlim. Trimurti – Brəhmə, Şiva
və Vişnu allahlar üçlüyü. Hinduizmin əsas istiqamətləri:
şivaizm və vişnuizm. Hinduizmin dini-ayinçilik praktikası və
əsas bayramları. Müasir hinduizm.
İudaizm etnik dini. İudaizmin meydana gəlməsi.
Yəhvaya sitayiş kultunun yaranması. Yəhudiliyin (iudaizmin)
müqəddəs mətnləri. Tanaha (Əhdi-Ətiq) daxil olan mətnlər:
Tövrat ( “On nəsihət” və “Musanın beş kitabı”), Zəbur,
Münsiflərin kitabları və s. Qanun və rəvayətlər toplusu Talmud
(“Mişna” və “Gemara”). İudaizmin dini mərasimləri və
bayramları. İudaizmin mistik istiqaməti – kabbala. Sionizm.
Daosizm dini. Daosizmin fəlsəfi təlim kimi meydana
gəlməsi və dini ayinçilik sisteminə çevrilməsi. Lao-szı və onun
dao haqqında təlimi, “Dao de szin” əsəri. Daosizmin buddizmlə
oxşar cəhətləri. Daosizmin sitayiş obyektləri və ayinçilik
8
praktikası. Daosizmin mənəvi idealı. Daosizmdə zahidlik; si,
szin, şen anlayışları.
Konfusiçilik dini. Konfusiçilik etik-fəlsəfi təliminin
yaranması və dini sistemə çevrilməsi. Konfusi və “Lun yuy”
kitabı. Səma kultunun və əcdadlar kultunun dirçəldilməsi.
İnsanın kamilləşməsi proqramı. Konfusinin təbliğ etdiyi
fəzilətlər: insanpərvərlik, borc hissi, səmimilik, ədəb-ərkanlıq
və oğulluq ehtiramı - jen, çjen, i, li, və syao əxlaqi
keyfiyyətləri. Konfusiçilikdə dini ritualların əhəmiyyəti.
2. Dünya dinləri. Dünya dinləri, onların xarakterik
cəhətləri və coğrafi yayılması.
Buddizm dini. Buddizm təliminin banisi Siddihartha
Hautamanın fəaliyyəti və nurlanması. Buddizmdə düqhə və
nirvana anlayışları. Buddanın dörd nəcib həqiqət və səkkiz
salehlik yol haqqında təlimi. Buddizm dininin formalaşması və
dünya dininə çevrilməsi. Buddizm dini ədəbiyyatı Tripitaka və
Dhammapada. Buddizmin əsas istiqamətləri (mahayana,
hinayana). Buddizmin əsas ayin və bayramları. Müasir dünyada
buddizm.
9
Xristianlıq dini. Xristianlığın meydana gəlməsi, onun dini-
fəlsəfi mənbələri. İisus Xristosun həyatı və fəaliyyəti. Onun
tarixi şəxsiyyət olub-olmamasına dair mübahisələr:
dişünaslıqda mifoloji və tarixi məktəblər. Bibliya xristianların
dini mətnlər toplusu kimi – Əhdi-ətiq (39 kitab) və Əhdi-cədid.
Xristianlığın dövlət və dünya dininə çevrilməsi. Etiqad
simvollarının qəbul edilməsi. İisus Xristosun iki təbiəti
haqqında ehkama dair mübahisələr. Monofizitlər və diofizitlər.
Xristianlığın parçalanması: katolisizm və pravoslavlıq.
Parçalanmanın, ideya və ayinçilik ixtilaflarının səbəbləri.
Katolisizmin özəl xüsusiyyətləri. Vatikan dünya katoliklərinin
mərkəzi kimi. Katolisizmin əsas ehkamları, ayin, mərasim və
bayramları.
Şərqi xristianlıq – pravoslavlıq. Katoliklər və pravoslavlar
arasında etiqad, ayin və mərasim fərqləri. Pravoslav kilsəsi.
Pravoslavlığın əsas ehkamları, ayin, mərasim və bayramları.
Protestantizmin yaranması, onun əsas istiqamət və
sektaları. Lüterançılıq və anqlikançılıq, onların meydana
gəlməsi və fərqli cəhətləri. Svinqliançılıq və kalvinizm
10
protestantizmin istiqamətləri kimi. Protestantizm müasir
dünyada.
Azərbaycanda xristianlığın yayılması. Xristianlığın
coğrafiyası.
İslam dini. Məhəmməd peyğəmbərin həyatı və ilk vəhy
alması. Təkallahlığı təbliğ etməsi. Kəəbənin fəthi və İslam
dininin formalaşması. İslamın yayılması və dünya dininə
çevrilməsi. İslamın müqəddəs kitabı Quran, onun quruluşu və
məzmunu. Məkkə və Mədinə vəhyləri. Sünnələr, onların
toplanması və səhih hədis topluları.
İslam dininin əsas ehkamları (kəlmeyi-şəhadət, namaz,
oruc, zəkat, həcc). İslamda imanın əsas şərtləri. İslamda ayin və
bayramlar, onların dini baxımdan əhəmiyyəti. İslam əsasında
yaranan dini elmlər (fiqh, kəlam və s.).
İslamda parçalanma və ixtilafların səbəbləri. İslamda əsas
cərəyanlar: sünnilik və şiəlik. İslamda xaricilik cərəyanı.
Onların arasında ideya və ayin fərqləri. Sünnilikdə dörd hüquq
məktəbi (malikilər, şafiilər, hənbəlilər və hənifilər). Şiəliyin
cəfəri məktəbi.
11
İslam mistisizmi. Sufiliyin mənbələri və əsas cəhətləri.
Quran və sufilik. İslam müasir dünyada. Mədəniyyətlərarası və
dinlərarası münasibətlərin tənzimlənməsində islamın yeri və
rolu.
Azərbaycanda islamın yayılması. Azərbaycanda dini
tolerantlıq və dinlərarası dialoq.
Qeyri-ənənəvi dinlər, onların ideya mənbələri. Bəhailik,
onun yaranması və əsas prinsipləri.
Ədəbiyyat
1. Alici Mustafa. Müslüman- Hıristiyan Diyaloğu. İst., İz
Yayınlar, 2010.
2. Aslanova R. İslam və mədəniyyət. Bakı, 2002.
3. Azərbaycan fəlsəfə tarixi, I cild. Bakı, Elm, 2014.
4. Belyayev Y.A. Müsəlman təriqətləri. B., 1990.
5. Bərki Ə.H., Kəskioğlu O. Xatəmül-Ənbiya Həzrəti
Məhəmməd və həyatı. Ankara, 1997.
6. Bünyadov Z. Dinlər, təriqətlər, məzhəblər. B., 1997.
7. Әliyev R.Y. İslam . II nәşri. Bakı, "Әbilov, Zeynalov
vә oğulları", 2004.
8. Əliyev R. Dinin əsasları. Bakı, 2003.
12
9. Əlizadə A. Xristianlıq: tarix və fəlsəfə (ilk şağlar). B.,
2007.
10. Xəlilov S.Sivilizasiyalararası dialoq. B., 2009.
11. İslam: Tarix. Fəlsəfə. İbadətlər. B., 1994.
12. Qocatürk N. İslam mədəniyyətində sufizm. B., 2010.
13. Masse A. İslam. B., 1992.
14. Quluzadə M. Azərbaycanda dövlət və din
münasibətlərində din-islam amili. Bakı, 2001.
15. Mustafayev E. İslam sxolastikasında insanın iradə
azadlığı problemi. B., 2005.
16. Paşazadə A. Qafqazda islam. Tarix və müasirlik. B.,
1996.
17. Tümer G., Küçük A. Dinler tarihi. Ankara, 1997.
18. Алов А.А., Владимиров Н.Г., Овсиенко Ф.Г.
Мировые религии. М., 1998.
19. Васильев Л.С. История религий Востока. М., 1988.
20. Введение в общее религиоведение. Под ред.
И.Н.Яблокова. М., 2008.
21. Всеобщая история религий мира. М., 2010.
22. Горелов А.А. История мировых религий. М., 2005.
13
23. Грюнeбаум Г.Э. фон. Классический ислам. М., 1988.
24. Ибн Хишам. Жизнеописание пророка Мухаммеда.
М., 2011.
25. История религии: В 2 т. М., 2002.
26. Ислам. Энциклопедический словарь. М., 1991.
27. Иудаизм и христианство. М.,1995.
28. Журавский А.В. Христианство и ислам. Социальные
проблемы диалога. М., 1990.
29. Классики мирового религиоведения. М., 1996.
30. Мистики XX века: Энциклопедия. М., 1996.
31. Оливер П. Мировые религиозные верования. М.,
2003.
32. Радугин А.А. Введение в религиоведение. М., 2000.
33. Радхакришнан С. Индийская философия, т.1. М.,
1993.
34. Религиозные традиции мира: В 2 т. М., 1996.
35. Саидбаев Т.С. Ислам. М., 1993.
36. Сидоров С. Буддизм: история, каноны, культура. М.,
2005.
37. Токарев С.А. Ранние формы религии. М., 1990.
14
38. Томпсон М. Мировые религиозные верования. М.,
2003.
39. Торчинов Е.А. Религии мира. СПб, 1997.
40. Хрестоматия по исламу. М., 1994.
41. Христианство: Словарь. М., 1994.
42. Шантени де ля Соссей Д.П. Иллюстрированная
история религии. М., 1992.
43. Шлейермахер Ф. Речи о религии к образованным
людям ее презирающим. М., 1994.
44. Элиаде М. Очерки сравнительного религиоведения.
М., 1999.
45. Юнусов А. Ислам в Азербайджане. Б., 2004.
46. Ясперс К. Смысл и назначение истории. М., 1991.
Mənbələr
1. Avesta. Birinci kitab. B., 1995.
2. İncil. Əhdi-Cədid. Stokholm, 1995.
3. Qurani Kərim // Tərc. Bünyadov Z., Məmmədəliyev V.
B., 2004.
15
4. əş-Şəhrəstani M. Dini təriqətlər və fəlsəfi təlimlər. Bakı,
1998.
5. Библия. М., 1976.
6. Дхаммапада. М., 1960.
7. Конфуций. Лунь юй. Изречения. М., 2007.
8. Лао-Цзы. Дао де-цзин. Алматы, 2004.
9. Ригведа. Избранные гимни. М., 1972.
II. DİN FƏLSƏFƏSİ
Din fəlsəfəsi kursuna giriş. Din və fəlsəfə, onların
qarşılıqlı münasibəti, oxşar və fərqli tərəfləri. Dinin və
fəlsəfənin qnoseoloji obyektinin eyniliyi və idrak metodlarının
fərqli xüsusiyyətləri.
Din fəlsəfəsinin məzmun tutumuna müxtəlif
mövqelərdən - dinşünaslığın bir hissəsi kimi, fəlsəfi biliyin
müstəqil sahəsi kimi, fəlsəfənin mövzularından biri kimi və
dini fəlsəfə kimi - yanaşma. “Din fəlsəfəsi”, “dini fəlsəfə”,
“fəlsəfi teologiya” və “dinşünaslıq” anlayışlarının və bu adlar
altındakı bilik sahələri arasında qarşılıqlı münasibətin şərhi.
Sözün geniş mənasında din fəlsəfəsi: yaranması və mahiyyəti.
16
Sözün məhdud mənasında din fəlsəfəsi və onun əsas
xüsusiyyəti. Din fəlsəfəsinin təşəkkülünün tarixi formaları.
Din fəlsəfəsinin formalaşmasını şərtləndirən əsas
amillər. Fəlsəfənin ilahiyyatdan ayrılması və onun nəticələri.
Tarixi bilik sahəsinin genişlənməsi və müxtəlif dinlərə dair
empirik materialların toplanması din fəlsəfəsinin və elmi
dinşünaslığın elm kimi formalaşmasının mühüm şərtləri kimi.
İslam dünyasında dinlərin müqayisəli öyrənilməsi. Əbu
Reyhan Biruni müqayisəli dinşünaslığın parlaq nümayəndəsi
kimi. Onun əsərlərində müxtəlif xalqların dini bayram və
adətləri haqqında məlumatların toplanması. Dinlərin
komparativist təhlilində M. əş-Şəhrəstaninin “Dini təriqətlər və
fəlsəfi təlimlər” kitabının əhəmiyyəti.
Orta əsrlərdə Avropada dinin öyrənilməsinin səciyyəvi
xüsusiyyəti.
Din fəlsəfəsinin predmeti və problemləri. Din - fəlsəfi
təhlilin predmeti kimi. Dinin tərifi problemi. Dinə verilən
təriflər və onların təsnifatı: teoloji, fəlsəfi və elmi təriflər.
Teoloji təriflərin xüsusiyyəti. İslam ilahiyyatçılarının din
anlayışı. Xristian ilahiyyatçılara görə dinin tərifi. Dinin fəlsəfi
17
tərifinin səciyyəvi cəhətləri. Fəlsəfədə dinə verilən bəzi
təriflərin (A.Uaythedin, F.Şleyermaherin, M.İqbalın,
B.Rasselin, Ə.Şəriətinin və b.) şərhi.
Elmi təriflərin teoloji və fəlsəfi təriflərdən fərqli
xüsusiyyətləri. Dinə elmi və fəlsəfi tərif verilərkən istifadə
olunan üsul və metodlar: deskriptiv, genetik, strukturalist,
semantik və s.
Müxtəlif mədəniyyətlərdə din fenomenini ifadə etmək
üçün işlədilən anlayışlar. Avesta mətnlərində din sözü.
İslamaqədərki türklərin dini görüşü ifadə etmək üçün istifadə
etdikləri sözlər. Uzaq Şərq mədəniyyətində din anlayışı. Qərb
dillərində istifadə olunan “religion” sözünün mənşəyi haqqında
mülahizələr. Quranda din sözünün məna tutumu.
Din fəlsəfəsinin problemlərini müəyyənləşdirməyin
çətinliyi. Din fəlsəfəsinin məşğul olduğu əsas problemlər: dinin
fəlsəfi tədqiqinin spesifikasının müəyyənləşdirilməsi, fəlsəfi
biliklər və din haqqında elm sistemində din fəlsəfəsinin
statusunun aşkar olunması; dinin genezisi və təbiətinin aşkar
olunması üçün çeşidli konsepsiya və nəzəriyyənin təhlili; dinin
ontoloji və epistemoloji əsaslarının aşkar edilməsi; Tanrının
18
varlığına dair dini və fəlsəfi sübutların tədqiqi; dinin əsas
postulatlarının fəlsəfi təhlili; dini təcrübə, dini inam, dini bilik
və din dilinin fəlsəfi təhlili; dinin mədəni universumda yeri və
fəlsəfi-dini antropologiyanın xüsusiyyətləri və s.
Din fəlsəfəsinin müstəqil bilik sahəsinə çevrilməsi.
Din haqqında fəlsəfi biliklərin yaranması. Qədim Şərq
fəlsəfəsində din haqqında ideyalar. Hindistanda lokayatların
ilahinin varlığını, ruhun ölməzliyini, axirət dünyasının
mövcudluğunu inkar etmələri. Çin filosofu Van Çunun səmanın
ali varlıq sayılmasına qarşı mülahizələri.
Antik filosoflar dinin yaranması və tanrılar haqqında.
Ksenofanın dinin və tanrıların mənşəyi və qnoseoloji şərtləri
haqqında fikirləri. Evgemer dinin yaranmasında güclü
şəxsiyyətlərin rolu haqqında. Platon tanrıların mənşəyi
haqqında. Tanrıların və dinin mənbəyi haqqında Demokritin
fikirləri. Onun axirət dünyasına inamı rədd etməsi. Demokrit
ideyalarının Epikür və T.L.Kar tərəfindən davam etdirilməsi.
T.L.Karın dinin yaranmasında qorxu hissini əsas götürməsi.
Kriti və Sekst Empirikin dinin yaranması və tanrılar haqqında
mülahizələri. “Tanrıların təbiəti haqqında” əsərində Siseronun
19
dinin tədqiqinə metodoloji yanaşma prinsipləri. Onun dini
fəlsəfədən ayırması.
Dinin fəlsəfi təhlil predmetinə çevrilməsində XYII-
XYIII əsrlər Avropa maarifçilik fəlsəfəsi nümayəndələrinin
rolu. Yeni dövr maarifçiləri və filosoflarının dinin yaranma
səbəbləri, insan həyatında və ictimai həyatda yeri məsələsinə
dair və etiqad azadlığı ilə bağlı fikirləri. T.Hobbs dinin
yaranma səbəbləri və Bibliya haqqında. Volterin deizmi, Tanrı
– Ali Zəka haqqında təlimi. Dinin fəlsəfi təhlilində P.Beylin
“Tarixi-tənqidi lüğət” əsərinin əhəmiyyəti. Beyl dinin
cəmiyyətdə yeri və rolu haqqında. Onun yalnız ateistlərdən
ibarət cəmiyyətin mümkünlüyü haqqında mülahizələri. XYII-
XYIII əsrlər fransız maarifçiləri və materialistlərinin dinin
mənşəyi və mahiyyəti haqqında görşlərinin öyrənilməsində
Holbaxın “Təbiətin sistemi” adlı əsərinin əhəmiyyəti. Holbaxın
din haqqında mülahizələri.
Din fəlsəfəsinin formalaşmasında B.Spinozanın rolu.
Onun Tanrı ilə təbiəti eyniləşdirməsi, fəlsəfə ilə ilahiyyatı bir-
birindən ayırması. Spinoza dini etiqad və vicdan azadlığı
haqqında. “İlahi-siyasi traktat”da Bibliya mətnlərinin elmi-
20
tənqidi təhlilini verməsi. Bibliyanın şərhinin immanent üsulu.
Spinozanın din fəlsəfəsində qorxu və ümid affektləri dinin
mənbəyi kimi. Spinoza dinin insanın və cəmiyyətin həyatına
təsiri haqqında.
D.Yumun “təbii din” anlayışının dinin nəzəri
konstruksiya kimi fəlsəfi təhlilinə və konkret dinlərin empirik
tədqiqinə imkan yaratması. Onun “Dinin təbii tarixi” əsərində
dinin meydana gəlməsinə və monoteist dinlərin formalaşmasına
dair mülahizələri. D.Yum ilk dini prinsiplərin törəmə, ikinci
olması haqqında. Onun politeist dinlərin meydana gəlməsində
emosiya və affektlərin roluna dair mülahizələri. Yum Tanrının
varlığının sübutlarına münasibəti.
İ.Kanta görə dinin fəlsəfəsi. Din fəlsəfəsinin
təşəkkülündə alman mütəfəkkirlərinin rolu. Din fəlsəfəsinin
fəlsəfəsinin xüsusi sahəsinə çevrilməsində İ.Kantın xidmətləri.
Kantın dinin fəlsəfi təhlilini ehtiva edən əsərləri. Kantın din
fəlsəfəsinin nəzəri mənbələri: Yum və Russo.
Kant tərəfindən ənənəvi metafizikanın və teologiyanın
tənqidi. Onun nəzəri zəkanı məhdudlaşdırması. Kant
spekulyativ və təcrübi zəkanın qarşılıqlı münasibəti haqqında.
21
Kant fəlsəfəsində “ali xoşbəxtlik” anlayışı. “Ali xoşbəxtliyin”
elementləri, əxlaq və səadət. Təcrübi zəkanın postulatları.
Tanrının varlığının elmi sübutunun mümkünsüzlüyünü
əsaslandırması. Tanrının varlığının klassik sübutlarının rəddi.
Zəkanın tənqidi və əxlaq dininin mahiyyəti. Tanrının
varlığının əxlaqi sübutu. Tanrı ideyası zəkanın idealı kimi.
Dinin əxlaqa münasibəti Kantın din fəlsəfəsinin əsas məsələsi
kimi: “Din yalnız zəka dairəsində”.
Kanta görə dini etiqadın təsnifatı: əxlaq dini və statutar
(tarixidin, kilsə dini) din. Əxlaq dininin səciyyəsi. Statutar
dinin xüsusiyyəti. Saf əxlaq dini və ibadət dininin fərqi.
Hegelin din fəlsəfəsi. Hegelin ruh fəlsəfəsi. Din mütləq
ruhun formalarından biri kimi. Hegel tərəfindən din
fəlsəfəsinin fəlsəfi biliyin müstəqil sahəsi kimi
formalaşdırılması. “Dinin fəlsəfəsinə dair mühazirələr”. Hegelə
görə fəlsəfə və din, onların qarşılıqlı münasibəti. Əbədi
həqiqətin dərkində fəlsəfə ilə dinin metod fərqləri. Hegelin
Tanrıya etiqadı rasionallaşdırması.
Hegel fəlsəfəsində din anlayışı. Dinin şərhində həqiqi,
mütləq din adlandırdığı xristianlığı əsas götürməsi. Tanrı –
22
mütləq ideya kimi. Dinin İlahi ruhun törəməsi kimi şərhi.
Tanrının varlığının ənənəvi sübutlarına münasibəti. Vəhy dini.
Dini şüur formalarının dini münasibətlərin formaları
kimi nəzərdən keçirilməsi. Dini münasibətlərin formalarının
obyektiv və subyektiv tərəfləri. Dini münasibətlərin (şüurun)
formaları və onlar arasında fərqlər: dini hiss, seyretmə
(seyrədalma, dalma), təsəvvür və təfəkkür. Dinin spekulyativ
anlayışının şərhi.
Dinin Hegel təsnifatı. Xalq dini və pozitiv din. Dinin
inkişafının pillələri: təbii din, mənəvi fərdiyyət dini, mütləq din
və onların səciyyəsi. Təbii dinin səviyyələri. Mənəvi fərdiyyət
dininin formaları. Mütləq dinin – xristianlığın səciyyəsi:
xristianlıq həqiqət, azadlıq və ruh kimi. Hegel təsnifatında
islama yer ayrılmaması.
Din fəlsəfəsinin fəlsəfi biliyin müstəqil sahəsinə
çevrilməsində və inkişafında Hegelin xidmətləri.
Dinin mənbəyi və mahiyyətinə dair nəzəriyyə və
konsepsiyalar. Din fəlsəfəsində dinin mənbəyi və mahiyyəti
problemi. Dinin mənbəyi anlayışı. Dinin mənbəyi və
mahiyyətinə dair ehtimal və nəzəriyyələrin təsnifatı: teoloji-
23
fəlsəfi və elmi-fəlsəfi nəzəriyyələr. Dinin mənbəyinə dair teist
nəzəriyyələr. Xristianlıqda dinin mənbəyi problemi. V.Şmidtin
pramonoteizm nəzəriyyəsi. İslamda dinin əbədiliyi ideyası.
Dinin mənbəyi haqqında elmi-fəlsəfi konsepsiya və
nəzəriyyələrin təsnifi və onların səciyyəsi. Siyasi nəzəriyyə və
onun növləri: a. Evgemerizm nəzəriyyəsi. Ölmüş başçıların,
hökmdar və qəhrəmanların iahiləşdirilməsi dinin obyekti kimi;
b. Aldatma (uydurma) nəzəriyyəsi (Kriti, T.Hobbs, J.J.Russo,
Kondorse və b.). Burada dinin siyasətçilərin uydurması və
dövləti idarə etmə vasitəsi hesab olunması.
Dinin mənbəyinə dair naturalist nəzəriyyələr: a). qorxu
nəzəriyyəsinin mahiyyəti (Demokrit, T.L.Kar, Spinoza, Yum
və b.). Təbiətin dinin mənbəyi hesab olunması; b). koqnitiv
nəzəriyyələr – astral-mifoloji konsepsiya (Ş.Düpüi, K.Volney,
B.Bauer və b.). Dinin mifologiyaya əsaslanması ideyası.
E.Teylorun animizm nəzəriyyəsi. Ruhi varlıqlara inam ibtidai
dinin “minimumu” kimi; c). adaptasiya (uyğunlaşma)
nəzəriyyəsi – L.Levi-Bryül, R.Marett və M.Eliadenin
konsepsiyaları. Dinin insanın təbiətə uyğunlaşması vasitəsi
kimi şərhi. Dinin mənbəyi haqqında 24
antropoloji nəzəriyyələr: a). sosioloji nəzəriyyə -
E.Dürkheymin fəlsəfi-sosioloji konsepsiyası; b). psixoloji
nəzəriyyə - Z.Freyd dinin mənbəyinin insanın qeyri-şüuri
istəkləri ilə əlaqədar olması haqqında; c). fəlsəfi-antropoloji
nəzəriyyə - L.Feyerbax dinin mənbəyinin insanın asılılıq
hissində olması haqqında. Onun Tanrı ilə insanı, dinin predmeti
ilə insanın mahiyyətini eyniləşdirməsi. “Xristianlığın
mahiyyəti” əsəri dinin fəlsəfi təhlili nümunəsi kimi. Feyerbax
fəlsəfəsində dinin tipologiyası: təbii dinlər və mənəvi-bəşəri
dinlər, onların səciyyəsi.
Klassik marksizmdə dinin mahiyyəti və mənşəyi
problemi. K.Marks insan mahiyyəti və onun fantastik
gerçəkliyə çevrilməsi haqqında. Marksizmdə dinin real
gerçəkliyin təhrif olunmuş inikası kimi dəyərləndirilməsi.
Dinin Engels tərəfindən verilmiş tərifi. Marksizm klassikləri
dinin aradan qalxması şərtləri haqqında.
XIX əsr Azərbaycan maarifçiləri dinin mənşəyi və
mahiyyəti haqqında. Azərbaycan maarifçilərinin fəlsəfəsində
dinin mənşəyi və mahiyyəti məsələsi. Mirzə Fətəli Axundzadə
dinin yaranma səbəbləri və mənbələri haqqında.
25
“Kəmalüddövlə məktubları” traktatı dinin fəlsəfi təhlilinin
nümunəsi kimi.
C.Əfqani tərəfindən dinin fəlsəfi-sosioloji təhlili. Dinin
mədəniyyət sistemində yeri məsələsi. Əfqani təlimində dinlərin
təsnifi: həqiqi və batil inanclar.
Dini təcrübə. Dini şüur (dini münasibət) din fenomeni
olaraq din fəlsəfəsinin predmeti kimi. Dini sistemlərdə şüurun
iki səviyyəsi: adi dini şüur və konseptual, nəzəri-
sistemləşdirilmiş dini şüur. Dini təcrübə dini münasibətin
(şüurun) formasıdır. Dini təcrübə anlayışının məzmun tutumu.
Dini təcrübə - dini hiss və yaşantıların məcmusu kimi. Dini
təcrübə dini ənənənin tərkib hissəsi, dini münasibətlərin
mühüm cəhətidir. U.Ceymsin “Dini təcrübənin müxtəlifliyi”
əsərinin dini təcrübənin tədqiqində əhəmiyyəti. U.Ceyms
müəyyən psixi hal və yaşantının, təcrübənin dinin
formalaşmasında ilkinliyi haqqında. Dini təcrübənin
öyrənilməsində F.Şleyermaher və R.Otto kimi teoloq-
filosofların rolu.
Dini təcrübənin əsas xüsusiyyətləri: onun obyektivliyi,
passiv və fərdi xarakter daşıması. Dini təcrübədə transsendent
26
varlıqla əlaqənin dərk olunması. transsendent varlıqla əlaqənin
dərk olunmasıdır. Dini yaşantı. Dini yaşantıda başlıca şərtlər -
möcüzə hissi, yeni dəyərlər hissi, müqəddəslik hissi və s.
Dini təcrübənin tipləri. Dini təcrübənin tiplərinin dini
təcrübə yaşayan və bir-birindən fərqlənən psixoloji şəxsiyyət
tipləri üzrə verilməsi.
Mistik təcrübə və onun məzmunu. Mistisizmlə dini
ənənənin qarşılıqlı münasibəti. Mistik təcrübənin əsas xüsusiyyəti
- subyekt-obyekt fərqinin ya aradan qalxması, ya da kəskin
zəifləməsi, “Mən” və “Tanrının” vəhdəti yaşantısı.
Mistik təcrübəyə hazırlığın əsas mərhələləri: cismani istək
və arzulardan təmizlənmə; iradənin təmizlənməsi; ağlın
nurlanması; Tanrıya qovuşma.
Mistik təcrübənin əsas tipləri. U.Ceymsə görə mistik
təcrübənin keyfiyyətləri: sözlə ifadə olunmazlıq; intuitivlik; qısa
müddətlilik; iradənin fəaliyyətsizliyi.
Sufizm ənənəsində mistik təcrübə.
Dini inam. Dini inam dini münasibətin (şüurun) əsas
formalarından biridir. Dini inamın əsas məzmunu və predmeti.
Dini inamın teoloji anlamı. Dini inamın fəlsəfi şərhi. Dini
27
inamın elementləri: koqnitiv (idraki), emosional və iradi
elementlər. Dini münasibətin inam kimi idraki aspektdən
nəzərdən keçirilməsi. İnam və bilik problemi. Bilik dini inam
fenomeninin komponenti kimi. Dini inama münasibətdə
müxtəlif yanaşmalar. Dini inamın koqnitiv – intellektual
fenomen kimi şərh edilməsi (K.Volney, Ş Düpüi, B.Bauer və
b.). Dini inamda emosional-iradi elementə üstünlük verilməsi
(U.Cems, Z.Freyd, K.Yunq və b.).
Elmi və dini bilik. Elmi biliyin faktiki sübut və dəlillərə,
təcrübə və müşahidəyə əsaslanması. Dini bilikdə ehtimal
olunan fikirlərin həqiqət kimi təsdiqlənməsi. Elmi biliklə dini
biliyin obyektinin fərqliliyi. Dini etiqadlar sisteminin
əsaslandırılmasında ağılın rolunun müsbət dəyərləndirilməsi:
qəti və mötədil rasionalizm. Dini biliyin rasional
arqumentasiyalar vasitəsilə əsaslandırılmasını lüzumsuz hesab
edən fideist istiqamət. Fideizmin iki növü haqqında məlumat.
Din dilinin fəlsəfi təhlili. Fəlsəfədə linqivistik çevriliş və
din dilinin fəlsəfi tədqiqat obyektinə çevrilməsi. Dinin analitik
fəlsəfəsinin spesifikliyi. Din dili probleminin L.Vitgenşteyn
28
tərəfindən qoyuluşu və şərhi. L.Vitgenşteynin “dil oyunu”
nəzəriyyəsi.
Din dili dini inamın mövcudluq vasitəsidir. Din dilinin
xüsusiyyətləri. Din dili elementləri dini məna daşıyan işarələr
sistemi kimi. Din dilinin qatları: təbii dil və süni dil. Təbii dil
qatının ilkinliyi. Süni dil qatının xüsusiyyəti.
Dini şüurun simvolik aspekti. Müxtəlif dinlərin simvolları
və onların şərhi.
Din mədəni universum sistemində. Müasir humanitar
bilikdə mədəniyyət anlayışı: antropoloji, aksioloji, normativ və
s. yanaşmalar.
Mədəniyyət və din münasibətlərinin sosial-tarixi və nəzəri-
idraki xarakteri. Din və mədəniyyətin genezisi. XX əsrin
tanınmış ilahiyyatçı-filosofu P.Tillix mədəniyyət və dinin
qarşılıqlı münasibəti haqqında. Dinin sivilizasiyalar tarixində
rolu və əhəmiyyəti. K.Douson yeni mədəniyyətin yaranmasında
islamın rolu haqqında. Mədəniyyətin dinə əsasən
tipologiyalarının tərtib olunması (A.Toynbi və S.Hantinqtonun
tipologiyaları və s.).
29
Dinin digər mədəni universalilərlə qarşılıqlı təsiri. Din və
mif, onların oxşar və fərqli cəhətləri. Mifin sinkretik məzmun
daşıması. Dinin ilkin formaları (animizm, fetişizm, totemizm və
s.) mifoloji sinkretizmin ayrılmaz hissəsi kimi. Mifoloji
bütövlüyün parçalanması və dinin, eləcə də digər mədəniyyət
formalarının yaranması. Dində mifoloji süjetlərdən istifadə
olunması.
Din və incəsənətin qarşılıqlı münasibətləri. Din və incəsənət
gerçəkliyin hissi-əyani obrazlar vasitəsilə mənimsənilməsi
formasıdır. İncəsənət mifoloji bütövlüyün ayrılmaz hissəsi
kimi. Dini ideyaların ifadəsi üçün incəsənət növlərindən
istifadə edilməsi. İncəsənəti və dini eyniləşdirən
konsepsiyaların məzmunu. Dinin və incəsənətin fərqli cəhətləri.
Din fövqəlhissi reallıqdan asılılıq hissi və pərəstişdir. İncəsənət
reallığın obrazlı mənimsənilməsi vasitəsidir. Dini incəsənət.
İslam aləmində dini incəsənətin xüsusiyyətləri. Dində və
incəsənətdə simvollar.
Din və əxlaqın qarşılıqlı münasibəti məsələsinə müxtəlif
yanaşmalar: 1. əxlaqın dinə bağlılığını irəli sürən görüşlər; 2.
din və əxlaqın bir-birindən asılı olmadığını qəbul etməklə
30
bərabər, onların qarşılıqlı əlaqəsini təsdiq edən görüşlər.
Əxlaqın dinə əsaslandığını iddia edən görüşlərin əsas
xüsusiyyəti. Platonun “Yevtifron” dialoqu və fəlsəfə tarixində
“Yevtifron dilemması” problemi. Xristian ilahiyyatçı
filosofların bu problemdən irəli gələn əxlaq nəzəriyyələri. İslam
dünyasında fəqih və kəlamçıların “hüsn və qubh məsələsi”
adlandırdıqları problemin mahiyyəti. İslam fəlsəfəsində
(mütəzilik, əşərilik, maturidilik) bu problemin fərqli şərhi və
ortaq cəhətləri. Din və əxlaqı müstəqil fenomen hesab edən
təlimlərin formaları: a. dinlə əxlaqın qarşılıqlı münasibətini
təsdiqləyən və b. dinlə əxlaqın qarşılıqlı əlaqəsini inkar edən
görüşlər. Onların mahiyyəti. Çağdaş din fəlsəfəsində din və
əxlaqın avtonomluğunu qəbul etməklə bərabər, onların
arasında qarşılıqlı əlaqənin mövcudluğunu təsdiqləyən
düşüncələrin üstünlük təşkil etməsi.
Din və elm, onların ortaq və fərqli tərəfləri. Elmin və dinin
idraki metodlarının fərqi. Müxtəlif dinlərin (xristianlıq, islam
və s.) elmə münasibəti. Elmin ayrı-ayrı sahələri ilə dinin
əlaqəsi. Dinlə elmin münasibətlərinin səciyyəsi. Antik dövrdə
dinlə elmin münasibətinin indifferent xarakteri. Orta əsrlərdə və
31
Yeni dövrdə xüsusən xristian dünyasında dinlə elm arasında
münasibətin kəskinləşməsi. XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq
din və elm arasında gərginliyin səngiməsi. Din və elm
bəşəriyyətin mənəvi mədəniyyətinin iki mühüm fenomenidir.
Din və fəlsəfənin qnoseoloji obyektinin eyniliyi və onlar
arasında fərqlər. Din və fəlsəfənin qarşılıqlı münasibətinin
səciyyəsi Antik mədəniyyətdə din və fəlsəfənin yanaşı
mövcudluğu. Qədim hind, Çin, orta əsrlər xristian və islam
mədəniyyətlərində din və fəlsəfənin sintezi. Yeni dövr Avropa
mədəniyyətində bu iki fenomenin qarşıdurması. İslam dünyası
filosofları din və fəlsəfənin qarşılıqlı əlaqəsi haqqında. Farabi
və İbn Rüşdün fikirlərinin müqayisəsi. K.Yaspers din və
fəlsəfənin əlaqəsi haqqında.
Tanrının varlığının sübutları. Tanrının varlığının
sübutu din fəlsəfəsinin və fəlsəfi teologiyanın əsas
problemlərindən biri kimi. Monoteist dinlərdə (iudaizm,
xristianlıq, islam, siqhizm) Tanrının varlığının teoloji sübutu.
Quranda və hədislərdə Allahın varlığının sübuta ehtiyacı
olmayan həqiqət kimi təsbit olunması.
32
Tanrının varlığının fəlsəfi sübutlarının tipləri: 1. Ən
mükəmməl varlıq kimi Tanrı anlayışından çıxış edərək onun
varlığının sübutu (ontoloji sübut); 2. Dünya və insan
təcrübəsinin müxtəlif aspektlərinə əsaslanan sübutlar
(kosmoloji, teleoloji, antropoloji və s.).
Tanrının varlığının klassik, yaxud ənənəvi sübutları:
ontoloji, kosmoloji, teleoloji. Ontoloji sübut. “Mükəmməl
varlıq” anlayışı ontoloji sübutun əsasıdır. Monoteist dinlərdə
Tanrının mükəmməl varlıq olması ideyası. İbn Sina
fəlsəfəsində “vacibül-vücud” anlayışı ontoloji sübut kimi.
A.Avqustinin ontoloji sübutu. A.Kenterberilinin Tanrının
varlığına dair aprior (ontoloji) və aposterior sübutları. Onun
ontoloji sübuta üstünlük verməsi. Ontoloji sübut ətrafında
gedən mübahisələr. Rahib Qaunilonun tənqidi. Ontoloji
sübutun Kant tərəfindən tənqidi və onun çağdaş fəlsəfədə
davamçıları (G.Rayl, K.Bayer, J.J.Smart və b.). Dekart,
Spinoza və Leybnis fəlsəfəsində ontoloji sübutun yeni
nümunələri. Çağdaş din fəlsəfəsində Norman Malkolmun
ontoloji sübutu dirçəltmək cəhdləri. F.Akvinalının Tanrının
varlığına dair arqumentləri.
33
Kosmoloji sübut. Antik fəlsəfədə kosmoloji sübutun
örnəkləri. Kosmoloji sübutun iki forması: kəlami sübut və
F.Akvinalının sübutları. İslam dini-fəlsəfi düşüncəsində
“vacibül-vücud” anlayışı kosmoloji sübut kimi. Əl-Kindi və əl-
Qəzalinin sübutları. Farabinin və İbn Sinanın imkan dəlili.
F.Akvinalının kosmoloji sübutu. Leybnis fəlsəfəsində
kosmoloji sübut. Kosmoloji sübutun tənqidi (İbn Rüşd və
İ.Kant). Kosmoloji sübutun çağdaş din fəlsəfəsində müdafiə
olunması (Kreyq, Teylor, Suinbern və b.).
Teleoloji sübut. Antik fəlsəfədə teleoloji sübutun ilk
nümunələri. Monoteist dinlərin müqəddəs kitablarında nizam
və məqsəd ideyası. Müsəlman filosoflar aləmin yaradılışının
məqsədəuyğunluğu haqqında. Əl-Kindi və Farabi ilahi
nizamlayıcının varlığı haqqında. İbn Sina fəlsəfəsində Allah
aləmin nizam və tərtibinin səbəbkarı kimi. Əl-Qəzalinin
məqsəd və nizam ideyasını aləmin gözəlliyi fikriylə birgə
nəzərdən keçirməsi. İbn Rüşdün teleoloji sübutla bağlı
görüşləri. F.Akvinalının teleoloji sübutu əsaslandırması. İngilis
filosofu U.Peylinin ( XYIII əsr) aləmin məqsədəuyğunluğuna
dair arqumentləri. Teleoloji sübutun tənqidi (D.Yum, İ.Kant).
34
Əxlaqi sübut. Tanrının varlığının əxlaqi sübutunun İ.Kant
tərəfindən əsaslandırılması. Əxlaqi borc qanunu. Təcrübi
zəkanın postulatları (azadlıq, ölməzlik, Tanrı).
Tanrı haqqında təlimlər. Müxtəlif dinlərdə Tanrının
atributlarına dair ideyalar. Monoteist dinlərdə Tanrının təkliyi,
əzəli, əbədi, qadir və mütləq varlıq olmasının əsaslandırılması.
Xristianlıqda Tanrı konsepsiyası: Müqəddəs üçlük təlimi.
Quran Tanrının sifətləri haqqında.
Din fəlsəfəsində Tanrı haqqında təlimlər. Tanri-aləm
münasibətləri. Teizm.
Deizmin mahiyyəti. Deizmdə “ilk mühərrik”, “ilk
təkanverici” anlayışı. Deist filosoflar. Fəlsəfə
tarixində panteist ideyalar. İ.S.Eriugenanın panteizmi. C.Bruno
və B.Spinoza fəlsəfəsində Tanrı-aləm münasibətləri. Müsəlman
dini-fəlsəfi düşüncəsində panteizm. İbn Ərəbinin vəhdəti-vücud
təlimi. Panenteizm.
Tanrının varlığına skeptik baxışlar. Ateizm, aqnostisizm və
sekulyarizm. L.Feyerbaxın ateizmi. K.Marksın və F.Engelsin
elmi ateizm təlimi.
35
Dini antropologiya. Mifoloji və dini təsəvvürlərdə insanın
mənşəyi məsələsi. Dini antropologiyanın xüsusiyyətləri. Dini
antropologiyada ruhla bədənin münasibəti məsələsi. Fərdi
ruhun ölməzliyi ideyası. Səmavi dinlərdə insan anlayışı.
İnsanın yer üzündə Tanrının nümayəndəsi və təmsilçisi kimi
dəyərləndirilməsi.
Xristianlığın insan haqqında təlimi. İslam dinində
insan, onun mahiyyəti. Səmavi
dinlərdə insanın iradə azadlığı problemi. İslam fəlsəfəsində
iradə azadlığı: cəbərilik, qədərilik, mütəzilik, əşərilik və
maturidilik təlimləri.
Fəlsəfi antropologiyanın formalaşması və inkişafı. Fəlsəfə
tarixində insan problemi. Antropologiyanın fəlsəfi fənn kimi
formalaşması. Bu sahədə Yeni dövr Avropa filosoflarının
(R.Dekart, T.Hobbs, İ.Kant, L.Feyerbax və b.) rolu. M.Şeler
çağdaş fəlsəfi antropologiyanın yaradıcısı kimi.
Dini antropologiyada ölümdən sonrakı həyat və ruhun
ölməzliyi problemi. İslam dinində ölüm və ölməzlik. Fəlsəfi
baxımdan ölməzlik.
36
Dini müxtəliflik və dinlərarası dialoq problemi. Çağdaş
dünyada baş verən kürəsəl proseslərdə din faktorunun yeri və
rolu. Dini müxtəliflik və dinlərarası münasibətlər çağdaş din
fəlsəfəsinin problemi kimi. Dinlər arasında oxşarlıq və
fərqliliyin tarixi kökləri. Dini müxtəlifliyin mahiyyəti. Çağdaş
din fəlsəfəsində dinlərin müxtəlifliyi probleminə dair
nəzəriyyələr. Dini inhisarçılıq və ya ənənəvi eksklüzivizm.
Dini əhatəedicilik və ya inklüzivizm. C.Hikin plüralizm modeli.
Bu nəzəriyyə və ya paradiqmaların mübahisə predmeti və
məzmunu. Dini çoxluq və dini plüralizmin bir-birindən fərqi.
Dinlərarası ziddiyyətlər, onların xüsusiyyəti, genezisi: dini
mətnlərə yanaşmada fərqlilik; sosial-mədəni mühitin
doğurduğu problemlər; dinlərin siyasiləşməsi və siyasi faktorlar
və s. Müxtəlif (tarixi, siyasi, sosio-mədəni və s. ) xarakterli
ziddiyyətlərin konfessional formada reallaşması. Dini
ziddiyyətlərin beynəlmiləlləşməsi. Dindaxili ziddiyyətlər,
onların səbəbləri.
Mədəniyyətlərarası münasibətlərin tənzimlənməsində və
dialoqun qurulmasında müxtəlif din mənsublarının
yaxınlaşmasının, dinlərarası razılıq və sazişin əhəmiyyəti. Dini
37
sahədə dialoqun məzmunu və əsas formaları. Qərb din
fəlsəfəsində dinlərarası dialoqun dəstəklənməsi (C.Hik,
N.Smart, V.Smit və b.). Xristian aləmində dialoq çağırışları.
İslamın dini dözümlülük ənənələri.
Azərbaycanda dini tolerantlıq cəmiyyətin sabit inkişafının
faktoru kimi. Respublikamızda müxtəlif dini konfessiyalar
arasında əməkdaşlıq və dialoqun inkişafı.
Ədəbiyyat
1. Alici Mustafa. Müslüman- Hıristiyan Diyaloğu. İst., İz
Yayınlar, 2010.
2. Aslanova R. Qloballaşma və mədəni müxtəliflik. Bakı,
Elm, 2004.
3. Bünyadzadə K. Şərq və Qərb: ilahi vəhdətdən keçən
özünüdərk. B., 2006.
4. Xəlilov S. Baxış bucağı. B., 2009.
5. Xəlilov S. İnam, şübhə və idrak / BDU İlahiyyat
Fakültəsinin Elmi Məcmuəsi, 2010, №14 (sentyabr).
6. Xəlilov S. Sivilizasiyalararası dialoq (dəqiqləşdirilmiş
ikinci nəşr). Bakı, 2009.
38
7. Xəlilov S. Qərb fəlsəfəsində islama və xristianlığa iki
fərqli münasibət // Xəlilov S. Fəlsəfə: tarix və müasirlik
(fəlsəfi komparativistika). Bakı, 2006.
8. İsmayıloğlu M. Din fəlsəfəsi. B., 2011.
9. Kılıç R. Ahlakın dini temeli. 4. Baskı. Ankara, 2003.
10. Kurucan A. İslamda dialoq və tolerantlıq. Bakı, Xəzər
nəşriy., 2008.
11. Qedirova R. Gazali ve İbn Rüşd`de Din-felsefe
münasibeti // BDU İlahiyyat fakültəsinin Elmi
Məcmuəsi, 2006, №5 (mart).
12. Quliyev E. Dinlərarası dialoqa Quran mövqeyindən
yanaşma / Dövlət və Din toplusu, 2009, №1 (9), fevral.
13. Mehdiyev N. Dini epistemologiya / BDU İlahiyyat
fakültəsinin Elmi Məcmuəsi, 2008, №09 (aprel).
14. Mehdiyev N. Fideizm ya da Tanrı inancının irrasionallığı
/ Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər jurnalı, №1, 2009.
15. Mehmet S.Aydın. Din felsefesi. 5. Baskı. Ankara, 1996.
16. Mehmet Aydın. Allahın mövcudluğuna inanmağın
rasionallığı / Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər jurnalı, №1,
2009.
39
17. Mehmet Bayrakdar. Din Felsefesine Giriş. 2. Baskı.
Ankara, 2005.
18. Memiş İ. Kur`an-I Kerim`de İnsan ve insane-
tefekkürilişkisi / BDU İlahiyyat fakültəsinin Elmi
Məcmuəsi, 2008, №09 (aprel).
19. Mustafayev E. İslam fəlsəfi görüşündə iradə azadlığı
problemi http://www.oner.by.ru/elshen.htm
20. Mürşüdlü Q. C.Əfqaniyə görə qəza və qədərin
mahiyyəti. Bakı Universitetinin Xəbərləri, Sosial-siyasi
elmlər seriyası, 2006, №1.
21. Mürşüdlü Q. C.Əfqaniyə görə dinin fəlsəfəsi. Bakı
Dövlət Universiteti İlahiyyat Fakültəsinin Elmi
Məcmuəsi, 2008, №09 (aprel).
22. Rüstəmov İ.Ə. Azərbaycanda təbii-elmi biliyin
inkişafının fəlsəfi problemləri. B., 2001.
23. Skirbekk Q., Gilye N. Fəlsəfə tarixi. Bakı, 2008.
24. Zeynalov M. Fəlsəfə tarixi. Ali məktəblər üçün dərslik.
Bakı, 2000.
25. Аринин Е.И. Философия религии. Принципы
сущностного анализа. Архангельск, 1998.
40
26. Армстронг К. История Бога. Тысячелетние искания в
иудаизме, христианстве и исламе. К.-М.: "София",
2004.
27. Введение в общее религиоведение. Под ред.
И.Н.Яблокова. М., 2008.
28. Иудаизм и христианство. М.,1995.
29. Журавский А.В. Христианство и ислам. Социальные
проблемы диалога. М., 1990.
30. Кимелев Ю.А. Философия религии.
Систематический очерк. М., 1998.
31. Красников А.Н. и др. Проблемы философии религии
и религиоведения. Калининград, 2003.
32. Мамедов А.К. Философия религии Канта // Религии
мира: история и современность. Ежегодник, 1986.
М., 1987.
33. Митрохин Л.Н. Философия религии (опыт
истолкования Марксова наследия). М., Республика,
1993.
34. Радхакришнан С. Индийская философия, т.1. М.,
1993.
41
35. Свободомыслие и атеизм в древности, средние века
и в эпоху Возрождение. М., 1986.
36. Томпсон М. Философия религии. М., 2001.
37. Зеленков М.Ю. Религиозные конфликты: проблемы
и пути их решения в начале ХХI века (политико-
правовый аспект). Воронеж, 2007.
38. Шахов М.О. Религиозное знание, объективное
знание о религии и наука". Вопросы философии",
2004, №11.
39. Шохин В.К. Философия религии и её исторические
формы. М., 2010.
Mənbələr
1. Afqani C. Dehriyyuna Reddiye (Natüralizm eleştirisi).
İst.,1997.
2. Axundzadə M. F. Kəmalüddövlə məktubları // Əsərləri,
3 cilddə. Bakı, 2005. II cild.
3. Əfqani C. Təfsirçinin təfsiri (ingiliscədən tərc.
Q.Mürşadlü). “Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər” jurnalı,
2010, №2.
42
4. İkbal M. İslamda Dini Düşüncenin Yeniden Doğuşu.
İst., 1984.
5. İqbal M. Dini təcrübədən doğan kəşflərin fəlsəfi təhlili.
Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər jurnalı, 2008, №5-6.
6. İqbal M. İslam mədəniyyətinin ruhu // Fəlsəfə və sosial-
siyasi elmlər jurnalı, 2009, №1.
7. İncil. Əhdi-Cədid. Stokholm, 1995.
8. Quran (tərc. Z.Bünyadov və V.Məmmədəliyev). B.,
2001.
9. Marks K., Engels F. Din haqqında. B., 1965.
10. əş-Şəhrəstani M. Dini təriqətlər və fəlsəfi təlimlər. Bakı,
1998.
11. Гегель Г.В.Ф. Философия религии. В 2-х т. М.,
1975-1977. Т.1.
12. Де ла Соссе П.Ш. Учебник по истории религий
http://www.upelsinka.com/Russian/
classic_sossey_1.htm
13. Джемс В. Многообразие религиозного опыта. М.,
1993.
14. Кант И. Трактаты и письма.М., 1980.43
15. Кант И. Моральный принцип религии
http://www.upelsinka.com/Russian/classic_kant_1.htm
16. Леви-Брюль Л. Сверхъестественное в первобытном
мышлении. М., 1994.
17. Левин Г.Д. Можно ли религиозное знание
приравнять к научным гипотезам? "Вопросы
философии", 2004, №11.
18. Лекции по философии религии Гегеля
http:/tainimirozdania/ucoz.ru/publ/25-1-0-229
19. Самыгин С.И., Нечипуренко В.И., Полонская И.Н..
Религиоведение: социология и психология религии.
Ростов-на-Дону; "Феникс", 1996.
20. Спиноза Б. Богословско-политический трактат //
Избр.произв. в 2-х т. М., 1957. т. 2.
21. Тайлор Э.Б. Первобытная культура. М., 1989.
22. Фейербах Л. Сущность христианства. М., 1965.
23. Шлейермахер Ф. Речи о религии. Монологи. М.,
1994.
44
24. Юм Д. Естественная история религии // Соч. В 2-х т.
М., 1965. Т. 2.
25. Элиаде М. Священное и мирское. М., 1994.
45