Din Ve Laiklik Ord

8/7/2019 Din Ve Laiklik Ord

http://slidepdf.com/reader/full/din-ve-laiklik-ord 1/319

Sayfa 1 / 1

26.03.2010http://www.hiperkitap.com/images/covers/BOOK2009062119142879798616_f.jpg



D I N V E L A I K L I K

Ord. Prof . Dr . ALİ FUAD BAŞGİ L



Kurucusu: İSMAİL DAYI

DİN ve LÂİKLİKO r d . Prof. D r . A lİ F u a d B A Ş G İ L

' B u e s e r i n y a y ı n h a k l a n Y a ğ m u r Y a y ı n e v i ' n e a it ti r.

8 . B a s k ı : H a z i r a n 2 0 0 7

Y a y ı n S ı ra N o . : 8

I S B N : 9 7 8 - 9 7 5 - 7 7 4 7 - 1 5 - 7

S e rt if ik a N o : 1 2 0 6 - 3 4 - 0 0 4 0 6 2

Y ayın Y öne lme n i : N az i f G Ü N E RY aym Sor umlusu : Sü le yman Ö ZD EMİR

B a s ı m Y e r i / C İ l t : K i t a p M a t b a a c ı l ı k

T e l . : ( 0 2 1 2 ) 5 6 7 4 8 8 4

YAĞMUR Y A Y I N E V İCağaloğlu Yokuju, Narl ıbahçe Sokak No. 1

Ö z he k im Işham K at 2 /23 Eminönü / İST A N BU LTel . : (O 21 2) 51 3 51 26 Faks: (O 21 2) 51 9 74 53

e-posla: yagmur@yagmuryayİnevi ,com.trw w w .yagmur yayine v i . c om. t r

http://www.yagmuryayinevi.com.tr/

http://www.yagmuryayinevi.com.tr/



Ord. Prof. Dr.A L İ F U A D B A Ş G Î L

D I N V E L A I K L I K- H U K U K Î V E İ Ç T İ M A Î E T Ü D -

* DİN NEDİR?

* DÎN HÜRRİYETİ ve LÂİKLİK NE DEMEKTİR?

8 . BASKI



D i n e n g ü n a h k â r o l m a k ,

d i n i s e v m e y e v e d i n d a r m t ü k e n m e z s a a d e t i n e

i m r e n m e y e m a n i d e ğ i l d i r .

Ehl-i din ve takva babam M ehmed Şükrü Efendi,

Senin ebediyellerdeki ruhunun §âd olması için...

Azız eşim Nüvidem!

S e n i n gayret verici teşvil<lerin

v e s ı c a k harimin olmasaydı

b u esercik g ü n görmezdi.

Minnet s a n a . . .



Azız okuyucu,.

Muhterem hocamız Ord. Prof. Dr. Ali Fuad

BAŞGİL 'in sağlığında bazı eserlerini birlikte ya

yınlamak bahtiyarlığına erişmiştik. Vefatların

dan sonra da vârislerinden bize intikal eden hu

kuk ve kıymetli eşinin gösterdikleri teveccühleyeniden devam ediyoruz.

Sizlere yeni bir hizmeti bildirmek arzusu ile

(hocamın, ruhundan af dileyerek) bu çok değer

li eserin önüne birkaç satır yazmaya cesaret edi

yorum.

Bugüne kadar ayrı ayrı yayınlanan eserleri,

gazete ve dergilerde çıkan yazıları tasnif edipkülliyat halinde sunmak istiyoruz.. Din ve Lâik

lik kitabı bu dizinin İlk eseri olacaktır. Çalışma

larımızda bize yardımcı olanlara ve hizmeti ge

çenlere şimdiden teşekkür eder; yüce Allahtan

hocamıza rahmet dileriz.

Tevfik Allahtandır.

İsmail DAYI



O r d . Prof. Dr.

Ali Fuad BAŞGJL

(1893 - 1967)

* Fransa'nın Grenoble Üniversitesi Hukuk Fakültesinden mezun

* Paris Hukuk Fakültesinden Doktor.

* Paris Edebiyat Fakültesi Felsefe Kolundan mezun.

* Paris S iyasî İlimler Okulundan mezun.

* İdare İlimleri Milletlerarası Enstitüsü İlmî Komite üyesi.

* Lahey Devletler Hukuku Akademisi mensubu.



O r d . Prof. Dr.

ALİ FUAD BAŞGİL

Ali F u a d Başgil 1893 yılında Samsun'un Çarşamba kazasın

da doğmuştur. B a b a s ı Mehmet Şükrü Efendi, annesi Patıma Ha -

nım'dır. Dedesi Bölükbaşioğullarmdan Hafız İbrahim Efendi'dir.

Tanınmış bir ailenin çocuğu olup, İlk Öğrenimini Çarşamba'da,

orta öğreniminin bİr kısmını İstanbul'da, son kısmını ise Paris'te

görmüştür.

Vatanî hizmetini yedeksubay olarak i. Dünya S a v a ş ı ' nd a Kaf

kas Cephesinde ve 4,5 yıl cepheden cepheye koşarak tamamla

mıştır. Öğrenimine askerlik hizmetini bitirdikten sonra da devametmiştir.

Grenoble Üniversitesi Hukuk Fakültesinden mezun olmuş,

Par is Hukuk Fakültesinde doktora yapmış ve Par is Edebiyat Fa

kültesi Felsefe Kolu ile Par is S iyas i İlimler Mektebİ'nden diploma

almıştır. L a h e y Devletler Hukuku Akademisi'nin kurlannı da ta

mamlayıp mezun olmuştur. 1929 yılında üç fakülte, bir yüksek

okuİ diploması ve hukuk doktoru unvanı ile memleketine dön

müştür.

İlk resmi görevi Milli Eğitim Bakanlığı Yüksek Öğrenim Ge

nel Müdür Yardımcılığıdır. 1930 yılında Ankara Hukuk Fakülte

sinde açılan doçentlik imtihanını pekiyi derece ile kazanarak ay

nı fakülteye doçent olmuştur. Bir sene sonra bu fakültenin profe

sörlüğüne terfi ettirilerek tayin edilmiştir. 1933 yılı sonlanna ka

dar fakültede "Roma Hukuku", Gazi Eğitim Enstitüsünde " M e d e

niyet Tarihi" derslerini okutmuştur. Daha sonra İstanbul Üniver

sitesi Hukuk Fakültesi Esas Teşkilat Hukuku profesörlüğüne tayin



öğretim üyeliğr görevinde de bulunmuştur. 1936 yıl ında İstanbul

Yüksek Ticaret ve İktisat Okulu Müdürlüğüne atanmıştır. Bu

okulda ve İstanbul Hukuk Fakültesinde ilk defa "İş Hukuku"

kürsüsünü kurup okutmuştur.

1937 - 1942 yılları arası İstanbul Üniversitesi Hukuk F a k ü l

tesi Dekanlığından sonra Ankara Hukuk Fakültesi ve oraya taşı

n an S i y a s a l Bilgiler Yüksek Okulu {Mülkiye Mektebi) Esas Teşki

lat Hukuku Profesörlüğü ile Mülkiye Mektebi Müdürlüğüne tayin

edilmiştir. 1943 yılında Mülkiye Mektebi Müdür lüğünden İstifa

edip, İstanbul Üniversitesi Esas Teşkilat Hukuku Kürsüsü'nün Or

dinaryüs Profesör'ü olarak binlerce öğrenci yetiştirmiştir.1960'da buradan emekli olmuştur.

1961 yılında S a m s u n Senatörü seçilmiş, kısa bir zaman s o n

ra bu görevinden istifa ettirilerek bir süre İsviçre'de çalışmış ve

orada Fransızca olarak yayınlanan, sonradan Türkçeye çevirilen

27 M a y ı s İhtilali ile ilgİlİ eseriyle meşgul olmuş, 1965 seçimle

rinde İstanbul Milletveki li olarak tekrar Büyük Mil let Mecl isi ça

tısı altına girmiş, vefatlarına kadar bu görevde kalmıştır.

17 Nisan 1967 yılında eşi Fatma Nüvide Hanımefendi ile

bidikte oturduğu Kadıköy Feneryolu Eflatun Sokaktaki evinde

hayata gözlerini yummuştur. Bugün bu sokak "Alİ F u a d Başg i l

S o k a ğ ı " İsmini taşımaktadır. Kabri, Üsküdar Karacaahmet Mezar

lığı Çiçekçi Durağı karşısındadır.

Merhum Ali F u a d B a ş g i l , bir taraftan ilim ve irfan kürsülerin

de hizmet edip öğrenci yetiştirirken, pekçok uluslararası kongre

lerde memleketimizi temsil etmiştir. Türkçe ve fransızca muhte

lif eserler yayınlamıştır. 1930 yılından 1967 yılına kadar çeşitli

gazetelerde yayınlanan birçok yazısı İle Türk halkının aydınlatıl

masına da çalışmıştır. Onu rahmetle anmayı bİr borç biliriz.

Yağmur Yayınevi



ONSOZ

B i z d e , din bahsinde, münkiriik bir zamandan beri moda

oldu. Fakat çoklanna "din nedir" diye sorarsanız size s a d e c e ,

bazı politika bezirgânlanndan alıp hap gibi yuttuklan sözleri

tekrar ederler. Bunlara göre, din, küflü bir mazinin nesilden

nesile devroiup gelen bir mirasıdır ve mazidir, gericiliktir. İ l e

ricilik de yiyip, içip eğlenmektir.

Din hürriyetine gelince, bu da Tanzimat'tan yani yüz kü

sur yıldan beri devlet umdelerimizden biri olduğu halde, şim

diye kadar üzerinde hemen hemen hiç durulmamış bir fikir

dir.'" Bu mevzuda bugün elde ne bir kitap vardır, ne de ciddi

bir etüd.'^' Bu yokluk sebebiyledir ki, bizde din hürriyeti d e

yince, bundan herkes aklına estiği gibi bir mâna çıkarmakta

dır.

(V Herkesin inanıp kabul ettiği din ve mezhebin âyin ve ibadetlerine serbest

çe kabul edilebilmesi ve bu hususla hiç bir müdalıaieye, hakaret ve İşkenceye

uğramamas) mânâsına olarak din hürriyeti bizde ilk defa I839'da "Cülhane Hat-

tı-ı Hümayunu" ile tesis ve 1856 tarihli meşhur Islahat Fermanı ile teyid ve tavzih olunmuştur. (Bakınız, Düstur Birinci Tertip, Cilt I).

(2) Çerçi mevzu üzerinde bazı gazete ve mecmualarda zaman zaman tanınmış İmzalı yazılar çıkmıştır; fakat bunlar ciddî ve itmîolmaktan utanılacak kadar



Bazılarına göre, herhangi bir memlekette camiler Müslü

manlara, kiliseler Hıristiyaniara, havralar Musevilere açık

bulunuyor ve kimse, bir din tutmaya veya tutmamaya, men

sup olduğu mabede gidip gitmemeye zorlanmıyorsa, o

memlekette din hürriyeti vardır.

Çünkij din hürriyeti denilen serbestlik bundan ibarettir.

Faka t , bu gibi mes'eleler i mesleki bir vaz ife olarak dikkatle

takip eden hakikatsever insanlara sorarsanız, öyle bir mem

lekette,din hürriyeti sırf sözde vardır ve s a d e c e yabancı mü

şahitleri aldatmak için bazı kanunlan süslemektedir.

Ş u n u bilmelidir ki, din hürriyeti s a d e c e mabede girip çık

ma serbestliği değildir. İsteyen müzeye, bileti olan sinemaya

da girip çıkıyor. Bugün dün ya memleketleri a rasında diyan e

tin, rivayete göre, en çok baskı altında tutulduğu Mosko

va'da bile kiliseler ziyaretçilere daima açık kalmıştır.

Di n hürriyeti, dindar vatan daşla rın , din bahs inde, haiz

oldukları haklardan herbirini serbestçe, korkusuz ve endişe

sizce kullanmalar ını ve herbirinden serbestçe fayda lanma la rını gerektirir. Din müessesesinin dayandığı haklar ın, bugün

ehemmiyet itibariyle başta geleni, hiç şüphe edilemez ki,

"öğretmek ve okutmak - yazmak, telkin etmek" hakkıdır. Bu

gün herhangi bir memlekette din hürriyeti olup olmadığını

anlamak için, gözönünde tutulacak ölçü budur. Yani eğer

"öğretip okutmak-neşir yani yaymak ve telkin etmek" hakkı

serbestçe ve dinin temel ahkâmına uygun bir surette kullanı

lıyorsa, o memlekette din hürriyeti vardır. Kullanılmıyor dabu hak, resmi veya gayri resmi, kanuni veya idari bir baskı

v e tehdit altında kalıyorsa, din hürriyeti yoktur.'" Bugünkü

şartlar altında din hürriyetinin gerek varlığı ve gerekse yok

luğunun işaret ve ölçüsü bu hak olduğu içindir ki; dikkat

edilirse, bugün diyanete düşman olan memleketlerde, her

şeyden evvel dini öğretim ve yayım hakkı ve bunun icap et

tirdiği serbestlik, dehşet verici bir şekilde tatbik edilen yıldır

mak ve sindirmek politikasıyla fii len yok edilmiş ve bu suret

le din fikri, terbiyesi ve ahlâkıyatı kökünden kurutulmak is-



Ö N S Ö Z

(3) Bizde din hürriyet inin ne ağır bir baskı ye tahakküm alt ında bırakı ldığ ını

göstermek iç in resmi bir vesikayı aynen aşağıya a l ıyoruz:

Tarihi Vesika:

j Q H ü l â s a : " H a z r et -i M u h a m m e d ' e dair"

Da h i l i ye Vekâ le t i A nk a r a , 17 M a y ı s 1943

M a t b u a t U . M .

S a y ı : 653

Muhterem efendim.

Mektubunuzu aldım. Biz her ne şekil ve suretle olursa olsun

memleket dahilinde dini neşriyat yapılarak dini bir atmosfer ya

ratılmasına ve gençlik için dini bİr zihniyet fideliği vücuda geti

rilmesine taraftar değiliz.

Zat-ı âlilerinin herkesçe de müsellem olan ilim ve faziletini

ze hürmetkarız. Ancak günün bu kabil neşriyata tahammülü ol

madığını siz de takdir edersiniz.

M a t b u a t U m u m Müdürü

V e d a t N e d i m (Tör)

(Hazret-i Muhammed'e dair Sebilürreşad tarafından neşrolu

nan bir eserin Dahiliye Vekâleti tarafından toplattırıldıktan son

ra , vaki olan müracaatımız üzerine zamanın Matbuat Umum

Müdürü Vedat Nedim tarafından verilen resmi cevaptır.)

Sebilürreşad, Cilt XIII - S a y ı : 284

Yukarıdaki cevabi tezkereyi gönderen makamın dİni neşriyata taraf tar

o lm a dığ ı m ey da n da dır . N et i c e şu o luy o r : T ürkiy e 'de d in a ley h ind e i s t en i ld iğ i

gibi yazılabilir ve din adamlarına istenildiği kadar hararet edilebilir. Fakat dinlehinde? Hayır .



lenmiştir.'*" Tekrar edelim ki, bir memlekette din hürriyeti, y a l

nız mâbed kapılarının ardına kadar açık kalmasından, hattâ

ibadet ve ayinlerin serbestçe icra edi leb ilmesinden ibaret de

ğildir. Bu serbestlik, din hürr iyetinin ilk basamağı ve en basit

şeklidir. Din hürriyeti, bugün bilhassa, dinin yüksek ilimlerini

ilahiyat ve kelâmiyatını şerbetçe okutup, öğretmek ve dini

neşriyatta bulunmak hakkının şerbetçe kullanılmasıdır.

Lâikliğe gelince, bu prensip bizde 1928'den beri'^^ Anaya-

sa'mızın hâkim umde ler i, arasına girmiş olmakla beraber va

tandaşlar için çözülmez bir muamma şeklinde kalmıştır. H a l

buki, Garp hukukuyla az çok teması olanlar bilirler ki, bu fik

ri bize veren Garbın medeni memleketlerinde lâiklik her ş e y

den e v v e l , devletin, memlekette mevcut maruf ve müesses

dinlere karşı tarafsızlığı ve herhangi bir din veya mezhebin iç

nizamına ve ibadet ahkâm ve erkânına hiçbir suretle müda

hale etmemesidir.

(4) Bu satırları karaladığım sırada lie Monde) isimli meşhur bir Parisgazetesinde Henry Shapiro tarafından "Stalİn'den Sonra Rusya" başlığı altında

neşredilmekte olan ÇOK enteresan bir röportaj serisinin 21.1.1954 sayısındaki

yazıyı ibret ve dehşet duyarak okuduk. Bu yazıdan açıkça anlaşılıyor ki, bazı

memleketlerde otuz beş seneden beri güdülen din düşmanlığı politikası, Bolşevik

Rusya'da takip olunan politikanın pek az bir farkı İle aynıdır.

(5) 1926 senesine kadar. Osmanlı devri kanunu esasileri gibi, 1924 tarihliAnayasamız da dini esasa dayanmakta; yani İslâmiyet resmen devlet dini kabul

edilmekte ve şeriat ahkamının yerine getirilmesi, devlet vazifeleri arasında yer

almaktaydı.

1928'de İsmet İnönü ve arkadaşlarından mürekkep yüzyirmi mebus imza-

sİyİe bir tadil teklifi yapılmış ve Meclisçe teklif kabul edilered, Anayasa'nın bazı

maddeleri lâiklik esası dairesinde değiştirilmiştir. Bu cümleden olarak-Anayasa'nın (1924) 2'nci maddesinden "Devletin resmi dini, Din-i İslâmdır" ve

26'ncı maddesinden meclis vazifeleri arasında sayılan "ahkâm-ı şer'İyenİn ten-

fizi" İbareleri kaldırılmış; seçimleri müteakip mebusların Meclis'e ilk gelişlerinde

yapılması mutad olan yeminin dini şekli terkedilerek "Vallahi" yerine "Namusum

üzerine söz veriyorum" lâfı konulmuştur. Bu tadilat İle Türkiye'de devlet

diyanete karşı güya bitaraf bir vaziyet almış, yani hukuken "lâiklik" çerçevesine

girmiştir.

Daha sonra, 1937'de Anayasa'da yapılan başka bir tadil neticesinde, 2'ncimaddeye konulan (Cumhuriyet Halk Partisi'nin altı umdesi arasında "lâiklik"sözünün de bulunduğu malûmdur.) Fakat bu tâdil, yukarıda bahsettiğimiz 1928tâdiliyie varılan "lâiklik" neticesine yeni bir şey ilâve etmiş değildir, sadece bunu

teyid etmiştir.



Bugün Rusya'dan başka daha bazı memleketler var ki, bu

ralarda politika ad amla rı, kendilerini d in âlimleri yerine koya

rak, dinin ibadet diline bile el uzatmakta beis göstermemişler

v e bu uğurda aksaçh dind arlan sürgüne göndermekten, hattâ

darağacma çekmekten utanmamrşiardır. Yine bu memleket

lerde aynı d in düşmanı politikacılar, devletin lâikliğini ilân et

tikleri halde, dini, bütün teşkilatı v e personeli i le,kendi poli-

tikalanna bağlamışlardır. Hülâsa, lâiklik bahsinde bugün ha

kikaten ciddî ve ilmî bir izah yokluğu karşısındayız/"'

B u yokluğu görerek, zaman zaman içimde b u mevzular

üzerinde bir şeyler yazmak arzusu ve aklımm erdiği kadar efkârı aydınlatmak gayreti doğdu. Ancak 1945 yazı başlarında,

yani İkinci Dü nya Harbi' nin Gar p demokrasileri tara fından

kazanılmasına kadar geçen devri yaşamış olanlarımız hatır

larlar ki, o devirde Türkiye'de hükümet adamlarının icraatmı

tenkit etmek, hususiyle d in hürriyeti v e lâiklik gibi tekkeieş-

miş mevzulan ele almak, âdeta intihar etmek demekti. Bunda

mübalâğa yoktur. Ş ü p h e edenler, o devrin gazete kolleksiyon-

lannı karıştırabilirler. Ve kanaati uğruna darağacma çekilen

ak sakallı adamların resimlerini görebilirler.

Zaman geçti. Nihayet bir vesile d oğdu: Mer hu m F e v z i

Çakmak'ın 1950 Nisanında yapılan cenaze alayında ortaya

bazı hâdiseler çıktı. B u arada, kargaşalık v e irtica koparma

suçları isnat edilerek, yetmiş-seksen kadar üniversiteli genç

de tevkif edildi. Hâdise, üniversite muhitinde bir kaynaşma

yarattı. Ta m bu sırada Üniversite Talebe Birliği İdare H e y e -

ti'nin müracaatı karşısmda kaldım.

Gençler benden d in hürriyeti v e lâiklik mevzuları etrafın

da bir konuşma yapmamı v e bu mes'eleler üzerinde kendile

rini aydınlatmamı istediler. Gençlik muhitinin derinden deri-

(6) Bu eserin ikinci baskısına başladığımız gönlerde Ankara'da çıkan "Türk

Yurdu" mecmuasında Prof. Osman Turan tarafından, din ve lâiklik mevzuunda

yazılmış üç makale okudum. Her biri derin bir vukuf ve araştırma mahsulü olan

bu makaleleri okuyucularıma bilhassa tavsiye ederim.

(Türk Yurdu) sayı 7-8-9; Ekim, Kasım ve Aralık 1959.



ne çalkalandığı bir sırada bu gibi mevzularda konuşmanm ve

bu mes'elele ri ele almanm mevsimsiz olacağın ı, binaenaleyh,

fırtınanın geçmesin i v e ortalığın yatışmasını bekle mek lâzım

geldiğini düşünerek muvafakat etmedim.

Aradan birkaç gün geçti. Tekrar gelip ısrar ettiler. "B iz ,

yüzlerce talebe arkadaşlarımızın arzularını yerine getirmeye

söz vererek, size geldik. Ş imdi ye kadar bİze öğret ilmeyen bu

mevzular üzerinde bilgi edinmek istiyoruz. Siz hocasınız, biz

talebeyiz. Hoc al ık vazifen izi yapmaya sİzİ davet e diyoruz"

dediler.

B u n a karşı yapılacak şey, teklifi hemen kabul etmekti. Öy

le yap tım. Ve çarçabuk hazırlanarak, 1950 yıl ının 28 Nisan

v e 5 M a y ı s günler inde bir hafta ara ile Bayez id' deki talebe lo-

kali'nde İki uzun konuşma yaptım. Büyük bir gençlik kitlesi

beni dikkat ve alâka ile dinledi. Bu konuşmalan kaleme ala

rak, aynı senenin, 17 Mayısından İtibaren oniki makale halin

de "Yeni S a b a h " gazetesinde neşrettim.

Yazıların gerek intişarı sırasında ve gerek intişarından son

ra memleketin muhtelif yerlerinden tasvip, takdir ve tenkidyollu mektuplar aldım. Mektup sahiplerinden birçoğu, bu ya

zıları broşürler halinde topluca neşretmemi istiyorlardı. Bunu

ben de arzu ettim. Ve bir emek mahsulü olan yazıların gaze

te sütunlarında perakende ve perişan kalıp, kaybolmamasını

istedim. Faka t , bunun İçin mevzuu daha esaslı bir surette iş

leyip genişletmek lâzım geldi. Vakit buldukça bir çok nokta

ları yeniden tedkik ederek, eseri genişlettim. Hatalarımı dü

zeltmeye çalıştım. Der ken, okuyuc um, elinizdeki şu esermeydana geliverdi.

B i r noktaya okuyucunun dikkatini çekmek isterim. Diya

net bahsinde, amel bakımından, çok günahkârım. Faka t , gü

nahkâr olmak, dini sevme ye ve dindarın tükenmez saadetine

imrenmeye mani midir? Din hakkında yazılar yazış ım v e din-



O N S O Z

darlığı müdafaa edişim, şahsen din ahkâmîyie amel ettiğim

den ve dinin emirlerini yerine getirdiğimden değildir; bilâkis

getiremediğim İçin üzüldüğümden v e dindarlığın insana verdiği iç huzuruna imrendiğimdendir. Nazarımda din, yalnız

ferd için bir fazilet ve feragat kaynağı değil, aynı zamanda ve

böyle olduğu için içtimaî hayat temizliğinin de en kuvvetl i bir

teminatıdır. Yine nazarımda dini sevmek ve Müslümanlığı

müdafaa etmek, hakikatte insanlığı sevmek ve insanlık hakkı

nı müdafaa etmektir. Çünki Müslümanlık din kisvesine bürün

müş insanlıktır. Saf Müs lümanlıkla saf humanizma arasındaki

mesafe uzun değildir. B a ş k a bir deyişle, Müslümanl ık, insanlık dediğimiz bütünün bir parçasıdır. P a r ç a y ı sevmek, netice

itibariyle bütünü sevmektir.

B u esercik, dört kısım ile bîr ek kısımdan mürekkep ola

caktır. Birinci kısmı, dinin tarifine ve hayattaki yeri mes'elesî-

ne tahsis ediyoruz. İkinci kısımda, din hürriyeti ve bundan

doğan vatandaş haklarını, üçüncü kısımda, lâiklik prensibini

inceleyecek, dördüncü kısımda zamanımızdaki ilim ve din

mücadelesini ele alacak, nihayet ek kısımda da bazı dokü

manlar vereceğiz.

Eser , daha 1953 senesinin yazı başında bitmiş ve basılma

ğa hazır bir hale gelmişti. 29.7.1953 tarih ve 6187 sayılı " V i c

dan ve Toplanma Hürriyetinin Korunması " hakkındaki, kanunun çıkması üzer ine talihsiz eser imin bası lması geri kalmıştır.

Aşağıya ilk maddesini not ettiğim bu kanun'^' karşısında eseri

yeni baştan gözden geçirmeye ve birçok yerlerini degiştirme-

(7) Kanun no: 6)87 Kabul Tarihi: 24.7.1953

Neşir Tarihi: 29.7.1953

Madde: /• Siyasi ve şahsi nüfuz veya menfaat temin etmek maksadiyle dini

veya dini hisleri, yahut dince mukaddes tanılan şeyleri veya dini kitapları âlet

ederek, her ne suretle olursa olsun, propaganda yapan veya telkinde bulunankimse, bir seneden beş seneye kadar ağır hapis cezası İle cezalandırılır.



y e , ilmi ve tarihi hakikatlere ait satırlar ve sahifeleri çıkarma

y a , hülâsa, kanunun çizdiği yasak çerçevesi dairesinde eseri

âdeta yeniden yazmaya mecbur olduk. Bu yüzden, eserin

hem intişarı gecikti ve bütünlüğü bozuldu; hem de fikir ve kanaatlerimizden yapmak zorunda kaldığımız hesapsız fedekâr-

lıklar sebebiyle orijinal çehresi buruştu. Buna esef eder ve

meşhur Lâtin Mütefekkiri Puplîus Syrus'un""bundan ikibin se

ne evvel İfade ettiği acı bir hakikati, yirminci asrın ortasında

memleketim hesabına üzülerek tekrar eder ve sözü bitiririm.

"Miserius est arbitrio alterius vivere."""

F e n e r y o l u : M a y ı s 1954Ali Fuad BAŞGİL

(8) P. Syrus Milâddan evvel 1. asırda yaşamış ve yazmış, Romalı bir şair ve

mütefekkirdir.

(9) En sefil hayat, başkalarının arzusuna bağlı olarak yaşamaktadır.



ikinci Baskı İçin;

ÖNSÖZ

B u eserin ilk baskısı, 1954 yazı başlarmda çıkmış ve oku

yucu lar nezd inde çok iyi kabul görmüştü. Bun da n cesaret

alarak bugün ikinci baskıyı veriyoruz.

İlk iki baskı arasında geçen zaman içinde, okuyucuİanmın

da bildiği gibi, din ve maneviyat sahasında, leyhte ve aleyh

t e , büyük gelişmeler oldu. Hususiyle son bir-iki s e n e içinde

dine karşı yapı lan hücumlar v e tecavüzler havsalaya sığmazbir genişlik a ldı . Türkiye'n in, bütün gayretlere rağmen, bir

türlü kaikınamamasının başhca sebebi ve mes'ulü din ve ma

neviyattır sanıldı. Din mevzuuna îamamiyle yabancı oldukla-

n, ileri-geri konuşmalarından anlaşılan bazı yüksek mertebe-

İi şahsiyetler, sanki yapılacak başka bir iş kalmamış gibi, dini

e le aldılar. Bu mevzuda bilir-bilmez konuştular. Yuvarlak lâf

lar edip, dinden ve Kur'an'dan bahsettiler. Niçin camilerde

dualar, okumalar türkçe yapılmıyor; namazlarda Kur'an neden türkçe okunmuyormuş? Türk vatandaşlarının Kur'an-ı

a n a dilleriyle okuyup anlamaları hakları değil miymiş? Kur'an

madem ki bütün milletlere ve ırklara hitap eden bir mukad

d e s kitaptır, her millet ve ırkm onu kendi diliyle okuyup anla

ması lâzım gelmez mi imiş? Miş, miş, mîş... Bu eser bu miş

mislere ve bu gibi yersiz sorulara cevap vermekte ve maksa

dın hakikat aramak değil, din ve maneviyatı kökünden sa rs

mak ve iman nurunu söndürmek olduğunu göstermeye ç a l ı ş maktadır.



Eğer bu bahiste hakikat aranırsa, o şudur: Her dinin kendi

bünyesine mahsus bir ibadet ve dua dili vardır. İslâmın bu di

li Kur'an dilidir. Kur 'an' ı başka bir dile çevir ir de ibadeti bu

dil ile yapmaya kalkışırsanız, onun kudsiyeti gider ve dolayı-

siyle din kalmaz. Şu halde Kur'an dilİnİ ibadet ve dua dili ola

rak muhafaza etmek, netice itibariyle, Islâmı muhafaza et

mektir.

Nedendir, bilmeyiz; bu memlekette aydın geçinenlerden

bir çoğu kendilerini din mevzuunda katolık misyonerleri ka

dar mütehassıs sanıyor ve dinden, Müslümanlıktan bahsedi

yor, birer ihtisas adamı edasiyle konuşuyor ve yazıyorlar. Bu

kadarla da kalmıyor, dindar vatandaşlara hakaret savuruyor

lar, tecavüzde bulunuyorlar.

Bunlardan, biraz düzgünce konuşanlara göre, devrimiz

müsbet il im ve teknik devridir. Bugün yaln ız ilim konusunda

din deni len efsane ve esatir yığını tarihe gömülmelidir .

Kabul ederim kİ, bugün ilmin sözü, sözlerin şüphe götür

meyenidir . Oksi jen mi , yoksa hidrojen mi daha aktiftir diye

düşünür, tereddüt edersem, bunu müsbet i lme sorarım. Fizik,kimya, biyoloji , astronomi 'den öğrenmek istediklerim için ,

hep ilme başvururum. Alacağ ım cevabı da hakikat kabul e d e

rim. Fakat Al lah, âhiret ve ruh hakkında öğrenmek istedikle

rimi aslâ müsbet ilme sormam. Bunları Kur'an ve Hadis'ten

v e bu kaynaklan izah edip anlatan "müfessir" ve "müçte-

hid'den öğrenirim.

Çünkü bilirim ki, Allah, âhiret ve ruh hakikatlan müsbet il

min sahası dışındadır. İlmin bilgi sahası tartıya ve ölçüye gi

ren maddi ve mahsûs şeyler sahasıdır. Al lah ve ruh hakikat la-

rı ise maddeden münezzeh ve mahsûsun üstünde hakikatlar-

dır. B u n a rağmen, biri çıkar da bana müsbet llim adına Allah,

âhiret ve ruh hakkında konuşur ve bunlar müsbet ilim usulle

riyle isbat edilip ortaya konulmamıştır, binaenaleyh hakikat

değildir, derse ben bu söze, "hezeyandır" derim. E ğ e r bir

müsbet ilimci'" çıkıp da, "ben bir adamı ölmezden önce ve

(V "ilimci" tabirinden, alim taslağı (scientiste) kasdediyoruz.



öldükten sonra dikkatle tarttım. Ağırlığından hiç bir şeyin ek

silmiş olmadığını gördüm. Şu halde ruh yoktur. Olsaydı iki

tartı arasında bİr fark olurdu" derse, ben bu y a v e y e s a d e c egülerim. Çünk ü ruh tartıya giren bir şey değildir. O bi r ( S u b s

tance vita le =) hayat cevheri yahut bir (energie vitale - ) hayat

kudretidir. Bu türlü iâ-maddî şeyler tartıya girmez; bizim

iz'anımızı, varlıklarını kabule cebreder. Nitekim bİr elektrik

lâmbasını da sönük ve yanar halinde tartarsanız, arada hiç

bir ağırlık farkı bu lamazsınız. Bununla beraber maddeden ç ı

kan esrarengiz bir kudret olarak elektrik vardır.

B i r müsbet i l imci bana ba'sübade lmevte ve âhiret akidesi

ne hiç aklım ermiyor, derse, ona; "Sen yok iken nasıl var ol

duğuna ve yann ölümle yeniden yok olacağına aklın eriyor

mu? S e n i yok iken var eden mutlak kudretin sahibi, yarın da

yok olduktan sonra yeniden var edebileceğini kabul etmek

mantıkan mümkün , hattâ zaruridir. İki mümasi l hâdiseden bi

rini mümkün ve diğerini muhal görmek s a d e c e temerrüttür"

derim.

Yine bir müsbet İlimci bana, "dinin bildirdikleri müsbet il

me aykırıdır ve ne ki ilme aykırıdır, hakikat değildi r" der ve ,

misal olarak mukaddes kitapların (Hilkat-i Âlem) hakkındaki

ayetlerini gösterirse, onun inatçı bir cahil olduğuna hükme

derim. Filhakika Kur'an-ı Kerim'de ve daha evvel Tevrat'ta

beyari olunduğu üzere, mutlak kudretin sahibi olan Allah kâ

inatı (altı günde) yaratmıştır. Halbuki, ilmin bildirdiğine göre,

kâinat altı günün, altmış milyon yılın değil, yüz milyonlarcasenelik, uzun bir tekâmülün mahsulüdür.

B u n a cevap olarak derim ki, bu sırf bir tefsir ve anlayış me

selesidir. Kur'an-ı Kerim'deki (gün)den maksat, yirmi dört sa

atlik bir devre değildi r; bir (etape =) merhaledir. Allah-u Tealâ

kâinatı altı merhalede yaratmış ve altıncı merhalede, ( a h s e n -

i mahlûkât) olarak insan varolmuştur. Her merhale arasındaki

zamanı ise i lmin bilip tayin etmesine imkân yoktur. Onu an

cak yaratan bilir. Dinin ilme ve felsefeye dair bildirdiklerini,ilmin bildirdiklerine göre tefsir ve tevi l etmek mümkündür.



Din in yaln ız itikada ve bazı amel meselelerine dair bildirdik

leridir ki, bizim ilmimizin hudutları dışında kalır. B ö y l e oldu

ğu için de i l im bu meseleler hakkında bir hüküm vermez ve

bir iddiada bulunmaz.

Kur'ân-ı Kerim'in buna benzer daha bir çok âyetleri var ve

bu âyetleri az-çok anlayanlar da var. E ğ e r ben anlamıyorsam,

anlayacak seviyede değilim demektir. Anlayacak seviyede ol

madığımı da anlamıyorsam, ben kör-kütük bir ahmak insanım

demektir. Filozof Spinosa, Kant, Bergson ve Blonde l gibi yük

sek tefekkür sahiplerinin üstün zekâ ve kültüre hitap eden gö

rüşlerini herkes an lamaz . Fakat biri çıkar da anlamadığı içinbu filozofları red ve inkâra kalkışırsa bu kimseye ahmak de

nir. Kur'ân-ı Kerim'de, her devrin ilmine ve aklının seviyesi

ne göre mânalandırı lması lâzım gelen bir çok esrar var. İs

lâm'da "usûl-i tefsir ve içtihad" adı verilen ilimler bu lüzuma

cevap verir.

B u eserde biz, yukarıda birkaçını sıraladığımız mes'elele

ri hallediyoruz değil, s a d e c e kurcahyor ve öğrenmek isteyen

okuyucuları uyanık ve dikkatli olmaya davet ediyoruz. İnatçı

münkirleri inandı rmaya ve onlara hakikatleri kabul etti rmeye

imkân olmadığını biliyoruz. İnatçı münkirler bugün dinin y a l

nız muayyen noktalan İle kalmamakta, diyaneti kökünden

sökmeye çalışmakta, anlamadıkları ilim namına, yine anla

madıkları dini hakikatlan inkâra gitmektedirler. Bu eserin b a ş

lıca hedefi bu bozgunculara cevap vermektir.

S o n seneler içinde, biz bu memlekette ne hezeyanlar gö

rüp işitmedik. Tufeylî "re formcu lar ", sahte Lüther' ler mi tan ı

madık; ne deli saçması risale ve kitaplar mı okumadık. İslâ

mın "Âmentü" sünü bile bilmeyen nice namertler Müslüman

lıkta "re form" dâvasına mı kalkışmadı?Velhasıl, bugün Türki

ye' miz din bahsinde, bir hercü-merç içindedir. Bugün bu

mevzuda konuşan ve bağırtılariyle etrafındakileri susturan ay

dın kılıklı ve sefih ruhlu bir cehalet var. Bi z bu eserde on lann

maskesini indirmeye çalışıyoruz. Gerçi bu satırların sahibi

kendini ehliyetli bi rd in âlimi görür olmaktan çok uzaktır. Fa-



kat o hiç olmazsa bilmediğini bildiğine ve günahları ile ka

rarttığı içini çetin bir nefis mücadelesiyle her gün biraz daha

temizlediğine kanidir.

İnsanlar her devirde din ve manev iyat kuvvet ine muhtaç

olmuşlardır. Fakat bu ihtiyaç zamanımızda bir zaruret halini

almıştır. Eskiden atalanmız gayet basit bir din bilgisi ve göre

nek halinde, sırıf "taklİdî" bir iman İle rahatça yaşıyorlardı.

Çünkü onlara bütün içtimaî muhit, maneviyat telkih ediyor

du. Aile hayatı din havası içinde yüzüyor, bütün cemiyet din

havası teneffüs ediyordu. Bugün durum tamamiyle değişmiş

tir. Bugün din duygusu zayıflamış, eski dinî hürmet terbiye

sinin yerini küstahça bİr saygısızlık almıştır. Bugün aile daral

mış v e bağları gevşemiştir. Ai le yükü sırf kan-kocanm omuz

larına çökmüş, ana-babalar İktisadi ihtiyaçlar karşısında, ço

cuklarının dinî terbiyesine yetişemez olmuşlardır. Öbür taraf

tan mektep ve üniversiteler âdeta din aleyhtarı propaganda

ocakları halini almıştır. İnatçı münkirlerin tezyif ve temerrüt-

leriyle bir kat daha bulanıklaşan böyle bîr hava içinde, bugün

artık basit din bilgisi kâfi gelmez olmuştur. Din nedir? İlim ile

münasebeti nicedir? İlim karşısında din bugün ne yapmalı ve

nasıl bir vaziyet almalıdır? gibi sorular şimdi her zamandan

çok zihinleri tırmalamaktadır. Hususiyle aydın gençlerin bu

soruların cevap lar ını bilmeye ihtiyaçları vardır. Bu eserde biz

bu ihtiyacı karşılamaya çalışıyoruz.

. Eserin bu ikinci baskısını bir hayli genişlettik. Birinci b a s

kıya fasıl ve ekler ilâve ettik. Hususiyle i lmin günümüzdeki

inkişafı önünde dinin alması lâzım gelen vaziyet üzerinde

uzun boylu durduk. . '

İtiraf edelim ki, mevzu bir deryadır. Bizim bu küçük eseri

miz bu deryadan yalnız bir katredir. B i z e ümit ve teselli ve

ren, bu ikinci baskının son baskı olmayacağıdır. Kısmet olur

s a , üçüncü baskıda yeniden hatalarımızı düzeltir ve ilaveleryapanz. Eserlerini her baskıda adeta yeniden yazar gibi dü -



zeltip zenginleştiren Fransız edip ve filozofu "Voltaire"e sor

muşlar: "Eserlerinizin son baskısını ne zaman vereceksiniz?"

"Öldüğüm gün" cevabını vermiş. Ne güzel c e v a p ! Beşikten

mezara kadar öğrenmeye muhtaç olan insanın son eseri, ha

kikaten, öldüğü gün mevcut olanıdır.

Türkiye'mizin son senelerinde din aleyhindeki çekişmeler

karşısında, lehinde de çok hayırlı gelişmeler olduğunu göre

rek seviniyorum. Bugün memleket sathına yayılan "İmam-

Hatİp Mektepleri"nin say ı s ı ondokuzu bulmuştur. Bunların

üstünde, 1959 senesi ilk baharında kabul edilen bir kanun İle

İstanbul'da birde "Yüksek İslâm İlahiyat Enstitüsü" kurulmuş

tur.

B u eserin ilk baskısında ileriye sürdüğüm "Yüksek İslâm

İlahiyat Enstitüsü" fikrinin, birkaç s e n e sonra, tahakkuk s a h a

sına girmiş olmasını görmek benim için ayrıca bir bahtiyar lık

tır. Bu s e n e üçüncü sınıfı teşekkül eden bu enstitüden çok

ümitliyim. İyİ bir program ve imanlı hocalarla çalışmak şartiy-

le , her s e n e biraz daha kemâle ereceğinden emin olduğum

bu müessese, yüksek ehliyetli din âlimleri yetiştirecek ve Tür

kiye'miz bugünkü keşmekeşten kurtulacaktır. B a n a belki o

günü görmek kısmet olmayacak, fakat, ümitliyim ki Türki

ye'miz bugünden daha mesut günler görecektir.

S ö z ü bitirmeden birkaç satır daha karalamama müsaade

edilmesini okuyucumdan rica edeceğim.

Senelerden beri bu eserdeki hakikatlan yazdığım ve y a y

dığım için tahammül kırıcı hakaretlere uğradım. Hapsedi l

dim, İşkenceye sokuldum ve kitle düşmanlığı kazandım. Ba

bıâli'de Türk düşmanı ve cahil kırması bazı yazarlar beni

memlekete, hattâ hudut dışı memleketlere'-' "Gerici ve mürte-

(21 1961 yılının Şubat ayında. Balmumcu hapishanesinde mevkuf bulundu

ğum sırada, Paris'le lâikliğe hizmet yolunda çalışan bir cemiyetten (Ligue Franga-ise de l'Enseignemeni • Cofederation Cenerale, des Oeuvres Laiques - Rue Re --*j



c i " tanıttı. Hakkımda yalan ve İftira yağmuru yağdırdı. F a k a t

ben bundan h\ç yerinmedim. Çünkü İnanıyorum ki, bu m e m

lekette benim gibi daha beş-on gerİcİ ve mürtec i o l s a y d ı ; Türkiye'miz bugünkü perişan hale düşmez, mektep çocukları

hocalarını dövmez, hocalar talebesine göz koymaz, bazı par

ti adamları ve gazete sahipleri seçimler ve gazeteleri İ ç i n , fab

rikadan aidıklan kâğıtları karaborsaya sürmez ve daha neler,

neler olmazdı.

B a n a karşı yaratılan düşmanlıklar bu kadarla kalmadı, her

kesi imrendiren büyük bir şereften de beni mahrum bıraktı.

B u n a da gam yemedim. Çünkü ben:

O ganiyem ki, bu bâzâr-ı cihanda Feleğe

Metelik vermek İçin bende bozukluk yoktur.

Ali F u a d B A Ş G İ L

İstanbul, 1962

camier - Paris VIII eme) başlığını taşıyan bir mektup aldım. Bu mektupla, hülâsa

olarak "le Monde"gazetesinin Türkiye muhabirinin bildirdiğine göre, son aylar

da Türkiye'de ortaya çıkan anOlâik hareketlerin başında siz bulunuyormuşsunuz.

Biz buna ihtimal veremedik. Fakat hakikati de bir türlü Öğrenemedik. Bizi bu hu

susta aydınlatmanızı rica ediyoruz" deniliyordu. Bu mektuba şu cevabı verdim:

"Laiklik aleyhtarı olduğum, benim eserlerimi ve yazılarımı okumayan muar-

rızlarımın, bana sırf bîr isnat ve iftİrasıdır. Ben lâiklik aleyhtarı değilim. Allahsız

lık aleyhtarıyım. Bu iki tabirin mânalan arasındaki farkı siz Fransız dostlarım çok

iyi bilirsiniz. Çünkü Fransa, tarihle ve bugün her ikisini de yaşamış ve yaşamak

ladır. Ben medeni bir memleket İçin lâiklik ne kadar lâzım ise, Allahsızlığın da o

kadar zararlı ve tehlikeli bir gidiş olduğuna kaniyim.

Ben tahsilimi Fransa'da yaptım. Allahsız bir cemiyetin huzur ve rahat yüzü

görmeyeceğini sizin Alain, Blondel ve Chevalier gibi büyük filozof ve Edgar Qu-

İnet gibi devlet adamlarmızdan öğrendim. Memleketimin karşılaştığı bu büyük

tehlike İle mücadelem eğer bir suç ise, asıl suçlu ben değilim; bunu bana öğreten

Fransa'dır." •

Bu mektubuma verilen cevapta, aydınlatıldığından dolayı, adı geçencemiyet bana teşekkür etti.



BİRİNCİ KISIM

D İ N V E H A Y A T T A K İ Y E R Î

_ I _İ N K A R C I G Ö R Ü Ş L E R V E

Y A N I L D I K L A R I N O K T A L A R

- Eğer Tanrı var ise. Onu yok etmelidir.

M i c h e l B A K O U N I N E

~ Eğer Tanrı yok ise. Onu var etmelidir.

VOLTAIRE

Son devrin inkarcı l ık modası

ve çeşitl i inkarcı kollar:

D i n m e v z u u n d a i l m i n n e d e d i ğ i n i v e o b j e k t i f h a k i l c a -t in n e d e n i b a r e t o l d u ğ u n u a n l a t m a y a g i r i ş m e z d e n e v v e l , i n k â r c ı l a n n n e d e d i k l e r i n i v e n e r e d e y a n ı l d ı k l a r ı n ıg ö r e l i m . V e ş u n u b i l e li m k i, Ş a r k ' d a v e G a r b ' d a , h e m e nh e r d e v i r d e v e h e r m e m l e k e t t e A l l a h ' ı i n k â r v e d i n i t e z y i f e d e n l e r g ö r ü l m ü ş t ü r . F a k a t b u n l a r b i r b u ç u k - i k ia s ı r e v v e l i n e g e l i n c e y e k a d a r ; h e m b u l u n d u k l a r ı c e m i y e t l e r i ç i n d e t e k t ü k k a l m ı ş , h e m d e i n k â r l a r ı n ı t e V i l e

v e m a k s a t l a r ı n ı g i z l e m e y e ç a l ı ş m ı ş l a r d ı r . D i n e c e p h e d e n h ü c u m v e A l l ah ' ı a ç ı k t a n i n k â r m o d a s ı , G a r b ' d a ,



o n s e k i z i n c i a s r ı n o r t a l a r ı n d a n b a ş l a r . B i z d e ise bu mo

d a , e lli , a l t m ı ş s e n e e v v e l i n d e n ö t e y e g e ç m e z .

B iz , b u r a d a G a r b ' d a k i h ü c u m ve i n k â r l a r ü z e r i n d ed u r a c a ğ ı z . B i z d e k i l e r b e l l i t a ş l ı bir t e t k i k ve t e f e k k ü rm a h s u l ü o l m a k t a n çok ş u u r s u z c a bir G a r p t a k l i t ç i l i ğ i n d e n i b a r e t t i r . B i z d e , M e ş r u t i y e t s e n e l e r i n d e " İ ç t i h a t "m e c m u a s ı e t r a f ı n d a t o p l a n a n i n k a r c ı k a l e m l e r , o n s e k i z i nc i a s ı r s o n l a r ı n d a k i F r a n s ı z i n k a r c ı l a r ı n ı n s a d e c et e r c ü m a n ı o l m u ş l a r d ı r .

G a r b ' d a k i i n k a r c ı l a r a d i k k a t e d e r s e k , b u n l a r he p ay

n ı y o l d a ve k u v v e t t e d e ğ i l d i r l e r . B u n l a r d a n k i m i i l i mn a m ı n a k o n u ş t u ğ u n u i le ri s ü r m e k t e ; k i m i, d i n e ve ma

n e v i y a t a h ü c u m e t m e y i , d ü n y a y ı i h t i l âl e v e r m e k iç in bir

v a s ı t a g ö r m e k t e ; k i m i de i n k a r c ı l ı ğ a d e v r i n bir m o d a s ıo l a r a k s a p m a k t a d ı r . Biz,buk ü ç ü k e t ü d ü m ü z d e i n k a rc ı l ı ğ ı n t am ve e t r a f l ı bir t a r i h i n i y a p a c a k ve b ü t ü n k o l l a r ıü z e r i n d e d u r a c a k d e ğ i l i z , s a d e c e be l l i b a ş l ı iki i n k a r c ık o l u ele a l a c a ğ ı z . B u n l a r , A n s i k l o p e d i c i l e r ve M a d d e c i -

l e r ' d i r . B i r i n c i l e r d e n b a ş l ı y a l ı m .

Ans ik lopedic i l er ne diyorlardı?

D i n n e d i r ? S u a l i n e on s e k i z i n c i a s r ı n Voltaire ve Di

derot gib i ak l iyec i ' " f ı l î zof l a r ı ve ans iklopedic i ler i' ^^^ ş ö y le c e v a p v e r i y o r l a r d ı :

(1) Felsefede akliyecilik veya akliye mezhebi, insan aklınm sonsuz kudretineve hakikati bulduran yanılmaz bir rehber olduğuna inananlann mesleğidir. Buna

göre, akıl realiteleri aydınlatan yegâne ışık venakikatleri bize gösteren aynadır.Akla uygun olan ve akıl ile bilinen her şey hakikattir ve her hakikat akla uygundur ve akıl ile idrâk olunabilir. Akla uygun gelmeyen hİç bir şey de hakikat değildir.

(2) Ansiklopediciler diye onsekizinci asırda Fransa'da Ansiklopedi (= Encye-

lopedie) adında çıkarılan büyük bir ilim, fen, felsefe ve sanat kamusunun mües-sis ve muharrirlerine denir. O asnn devlet, hükümet ve cemiyet telâkki ve müesseselerini baştan aşağı tenkide koyulan bu fikir ve felsefe adamlarının başındaDiderot (1713-1784) ve D'Alembert = Dalamber (1717- 1783) gelmekledir. Her

biri fikir ve felsefe sahasında değerli eserler veren bu adamlar, kiliseye ve bu vasıta ile diyanete şiddetle hücum etmişlerdir. Bunlardan, meselâ, Diderot, "Interp- •*j



" D i n , r u h a n i l e r s ı n ıf ı nı n hsdkı i s t i s m a r i ç in i c a t e t t i ğ i

b i r e f s a n e d i r . Her d e v i r d e r a h i p ve k â h i n d i y e bir t a k ı m

t e m b e l ve i ş s i z k i m s e l e r t ü r e m i ş t i r . Bir n e v i e s r a r e n g i z l i ğ e b ü r e n e r e k , din â y i n ve i b a d e t l e r i n i i c a t e d i p k u r

n a z c a t e r t i p l e y e n b u n l a r d ı r . M â b e d ve m a n a s t ı r l a r d a

ç a l ı ş m a d a n y iy ip , y a ş a y a n ve bir p a r a z i t s ı n ı f t e ş k i l

e d e n bu k i m s e l e r d i r ki, A l l a h ve dîn e f s a n e s i n i u y d u r

m u ş ; i n s a n l a r ı n c e h l i n d e n ve t o y l u ğ u n d a n f a y d a l a n a

r a k , b u n u k e n d i l e r i i ç i n bir e k m e k t e k n e s i ve bi r m e n

f a a t k a z a n ı y a p m ı ş l a r d ı r . F a k a t , d u r m a d a n i l e r l i y e n il

m i n m e ş ' a l e s i , i n s a n l a r ı a y d ı n l a t ı p , bu s a y e d e t a b i a t m

s ı r l a r ı ve t ı l s ı m l a r ı ç ö z ü l d ü k ç e , o r t a d a T a n r ı d i y e bi r va

h i m e ve din d i y e k a r a n l ı k bir e f s a n e k a l m a y a c a k t ı r . " ' ^ '

retulion de la Nature = Tabiatın Tefsiri" adlı eserini şu satırlarla bitiriyordu:

"E y Tanrı! Var mısın bilmiyorum; fakat ben, sanki içimi görüyormuşsun gibidüşünecek, senin önünde imişim gibi hareket edeceğim... Bu dünyada senden

hiçbir şey istemem... Eğer âhiret diye bir şey varsa, orada senden merhamet di

lerim. Lâkin bu dünyada ne yaparsam, onu kendim için yaparım. Eğer iyilik ar

kasında isem, bunun için zahmet çekmem. Eğer kötülüğü terkedersem bunu, hiçseni düşünmeden yaparım. İşte ben olduğum gibiyim, ezeli ve zaruri bir madde

nin zarun bir parçası; yahut, belki dr. senin malvûk'un."

(3) On sekizinci asnn din düşmanları arasında, hattâ başında meşhur edip ve

filozof Voltaire (1694-1778) gelir. Bu acı sözlü, hırçın adam, diyanete hücumda,

muasırlarının hepsini geride bırakmıştır. Dini, sahtekârlık ve din adamlarını ya

lancı ve sahtekâr diye vasaflandırmağa kadar giden Voltaire'in din düşmanlığı

pek genç yaşında iken başlamıştır. Daha 1718'de yazdığı bir şiir mecmuasında

din adamları ve âlimleri hakkında, "Bunlar, aptal halkın düşündüğü gibi adam

lar değildir, bunların ilmi sermayesi, bizim loyluğumuzdur" diyordu. Voltaire'e

göre din, tıpkı kalp para gibidir; onu, ancak bilmeyenler kabul eder. Hazret-i Mu

hammed'e kadar dil uzatmaya cür'et eden Voltaire, bütün ömrü boyunca en ciddi eserlerinde bile, rahipleri sahtekârlıkla itham etmiş ve dinleri, milletlerin ha

yatında acı bir tesadüf eseri göstermiştir. J742'de neşrettiği "Essai sur les moeurs"

adlı eserinde kendi kendine "Diyaneti ilk icat eden kimdir?" diye soran Voltaire,

buna: "Cünün birinde bir ahmağa rastlayan bir hilekârdır" cevabını veriyordu.

(Cilt: 1, sah. 133, Kbl.). Voltaire'e göre dinler, insaniyette çiftçilik, hayvancılık ve

sanayi hayatı gibi maddi medeniyet şart ve imkânlan doğduktan sonra, sırf bir lüks

ve İstismar vasıtası olarak zuhur etmiştir. Yukarıda zikrettiğimiz eserinin bir başka

yerinde Voltaire: "Asırlar geçtikten ve cemiyetler kurulduktan sonra dır ki,bazı

dinler zühür etmiş ve bazı kaba âyinler icat edilmiştir" diyordu. (Cilt 1, s. 14).

Hemen ilâve edelim kî, bütün bu noktalarda bugün tarih ve sosyoloji, Volta-

ire'i kal'i surette yakalamakta ve bu iddiaları gülünç bulmaktadır. Bugün az çok,

felsefe ve tarih kültürüne sahip olanlarca Voltaire'in bu iddia ve isnatları, kindarbir mütefekkirin sırf masa başı kuruntuları olmaktan başka bir kıymet taşımamak

tadır.



~ D I N v e L A İ K L İ K

H i ç b i r İ l m î ve t a r i h î e s a s a d a y a n m a y a n ve s ı r f o n s e k i z i n c i a s n n p o l i t i k a m ü c a d e l e l e r i n d e hem m u t l a k i y e tr e j i m i n i , he m de k i l i s e y i d e v i r m e k i ç i n , iki a ğ ı z l ı bir b a l

t a g i b i k u l l a n ı l m ı ş o l a n bu t e l â k k i ve i s n a d l a r , maalesef,z a m a n ı m ı z ı n b a z ı c â h i l ve i n a t ç ı i n s a n l a r ı m u h i t i n e ka

d a r s ü r ü p g e l m i ş t i r . B u g ü n b i l e b a z ı y a r ı b i l g in ve y a p m a c a m ü t e f e k k i r l e r t a r a f ı n d a n bu f ikir lerin c id d iy e al ı n ı p , m ü d a f a a e d i l d i ğ i g ö r ü l m e k t e d i r .

Ansik loped ic i l er nerede yan ı l ıyor lard ı?D i n , a s l a r a h i p ve r u h a n i s ı n ı f ı n ı n u y d u r u p , o r t a y a

ç ı k a r d ı ğ ı bir şey d e ğ i l d i r . B i l a k i s , o s m i f i i n s a n d a k i din

v i c d a n ı ve A l l a h d u y g u s u d o ğ u r u p o r t a y a ç ık a r m ı ş t ı r .O n d o k u z ve y i r m i n c i a s ı r l a r ı n t a r i h ve s o s y o l o j i a r a ş t ı r m a l a r ı ile a n l a ş ı l m ı ş t ı r ki, din, d e r i n bir d u y g u ve ma

n e v i bir m e s n e d o l a r a k i n s a n o ğ l u ile b e r a b e r va r o l m u şv e ilk m e d e n i y e t e s e r le r i , m e d e n i d u y g u l a r ve d ü ş ü n c e

ler , hep d i n î i n a n ç l a r ı n d a n d o ğ m u ş t u r . H u k u k , a h l â k ve

s i y a s e t , h a t t â t e k n i k ve s a n a t b i l e z u h u r ve i n k i ş a f ı n ı di

n î d u y g u ve d ü ş ü n c e l e r e b o r ç l u d u r . B ü t ü n bu m ü e s s e s e l e r , b i d a y e t t e t o p l u m h a l i n d e din ile v ü c u t b u l m u ş ve

d i n ile o m u z o m u z a i l e r l e m i ş ; a n c a k , y a k ı n z a m a n l a r d a d ı r ki, b u n l a r d i n d e n a y r ı l ıp a y r ı b i r e r m ü e s s e s e h a l in ia lmış t ı r .™

Voltaire'în açtığı yoldan yürüyenler arasında Alman mütefekkir Feuerbach(1804-1872) başla gelir. Bu mütefekkire göre, din; insan icadı ve hayalidir. Allah,

insanı değil; insan, Allah'ı yaratmıştır. Dinin ahkâm ve evamiri, İnsanın İdealle-

şen kendi fikirleridir. İlmin İlerlemesi sayesinde insan uyanacak ve dinin değil, il

min sesine kulak verecektir.

4) Türkiye'de bu ayrılışı adım adım takib etmek mümkündür. Bizde Tanzima-

tın başlangıcı sayılan 1839 "Cülhane Hatt-ı Hümayunu" na kadar din, hukuk ve

ahlâk hep aynı bir "şeriat" kaynağından çıkmakta ve dini bir terbiye esasında bir

leşmekte idi. Tanzimat devrinde Ceza, Usulü Muhakeme ve Ticaret Kanunları

gibi bazı kanunların Avrupa'dan iktibas edilmesi ve devletin İdare usullennde

(yenilikler yapılması gibi hareketlerle bu birlik çözülmeye başlamıştır. Fakat din

ile hukukun büyük bir kısmı 1926'ya kadar kaynak birliğini muhafaza etmiştir.

Filhakika bizim "Mecelle" yani Medeni Kanunumuzun büyük bir parçası ta- A.



B u g ü n ü n t a r i h i l m i i s b a t e d i y o r ki, ilk d e v i r l e r d e n

i t i b a r e n , b i n l e r c e a s ı r b o y u n c a i n s a n l ı ğ ı n y e g â n e yol

g ö s t e r i c i s i , f e l s e f e ve s a n a t h o c a s ı , din o l m uş t u r / ^ ^ İ l iml e r i n i n k i ş a f ı n ı bir çok b a k ı m l a r d a n d i n e b o r ç l u y u z . İlk

ç a ğ l a r d a din, b ü t ü n f î k r i f a a l i y e t l e r e h â k i m o l m u ş ve

h e r şey d i n i bir f o r m a g i y m i ş t i r . Bu v a k ı a y ı d e l i l a l a r a k ,

h e r şey d i n ' de n ç ı km ı ş t ı r , d e n i l e b i l i r . ' ^ '

Ansiklopedic i ler i yanı l tan sebepler:O n se k iz in ci a s ı r filozofları, din b a h s i n d e r u h a n i l e r

s ı n ı f ı n ı n r o l ü n ü , b ü t ü n ö l ç ü l e r i a ş a c a k ş e k i l d e , m ü b a l a

ğ a e d i y o r ve bu s u r e t l e , t a r i h i l m i b a k ı m ı n d a n , g ü l ü n ç

h a t a l a r a d ü ş ü y o r l a r d ı . " ' Din m e s ' e l e s i n d e o n l a r ı y a n ı l

t a n ilk s e b e p , i ç i n d e y a ş a d ı k l a r ı d e v r i n m u t l a k i y e t i d a

r e l e r i n e k a r ş ı g i r i ş t ik l e ri m ü c a d e l e d e , d i n e h ü c u m u , bir

s i l a h o l a r a k k u l l a n m a k i s t e m e l e r i y d i . A n s i k l o p e d i c i l e r ,

c e p h e d e n h ü c u m a c e s a r e t e d e m e d i k l e r i i s t i b d a d ı , da

y a n d ı ğ ı k i l i s e ve din a d a m l a r ı v a s ı t a s i y l e v u r m a k i s t e

m i ş l e r d i r . B u n a , o d e v r i n F r a n s a ' s ı n d a , din a d a m l a r ı

a r a s ı n d a k a r d i n a l m e r t e b e s i n e k a d a r y ü k s e l m i ş b a z ı

k ü s t a h m ü r a i l e r , g ü n d ü z k ü l a h l ı , g e c e s i l â h l ı , e ğ l e n c e

v e m e n f a a t d ü ş k ü n ü s o y s u z r a h i p l e r m e y d a n v e r m e k t e

id ile r.'^ ' B u n d a n b a ş k a , o n a l t ı n c ı a s ı r d a İ t a l y a ' d a hü

k ü m r a n o l u p , H r i s t i y a n m a b e d i n i bir z u l ü m ve c i n a y e t

mamiyle İslâm Hukukuna dayanmakla İdi. 1926'da İsviçre Medeni Kanununun

alınması ile Türkiye'de Hukuk dinden tamamiyle ayrılmış ve lâikleşmişlir.

(5) Bakınız: Louis Weber, Le rythme du progres (Etude sociologique) Paris,

Lib. f. Alcan, p. 152 - Fustel de Coulange.

(6) R. Worms, Conclusions des sciences soctâles Paris, 1920, Lib. Giard, p.

16a.

(7) Salomon Reİnaclı: Orpheus (Histoire Generale des Religions) Paris, Lib.

d'Educalion Nalionale, 1930, p. 13-14.

(8) Aynı eser ve aynî sahifeler.



y u v a s ı h a l i n e l < o y m u ş o l a n Borgia'^' a i l e s i n e m e n s u pp a p a l a r ve k a r d i n a l l e r i n h â t ı r a l a r d a b ı r a k t ı ğ ı n e f r e t iz

l e r i h e n ü z s i l i n m e m i ş t i . İ ş t e d i n e h ü c u m d a e m s a l i n i ge

r i d e b ı r a k a n Voltaire ve f i k i r a r k a d a ş l a r ı , i l m î bir tez

m ü d a f a a e t m e k t e n çok, din n a m ı n a i r t i k â b e d i l e n c i n a y e t l e r d e n ve b i r t a k ı m d e n s i z din a d a m l a r ı n d a n d u y d u k l a r ı n e f r e t i i fa d e e d i y o r l a r d ı .

F a k a t , i n s a f ile d ü ş ü n ü r s e k , b a z ı u ğ u r s u z din a d a m l a r ı n a k ı z ı p da, d i n e h ü c u m e t m e k , b u g ü n b a z ı â l i m k i s v e s i n e b ü r ü n m ü ş il im b e z i r g a n l a r ı n a k ız ıp , i lm i i n k â re t m e k k a d a r m â n â s ı z ve g ü l ü n ç t ü r . Her s ı n ı f i n s a n l a ri ç i n d e o l d u ğ u g i b i , din a d a m l a r ı z ü m r e s i i ç i n d e de mü -

r a i ve m e n f a a t d ü ş k ü n ü s a h t e k â r l a r b u l u n a b i l i r . N i t e k i m , b ü t ü n t a r i h b o y u n c a her d e v i r d e ve m e m l e k e t t eb u l u n m u ş t u r . G ü n d ü z ü n m e ş i h a t p o s t u n d a o t u r u p da,

g e c e l e r i n i f a r m a s o n l o c a s ı n d a g e ç i r e n ş e y h ü l is l â m l a r ,d i n ve i m â n ı n ı m e v k i ve m e n f a a t l e d e ğ i ş e n a v u k a t ,ş e r ' i y e v e k i l l e r i ve k a n a a t l e r i n i , göz d i k t i k l e r i A d l i y eV e k i l l i ğ i n e d e ğ i ş e n , s a h t e s o f t a din â l i m l e r i g ö r ü l m ü ş t ü r . B u n a m u k a b i l , en k a a h i r ve z a l im i k t i d a r a d a m l a r ık a r ş ı s ı n d a b i l e b ü k ü l m e y e n , i m a n ı u ğ r u n a v a r ın ı ve ca

n ı n ı f e d a y a r a z ı o l a n s a y ı s ı z k a h r a m a n din a d a m l a r ı da

g ö r ü l m ü ş t ü r . " " '

O n s e k i z i n c i a s r ı n f i k i r a d a m l a r ı n ı din b a h s i n d e f e c ib i r ş e k i l d e y a n ı l t a n d i ğ e r bir s e b e p de, o a s ı r d a i l m i nh e n ü z ç o c u k l u k ç a ğ ı n d a b u l u n m a s ı ; t a r i h in ise, h e n ü z

i ş l e n m e m i ş yoz bir t a r l a m a n z a r a s ı a r z e t m e s i y d i . ' " ' İ I i mv e t a r i h s a h a s ı n d a h e n ü z f ın d ık k a b u ğ u d o l d u r m a y a nb i r b i l g i h a m u l e s i n e g ü v e n e r e k , din m e s ' e l e s i g i b i e s r a r

(9) On allına asır başlarında İtalya'da hükümet süren geniş bir ailenin adı

dır. Bu ailenin meşhur İsimleri 6'ncı Alexandre (Papa) Sezar Borgia ve iükres

Borgia'dır.

W) II. Bayezid, Yavuz Selim ve Kanunî devirlerinde şeyhülislâmlık makamı

na şeref vermiş olan meşhur Zenbillİ Ali Efendi bu sayısız din adamlarından bi

ridir.

(n) Bakınız: Prof Daurice Halbwadis, Les origines du sentimetn religieux,Paris, Lib. Stock (La Culture Moderne) p. 7.



İ l e do lu bir b a h s i ele a l m a k , y a r ı b i l g i n l e r e m a h s u s bir

p e r v a s ı z l ı k t ı . O n d o k u z u n c u ve y i r m i n c i a s ı r l a r d a i l i m

l e r d e , h u s u s i y l e d i n l e r t a r i h i n d e v ü c u d a g e l e n g e l i ş m e l e r ve i l e r l e m e l e r d i n i n n a s ı l bir d e r i n i n s a n ve c e m i y e ti h t i y a c ı n a c e v a p v e r d i ğ i n i ve A l l ah d u y g u s u n u n n a s ı lb i r i n c e ve saf s e z i ş e d a y a n d ı ğ ı n ı g ö s t e r m i ş ve a y n ı za

m a n d a , a n s i k l o p e d i c i l e r i n d ü ş t ü ğ ü h a t a n ı n k a b a l ı ğ ı n ıd a o r t a y a k o y m u ş t u r .

D i n , i n s a n ve c e r n iy e t l e b e r a b e r d o ğ m u ş , sa y ıs ıza s ı r l a r ve m i l l e t l e r i ç i n d e bin bir ç e ş i t i n k i l â p ve i s t i h a

l e l e r i n m u ş t a s ı a l t ı n d a b u g ü n e k a d a r y a ş a m ı ş t ı r . Bu-'

g ü n , d ü n y a y ı s e v k ve i d a r e e d e n k u v v e t l e r i n de b a ş ı n d a g e l m e k t e d i r . B ö y l e bir m ü e s s e s e , y a l a n , h i le ve m e n f a a t ü z e r i n e k u r u l m u ş ve b ü t ü n bir i n s a n l ı k d ü n y a s ı , bu

b a h i s t e a s ı r l a r c a y a n ı l m ı ş o l a m a z . B u n u i d d i a e t m e ki ç i n m ü ş t e r e k ve m â ' ş e r i k a n a a t l e r i n e h e m m i y e t i n i ve

i ç t im a î m ü e s s e s e l e r i n m â n a s ı n ı a n l a m a m ı ş o l m a k lâ

z ı m d ı r . Din m ü e s s e s e s i n i n k ö k le r i, i n s a n ı n y a r a d ı l ı ş ın -

d a d ı r . Ve b ü t ü n d i n l e r d e b u y a r a d ı l ı ş a c e v a p v e r m e kü z e r e , A l l a h ve â h i r e t a k i d e l e r i g i b i , b a z ı m ü ş t e r e k ha

k i k a t l e r v a r d ı r . Bu h a k i k a t l e r d i r ki, d i n l e r e y a ş a m a k ve

t a r i h i f ı r t ı n a la r a k a r ş ı d a y a n m a k k u v v e t ve i m k â n ı n ıs a ğ l a m ı ş t ı r . " ^ '

Din, if lâs etmedi ve etmeyecekt i r :H ü l â s a , i l e r l e y e n i l m i n m e ş ' a l e s i ö n ü n d e d i n l e r i n if

l â s e d i p t a r i h e k a r ı ş a c a ğ ı n ı z a n n e d e n o n s e k i z i n c i a s ı ra d a m l a r ı , bu b a h i s t e k i g ö r ü ş l e r i n d e , t ıp k ı k e n d i h a y a l l e r i n i h a k i k a t s a n a n ç o c u k l a r g i b i , y a n ı l m ı ş l a r d ı r . - İ l i ma n a h t a r i y l e her m e ç h u l ü n k i l i d i n i a ç a c a ğ ı n a i n a n a n za

v a l l ı m ü n k i r , g ö r m ü y o r ki, i l m i n ç ö z d ü ğ ü her m u a m m a n ı n a l t ı n d a n bin bir m u a m m a d a h a ç ı k m a k t a ve bi-

(12) Aynı esere bakınız, sah. 8.



Maddeci l er ne düşünüyor ve ne d iyor lar?

A n s i k l o p e d i c i l e r d e n s o n r a , g e ç e n a s ı r d a , d i n d ü ş

m a n l ı ğ ı b i r n e v i i l m i l i ğ e b ü r ü n e r e k , y e n i b i r h ı z i l e y e

n i d e n o r t a y a ç ık m ı ş t ı r . Y u k a r ı d a d e d i ğ i m i z g i b i , Volta

ire ve fikir a r k a d a ş l a r ı , d i n e h ü c u m u , g ir i ş ti k l e r i p o l i t i

k a m ü c a d e l e s i n d e b i r s i l â h o l a r a k k u l l a n m ı ş l a r v e ( k ı

z ı m s a n a s ö y l ü y o r u m , g e l i n i m s e n iş it) k a b i l i n d e n d i n

a d a m l a r ı n ı n ş a h s ı n d a , m ü s t e b i t k u r a l la r ı h ı r p a l a m a k

i s t e m i ş l e r d i r . M a d d e c i l i k ( = Materlalisme) a d m ı a l a n

y e n i m ü n k i r i i k i se , d i y a n e t i t e m e l l e r i n d e n ç ö k e r t m e ğ e

y ü r ü m ü ş v e b u h u s u s t a , h e r g ü n y e n i k e şi fl er i v e il e r l e -

ç a r e i l m i m i z , s o n s u z b i r m e ç h u l l e r d e r y a s ı i ç i n d e b i r

s a m a n ç ö p ü g i b i k a l m a k t a d ı r . H a y ı r ! D i n i f l â s e t m e d i ,

i l i m b u g ü n a c z i n i a n l a d ı .

G ö r m e y e n g ö z l ü m ü n k i r ! D ü ş ü n k i, ü s t ü n d e y a ş a d ı

ğ ı n ş u y e r y u v a r l a ğ ı , s a y ı s ı z e c r a m v e s o n s u z b i r k â i n a t

i ç i n d e e n k ü ç ü k b i r v a r l ı k v e â d e t a b i r n o k t a d ı r . S e n i s e ,

b u n o k t a n ı n i ç i n d e v e s a t h ı n d a k i z e r r e l e r d e n b i r z e r r e

s i n . V a r l ı ğ ı n f â n i, ö m r ü n m a h d u t , a k i m â c i z d i r. S e n , b u

h i ç l i ğ i n i u n u t u y o r s u n d a , h u d u t s u z v e s o n s u z b i r k â i

n a t ı i d r a k v e i h a t a y a k a l k ı ş ı y o r v e k e n d i h a y â l i n i h a k i

k a t s a n a r a k , i n k â r a s a p ı y o r s u n . G ö r m ü y o r s u n k i , ç o kg ü v e n d i ğ i n v e d ü n y a l a r ı n ı ş ı ğ ı s a n d ı ğ ı n a kl ın s a n a k â

i n a t m u a m m a s ı k a r ş ı s ı n d a h i ç d e ğ i l s e , i n s a f e d i p s u s

m a y ı o l s u n ö ğ r e t e m e m i ş t i r .

H a y ı r , o k u y u c u m ! E m i n o l u n u z ki, b u g ü n Voltaire v e

e m s a l i n i n i z i n d e n y ü r ü y e n t e k b i r y ü k s e k i l i m a d a m ı v e

filozof y o k t u r . O l a m a z , ç ü n k i i l m i n h a r e k e t n o k t a s ı

ş e k k ' t i r . F e l s e f e n i n k i t e m a ş a v e h a y r e t t i r . İ n k â r i s e , m ü -c e r r e d b i r c e h a l e t t ir . A n c a k c a h i l l e r d i r k i, i n k â r a c e s a r e t

b u l u r .



y i ş l e r i y l e g ö z l e r i k a m a ş t ı r a n " i l i m " i n g ö l g e s i n e s ı ğ ı n

m ı ş t ı r .

D i n l er e m e y d a n o k u y a n d ü ş m a n l a r ı n , ö t e d e n b e r i

e n ç e t i n i ve k u v v e t l is i s a y ı l a n m a d d e c i l i k ş e k l i n d e k i

m ü n k i r l i k ü z e r i n d e b i r a z f a z la c a d u r a l ı m .

Eski zaman maddeci ler i ne diyorlardı?

M a d d e y i , b ü t ü n v a r l ı k l a r ı n m e n ş e i , m e b d e i ve y a r a

t ıc ıs ı g ö r e n , y a n i A l l ah y e r i n e m a d d e y e t a p a n m a d d e

c i l i k , f l k i r t a r i h i n d e y e n i bi r şey d e ğ i l d i r . B i l â k i s, b u n u n

ç o k g e r i l e r e u z a n a n e s k i bir m a z i s i v a r d ı r . Bu k a n a a t i n

p i r i ve ilk k a h r a m a n ı , M i l â d d a n 520 y a h u t d i ğ e r bir ri

v a y e t e g ö r e , 460 s e n e e v v e l y a ş a m ı ş o l a n Democrite

( = D e m o k r i t ) a d ı n d a Y u n a n l ı bi r f i l o z o f t u r . H a t t â m a d

d e c i l i ğ i n t a r i h i bu f il o zo f u b i le a ş a r . ' " ' A n c a k m a d d e c i

k a n a a t e o r i j i n a l ç e h r e s i n i v e r e n ve onu fe l sef i bi r d o k t

r i n h a l i n e k o y a n o d u r . D e m o c r i t e ' t e n t a k r i b e n bi r a s ı r

k a d a r s o n r a g e l e n Epicure ( = E p i k ü r ) a d ı n d a d i ğ e r bi r

A t i n a l ı filozof, m a d d e c i l i ğ i çok i l e r i g ö t ü r m ü ş ve '"Epi-

curisme" d e n i l e n m e ş h u r bi r f e l s e f e m e k t e b i n i n t e m e l i

y a p m ı ş t ı r . Y u n a n l ı l a r d a n s o n r a , y i n e - e s k i d e v i r l e r d e

m a d d e c i l i ğ i R o m a l ı ş a i r - f i l o z o f Lucrece ( = L ü k r e s , Mi

l â d d a n e v ve l 9 5 -5 1 ) m ü d a f a a e t m i ş ve y a ş a t m ı ş t ı r .

B u e s k i ve ilk m a d d e c i l e r e g ö r e , g ö k k u b b e a l t ı n d a" h i ç bi r şey y o k t a n var o l m a z ; var o l a n b ir şey de a s l a

y o k o l m a z . " S a d e c e r e n k , ş e k i l ve v a z i y e t d e ğ i ş t i r i r :

Y a ğ m u r y a ğ a r , t o p r a k t a n ot, a ğ a ç b i t e r ; g ü n e ş i n z i y as ı

v e h a r a r e t i a l t ı n d a b ü y ü r , y a ş a r , s o n r a k u r u r , d ö k ü l ü r

v e y e n i d e n t o p r a k o l u r . B u n u n g i b i her şey, bi r an i ç in

v a r o l u r ve bi r z a m a n v a r l ı k ta d e v a m e d e r , s o n r a k u r u r .

(13) Rivayete göre, nıaddeciliğin ilk hocası Leucippe = Lösip adında Trakya lı bir filozoftur. Fakat, bunun ne bir esen ele geçmiş, ne de hayatına dair doğru

bir bilgi edinmek mümkün olmuştur.



ç ü r ü r ve n e t i c e d e a s l i ve i p t id a î m a d d e l e r i n e r ü c ü e d e r .

B u bir d e v r - i d a i m ( = D e v e n i r e t e r n e l ) d i r . Bu eze l i d ev i r

v e t a h a v v ü l i ç i n d e d e ğ i ş m e y e n , d a i m ve e b e d i k a l a n bir

ş e y v a r s a , o da m a d d e d i r . Ş e y l e r ve c i s i m l e r , m a d d e n i n

s o n s u z bir s u r e t t e ş e k i l l e n m e s i n d e n m e y d a n a g e l m e k

t e d i r . B i n â e n a l e y h , k â i n a t m a d d e d e n i b ar e t t i r . Her şe

y in as l i ve e z el i c e v h e r i m a d d e d i r .

M a d d e , " a t o m " d e n i l e n ve p a r ç a l a n m a s ı m ü m k ü n

o l m a y a n z e r r e c i k l e r d e n t e r e k k ü b e d e r . " " " Şu h a l d e , bü

t ü n v ar l ı k la r , b i r e r a t o m m ü r e k k e b i o l m a k t a n b a ş k a bir

ş e y d e ğ i l d i r . G ö k l e r , bir a t o m f e z as ı ; y e r y ü z ü , ay, g ü n e ş

v e d i ğ e r b ü t ü n s e y y a r e l e r b i r e r a t o m k ü m e s i ; h a r a r e t

v e z i y a da, b i r e r a t o m h ü z m e s i d i r . Ruh b i l e a t o m mü

r e k k e b i bir m a d d e d i r . Y a ln ız r u h u v ü c u d a g e t i r e n

a t o m l a r b a ş k a c i n s t e n d i r . B u n l a r , g a y e t ş e f f a f ve s e y

y a l d ir . F a k a t , m a d d e d e n a y rı ve m a d d î v a r l ı k d ı ş ı n d a

r u h d iy e g a y r i m a d d î bir v a r l ı k y o k t u r .

H e r h a n g i bir c i s m i v ü c u d a g e t i r e n a t o m l a r , bir za

m a n s o n r a b i r b i r i n i b ı r a k ı r ; t e r k i p ç ö z ü l ü p d a ğ ü a r a ke ze li t a b i a t ı n k u c a ğ ı n a d ü ş e r . F a k a t , bu a t o m l a r yok ol

m a z ; d a h a b a ş k a a t o m l a r ile b i r l e ş e r e k y e n i bir k o m b i

n e z o n t e ş k i l e d e r , bir b a ş k a f f o r m a d a y e n i bir v a r l ı k vü

c u d a g e t i r ir . H i l k a t i n s ı r r ı d e n i l e n h a k i k a t b u n d a n i b a

r e t t i r . B ü t ü n can t a ş ı y a n m e v c u t l a r ı n ö l m e s i d e m e k , ru

h u t e r k i b e d e n a t o m l a r ı n b i r b i r i n i b ı r a k m a s ı ve son ne

f es le ç ık ı p , c i s m i t e r k e t m e s i d e m e k t i r . F a k a t , m u a y y e n

b i r c is m i t e r k e d i p , d a ğ ı l a n bu a t o m l a r y e n i bir t e r k i p iley e n i d e n b i r l e ş i r ve y e n i bir m e v c u t h a l i n d e y e n i d e n ha

y a t a d ö n e r . D o ğ m a k , ö l m e k b u d u r .

D ü n y a ve h a y a t m m e n ş e i ve y a r a t ı c ı s ı ( i lâ h l a r) o l m a

d ı ğ ı g i b i , â l e m i n n i z a m ı n d a ve g i d i ş i n d e de o n l a r ı n hiç

b i r r o l ü ve t e s i r i y o k t u r . Mabet, i b â d e t , â h i r e t . .. b ü t ü n

(14) Dikkat olunsun ki, eski maddecilerin (Cüz'ü lâ yetecezza) yani parça

lanmaz en son parça kabul ettikleri "atom" bugün parçalanmış ve bundan hari kulade bir kuvvet elde edilmiştir.



b u n l a r boş ş e y le r d ir . Ö b ü r d ü n y a d iy e , ö l d ü k t e n s o n r a

y a ş a n a c a k b a ş k a bir d ü n y a t a s a v v u r e t m e k , h a y a t m

k a y n a ğ m a z e h i r a k ı t m a k t ı r . A k lı b a ş ı n d a o l a n l a r iç i nh a y a t ve s a a d e t a n c a k bu d ü n y a d a d ı r . Bu d ü n y a ise,

h a y a t ve k â i n a t ı n a s l ı ve m e n ş e i o l an m a d d e d e n i b a r e t

tir."^'

M addeci l ik kar şıs ınd a Ef lâtun m âneviyatç ı lığ i :

E s k i l e r i n m a d d e c i l i ğ i , Aristo f e l s e f e s i ile k u v v e t l e n e n . Eflâtun,, m a n e v i y a t ç ı l ı ğ ı g i b i m ü t h i ş bir r a k i p ile

k a r ş ı l a m ı ş ve bu s e b e p l e bu h a r e k e t yol b u l u p i l e r l e y e -m e d e n s i n m i ş t i r .

F i l h a k i k a Eflâtun, f i k i r t a r i h i n i n bu b ü y ü k d e h â s ı ,

• m a d d e c i l i ğ e ş i d d e t l e h ü c u m e t m i ş ve b u n a k a r ş ı r u h ç u -l u ğ u {=spritualisme} ve fikirciliği (=idealisme) m ü d a f a ae d e r e k , b i r a z m ü p h e m c e de o l s a , v a h d a n i y e t (-monot-

heisme) ve bir V a c i b -ü l V ü c û d (=Etre necessaire) g ö r ü ş ü n e y ü k s e l m i ş t i r .

Eflâtunca g ö r e , k â i n a t , h u s u s i y l e , i n s a n ve h a y a t sa

d e m a d d e d e n i b a r e t ve s ı r f m a d d e y e i r c a ı k a b i l v a r l ı k l a r d e ğ i l d i r . M a d d e , m e v c u d u n (=etre) bir n e v ' i d i r , a ş a ğ ı ve en k ü ç ü k bir h a d d i d i r . M a d d e n i n k e n d i n e hâs ve

k e n d i y l e k a i m bir v a r l iğ ı b i le y o k t u r . M a d d e n i n v a r h ğ ı

t a m a m i y l e i z a f i d i r ve b i z i m onu h a s s e l e r i m i z v a s ı t a s i y -l e d u y u ş u m u z a , a k l ı m ı z l a ona v e r d i ğ i m i z m â n a y a ve

i z a f e e t t i ğ i m i z e v s a f a t â b i d i r . K â n i a t t a m a d d e d e n b a ş k al â m a d d i (immatcriel) bir c e v h e r var ki, a s ı l ve e b e d iv a r l ı k b u d u r ve bu v a r l ı k , " r u h " t u r . R u h t a n n e ş ' e t e d i p ,m a d d e y e r â c i o l a n b i lg i l er i m i z , t a m a m i y l e izafî o l d u ğ ui ç i n , b u n l a r her an d e ğ i ş m e y e m a h k û m d u r . H a k i k i ve

(15) Demokrit - Epikür maddeciliği üzennde daha geniş bilgi edinmek iste

yen okuyucularıma İslâmın Nuru" Mecmuasında "Din Felsefesi Bahisleri" başlığı altında çıkan iki yazımı tavsiye ederim. (Nisan 1951, sayı 1 ve Haziran 1951,

sayı 2).



D I N v e LAİKLİK

m u t l a k i l i m , r u h a t a a l l û k e d e n ve m â n a l a r â l e m i n i (Le

monde des idees) m e v z u a l a n i l i m d i r .

H a y a t ve k â i n a t ı m a d d e y e i r c a e t m e k ve i s t i h a l e yo-

l u y le , m a d d e d e n var o l d u d e m e k , n e t i c e i t i b a r i y l e , kör

t e s a d ü f ü H a l i k t a n ı m a k d e m e k t i r . Eflâtun'a g ö r e , t a b i a t a d i k k a t l e b a k a n g ö z l e r i ç i n , b u n u n m a n a s ı z l ı ğ ı a ş i k â r d ı r . K â i n a t t a haz ve h a y r e t l e t e m a ş a e t t i ğ i m i z en

m â n a h ve d ü ş ü n d ü r ü c ü h a k i k a t â h e n k ti r , i n s i c a m ve ni

z a m d ı r . T a b i a t ı n g ü z e l l i ğ i , i y il iğ i n z e v k i , i n s a n z e k â s ı n ı nh â r i k a l a r ı , h i lk a t k a n u n l a r ı n ı n ş a şm a z l ı ğ ı , o r g a n i z m a d a k i o r g a n l a r ı n her b i r i n i n g a y e s i n e u y g u n bir s u r e t t e

m u n t a z a m a n i ş le m e s i i lh .. . B ü t ü n b u n l a r , kör t e s a d ü f ü ne s e r i , c a n s ı z ve ş u u r s u z bir m a d d e n i n d e v a m ı o l a m a z .H e r z e r r e s i n d e n h a y r e t v e r i c i bir m â n a ve s a n a t , ü s t ü nb i r z e k â ve i r a d e f ı ş k ı r a n t a b i a t ı n b i z z a t k e n d i s i , b ö y l eb i r t e s a d ü f t e lâ k k i s i n i y a l a n l a m a k t a d ı r .

H e r ne ki, s a n a t ve z e k â e s e r i d i r , b i l i n m e l i d i r ki o bir

s â n i i n ve bir i l l e t i m ü d r i k e n i n (-cause intelligente)

m a h s û l ü d ü r . Bir su d e ğ i r m e n i , bir k a ğ n ı a r a b a s ı . . . b u n

l a r ı ö n c e d e n h e s a p l ı y a r a k , bir p l â n a g ö r e y a p ı p m e y d a n a g e t i r e n bir u s t a n ı n v a r l ı ğ ı n a d e l i l d i r . Bu h a k i k a t i gö

r ü p d u r u r k e n , en y ü k s e k bir z e k â ve en i n c e bir s a n a te s e r i o l a n h a y a t ve k â i n a t ı n m a d d e d e n i s t i h a l e e d i p ,k e n d i l i ğ i n d e n var o l d u ğ u n a İ n a n m a k iç in , i n s a n ı n s ı rfm ü n k i r i i k i n a d ı n a k a p ı l m ı ş o l m a s ı l â z ı m d ı r . H ü l â s a ,v a r l ı k l a r ı n h a r i k u l a d e y ü k s e k , i n c e ve e z e l i bir s a n a t k â r ı n i r a d e s i ve s u n ' u e s e r i o l d u ğ u n u b i z z a t o v a r l ı k l a r ı n

b a ğ l ı o l d u k l a r ı k a n u n l a r i l â n e t m e k t e d i r . İ ş t e bu s a n a t k â r ve bu h a r i k u l a d e m i m a r A L L A H ' t ı r . M a d d e y i ve

o n u t e r k i p e d e n , a t o m l a r ı y a r a t a n ve k o y d u ğ u h a r e k e tk a n u n i y l e a t o m l a r ı ve m o l e k ü l l e r i b i r b i r i n e l e h i m l e y i p ,ö n c e d e n k u r u l m u ş bir p l a n a ve bi r iUe t - i ga iye (=Cause

finale) g ö r e b i t m e k t ü k e n m e k b i l m e z v a r l ı k l a r h a l i n ekoya n O ' du r . ^ ' " '

(16) Eflâtun'un ilahiyat bahsindeki müdafaalarına dair yukarıda tarih ve nu

maralarını bildirdiğimiz mecmuada bir hülâsa verdik. Merak eden okuyucuları

ma tavsiye ederim.



Efîâtun'dan s o n r a a r k a a r k a y a g e l e n b ü y ü k s e m a v i

d i n l e r i n m u ş t a s ı a l t ı n d a , h u s u s i y l e İ s l â m i y e t i n y ü k s e k

i li m v e m a r i f e t ş a ' ş a a s ı i ç i n d e e s ki z a m a n m a d d e c i l e r i n i n s e s l e r i d u y u l m a z o l m u ş t u r . M a d d e c i l i ğ i n b u s i n i ş i ,

G a r p ' t e t â R ö n e s a n s ' a k a d a r d e v a m e t m i ş t i r .

Rö n esa n s v e

modern i l im hareket ler in in başlangıc ı :

H a t ı r l a t a l ı m k i, R ö n e s a n s , y a n i G a r p ' t a i l i m , f el se f e,

e d e b i y a t v e s a n a t s a h a l a r ı n d a o r t a y a ç ı k a n .ilk k ı m ı l d a

m a l a r , A v r u p a l ı l a r ı n e s k i Y u n a n d ü n y a s i y l e t a m a s a g e l

m e l e r i , h u s u s i y l e Eflâtun ve Aristo g i b i ü s t a d l a r ı o k u

y u p ö ğ r e n m e l e r i i le b a ş la r . R o m a İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u n

y ı k ı l m a s ı n d a n s o n r a , b ü t ü n O r t a z a m a n l a r d a A v r u p a ,

k a i m b i r c e h a l e t p e r d e s i y l e ö r t ü l ü k a l m ı ş v e e s k i Y u -

n a n ' ı n il im , f el se fe v e s a n a t e s e r l e r i h e m e n h e m e n k a y b o l m u ş t u . T a s a v v u r o l u n s u n k i, i l im t a r i h i n i n e n b ü y ü k

s i m a s ı v e b i l g i d e i s t i k r a r (^induction) u s û l ü n ü n b a n i s i

s a y ı l a n Aristo b il e, A v r u p a ' d a a s ı r la r c a m e ç h u l k a l m ı ş

t ı . B u f ilo z of un m u a z z a m e s e r l e r i n d e n A v r u p a l ı l a r c a

b i l i n e n i , v a k t i y l e B i z a n s ' t a n Şarieman'a h e d i y e g ö n d e

r i l e n (Organonydan i b a r e t t i . O k u y u p , a n l a y a n ı o l m a d ı

ğ ı iç in , b u n u d a k ü t ü p h a n e r a f l a r ın d a ö r ü m c e k l e r b ü

r ü m ü ş t ü . B u n u n b a ş l ı c a s e b e b i , H ı r i s ti y a n A v r u p a ' n ı n

o z a m a n k i c a h i l a n e t a a s s u b u id i. A v r u p a ' d a k i l is e Aris

to f e l s e f e s i n e v e e s e r l e r i n e k a r ş ı d e r i n b i r d ü ş m a n l ı k

b e s l e m e k t e v e b u f el se f ey i d i n s i z l i ğ e g ö t ü r e n b i r ş e y t a n

y u v a s ı g ö r m e k t e y d i ; B u n u n i ç i n d i r k i , k i l i s e Aristo y e

e s e r l e r i n i m u h t e l i f t a r i h l e r d e , e z c ü m l e 1 2 0 9 v e 1 2 9 5 ' t e

ş i d d e t l e m a h k û m e t m i ş v e b u e s e r l e r i n H ı r i s t i y a n l a r t a

r a f ı n d a n o k u n m a s ı n ı y a s a k l a m ı ş t ı . B u ş i d d e t i n d e s e b e b i , k i l i s e n i n e s k i Y u n a n f il o z o fl a rı n ı v e e s e r l e r i n i b i l m e -



m e s i , y a l nı z u z a k t a n u z a ğ a b u n l a r a d a i r r i a v a y e t l e r i ş i t

m i ş o l m a s ı y d ı / " ' '

O n b e ş i n c i a s r ı n s o n l a r ı n d a n i t i b a r e n ,bu

v a z i y e tde

ğ i ş m e y e b a ş l a m ı ş ve A v r u p a ' d a i l i m ve f e l s e f e y e p y e n i

b i r m e c r a y a d ö k ü l m ü ş t ü r . A r t ı k y a v a ş y a v a ş e s ki a m p i

r i zm " * ' ve d o g m a t i z m i n ye r in i t e c r ü b e ve m ü ş a h e d e y e

m ü s t e n i d i l i m z i h n i y e t i ve bu z i h n i y e t i n d o ğ u r d u ğ u

m ü s b e t a r a ş t ı r m a g a y r e t l e r i a lm ı ş t ır . B u n u n n e t i c e s i

o l a r a k da m a d d e ve t a b i a t i li m le r i p e y d e r p e y g e l i ş m e

y e y ü z t u t m u ş ve i lm i k e ş i f l e r b i r b i r i n i t a k i p e t m i ş t i r / " '

G i t t i k ç e h ı z l a n a n bu h a r e k e t ve g a y r e t , o n s e k i z i n c i a s ı r

d a o r i j i n a l bir m a n z a r a a l m ı ş ve bu a s r ı n G a r p c e m i y e t

l e r in i t e m e l l e r i n d e n s a r s a n bir t e n k i d t u f a n ı m y a r a t -

(17) Eski Yunan ilim ve felsefesini Avrupa'ya tanılan ve Rönesans'ın müjde

cisi rolü oynayan İslâm âlim ve filozoflan olmuştur. Avrupa Aristo'yu, İbn-i Rüşd

ve İbn-i Sina'dan öğrenmiştir. Milâdın sekizinci asrından ondördüncü asnn son

lanna kadar altıyüz sene süren yüksek bir İsâm medeniyeti, ilim ve san'atı vardır

ki çoklanmızca maalesef bilinmeyen bu parlak medeniyet, onuncu asırdan itiba

ren Fransa'ya ve Sicilya yolu İle İtalya'ya akmış, Rönesans ve reform hareketle

rinde başrolü oynamıştır. Tıpta farmakolojide, matematikte, kozmoğrafya ve ast

rolojide, hülâsa müsbet denilen ilimlerin hemen bütün kollarında garp dünyasının hocası İslâm âlimleri olmuş; eski Yunanın ilim ve felsefe esedehni Avrupa'ya,

Elkindi, Fârabi, Fahri Razi, Elbiruni ve İbn Rüşd gibi büyük İslâm âlim ve filozofları tanıtmıştır. Bu âlimlerin yüzlerce cilt tutan eserlen Lâtinceye ve daha sonra

muhtelif garp lisanlarına tercüme edilerek Üniversitelerde okutulmuştur. Ibn-i Si

na'nın meşhur (Kitabüşşifa)sı Fransız Tıb Fakültelerinde ondokuzuncu asır başla-

rma kadar aynen okutulmuştur.

Bu hususta geniş bilgi edinmek isteyen okuyucularıma şu nefis eseri tavsiye

ederim: "Visage de "İslâm" par Haydar Bammate Payot, Lausanne - 1958.

(18) Emprisme, ilimsiz, sistemsiz kaba tecrübeye ve göreneklere istinat et

mek mesleki - Dogmatisme, bir fikri delil getirip, isbat etmeksizin kabul ettirmek,

yahut bilgide ve hüküm vermekde nassa ve başkasının otoritesine istinat etmekmesleği.

(19) Birbirini takip eden ilmî keşiflerden, İlmin ve teknolojinin bugün erişti

ği fevkalâde gelişmeden dolayı insanlık, Rönesans adamlarına, şüphe yok kİ

minnettardır. Ancak bugünkü hayat muvazenesizliğinden ve maneviyat buhra

nından ve bunun doğurduğu sefaletten de, geniş bir ölçüde, yine Rönesans

adanılan mes'uldür. Rönesans'ta atılan yanlış bir adım, insanlığı bugünkü mad-

deperestliğe ve bundan iteri gelen barbarlığa sürüklemiştir. Filhakika, Rönesans,

keyfiyeti bir tarafa bırakıp kemmiyele kıymet vermiş; (qualite)yi atarak, (quanti-

te)yi almıştır. Sokrat'ın "kendini bil" hikmetini unutarak insanı bırakıp, eşya ve

kâinatı bilmeye Özenmiştir. Bunun neticesi olarak l)ugün madde ve tabiat ilimleriyanında, İnsan ve ruh ilimleri geri ve cılız kalmıştır. Bunun da neticesi olarak,

muvazeneli bir hayat ve bir keyfiyet medeniyeti yenne bugünkü madde medeniyeti, yani zekâ ve vefanın sefaleti, kütük enseli küstahlığın sefaheti doğmuştur.



m ı ş t ı r . O s u r e t l e k i , b i r t a r a f t a i k t i s a t ç ı v e s i y a s i y a t ç ı l a ro d e v r i n s ı n ıf i m t i y a z l a r ı n a v e h a l k k ö l e l i ğ i n e d a y a n a nd e v l e t r e j i m l e r i n i v e i k t i s a d i n i z a m ı t e n k i d e d e r , a n s i k l o p e d i c i l e r d e k i li se y i s i p e r a l a n a y n ı r e j i m l e r e d ü ş m a n lık g ö s t e r i r k e n ; d i ğ e r t a r a f t a b i r k ı s ı m f ik ir a d a m l a r ı d as ı r f m ü s b e t i l im , y a n i t e c r ü b e v e m ü ş a h e d e y e m ü s t e n i db i l gi n a m ı n a d o ğ r u d a n d o ğ r u y a d i n e v e d i n i i n a n ç l a r ah ü c u m a k a l k m ı ş l a r d ı . A r t ı k , o n s e k i z i n c i a s ı r s o n u A v r u p a ' s ı n d a d i n i v e A l la h ' ı k ö k ü n d e n i n k â r e t m e k b i rm o d a h a l i n e g e l m i ş v e b u m o d a y a u y a n l a r c a d i n d a r l ık ,b i r n e v i g e r i li k t e l â k k i o l u n m a y a b a ş l a n m ı ş t ı r .

Mo d ern m a d d ec i l i ğ i n d o ğ u şu :

B u m o d a y a ç ı k a r a n l a r ı n b a ş ı n d a , i l i m s a h a s ı n d a o l d u ğ u k a d a r m ü n k i r l i k t e d e m e ş h u r o l a n , F r a n s ı z i l i ma d a m ı L a p l a s (=Pierre Laplace, 1749-1827) ge l i r . B u z a t ,

1 7 9 6 ' d a n e ş r e t t i ğ i " K â i n a t S i s t e m i n i n İ z a h ı " a d l ı e s e r i n d e m o d e r n a s t r o n o m i n i n te m e l l e r i n i a t m ı ş , f a k a t a y n ız a m a n d a d a a ç ı k ç a A l l a h ' ı i n k â r e t m i ş t i r . A ^ a p o i e o n ' u nD a h i l iy e N a z ı r l ı ğ ı n d a n A y a n R e i s l i ğ in e k a d a r y ü k s e l e nLaplas'a b i r g ü n Napoleon; " İ y i a m m a , s i z i n k â i n a t s i s t e m i n i z d e A l l a h ' ı n y e r i n e r e d e ? " diy e- s o r u n c a , b u n aL a p l a s , h a y a t v e k â i n a t ı i z a h i ç i n : " H a ş m e t m e a b , . h i ç b i rs u r e t l e i s p a t e d i l e m e m i ş b i r A l l a h f a r a z i y e s i n e i h t i y a

c ı m y o k t u r " c e v a b ı n ı v e r m i ş t i r .A r t ı k Demokriîfin e s ki v e a m p i r i k m a d d e c i l i ğ i t a m a

m i y l e d i r i l m i ş v e g e ç e n a s ı r d a i l m i v e t a r i h i m a d d e c i l i kd i y e b a ş h c a i k i h ü v i y e t a l ı p , i k i i s t i k a m e t t a k i p e t m i ş t i r .

İlmî maddecilik:İ l m î d e n i l e n m a d d e c i l i ğ i n y a h u t , d i ğ e r b i r t a b i r i l e ,

i l i m c i l i ğ i n (=scîentisme) y o l u n u m e ş h u r F r a n s ı z t a b i -i ya t ç ı Lamark a ç m ı ş t ı r . B u z a t , d i n l e r i n t e m e l i n i t e ş k i l



(20) Bühner'in "Kuvvet ve Madde" eseri. Meşrutiyet senelerinde Ahmet Ne-

bil - Baha Tevfik Beyler tarafmdan tercüme edilerek, neşrolunmuştur. Bu eser

üzerine din adamlarımız tarafından tenkitler yazılmış ve Bühner'in iddiaları reddedilmiştir Bu yoldaki tenkit eserleri arasından bİzİm elimizde bulunan Harput-

izade Hacı Mustafa Efendi merhumun "Red ve İspat" adlı kitabıyla İsmail Fenni

Bey'in "Maddiyun Mezhebinin İzmihlali" adlı kitabı anılmağa değer kıymettedir.

(21) Bugün gençlerimizin bir çoğunda bu nazariye ve telâkkinin, söz götür

mez mütearıfeler kabilinden bir hakikat olduğu hakkında sarsılmaz bir kanaat

hâkimdir. Bundan kimler mes'uldür, bunu bilemem, fakat bu bir vakıadır.

Bu hususla okuyucularıma bir fikir vermek İçin, vaktiyle İstanbul Toplu Ba

sın Mahkemesine sunduğum bir raporu aşağıya aynen alıyorum:

İstanbul Toplu Basın Mahkemesi Muhterem Başkanlığına:

24.3.1953 günü bilirkişi sıfatiyle çağrıldığım mahkemenizde bana " "

acflı bir gazetenin 1.11.1952 tarihli sayısında ". " tarafından neşredilen

"Üniversite Açılırken" başlıkh yazıda dini tahkir ve tezyif mânası ve kasdi bulu

nup bulunmadığı sorulmuştur.

Bu hususla tetkik için bana tevdi edilen dava dosyasında, müddeiumumili

ğin iddianamesile maznunun müdafaanamesi ve bahis mevzuu gazete nüshasın-daki makaleyi okudum. Edindiğim kanaati aşağıda arzediyorum: ^

e d e n " h i l k a f ' i i n k â r e d e r e k , h a y a t ı n m a d d e d e n ve i n s a n ı n h a y v a n d a n i s t i h a l e ve t e k â m ü l y o l u ile va r o l d u ğ u n u a ç ı k ç a i d d i a e d e n ilk â l im d i r . 1 8 0 9 ' d a n e ş r e t t i ğ i

" H a y v a n a t F e l s e f e s i " adh e s e r i n d e Lamark, bu i d d i a s ı n ı u z u n u z a d ı y a i s p a t a ç a l ı ş m ı ş t ı r .

Lamark^m a ç t ı ğ ı y o l d a n y ü r ü y e n l e r a r a s ı n d a İ n g i li zt a b i a t ç ı Darwin ile A l m a n t a b i p - f ı l o z o f B ü c h n e r (=Bülı-

ner) pek m e ş h u r o l a n iki m a d d e c i d i r . Buhner, 1 8 5 5 ' t e" K u v v e t ve M a d d e " y i , Darwin de 1 8 5 9 ' d a " H a y v a n Ne-

v i l e r i n i n M e n ş e i " a d l ı k i t a b ı n e ş r e t m i ş t i r . * ^ '

M o d e r n m a d d e c i l e r , y a h u t i l i m c i l e r a r a s ı n d a ve i l imn a m ı n a din d ü ş m a n l ı ğ ı s a ç a n l a r ı n b a ş ı n d a J e n a Ü n i v e r s i te s i p r o f e s ö r l e r i n d e n Ernest Haeckel'e m ü h i m bir

y e r v e r m e k i c a b e d e r . Bu zat, son y a r ı m a s ı r l ı k d e v r i ne n m ü n k i r ve m ü t e m e r r i d m a d d e c i l e r i n d e n d i r . 1 9 0 6 ' d an e ş r e t t i ğ i "Din ve T e k â m ü l " a d l ı bir s e r i k o n f e r a n s t a nm ü t e ş e k k i l , e s e r i n d e m o d e r n t e k â m ü l c ü l ü ğ ü n bir ta

r i h ç e s i n i y a p t ı k t a n , (halikı) ve ( h i l k a t i ) t o p t a n i n k â r et

t i k t e n s o n r a ; h a y a t ve k â i n a t ı n s ır f m a d d e n i n t e k â m ü l ü n d e n ve m i l y o n l a r c a s e n e l i k bir m a z i i ç i n d e , g a y r i u z -v i n i n u z v i y e i s t ih a l e e t m e s i n d e n i b a r e t o l d u ğ u n u i s b a -t a ça l ı şmış t ı r . ' ^ "



Filhakika makale sahibi yazısmda: "Bir taraftan biyoloji derslerinde çocukla

rımıza Darwin'in tekâmül nazariyesini öğretirken, diğer taraftan ilkokullarda

okutulmaya başlanan din derslerinde körpe dimağlara" (Allah'ım, beni yaratan

sensin, anamı babamı yaratan sensin, canlı cansız her şeyi yaratan, besleyen, bü

yüten... sensin...) gibi gayn İlmî bilgiyi yerleştiriyoruz" demektedir.Bu ifadede sertlik ve huşunet aşikâr ise dedirilen tezyif mânası ve hususiyle

İstâmiyeti tahkir kasdi görmüyorum.

Önce şunu belirtmek isterim ki, bu gibi meselelerde müddeiumumiliğin gös

terdiği hassasiyeti, millî ve içtimaî selâmetimiz bakımından, pek çok takdir ve

tebrike şayan bulurum. Ancak, İfadedeki huşuneti, dini tahkir ve tezyif kasdine

değil, makale sahibinin ilim ve din mevzuundaki bilgisinin sığlığına bağlamak

daha doğru otur kanaatindeyim.

Dini "gayri ilmî" olmakla tavsif etmek, onu tahkir değil, sadece ilim ile dininbirbirine münasebetini ve birbirine nazaran olan durumunu bilmemezliktir. Esa

sen, din "gayrî îlmî"dir demek, yanlış bir söz söylemektir. Çünkü ilim, dînî nef

yetmez ve bu İki disiplin birbirini nakzetmez ki, din gayrî ilmîdir denilebilsin.

Bunlar iki ııakîz değil, İki mülemmim'dir. Binaenaleyh din İle ilîm beraber bulu nabilir ve omuz omuza yürümesi de insanlığın hayrınadır.

Çocuklarımızın körpe dimağlarına "halik"fikri yerleştirmeyi gayri ilmi bulan

ve bu sebeple, mekteplerde din derslerinin yer almamasını İstîyen makale sahi

bi, bu düşüncesiyle dîni olduğu kadar, ilim meOwmunu da hakkiyle kavramadı

ğını ve din ile ilimden her birinin karşıladığı beşeri ihtiyacı lâyıkiyle göremediği

ni ortaya koymuştur. Binaenaleyh bence kendisi cezai takibata uğramamalı, fa

kat okutulup öğretilmelidir. Çünkü mücrim değil, sadece bilgisizdir, mazurdur.

Maka/e sahibi bilseydi ki, ilim ve din, dediğimiz gibi, birbirini nefyetmez bi

lâkis tamamlar; çünkü bunlardan biri aklın, diğeri de gönlün ışığıdır. Ve çünkü

İnsan ne yalnız akıldan, ne de yalnız gönülden ibarettir, fakat hem akıl ve hem

gönül sahibi bir mahlûktur. Dinsiz ilim, belki aklı tatmin eder, fakat muhakkak

ki, gönlü karartır. Nitekim İlimsiz din de ruhu ve gönlü ısıtır, fakat aklı karanlık

ta bırakır. Binaenaleyh insanlığın hayn ve faydası ne bugün olduğu gibî, yalnız

ilme bağlanmaktadır, ne de orta zamanlarda olduğu gibi, yalnız dîne sarılmaktır,

fakat her ikisine birden sahip olmaktadır.

Yine makale sahibi bilseydi ki, bugün yirminci asrın ortasındaki ilim, Darwin

ve Buhner gibi materyalist tekâmülcülerin ilminden bir asır, Laplas ve Lamark gi

bi maddeyi mabutlaştıran münkirlerin ilminden bir buçuk asır ileridedir. Bugün

kü ilim, Lamarkizm ve Darvinizm'i çok geride bırakmış ve bu görüşleri birer ka

baca tahmin addederek faraziyeler rafına yerleştirmiştir. Bugün hiç bir hakikî

âlim ve yüksek filozof gösterilemez ki, ilîm namına Allah'ı red ve İnkâr etsin.

Edemez, çünkü bugün İlim, eskisinden daha çok haddini bilir olmuş ve çok mâ kul bir tevazuya bürünmüştür. Çünkü bugün ilim, eskiye nisbetle, daha çok

ilerlemiş ve ilîm ilerledikçe, âlim de bilmediğini daha iyi bilir olmuştur. Gayet

tabii, ilmin idrak ve ihata vasıtası akıldır. Akıl ise, insan gibi, hattâ kâinat gibi,mahdut ve mütenahidir, yani bir kelime ile âcizdir. Böyle cılız bir âlet ve âciz bir

vasıta île, Allah anlamı gibi, ezelîlik, ebedilik ve namütenahilik hakkında inkâr

hükmü vermek gayri ilmidir ve hattâ çocukçadır. Bunun içindir ki, bugünün en

mütemerrid ilim adamları bile Allah'ın varlığı, bayat ve kâinatın menşei hakkın

da sadece "bilmiyorum" demekle İktifa etmektedir.

Makale sahibi bilseydi ki, Darwin, ve Lamark hayat ve kâinatın menşei hak

kında ortaya ilmi bir hakikat değil, sadece bir nazariye yani ilmî bir faraziye koy muştur. Tekâmül nazariyesi yanî hayat ve kâinatın sırf form değiştiren madde den

İstihale suretiyle var olduğufikrî,

sadece bir farz ve tahminden İbarettir. Ve bufikrin hakiki İlîm nazarındaki kıymeti, dinlerin Allah akidesinden daha üstün de

ğildir, bilâkis, birçok bakımlardan, daha aşağı ve daha zayıftır. Esasında sırf bîr



tahminden ibaret olan tekâmül nazariyesi, bugün ilmi bir faraziye olarak bile, İl

mi bir surette, müdafaa edilemez. Çünkü İlmi bir faraziye aklın idrak hududu içi

ne girmesi ve iimin tetkik vasıtalan olan müşahede, mukayese ve tecrübe imkân

larını aşan ve aklı tamamiyle âciz bırakan metafizik mes'elelerdir.

İş böyle olduğu halde, mekteplerde bu ve emsali nazariyelerin sanki birer

mütearife kabilinden ve objektif hakikatler nevinden birer hakikat imiş gibi oku

tulması, işte "gayri ilmi" olan budur ve orta zamanlar zihniyetine mahsus bir ta

raf tutarlık ve bir fuzuli taassuptur. Modern mektep bu türlü taassuplardan ken

dini kurtarıp yükseldiği gün, hakkıyle vazifesini yapacak ve insanlığa hizmet

edecektir

Hülâsa, makale sahibi bütün bunları bilseydi, incir çekirdeği doldurmaz bir

bilgi çıkını ile ortaya atılıp en muğlak mes'eleler hakkında indi hükümler verme

ğe kalkışmazdı. Esasen, ifadesinde dini tahkir ve tazyif kasdİ olmadığına kani bu

lunduğum için, tekrar ederim kİ, kendisini sadece mazur görürüm.

(22) "Pozitivizm İsbatiyle Mezliebİ" diye gerek ilimde ve gerek felsefe ve

ahlâkta sırf vakıalara kıymet veren kat'i ve sabit bilginin sırf vakıaların tecrübe ve

müşahedesinden elde edilebileceğini; tecrübe ve müşahededen başka bir yoldan

hâsıl olacak bilginin hakikatten uzak, lâfzi ve hatalı olduğunu İddia eden dokt

rindir. Bu kanaatte olanlara Pozitivist yahut Isbatiyeci denir. Fransız filozofu Au-guste-Comle bu doktrinin kurucusu sayılır.

Pozitivist ler ve pozit iv izm:

B u s a y d ı k l a r ı m ı z a d a h a b i r ç o k i s i m , e s e r ve d o k t r i n

i l a v e o l u n a b i l i r . Ve bu a r a d a p o z i t i v i s t ' l e r d e n de b a h s e d i l e b i l i r . P o z i t i v i s t l e r l e m a d d e c i l e r a r a s ı n d a d a v a , g a y e

v e m ü n k i r l i k b a k ı m l a r ı n d a n bir f a r k y o k t u r . Her iki

m ü n k i r kol da, t e c r ü b e ve m ü ş a h e d e ile s a b i t o l m a y a n

v e bu y o l d a n b i l i n m e y e n ş e y l e r i yok a d d e t m e k t e d i r .

Y a l n ız Po z it iv i zm ' in '^ ^ ' k u r u c u s u s a y ı l a n F r a n s ı z f il o

z o f u Augusîe-Comte (=Ogüst-Kont 1798-1857) d i n l e

r i n e z e l i , e b e d i ve k a d i r i m u t l a k halikı ve m e k â n d a n

m ü n e z z e h A l l a h ' ı y e r i n e " i n s a n l ı k " d i y e t a s a v v u r e t ti ğ ib i r m e v c u t k o y m u ş ve " İ n s a n l ı k m â b e d i " n e b a ğ h "in-

s a n h k d i n i " d i y e de, h u s u s î â y i n ve i b a d e t i e r i y le , bir

d i n i c a t e d e r e k bir n e v i p e y g a m b e r l i k i d d i a s ı n a k a l k ı ş

m ı ş ve n e t i c e d e â l e m e g ü l ü n ç o l m u ş t u r .

S öz ü uz a t ı p , a yn ı f i k i r ve i d d i a l a r ı b a ş k a b a ş k a a ğ ı z l a r ve i f a d e l e r l e t e k r a r e t m e k t e bir f a y d a y o k t u r . Mo

d e r n m a d d e c i l i ğ i n a l d ı ğ ı d i ğ e r i s t i k a m e t e , y a n i t a r i h im a d d e c i l i ğ e g e ç e l i m .



Tarihi maddecilik:

O n s e k i z i n c i a s r ı n s o n l a r ı n d a n b e r i L a m a r k i z m , Dar-

v i n i z m . P o z i t i v i z m , E v o l ü s y o n i z m g i b i a d l a r a l t ı n d a veb i r b i r i n d e n az çok f ar kl ı t e m a y ü l l e r h a l i n d e h ü k ü m

s ü r m e k t e o l a n i lm i m a d d e c i l i ğ i n y a n ı b a ş ı n d a g e ç e n

a s r ı n o r t a l a r ı n a d o ğ r u , t a r i h i m a d d e c i l i k (=MateriaUs~

me historique) d i y e , f a r k h bir c e r a y a n d a h a t ü r e m i ş

t i r / ^ ^ ' i l m i m ad d ec i l e r , t a ş ı d ı k l a r ı nam ve g ö s t e r d i k l e r i

t e m a y ü l ne o l u r s a o l s u n , s ı rf n a z a r i s a h a d a k a l d ı k l a r ı

v e m ü s b e t i lim n a m ı n a k o n u ş t u k l a r ı h a l d e ; y e n i c e r e y a

n ı n m ü m e s s i l l e r i , m a d d e c i l i ğ i , n a z a r i s a h a d a n ç ı k a r a r a k , d i n l e r e , din m a n e v i y a t ve i n a n ç l a r ı n a k a r ş ı m ü t h i ş

b i r h ü c u m s i l â h ı o l a r a k k u l l a n m ı ş ve bu n o k t a d a i l m î c i -

l e r ' d e n z i y a d e a n s i k l o p e d i c i l e r le b i r l e ş m i ş l e r d i r .

T a r ih i m a d d e c i l i k t â b i r i , o n d o k u z u n c u a s r ın m e ş h u r

s o s y a l i s t s i m a l a r ı n d a n Frederik Engels t a r a f ı n d a n üs

t a d ı Karî Markam d o k t r i n i n e v e r i l m i ş bir i s i m d i r . F i l

h a k i k a Marks, k o y u bir m a d d e c i d i r . Ve m a d d e c i l i ğ i ta

r i h f e l s e f e s i n e , s o s y o l o j i y e ve i k t i s a d i s i y a s e t m e s ' e l e l e -

r i n e t a t b i k e t m i ş ve onu bu m e s ' e l e l e r i n , h a t t â u m u m i

y e t le h a y a t ve c e m i y e t d â v a l a r ı n ı n , i z a h ı ve ha l l i i ç in ye

g â n e a n a h t a r o l a r a k k u l l a n m ı ş t ı r . Bu k a d a r l a k a l m a y a

r a k , m a d d e c i l i ğ i , y a l n ı z d i n l e r e ve m a n e v i y a t a k a r ş ı de

ği l , m e v c u t ve m ü e s s e s i ç t i m a î , i k t i s a d i n i z a m a ve s i y a

s i r e j i m l e r e k a r ş ı da c e h e n n e m i bir s i l â h h a l i n e k o y

m u ş t u r .

(23) Beşer tarihini ve insanlığın tekâmülünü, yani gerilikten sıyrılıp, ileriye

doğru gidişini, sırf maddenin ve maddi teknik imkânların değişmesiyle izah ettiğinden dolayı bu cereyana "larihi maddecilik" denildiği gibi; beşer tarihini dolduran terakki ve tekâmülü tamamiyle iktisadi hayat şartlarına ve yeme, yaşama

tarzlanna irca etmesi İtibariyle "tarihin iktisadi görüşle izahı" nazariyesi de de

nilmektedir. Bu zeminde bakınız: Seligman, interpretation aconomique de l'His-

toire, Paris. Alcan ve Antonio Labidİola, Essais sur la coneption materialiste del'Hisloire, Pans, Marcel Cliard. Tanhi maddeciliğin tenkidi üzerine de bakınız:

Esasiye IHukuku Derslerimiz, cilt 2. Sosyalizm bahsi.



Y o l u m u z u n b u n o k t a s ı n d a b i r a z c ı k d u r a r a k , h e m e n

d e y i v e r e l i m k i , i n s a n l ı k t a r i h i n i s ı r f m a d d î ş a r t l a r , i k t i -

(24) Grand Dictionnaire Sociatiste, pa r Compere - Morel, Paris.

Tarihi maddeci ler ne diyor

ve nerede yanı l ıyor lar?

B u g ü n k ü R u s s o s y a l i z m i n i n , d ü n y a y ı i h t i l â l e v e r m e ki ç i n g i r i ş t i ğ i m ü c a d e l e d e , f i k r î d a y a n a ğ ı n ı t e ş k i l e d e n

b u g ö r ü ş e n a z a r a n : T a r i h i , i ç t i m a î , s i y a s i v e d i n i b ü t ü n

h a r e k e t v e h â d i s e l e r i n ; t e r a k k i , t e k â m ü l , i n k ı l â p v e i h t i

l â l l e r i n a z i m e t n o k t a s ı v e h a k i k i i l l e t i m a d d î y a n i i k t i s a

d i d i r . M a d d i i h t i y a ç l a r v e b u n l a r ı n y i n e m a d d i ş e k i l d e

t a t m i n i v a s ı t a l a r ı d ı r k i , c e m i y e t l e r i n v e c e m i y e t l e r i ç in

d e k i i n s a n l a r ı n o l u ş l a r ı m v e m ü n a s e b e t l e r i n i m u a y y e n -

l e ş t i r i r , s e v k v e i d a r e e d e r . İ n s a n v e c e m i y e t b a h s i n d em a d d i h a y a t ş a r t l a r ı , i k t i s a d i v e t e k n i k i m k â n l a r , t ı p k ı

b i r b i n a n ı n t o p r a k al t ı t e m e l l e r i m e s a b e s i n d e d i r . Y a ln ız

h u k u k , a h l â k v e s i y a s e t d e ğ i l ; h a t t â y a l n ı z " i l i m " s a n a t

v e h e r ş e k li y le m e d e n i y e t d e ğ i l , d i n b i l e m a d d i t e m e l l e r

ü z e r i n e o t u r a n b i r m ü e s s e s e d i r . V e h a l k k i t le l e r in i n v a

h i m e k a b i l i n d e n b i r s a a d e t e u l a ş m a k i ç i n ü m i t b e s l e d i

ğ i b i r t e s e l l i k a p ı s ı d ı r . B u ü m i t , k a y n a ğ ı n ı t a r i h i t e k â

m ü l ü n m u a y y e n b i r m e r h a l e s i n d e k i iç t im a î o l u ş t a v ei k t i s a d i h a y a t ş a r t l a r ı n d a b u l m u ş t u . F a k a t , h a l k k i t l e l e

r i h a k ik i s a a d e t i n v e b u n u n t a h a k k u k u i m k a n l a r ı n ı n n e

r e d e v e n e d i r o l d u ğ u n u g ö z l er iy l e g ö r ü p a n l a y ı n c a ; b i r

g ü n g e l e c e k a r t ı k d i n v e A l l a h f a r a z i y e s i n e l ü z u m k a l -

m ı y a c a k t ı r .

Lapların, k â i n a t s i s t e m i m i z a h i ç in , A l l a h f a r a z i y e s i

n e i h t iy a c ı o l m a d ı ğ ı g i b i , s o s y a l i z m i n d e y o k t u r . E s a s e n

s o s y a l i z m k e n d i s i b i r d i n , b i r h a m l e , b i r h e y e c a n k a y

na ğ ı d ı r ve i s t i kba l e a i t b i r i m a n ba ğ l d ı r . ' ^ ^ '



s a d î v e t e k n i k i m k â n v e i s t i h a l e l e r l e i z a h e t m e k i s t e y e n ;

d i n î m ü e s s e s e v e k a n a a t l e r i b i l e b u ş a r t v e i s t i h a l e l e r i n

b i r e r n e t ic e s i g ö r e n ta r i h i m a d d e c i l e r b u g ö r ü ş l e r i n d ey a n ı l ıy o r l a r . T a r i h e v e c e m i y e t e s ı rf m a d d i c e p h e d e n

b a k m a k , i n s a n d e n i l e n m u a m m a n ı n b i n b i r ç e ş i t e s r a

r ı n d a n y a l n ız b i r in i g ö r ü p d i ğ e r l e r i n e g ö z y u m m a k t ı r .

İ n s a n , a d a l e v e i s k e l e t t e n i b a r e t b î r r o b o t d e ğ i l d i r . H a t

t â i n s a n , y a l n ı z m a d d i i h t iy a ç d u y a n v e s ı rf o n u n t a t m i

n i i ç in h a r e k e t e d e n ; y i y i p i ç t i k t e n s o n r a , h a y v a n l a r g i

b i y a t ı p u y u y a n b i r m a h l û k d a d e ğ i l d i r .

İ n s a n , a k la v e ş u u r a s a h i p v e m u k a d d e r a t ı ü z e r i n d ed ü ş ü n e b i l e n b i r v a r iı k tı r . İ n s a n , n e r e d e n g e l ip , n e r e y e

g i t t iğ i n i v e h a y a t y o l u n u n n a s ı l b i r m ü n t e h a y a i le t ti ğ in i

v i c d a n ı y la b a ş b a ş a k a l d ığ ı z a m a n , k e n d i k e n d i n e s o r u p

c e v a p a r a m a k t a d ı r . V e b u b a h i s t e k e n d i n i t a t m i n e t m e k

v e i ç i n d e , g e l e c e ğ e ai t o l a r a k b e l i r e n e n d i ş e l e r d e n k u r

t u l m a k , s e k l n e t e v e iç h u z u r u n a e r m e k i h t iy a c ı n d a d ır .

B u h u z u r u i n s a n a n c a k b i r ş e y d e , f e v k a l b e ş e r (=Supra

humainjblr h a k i k a t e i n a n ı p b a ğ l a n m a k d a b u l a b i l i r . B u

h a k i k a t i i s e i n s a n a a n c a k d i n v e r i r v e ö ğ r e t i r . B i n â e n a

l e y h d i n , m u a y y e n m a d d i h a y a t ş a r t l a r ı n ı n b i r m u ' t â s ı

d e ğ i l ; b i l â k i s , i n s a n y a r a d ı l ı ş ı n ı n , m a d d i y a t a i r c a ı k a b i l

o l m a y a n , ü s t ü n b i r i h t i y a c ı n ı n i f a d e s i d i r .

Ş ü p h e s i z k i d i n , t a r i h i t e k â m ü l ü n m u a y y e n b i r m e r

h a l e s i n d e - d o ğ m u ş t u r d e ğ i l - k e m â l b u l m u ş t u r . G e r ç i

İ p t i d a i i n s a n i y e t t e b i l e ş ö y l e b ö y l e b i r d î n s e z i ş i m e v c u t t u ; f a k a t h e n ü z k e m â l b u l m u ş b i r d i n s i s t e m i y o k t u .

Ç ü n k ü , i p ti d ai i n s a n i y e t h e m e n h e m e n h a y v a n i y e t l e

e ş i t t i . H e r y ü k s e k d u y g u g i b i , d i n d u y g u s u d a i n k i ş a f e -

d i p , k e m â l b u l m a k i ç i n , i n k i ş a f e t m i ş b i r z e k â v e o l g u n

l a ş m ı ş b i r i ç t i m a î m u h i t i s t e r . B u z e k â y ı v e b u m u h i t i ,

t a r i h e n ilk d e f a b ü y ü k s e m a v î d i n l e r i n n ü z u l ü s ı r a s ı n d a

v e A k d e n i z ' i n Ş a r k k ı y ı l a r ı n d a k i F i l i s t i n v e H i c a z g i b i

ü l k e l e r d e b u l a b i l m i ş t i r . B u s e b e p l e d i r ki k l â s ik d i n l e r v ep e y g a m b e r l e r , b u ü l k e l e r d e d o ğ u p y e t i ş m i ş t i n



D İ N v e L Â İ K L İ K

D i n d u y g u s u ve d i n i m ü e s s e s e l e r i n s a n z e k â s m m

d a h a z e n g i n l e ş m e s i ve i n c e l m e s i y l e , k a y b o l m a k ve ze

v a l b u l m a k ş ö y l e d u r s u n ; b i l â k i s , d a h a k ö k l e ş m e k t e ve

r u h î bir i h t i y a ç o l a r a k k e n d i l e r i n i d a h a da ş i d d e t l e h i s s e t t i rm e k t e d i r l e r . B u g ü n , İ kin c i D ü n y a H a r b i f e r d a s m -

d a , y ü k s e k d u y g u l u i n s a n l a r m din ve m a n e v i y a t a k a r ş ı

h i s s e t t i k l e r i i h t i y a ç k a d a r , y a k ı n d e v i r l e r d e i h t i y a ç h i s

s e d i l m e m i ş t i r , d e n i l e b i l i r .

H ü l â s a , t a r i h î m a d d e c i l i k bir h ü c u m s i l â h ı o l a r a k işe

y a r a r . N i t e k i m f i i l i y a t t a y a r a m ı ş ve bir a s ı r d a n b e r i m i l

l e t l e r i ç i n d e p a n i k l e r ve k a r g a ş a l ı k l a r k o p a r m ı ş t ı r . ' ^ ^ ' F a -k a t bu g ö r ü ş , i l m i bir i z a h s i s t e m i o l a r a k , b ü y ü k bir k ı y

m e t t a ş ı m a z . H a t t â d i k k a t e d i l i r ve i n s a f ile d ü ş ü n ü l ü r

s e , i l m î bir i z a h ve m ü d a f a a s i s t e m i o l a r a k , " i l m î m a d

d e c i l i k " b i l e b ü y ü k bir k ı y m e t t a ş ı m a z .

İ lmî maddeci ler ne diyorlar:İ l m î d e n i l e n m a d d e c i l i k b i l e , d i y o r u m ; h a y a t ve kâ

i n a t ı n c i d d i ve i l m î bir i z a h s i s t e m i o l a r a k , b ü y ü k bir

k ı y m e t t a ş ı m a z . O k u y u c u m d a bu n o k t a ü z e r i n d e k a n a

a t h a s ı l e d e b i l m e k i ç i n , d i n l e r i n ve i l m i m a d d e c i l e r i n

a k i d e ve g ö r ü ş l e r i n i a y r ı a y r ı k ı s a c a g ö z d e n g e ç i r e l i m .

Dinlere göre hayat ve kâinat:

D i n l e r e ve m u k a d d e s k i t a p la r d a n ç ık a n m â n a y a gö

r e , k â i n a t ı y o k t a n var e d i p , d e ğ i ş m e z k a n u n l a r l a s e v k

v e i d a r e e d e n e z e l î - e b e d î , m a d d e d e n , z a m a n ve m e k â n -

(25) Tarihi maddecilik lıakkında dalıa etraftı malûmat için bakınız: Esas Teş

kilat Hukuku Dersleri, İkinci Kısım, Demokrasiye Karşı Direnen Doktnnter Faslı- Ati Fuad Başgil.



d a n m ü n e z z e h , v â c i b - ü l v ü c u t (=Etre'necessaire) v e k â -

d i ı - - i mut lak (=Toutpuissant) b i r A l l a h v a r d ı r .

A l l a h , e z e l id i r. Y a n i o n u n b a ş l a n g ı c ı y o k t u r ; k i m s e d e n d o ğ m a m ı ş v e b a ş k a b i r v a r l ı k t a n i s t ih a l e e t m e m i ş

t i r . A l l a h , e b e d i d i r . Y a n i s o n u y o k t u r ; ö l m e z v e a s l a y o k

o l m a z ; k u d r e t v e i r a d e s i n d e n h i ç b i r ş e y e k s i l m e z . A l

l a h , m a d d e d e n m ü n e z z e h t i r v e lâ m a d d i d i r . Y a ni b i z i m

f â ni h i s l e r i m i z i n ü s t ü n d e d i r ; g ö z l e g ö r ü l m e z , e ll e t u t u l

m a z , h ü l â s a h i ç b i r v e ç h i l e h i s l e r i m i z a l t ı n a g i r m e z . A l

l a h , z a m a n v e m e k â n d a n d a m ü n e z z e h t i r . Y a n i h i ç b i r

y e r d e v e h i ç b i r z a m a n iç i n d e d e ğ i l d i r; f a k a t h e r y e r d e d i r v e h e r z a m a n d a v a r d ı r . A l l a h ' t a n b a ş k a o l a n ş e y

m ü m k ü n - ü l v ü c u t t u r (~Etre possible). F a k a t A l l a h

v a c i b - ü l v ü c û d t u r (Etre necessaire). Y a n i o n u n v a r l ı ğ ı

z a r u r i d i r . V e y o k l u ğ u n u n m a n t ı k a n t a s a v v u r u b i l e

m ü m k ü n d e ğ i l d i r .

A l l a h , K â d i r - i m u t l a k t ı r v e h e r ş e y O ' n u n m u t l a k , y a

n i h i ç b i r m a n i a ile m a h d u t o l m ı y a n i r a d e s i v e k u d r e t ia l t ı n d a d ı r . H i ç b i r şe y , O ' n u n m u t l a k , y a n i h i ç b i r ş a r t a

v e k a y d a t â b i o l m a y a n i r a d e s i n d e n v e k u d r e t i n d e n h a

r i ç d e ğ i l d i r . A l l a h ; i li m , a d a l e t , iy ili k v e m e r h a m e t g i b i ,

h e r t ü r l ü t a s a v v u r u n y e t i ş e m e y e c e ğ i y ü k s e k l i k t e , k e m â l

s ı f a tl a r iy l e m u t t a s ı f t ı r . H ü l â s a , A l l a h ü T e â l â , t a b i a t d ı ş ı

v e t a b i a t ü s t ü , v ü c u d u z a r u r î v e m u t l a k b i r v a r lı k tı r .

B u v a r l ı k t ı r k i, e v v e l â g ö k l e r i , y e r l e r i v e m e l e k l e r i ,

s o n r a d a , y e r y ü z ü n d e k i n e b a t l a r ı v e h a y v a n l a r ı v e n i -

. h a y e t i n s a n l a r ı y a r a t m ı ş t ı r .

A l l a h , i n s a n ı , k e n d i k e m â l s ı f a t l a r ı n ı n ç o k n a ç i z b i r

ö r n e ğ i h a l i n d e y a r a t m ı ş v e o n a b i r " r u h " i h s a n e t m i ş

t ir . R u h , i lâ h î b i r s ı r d ı r v e o n u n m a h i y e t i n i a n c a k y a r a

t a n b i li n Y a l n ı z ş u v a r k i; r u h , i l âh î v a r h ğ m ço k âc i z v e

n â ç i z b i r m o d e l i m e s a b e s i n d e o l d u ğ u iç in o d a lâ m a d

d i d i r v e c i s m e n i s b e t l e , e b e d i d i r . Y a n i A l l a h ' ı n b i l d i ğ i

v e t a k d i r e t ti ğ i b i r z a m a n a k a d a r ö l m e z .



İ n s a n , r u h i y l e y a ş a r ve ru h b e d e n d e n a y r ı l ı n c a ö l ü r .N i t e k i m h a y v a n l a r da ö y l e d i r . F a k a t i n s a n r u h u , hay-

v a n d a k i n d e n çok f a r k l ı d ı r . İ n s a n r u h u , ş u u r y a h u t v i c

d a n d e n i l e n y ü k s e k t e h a s s ü s l e r i n , h a y v a n r u h u ise sa

d e c e ş e v k i t a b i i l e r i n m e r k e z i d i r . İ n s a n , r u h u s a y e s i n d efizik, fikri ve m o r a l v a r l ı ğ ı n ı ve b e n l i ğ i n i s e v k ve i d a r ee d e r ve bu b e n l i ğ i n h a i z o l d u ğ u k u v v e t ve k a b i l i y e t l e r ii n k i ş a f e t t i r i r . H u s u s i y l e i n s a n , r u h u s a y e s i n d e , i y i l i ğ iv e k ö t ü l ü ğ ü t a n ı r ve a y ı r d e de r . İ y i l i ğ i ve k ö t ü l ü ğ ü t a n ı m a ğ a ve a y ı r d e t m e y e y a r a y a n bir p r e n s i p o l m a s ı i t i b a r i y l e , ruh " ş u u r " y a h u t " v i c d a n " adı a l ı r ki bu da " h i s " ,

" a k ı l " ve " i r a d e " m e l e k e l e r i ş e k l i n d e t e c e ll i e d e r .Y e r y ü z ü n d e h e r k e s i n m u a y y e n bir y a ş a m a k h a d d i

v a r d ı r ki, b u n a e c e l d e n i r . E c e l , ne bir s a a t g e r i , ne de

b i r s a a t i l e r i g i d e r . H e r k e s v a k t i g e l i n c e m u h a k k a k ö l ü r .Ö l ü m , r u h u n b e d e n i t e r k e d e r e k , lâ m a d d i l e r â l e m i n eg e ç m e s i , f â n i bir h a y a t t a n b a k i bir h a y a t a i n t i k a l e t m e s i d i r . İ n s a n , r u h u n u n ö l m e z l i ğ i s a y e s i n d e , bu f â n i d ü n y a d a n s o n r a , b e k a d i y a r m d a , A l l a h ' ı n t a k d i r e t t i ğ i şe

k i ld e y a ş a r . A h i r e t h a y a t ı e b e d î o l d u ğ u n a g ö r e , f ân id ü n y a d a y a p t ı ğ ı i y i l i k l e r i n m ü k â f a t ı n a n a i l o l u r ; i ş l e d i ğ i k ö t ü l ü k l e r i n de c e z a s ı n ı b u l u r .

A l l a h , b ü t ü n bu h a k i k a t l e r i i n s a n l a r a ö ğ r e t m e k i ç i nm u k a d d e s k i t a p l a r ve p e y g a m b e r l e r g ö n d e r m i ş t i r ' ^ ' ^ 'Y a r ı n k i c e z a g ü n ü n d e f e l a h o k i m s e l e r e ki, i l â h î k i t a p l a r ı n ve ulu p e y g a m b e r l e r i n g ö s t e r d i ğ i y o l d a y ü r ü r !

M a d d ec i l i ğ e g ö re h a y a t ve kâinat:

İ ş t e , b ü y ü k s e m a v î d i n l e r i n ve b i l h a s s a İ s l â m i y e t i nm ü ş t e r e k ana a k i d e l e r i b u n l a r d ı r . İ l m î m a d d e c i l e r i n

(26) Bilhassa İslâmiyetin esas akideleri hakkında bakınız: Şeyh Abdülâziz

Çavuş (Anglikan Kilisesine Cevap), Mütercimi: Mehmet Akif; İstanbul, Evkaf-ı İs-

lâmiye Matbaası 1341. Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümeti, Umur-u Şer'iyeve Evkaf Vekâleti Neşriyatı 9, sahife 128.



h ü c u m e t t i k l e r i ve he r n o k t a s m d a ç ü r ü t m e y e ç a lı şt ık la

r ı e s a s l a r da b u n l a r d ı r . F il h a k ik a , i lm î d e n i l e n m a d d e c i

l i k d în l e r in i l im ve i r a d e ile muttasıf, K â d i r - i M u t l a k All a h i n a n c ı y e r i n e " M a d d e = m a t i e r e " d i y e t a s a v v u r e d i

l e n bir c e v h e r i ka m e'^ ^' e t m e k t e ve i lâ h î k a n u n l a r y e r i n e

d e , s a d e c e i l l i y e t (CausaUte) i fa d e e d e n t e s a d ü f i (=Con-

tingents) k a n u n l a r k o y m a k t a d ı r . D i n l e r e , h u s u s i y l e İs

l â m d i n i n e g ö r e , h a y a t ı ve k â i n a t ı i d a r e e d e n ve t a b i î

d e n i l e n k a n u n l a r , h a k i k a t t e i l â h i d i r . Bu k a n u n l a r A l l a h

t a r a f ı n d a n ve O ' n u n e z el i i r a d e s i y l e t e r t i b o l u n u p ko

n u l m u ş t u r .

D i n l e r c e , k â i n a t ı s e v k ve i d a r e e d e n k a n u n l a r i lâ h i

d ir . Y a n i b u n l a r A l la h t a r a f ı n d a n m u a y y e n bir p l â n ve

g a y e iîe vaz' ve t e r t i p o l u n m u ş t u r .

M a d d e c i l e r e g ö r e ise, bu k a n u n l a r k i m s e t a r a f t n d a n

k o n u l m u ş ve i c a t e d i l m i ş d e ğ i l d i r . B u n l a r , t a b i i ve t e s a

d ü f i d i r ve k e n d i l i ğ i n d e n t e e s s ü s e t m i ş t i r .

M a d d e c i l e r e g ö r e , k â i n a t ı n ve b ü t ü n v a r l ı k l a r ı nm ü ş t e r e k ash ve c e v h e r i " m a d d e y d i n M a d d e , e ze li ve

e b e d i d i r . Y a n i , d a i m a var o l m u ş t u r ve v a r l ı k t a d e v a m

e d e c e k t i r . M a d d e , bir h a l i k ı n e s e r i d e ğ i l d i r . O n u n v a r

l ı ğ ı n ı n b a ş l a n g ı c ı ve s o n u y o k t u r . M a d d e , a d im ü l - if i ı â

(^indestructible) dir. Y a n i yok e d i l m e s i m ü m k ü n o l m a

y a n bir ş e y d i r . O, y a l n ı z d a i m i bir i s t i h a l e i ç i n d e d i r ; şe

k i l d e n se k i le g i r e r : Y e r d e n a ğ a ç b i te r , b ü y ü r , n i h a y e t

ö m r ü n ü d o l d u r u r k u r u r , ç ü r ü r ve toz t o p r a k o l u r . But o z t o p r a k t a n t e k r a r bir a ğ a ç , bir n e b a t b i t e r ve bu,

b ö y l e c e d e v a m ve t e k e r r ü r e d e r g i d e r . F a k a t bu i s t i h a

le v e t i re s i i ç i n d e m a d d e ne c e v h e r i n d e n ve ne de z e r r e

l e r i n d e n (molecules) h i ç b i r şey k a y b e t m e z ve a s l a yok

o l m a z . M a d d e y i v ü c u d a g e t i r e n z e r r e l e r , a t o m ve e l e k t -

(27) Cevher tâbirini, "araz" mulcabili kullantyor ve bundan değişen eşyada

daimi kalan şeyi kasdediyorum. Meselâ: Balmumu ısınır, yumuşar, erir, soğur,

sertleşir. Bütün bunlar balmumunun değişen sıfatlarıdır. Değişen sıfatlar arasındadaimi kalıp, değişmeyen bir şey var ki,^ İşte bu şey balmumunun cevheri, madde

si (=Substance) dir. (Lügatçe-i Felsefe İsmail Fennî merhum).



r o n l a r h e r h a n g i bir f ı z i l < i v ey a k i m y ev î t e s i r a l t m d a ci

s i m d e ğ i ş t i r i r , bir c i s i m d e n b a ş k a bir c i s m e i n t i k a l e d e r .

M e s e l â , c a n l ı bir u z v i y e t ö l ü n c e , c i s i m d a ğ ı l ı r , ç ü r ü r ,

t o p r a k o l u r . F a k a t m a d d e h i ç b i r v e ç h i l e e k s i l m e z ve yok

o l m a z ; y a l n ı z r e n k , ş e k i l , v a z i y e t ve m e k â n d e ğ i ş t i r i r .

M a d d e n i n bir t a k ı m h a s s a l a r ı ve v a s ı f l a n v a r d ı r ki,

b u n l a r m a d d e d e n a s la a y r ı lm a z ve b u n l a r s ı z m a d d e ta

s a v v u r o l u n a m a z . Bu h a s s a ve v a s ı f l a r ı n h e y e t i u m u m i -

y e s i n e " k u v v e t " d e n i r . K u v v e t s i z m a d d e , m a d d e s i z k u v

v e t o l m a z . H a r e k e t t a s a v v u r e t m e k iç in m ü t e h a r r i k bir

c i si m t a s a v v u r e t m e y e ve h a r a r e t t a s a v v u r e t m e k i çin ,

y a n a n bir c i si m g ö z ö n ü n e g e t i r m e y e m e c b u r u z . B u n u n

g i b i, f a k a t b u n u n a k s i n e o la r a k , h a r e k e t e d e n bir c i s i m

t a s a v v u r e t m e k i ç i n de h a r e k e t t a s a v v u r e t m e ğ e m e c

b u r u z . B u g ü n i l m e n s a b i t t i r ki; m a d d e , v a r l ı ğ ı n d a n h i ç

b i r şey k a y b e t m e k s i z i n m ü t e m a d i s u r e t t e i s t i h a le g e ç i r

d i ğ i , ş ek i l , v az i y e t ve m e k â n d e ğ i ş t i r d i ğ i gi b i; k u v v e t de

b ö y l e c e d e ğ i ş i r ve hiç e k s i l m e z ve k a y b o l m a z . H a r a r e t ,

h a r e k e t , h a r e k e t de h a r a r e t h â s ı l e d e r .

M a d d e ve k â i n a t , h e r h a n g i bir y a r a t ı c ı n ı n e s e r i ol

m a d ı ğ ı g i b i, i n s a n ve h a y a t da bir y a r a t ı c ı n ı n e s e r i de

ğ il di r. T ı p kı m a d d e g i b i , y e r y ü z ü n d e ilk h a y a t da t e s a

d ü f e n ve k e n d i l i ğ i n d e n var o l m u ş t u r . Bu ilk d e r e c e ha

y a t t a n s o n r a y a ş a y a n uz v i ye t in t e k â m ü l ü b a h s i n e ge

l i n c e , bu da t a m a m i y l e i s t ih a le k a n u n u n u n h ü k m ü al

t ı n d a v u k u a g e l m i ş t i r , i s t i h a l e (transformation) ve t e k â

m ü l (evolution) m a d d e ve k u v v e t g i b i , h a y a t ı n ve h a y a t i u z v i y e l e r i n en b ü y ü k k a n u n u dur.'̂ ^*'

H ü l â s a , m a d d e c i l e r , h a n g i r e n k ve z ü m r e d e n o l u r s a

o l su n la r , i n s a n z e k â s ı n ı n s o n s u z k u d r e t i n e i n a n m a k t a

v e her gün b i r a z d a h a i l e r l e y e n , i l e r l e d i k ç e de, n u r i y l e

b i r e r b i r e r m e ç h u l l e r i m i z i a y d ı n l a t a n i l m e g ü v e n e r e k .

(28) Bakınız: Sprİtualİsme et Materİalisme, par Felix Ismard, Paris Reinwald

et Cie, 1879 - Riligion et evolution, par Ernest i-iaeckel, Paris Reinv^ald, 1906 -

Le Monisme (Profession de fol d'un naturaliste) par E. Idaeckel, Paris, SchleicherFreres.



d in i h a k i k a t le r i b a ş ı n d a n s o n u n a k a d a r i n k â r e t m e k t e

d i r l e r . B u n l a r a g ö r e , din ve d i n e d a y a n a n b il gi ve

i n a n ç l a r , e s k i d e v i r l e r i n b i l g i s i z l i ğ i i ç i n d e bir k ı y m e ti f a d e e d e r ve bi r i h t i y a c a c e v a p v e r i r d i . F a k a t , y ü r ü y e n

i lm i n m e ş ' a l e s i ö n ü n d e t a b i a t k u v v e t ve h â d i s e l e r i n i n

b ü r ü n d ü ğ ü e s r a r p e r d e l e r i b i r e r , i k i ş e r k a l k tı k ç a ; bu

b i l g i ve i n a n ç l a r , e sk i k ı y m e t l e r i n i k a y b e t m i ş l e r ve y i r

m i n c i a s r ı n o r t a s ı n d a , t a r i h e k a r ı ş a n e s k i ç a ğ l a r ı n mu

a m m a l ı h â t ı r a l a r ı h a l i n d e k a l m ı ş l a r d ır . "D i n l e r; k o y u

m a d d e c i c e m i y e t l e r i n m e n ş e l e r i n d e ve b i l g i s i z l i k d ev i r

l e r i n d e f a y d a l ı o l m u ş l a r d ı r ; f a k a t , h i ç b i r m ü s b e t ve na -

t u r e l e s a s a d a y a n m a d ı k l a r ı i ç in , m i l l e t l e r i l m i n ı şı ğ ıy l a

d a h a çok a y d ı n l a n ı n c a , d i n l e r az çok y a k ı n bir z a m a n

da y ık ı lacak lard ı r ."*^^ ' d iyor .

İlmî maddeci l iğ in tenkidi:

M a d d e c i l e r i n bu g ö r ü ş ü , z a m a n ı m ı z d a b i rç o k l a r ıi ç in çek ic i ve s ü r ü k l e y i c i d i r . " " ' Ç ü n k i bu g ö r ü ş m ü s b e t

i l m i n her gün g ö z ö n ü n e k o y d u ğ u a çık ve i n k â r g ö t ü r

m e z h a k i k a t l e r e d a y a n ı r g ib i g ö r ü n m e k t e d i r . B u g ü n

il im , g ö n ü l l e r i f e t h e t m i ş b u l u n u y o r . B u g ü n i n s a n , u t a n -

m a s a da i l im n a m ı n a k o n u ş t u ğ u n u i le r i s ü r e r e k y ü z d e

y ü z y a l a n s ö y l e s e y i n e b i r ç o k s a f d i l l e r i a l d a t a b i l i r . N i t e

k im f i i l i ya t t a da a l d a t m a k t a d ı r . E s k i d e v i r l e r i n d ü n y a y ı

ö k ü z b o y n u z l a r ı o r t a s ı n d a o t u r t a n s a h t e k â r din b e z i r g a n l a r ı y e r i n i b u g ü n , m o d e r n i lm i n e l i f b a s ın d a n b i le

h a b e r i o l m a y a n , bir t a k ı m i lim b e z i r g a n l a r ı a l m ı ş t ır . Es

k i din b e z i r g a n l a r ı , A l l a h ve din a ş k ı n a k o n u ş t u k l a r ı n a

i n a n d ı r m a k i s t er l e rd i . B u g ü n ü n i l im b e z i r g a n l a r ı ise.

(29) Dr. Felix Ismard, Sprİtualisme et Materialisme, Paris, Relnwald, sahife

154..

(30) Bu fikirlerin çekiciliği, bilhassa bizde, İslâmiyetin ne olduğunu ve ne de

diğini bilmeyenler için bir kat daha artmaktadır. Fakat kusur, bilmeyenlerde ol maktan çok bildirmeyenlerde, daha doğrusu İslâmiyeti öğretecek yüksek ehliyet

lerden m'âhrum bırakanlardadır.



i l e r i i i k v e i n s a n l ı k g i b i b a z ı b ü y ü k k e l i m e l e r i n a r k a s ı n as ı ğ ı n ı p d a k o n u ş u y o r l a r . E m i n o la l ım k i, b u ik i z ü m r en i n a r a s ı n d a h i ç b i r f a r k y o k t u r : İ k i s i d e s a h t e k â r v e

ş a r l a t a n d ı r .

Y a ln ız ş u n o k t a l a r ü z e r i n d e e h e m m i y e t l e d u r u p d ü ş ü n e l i m : M o d e r n i li m n a m ı n a A l la h v e d i n i n k â r e d i l e b i l i r m i ? İ l i m , d i n i n e i y e d e r m i ? i l i m l e d i n a r a s ı n d a g i d e r i l m e s i k a b i l o l m a y a n b i r t e z a t v e t e a r u z v a r m ı d ı r ?

B u n o k t a l a r a v e r e c e ğ i m i z c e v a p t a a n l a ş a b i l m e m i zi çin , e v ve l e m i r d e o k u y u c u m l a , ü i m m e f h u m u n u n s o n

d e v i r d e g e ç i r d i ğ i d e r i n b i r d e ğ i ş m e ü z e r i n d e g ö r ü ş m e m i z l â z ım d ı r . İ li m n a m ı n a d i n î h a k i k a t l e r i i n k â r a s a p a n l a r v e d i n i l e i l i m a r a s ı n d a t e z a t g ö r e n l e r , e k s e r i y a b ud e ğ i ş m e n i n f a r k ı n d a o l m a y a n l a r d ı r .

İ l im mefhumunda vukua gelen değiş ik l ik ler:

E s k i d e n " i l i m " d e y i n c e , b u n d a n t a b i a t v e k â i n a t ı ns a b i t , k a t ' i v e m u t l a k b i l g i s i a n l a ş ı l ı r d ı . B ü t ü n o n d o k u

z u n c u a s ı r d a v e a s r ı m ı z ı n y a k ı n s e n e l e r i n e k a d a r h â l â

b a z ı m u h i t l e r d e d e v a m e d i p g e l e n b u y a n l ı ş t e l â k k i y e

g ö r e ; " il im " d e m e k , i n s a n z e k â s ın ı n e r i ş i p d o ğ r u l u ğ u n u

i s p a t e t t i ğ i k a t ' i , y a n î h i ç b i r v e ç h i l e d e ğ i ş m e z n e t i c e l e

r e d a y a n a n b i l g i d e m e k t i r . B u m â n a d a k i i l i m i s t e r i s t e

m e z , d i n i l e ç a r p ı ş ı y o r v e d i n i n m e v z u u o l a n b i l g i v e

i n a n ç l a r ı k ö k ü n d e n r e d d e v e i n k â r a g i d i y o r d u . Ç ü n k ü ,d i n i n m e v z u u o l a n i n a n ç l a r , m e s e l â A l la h v e â h i r e t

i n a n c ı , b u e s k i i l i m t e l â k k i s i n e g ö r e , h i ç b i r v e ç h i l e s a b i t

o l m a m ı ş ; a k l ı n v e m a n t ı ğ ı n ı ş ı ğ ı a l t m d a i s p a t e d i l i p o r

t a y a k o n u l a m a m ı ş v e h i m v e h a y a l k a b i l i n d e n ş e y le r d i .

S a n i y e n , y i n e b u e s k i i l im t e l â k k i s i n e g ö r e , i li m y a l n ı z

s a b i t v e k a t ' i b i l g i d e m e k d e ğ i l ; h e m d e m u t l a k , y a n i s a

h a v e m e v z u i t i b a r i y l e h u d u t t a n ı m a y a n b i r z i h n i f a a l i

y e t d e m e k t i . B u n a g ö r e , h e r ş e y i l m e m e v z u o l a b i l i r v e



D I N v e H A Y A T T A K İ Y E R İ

i l m i n s a h a s m a g i r e b i l i r d i . H e r h a n g i b i r h a k i k a t , h a k i

k a t s a y ı l a b i l m e k i ç i n , i l m i n ç e r ç e v e s i n e g i r m e l i y d i . B u

ç e r ç e v e y e g i r m e y e n v e b u n u n d ı ş m d a k a l a n h a k ik a t ,h a k i k a tl e r d i y a r m d a n k o v u l u r d u .

İ ş t e b u a n l a y ı ş b u g ü n d e ğ i ş m i ş t i r . B u g ü n a rt ı k i li m ,

s a b i t v e k a t ' i b i l g i d e ğ i l d i r . M a t e m a t i k i l i m l e r i b i r t a r a

f a b ı r a k ı r d a , t a b i a t i l i m l e r i n i n a z a r a a h r s a k , b u g ü n i l

m i n e n y ü k s e k v e e n ş ü m u l l ü k a n u n u (Relatıvite) y a n i

iz af il ik tir . H a t t â m a t e m a t i k i li m l e r i b i l e , b u k a n u n d a n

i s t is n a e t m e ğ e b i l m e m k i k a t ' i b i r z a r u r e t v a r m ı d ı r ? B u

i li m l e ri n m e v z u u , m e s e l â k e m m i y e t g i b i , b i z i m e ş y a d a n

z i h n e n t e c r i t e d i p t a s a v v u r e t t i ğ i m i z f i z i k î b i r h a s s a d e

ğ il m i d i r ? B i r ş e y i n e n y ü k s e k k a n u n u i za fil ik o l u n c a

a y n ı k a n u n , o ş e y i n h a s s a s ı n ı n d a k a n u n u o l m u ş o l m a z

m ı ? B u n o k t a n ı n c e v a b ı m s a la h i y e t l i le r e b ı r a k a r a k b i z

m e v z u u m u z a g e l e l i m .

H e l e b u g ü n il i m , t e c e s s ü s v e k e ş i f le r i n e h u d u t t a n ı

m a y a n b i r z e k â ş e r a r e s i v e b i r z i h n î f a a l i y e t d e m e k h i çd e ğ i ld i r . B i lâ k is , m o d e r n i l m i n m e v z u u , m e t o d u v e

a r a ş t ı r m a s a h a s ı g a y e t b e l l i v e ç i z i l i d i r . İ l i m , a r t ı k s ı r f

t e c r ü b e v e m ü ş a h e d e y e d a y a n m a k t a v e s ır f b u m e t o d -

l a r l a h a k i k a t i b u l m a y a ç a h ş m a k t a d ı r . İ l i m d e e s k i z e k â

v e m a n t ık o y u n l a r ı n ı n y e r in i b u g ü n t e c r ü b e , m ü ş a h e d e

v e m u k a y e s e a l m ı ş v e ar t ı k , i l im , t e c r ü b e v e m ü ş a h e d e

u s û l i y l e e l d e e d i l e n b i l g i d e m e k o l m u ş t u r . M o d e r n i l i m ,b u n e t i c e y e , t â es k i Y u n a n d ü n y a s ı n d a k i z e k â h a r e k e t

l e r i n d e n itibareriT - ç o k u z u n v e g ü ç a r a ş t ı r m a v e ç a l ı ş

m a l a r d a n s o n r a e r i ş e b i l m i ş t i r . F a k a t , b u m e t o d s a y e

s i n d e i l i m , a s l a ş ü p h e g ö t ü r m e y e n h a k i k a t l e r e l d e e t

m e y e m u v a f f a k o l m u ş t u r . E s k i i li m , a r a ş t ı r m a l a r ı n ı n

n e t i c e s i n d e n e m i n o l a m ı y o r d u . Ç ü n k i , g i t t i ğ i y o l d a n v e

t u t t u ğ u u s u l d e n e m i n d e ği ld i . B u g ü n i s e , t e c r ü b î m e t o d

s a y e s i n d e , , â l i m n e y a p t ı ğ ı n ı , i l i m d e n e r e y e g i t t i ğ i n i t a m a m i y l e b i l m e k t e d i r . B u s a y e d e v e b u n d a n d o l a y ı d ı r



k i , m o d e r n i lm i n e l d e e t t iğ i n e t i c e l e r h e r k e s n a z a r m d a

- e ğ e r t a b i r c a i z s e - r e e l h a k i k a t l e r s ı r a s m a g e ç m i ş v e

k e n d i l e r i n i , e n b a s i t i n d e n , e n y ü k s e ğ i n e k a d a r , h e r z e

k â y a i s t e r i s t e m e z k a b u l e t t i r m i ş t i r . H ü l â s a , m o d e r n

i l im , t e c r ü b e v e m ü ş a h e d e u s u l ü s a y e s i n d e , e l d e e t ti ğ i

n e t i c e l e r d e , i z a f i d e o l s a , b i r k a t ' i l i k k a z a n m ı ş t ı r .

F a k a t , o k u y u c u m u n d i k k a t e t m e s i n i r i c a e d e r i m k i ,

m o d e r n i lm i n , t e c r ü b î m e t o d s a y e s i n d e n e t i c e v e

m u ' t a l a r m d a k a z a n d ı ğ ı b u k a t ' i l i ğ e m u k a b i l , b ü y ü k k a

y ı p l a r a u ğ r a d ı ğ ı n ı d a u n u t m a m a k l â z ı m d ı r . F i l h a k i k a ,

b u g ü n i l m i n s a h a s ı , g e r e k g e n i ş l i k v e g e r e k d e r i n l i k i ti b a r i y l e , h u d u t l a n m ı ş t ı r . İ l m i n , s ı r f b i r z e k â v e b i r m a n

t ı k o y u n u o l d u ğ u d e v i r l e r d e , â l i m g e ç i n e n l e r i n i d d i a l a

r ı n a â d e t a h u d u t y o k t u . O d e v i r l e r i n â l i m l e r i , İ k in c i

D ü n y a H a r b i ' n i n z e n g i n l e r i g i b i , e t r a f l a r ı n a k i b i r l i b i r

n a z a r l a b a k m a k t a v e ç e l i m s i z b i l g i l e r i i l e g ö k k u b b e a l

t ı n d a ç ö z e m e y e c e k l e r i d ü ğ ü m k a l m a y a c a k s a n m a k t a

i d i l e r . B u n a m u k a b i l , b u g ü n ü n i l m i g i b i , â l i m i d e g a y e t

i d d i a s ız v e m ü t e v a z i d i r . Ç ü n k ü b u g ü n ü n i lm i , i m k â n l a

r ın ı n h u d u d u n u g ö r m ü ş , b u g ü n ü n â l i m i a cz in i a n l a

m ı ş t ı r .

D i k k a t e d e r s e k , m o d e r n i l m i n b u t e v a z u u t a t b i k e t t i

ğ i v e t u t t u ğ u a r a ş t ı r m a u s u l ü n d e n i le r i g e l m e k t e d i r . B u

u s û l , y e r i n e v e i c a b ı n a g ö r e , k â h t e c r ü b e d i r (=expen-

mentation), k â h i s t i k r a d ı r (=mductionl k â h m ü ş a h e d e

d i r (=observation], k â h m u k a y e s e d i r (=comparaison).

B u g ü n ü n i lm î m e t o d d e n i l e n ç a l ış m a v e a r a ş t ı r m a y o lu

v e u s u l ü b u n l a r d ı r . B u u s û l d e n a y r ı l a n b i r k i m s e y e

b u g ü n a l i m d e n e m e z . B u y o l d a s a d a k a t l a y ü r ü m e k i s t e

y e n b i r k i m s e d e ; t e c r ü b e , m ü ş a h e d e , m u h a k e m e v e

m u k a y e s e i le t e tk i k e tm e d i ğ i v e e d e m e y e c e ğ i m e s ' e l e

v e m e v z u l a r h a k k ı n d a u l u o r t a r e d v e i n k â r h ü k m ü v e

r e m e z . V e r i r s e i l m i n h u d u d u d ı ş ı n a ç ı k m ı ş v e s a l â h i y e t -

s iz k o n u ş m u ş o lu r .



İ lmin sahası d ışmda kalan hakikat ler:

H ü l â s a m e t o t d e ğ i ş m e s i , d a h a d o ğ r u b i r t a b i r l e , i l

m i n k e n d i n e y a r a ş a n m e t o d u b u l m a s ı , i l m î a r a ş t ı r m av e h ü k ü m v e r m e s a h a s ı n ı , e s k i y e n i s b e t l e , b i r h a y l i d a -

r a l t m ı ş t ı r . B u s a h a , b u g ü n y ü k s e k m a t e m a t i k b i r t a r a f a ,

s ır f m a d d i v e m a h s û s â l e m e i n h i s a r e t m i ş v e b u g ü n

a l e l a d e i l i m s ı r f m a d d i v e m a h s û s â l e m i n s i s t e m l i b i l g i

s i d e m e k o l m u ş t u r . G a y e t t a b i i : İ l m i n t e t k i k â l e ti ö l ç ü v e

t a r t ı d ı r . B u i s e a n c a k m a d d e y e v e m a h s ü s e t a t b i k o l u

n a b i l i r M a d d e y i h a v i c i s i m l e r y a n i u z u n l u k , g e n i ş l i k ,

d e r i n l i k v e a ğ ı r l ı k g i b i v a s ı f l a r t a ş ı y a n ş e y l e r ö l ç ü l ü p ,t a r t ı l a b i l i r . Ç ü n k ü i l m i n t e t k i k v e a r a ş t ı r m a m e t o d u t e c

r ü b e , m ü ş a h e d e v e m u k a y e s e d i r ki, b u n l a r a n c a k m a d

d i v e m a h s ü s t e c e r e y e n e d e b i li r .

B i n â e n a l e y h , m a d d i v e m a h s û s u n d ı ş ı n d a k a l a n lam a d d i v e l â m a h s ü s â l e m (=Le monde imma teriel et non

sensible), t a m a m i y l e i lm i n h u d u d u v e s a l â h i y e t i d ı ş ı n d ak a lı r. İ li m , ö l ç ü y e v e t e r a z i y e g i r m e y e n , ç ü n k ü e b ' a d ıh a v i o l m a y a n b u â l e m i n , n e v a r l ı ğ ı , n e y o k l u ğ u , n e c e v h e r i v e n e e v s a f ı h a k k ı n d a h i ç b i r ş e y s ö y l e y e m e z ; n e i s p a t h ü k m ü v e r e b i l i r , n e d e i n k â r . İ l m i n l â m a d d i â l e mh a k k ı n d a d i y e b i l e c e ğ i b i r ş e y v a r d ı r o d a te t k i k e i m k â nb u l a m a d ı m , b i n â e n a l e y h " ' Jb i i m iy o ru m ' ''d a n i b a r e t t ir .

İ m d i , d i n î m e v z u l a r m e s e l â A l l a h v e â h i r e t a k i d e l e r iv e b u n a b a ğ l ı d i ğ e r d i n i m e s ' e l e l e r , t a m a m i y l e l â m a d

d i v e l â m a h s û s b i r â l e m e a it h a k i k a t l e r d i r . İ li m n a m ı n ab u n l a r h a k k ı n d a h ü k ü m v e r m e y e k a l k ış m a k v e b u h a k i k a t l e r i i n k â r a y e l t e n m e k , i l m e i f t i r a e t m e k v e i l m i b a z ım a k s a t l a r a a l e t o l a r a k k u l l a n m a k t ı r . Ç ü n k ü t e k r a r e d e l i m k i , d i n i m e v z u l a r , i l m i n t e t k i k s a h a s ı d ı ş ı n d a d ı r .İ l i m , d i n î a k i d e v e k a n a a t l e r h a k k ı n d a n e m ü s b e t v en e d e m e n f î b i r h ü k ü m v e r e m e z . Ç ü n k ü b u n l a r t e c r ü b e ,m ü ş a h e d e , m u k a y e s e a l t ı n a g i r m e z . A k i d e v e k a n a a t l e r

a r a b a y a y ü k l e t i l i p l a b o r a t u a r a n a k l e d i l e m e z . B u n l a r ı nd e ğ e r i n i l a b o r a t u a r d e ğ i l , a n c a k y a ş a n ı l a n h a y a t ı n t e c -



r ü b e l e r i g ö s t e r i r . İ n s a n , h a y a t y o l u n d a y ü r ü y ü p i l e r l e d i k ç e , a n l a r k i, g ö n l ü n a k i d e b o ş l u ğ u n u n e s e r v e t , n em e v k i v e n ü f u z , h ü l â s a d ü n y a d e ğ e r l e r i n d e n h i ç b i r d e

ğ e r d o l d u r a m a z .

H a t t â d i k k a t e d e r s e k , i l m i n t e t k i k s a h a s ı d ı ş ı n d a k a l a n m e v z u l a r y a l n ı z d i n i o l a n l a r d a d e ğ i l d i r . M a d d e n i nv e k u v v e t i n m a h i y e t i , h a r e k e t i n , ş u u r v e t e h a s s ü s l e r i -m i z i n m e n ş e i ak ıl v e i r a d e m i z i n m a h i y e t i v e m u h t a r i y e t i g i b i l â m a d d i , i y i l i k v e k ö t ü l ü k , a d a l e t v e z u l ü m , f a z i l et v e r e d a e t g ib i a h l â k i d a h a b i r ç o k m e v z u v a r k i, b u n l a r d a i l m i n s a h a s ı d ı ş ı n d a d ı r . V e i l m i n s a h a s ı d ı ş ı n d ao l a n l a r , i ç i n d e o l a n l a r a n i s b e t l e u ç s u z b u c a k s ı z b i r d e r y a d ı r . B u g ü n , b e ş e r i n b il d iğ i , b i l m e d i k l e r i n i n y a n ı n d a ,d e r y a l a r d a n b i r d a m l a d ı r . H ü l â s a y u k a r ı d a g ö r d ü k k i ,m a d d e c i l e r e g ö r e , i n s a n v e h a y a t , z a m i r i n d e i s t i h a lee d e n v e t e k â m ü l k a n u n u n a t â b i o l a n m a d d e n i n b i r d e v a m ı n d a n i b a r e t t i r . F a k a t b u g ö r ü ş il m î b i r h a k i k a t i ni f a d e s i d e ğ i l , s ı r f f a r z v e t a h m i n ü z e r i n e m ü s t e n i t t i r .Ç ü n k ü h i ç b i r t e c r ü b e v e m ü ş a h e d e y e d a y a n m a m a k t a

d ır . B i n â e n a l e y h A l la h a k i d e s i n d e n d a h a s a ğ l a m v ek u v v e t l i d e ğ i l d i r . K a l d ı k i , i l e r i d e g ö r e c e ğ i m i z g i b i , A l l a h a k i d e s i i n s a n v e c e m i y e t h a y a t ı n ı n e d e r e c e y ü k s e l t e n b i r f a k t ö r i s e , m a d d e c i l e r i n i s ti h a l e n a z a r i y e s i d e ok a d a r a l ç a l tm a k t a v e ç a m u r a s a p l a m a k t a d ı r .

İlim ve ameli hayat:İ li m , y a l n ı z n a z a r i b a k ı m d a n h u d u t l u d e ğ i l d ir ; p r a t i k

n o k t a d a n y a n i h a y a t i ç i n e m i n v e r a h a t b i r y o l g ö s t e r m e k v e h a r e k e t h a t t ı ç i z m e k b a k ı m ı n d a n d a m a h d u t v eâ c i z d i r . İ n s a n ı n a m e l i h a y a t ı , b i r t a k ı m h a r e k e t k a i d e v ek a n u n l a r ı n a m u h t a ç t ı r k i, b u n l a r ı b i z e i l im v e r m e z .İ l i m , b i z e t a m b i r h a r e k e t h a t t ı t a y i n e t m e z . İ l i m , b i z e

i y i y i / g ü z e l i , f a y d a l ı y ı , ş a y a n ı a r z u y u , m e c b u r i y i g ö s t e r m e z . H a t t â b u n l a r h a k k ı n d a b i z e t a m v e k a t ' i b i r f i k i r



b i l e v e r m e z . İ y i n i n , g ü z e l i n , f a y d a l m m v e m e c b u r i n i n

h a y a t i ç i n ç o k m ü h i m v e z a r u r i b i r m â n a s ı v e i ş a r e t i

v a r d ı r k i , i l i m b u m â n a y ı a s l a b i l m e z v e b u i ş a r e t i g ö r e m e z . Ç ü n k i i l m i n n a z a r ı n d a i y i l i k , g ü z e l l i k , h a k , a d a l e t ,

m e r h a m e t d i y e b i r d e ğ e r ; v a t a n , m i l l e t v e i n s an l ı k d i y e

b i r İ d e a l ; k ö t ü l ü k , ç i r k i n l i k , z u l ü m d i y e d e b i r r e d a e t

y o k t u r , i l im , n e t i c e l e r i n d e d a i m a k ö r , h ü k ü m l e r i n d e y ü

r e k s i z v e l â a h l â k î (=anıoraI)dir. İ lm i n , k a d ı n , e r k e k m ü

n a s e b e t l e r i n d e k i k a n u n u i s t is m a r d ı r . C e m i y e t h a y a t ı

i ç in k a n u n u i s e , k a v i n i n za y ıf ı e z m e s i d i r .

F e r d i ç i n o l d u ğ u g i b i , c e m i y e t h a y a t ı i ç i n d e i l i m h i ç b i r d e ğ e r h ü k m ü v e r m e z . B u h a y a t ı n ş ö y le v e y a b ö y l e

o l m a s ı ; i n s a n l a r ı n s u l h v e e m n i y e t i ç i n d e m e s ' u t y a ş a

m a s ı ; y a h u t , a ç k u r t l a r g i b i s a l d ı r ı p , b i r b i r i y l e b o ğ a z

l a ş m a s ı , i l m i n n a z a r ı n d a t a m a m i y l e m ü s a v i d i r . V e b u

n u n d e l i l i ç o k t u r . B i r i n c i v e İ k i n c i D ü n y a H a r b l e r i n i n

y e r g ö t ü r m e z f e c aa t le r i i lm i n v e o n u n d o ğ u r d u ğ u t e k

n o l o j i n i n , g e n i ş ö l ç ü d e , s u ç o r t a k h ğ ı y l a i r t i k â p e d i l m i ş

t i r. G ö k l e r d e n a t e ş y a ğ d ı r a n b o m b a u ç a k l a r ı y e r y ü z ü n

d e , y a l n ı z m ü c r i m l e r i d e ğ i l; e m z i k li a n a l a r ı v e k u n d a k

t a k i m a s u m y a v r u l a r ı d a y a k m ı ş t ı r . B u b i r m u a m m a d ı r

ki, b i r c a n k u r t a r m a k i çi n c a n v e r e n âl im , b i r h a m l e d e

b i n l e r c e c a n y o k e t m e k i ç i n d e i c a d e t t i ğ i ç e ş i t l i s i l â h l a r

v e z e h i r l i g a z l a r y o l u n d a c a n v e r m e k t e d i r . İ l i m , a m e l i

m ü s t e l z i m d e ğ i l d i r . Y a n i b i r ş e y i n z a r a r h v e y a f a y d a l ı

o l d u ğ u n u b il m e k , m u t l a k a o ş e y d e n k a ç ı n d ı r m a z v e y ao ş e y e k a v u ş t u r m a z . Y a ln ız b i l m e k , h a y a t i çi n b i r d ü s

t u r v e r m e z . H a y a t y o l u n d a i l i m , i y i l i k i ç i n g e r i l e n b i r

i r a d e il e b î r l e ş m e d i k ç e , b i r k ı y m e t i f a d e e t m e z ; ç o k l a r ı

m ı z a l k o lü n v e d i ğ e r u y u ş t u r u c u m a d d e l e r i n s ı h h a t im i z

i ç i n n e b ü y ü k f e l â k e t l e r s a k l a d ı ğ ı n ı b i l i r i z d e , b u n l a r ı

y i n e k u l la n ı rı z . Y i n e ç o k l a r ı m ı z c e m i y e t t e y a r d ı m l a ş m a

n ı n v e h a y a t y o l u n d a el e le t u t u ş m a n ı n g ö z l e r e b a t a n

f a y d a l a r ı n ı b i l ir iz d e t e p i ş i p b o ğ a z l a ş m a k t a n v a z g e ç m e y i z . H ü l â s a , i n s a n l a r ı n g e r e k f e r d î v e g e r e k i ç t i m a î



h a y a t ı i ç i n y a l n ı z i l i m v e i l m i n n e t i c e v e m u ' t a l a n k â f i

g e l m e m e k t e d i r .

İ l i m , i y i l i k v e g ü z e l l i k i ç i n h a r e k e t e g e l e n b i r i r a d e i l e

b i r l e ş m e d i k ç e , d i y o r u m , i n s a n e l i n d e h a y ı r l ı b i r r e h b e r

v e m ü r ş i t o l m a m a k t a d ı r . T e r a k k i v e i n k i ş a f l a r ı n i n s a n

v e c e m i y e t h a k k ı n d a h a y ı r h n e t i c e l e r v e r m e s i i ç i n , i l

m i n a h l â k i i r a d e ile b i r l e ş m e s i ; m a d d e v e c i s m i n r u h v e

m â n a il e b i r l i k t e v e m u v a z e n e l i b i r ş e k i l d e g e l i ş m e s i

ş a r t t ı r . B u n u n iç in i se , f e r d i n a n c a k m a d d i v e m a h s û s

â l e m i n ü s t t a b a k a l a r ı n d a b u l a b i l e c e ğ i y ü k s e k b i r i n a n ç

v e i d e a l e b a ğ l a n m a s ı l â z ım d ı r .C e m i y e t h a y a t ı n ı n b i r s a a d e t y u v a s ı h a l i n i a l m a s ı

iç in , f e r d i n b u h a y a t a s a d a k a t l e b a ğ l a n m a s ı , g ö n l ü n d e

v a z i f e v e m e s ' u l i y e t d u y g u s u v e u m u m î m e n f a a t s e v g i

s i t a ş ı m a s ı , b e ş e r i k a n u n l a r ı n h a k k a n i y e t v e a d a l e t i n e

i ç i n i n s a m i m i y e t i y l e i n a n m a s ı , m a z i y e k a r ş ı h ü r m e t

b e s l e m e s i , i s t i k b a l d e n ü m i t l i o l m a s ı v e g e l e c e k n e s i l l e

r i n k e n d i s i n d e n d a h a m e s ' u t v e b a h t i y a r y a ş a m a s ı n ı

a r z u e t m e s i l â z ı m d ı r . Y ü k s e k b i r c e m i y e t h a y a t ı , f e r d e

f e r a g a t v e f e d a k â r l ık e m r e d e r v e f e r d d e n i c a b ı n d a c a

n ı n ı i s t e r .

İ m d i , i l i m f e r d e b i r h a r e k e t t a r z ı t â y i n e t m e z ; " y a p v e

y a p m a " g i b i b i r e m i r v e r m e z ; f e r a g a t v e f e d a k â r l ı k t e l

k i n i n d e b u l u n m a z . O , n a s ı l b i r s i h ir l i i li m o l m a h d ı r k i,

k e n d i s i n i c e m i y e t e f e d a e t m e y e , k e n d i s i n e a i t o l m a y a n

iy ilik v e m e n f a a t i ç i n k e n d i h a y a t v e m e n f a a t i n e k ı y m a y a f e r d i i k n a e d e b i l s i n . İ li m , b u d e r e c e y e h i ç b i r z a m a n

v e s u r e t l e ç ı k a m a m ı ş ; i n s a n l a r ı f e r a g a t v e f e d a k â r l ı ğ a

s e v k e t m e k i ç i n , a s l â k â f i b i r k u v v e t k a y n a ğ ı o l a m a m ı ş

t ı r . O l a m a z , f e r d i n y a r a t ı l ı ş m d a k i e g o i s t l i ğ i y u m u ş a t

m a k , f e r d d e g ö n ü l b a ğ l a r ı v e m e r h a m e t d u y g u l a r ı y a

r a t m a k i ç in , i l m i n s o ğ u k ç e h r e s i d e ğ i l , lâ m a d d i l e r â l e

m i n i n e n g i n l e r i n d e b u l a c a ğ ı m ı z b i r i d e a l i n y ü k s e l t i c i ,

t e s k i n e d i c i h a v a s ı l â z ı m d ı r .



H ü l â s a , b u g ü n i lim s ır f t e c r ü b e y e , m ü ş a h e d e v e m u

k a y e s e y e d a y a n m a k t a v e s ı rf b u m e t o d l a e l d e e d i l e n

n e t i c e v e m u ' t a l a r a k ı y m e t v e r m e k t e d i r . B u s a y e d e m o d e r n i l i m , h a r i k u l a d e t e r a k k i v e i n k i ş a f ı v e i l e r l e y i ş i i l e

m u v a z i o l a r a k , b u g ü n i n s a n l a r s e r v e t e , k o n f o r a v e h e r -

g ü n b i r a z d a h a b o l l a ş a n k o l a y h k l a r a g ö m ü l m ü ş t ü r .

F a k a t b u n a m u k a b i l , i lm i n t e t k i k v e a r a ş t ı r m a s a h a

sı d a o n i s b e t t e h u d u t l a n ı p d a r a l m ı ş ; i l im sı rf m a d d i y e

v e m a h s ü s e i n h i s a r e tm i ş ti r . M a d d i v e m a h s û s u n ö t e

s i n d e b a ş k a b i r â l e m v e n â m ü t e n â h i l i k v a r k i; i li m b u

â l e m i n e ş i ğ i n d e n i ç e r i y e g i r m e m i ş t i r v e g i r e m e z . Ç ü n - ,k i lâ m a d d î v e lâ m a h s û s u n a k l ın i h a t a e d e m e y e c e ğ i

y e r l e r in i k e şi f i ç in t e c r ü b e y e , m ü ş a h e d e v e m u k a y e s e

y e i m k â n y o k t u r . İ l m i n k e ş i f v a s ı t a s ı v e â l e t i , i s e y a l n ı z

b u n l a r d ı r . Ş u h a l d e , m a d d i v e m a h s û s â l e m i n d ı ş ı n d a k i

â l e m e a i t a k i d e v e i n a n ç l a r ı i n k â r e t m e y e i l m e n i m k â n

y o k t u r . B u g ü n f e v k a l â d e i l e r l e m i ş o l m a s ı n a r a ğ m e n ,

i l i m b i z e , g e l e c e k h a y a t h a k k ı n d a b u h a y a t ı i n k â r i ç i n

k a t ' i b i r k a n a a t v e r m e m e k t e d i r . Y i n e ş u h a l d e , ö l ç ü pt a r t a m a d ı ğ ı m ı z iç in lâ m a d d i v e lâ m a h s û s u i lim n a m ı

n a i n k â r a k a l k ı ş a n l a r ı n y a p t ı ğ ı ş e y ş a r l a t a n h k t a n i b a

r e t t i r .

İ lmin kendi sahasmdaki k ıymet i :K e n d i s a h a s ı d ı ş ın d a k i lâ m a d d î m e v z u l a r d a t a m a

m i y l e k u d r e t s i z o l a n i l i m ; a c a b a , k e n d i s a h a s ı n d a , y a n i

m a d d î v e m a h s û s m e v z u l a r d a , t a m b i r s a l â h i y e t v e

k u d r e t id d i a e d e b i l i r m i v e i n s a n z e k â s ı n ı n m e ş h u t â l e

m e a i t a n l a m a k i h t i y a c ın ı t a m a m i y l e g i d e r e b i l i r m i ? Y i

n e k e n d i s a h a s ı n d a il im , k e n d i s i n e h â s o l a n m e t o t l a r l a

t et k ik e d i p , m e y d a n a k o y d u ğ u b ü t ü n n e t i c e le r i n k ı y m e t

v e s ı h h a t i n d e n k at 'i s u r e t t e e m i n m i d i r ? Ü z e r i n d e d u r u l u p , u z u n u z u n d ü ş ü n ü l m e y e d e ğ e r m e s ' e l e l e r . İ t i r a f



e d e l i m ki, b i z b u m e s ' e l e l e r i I ı â i i ç i n l â z ı m g e l e n i l m î e h

l iy e ti h a i z d e ğ i l i z . B u n l a r , b i z i m n â ç i z b i l g i d a ğ a r c ı ğ ı m ı

z a s ı ğ m a z b ü y ü k l ü k t e m e s ' e l e l e r d i r .

A n c a k b i r fikir d e n e m e s i o l a r a k ş u k a d a r d i y e c e ğ i z

k i , k e n d i s a h a s ı n d a v e k e n d i s i n e h â s m e t o d l a r l a t e d k i k

e t ti ğ i m e v z u l a r d a b i l e i lm i n k ı y m e t i n d e n ş ü p h e e d i l e b i

lir. G e r ç i y a k ı n z a m a n a k a d a r , k e n d i s a h a s ı n d a v e k e ş

f e d i p , o r t a y a k o y d u ğ u n e t i c e l e r d e i l m i n k ı y m e t v e h a k i

k a t i n i n m u t l a k v e k a t ' i o l d u ğ u k a n a a t i h â k i m d i . D a h a

d ü n e k a d a r " A T e v to n " fiziğinin d e ğ i ş m e z , t e k v e ş ü p h e

g ö t ü r m e z , t e m e l l e r i ü z e r i n d e o t u r d u ğ u n a i n a n ı l a n i l i m ,n e t i c e v e m u ' t a l a r ı n d a , m u t l a k b i r h a k i k a t k ı y m e t i v e

b i r n e v i t e k k e k u d s i y e t i t a ş ı m a k t a y d ı . B u g ü n i s e , b u n e

t i c e v e m u ' t a l a r m t a m a m i y l e iz afî b i r k ı y m e t t a ş ı d ı k l a r ı

k a b u l e d i l m e k t e d i r . D ü n " c a z i b e k a n u n u " i le f o r m ü l l e ş -

t i r i l e n t a b i a t t a k i ç e k i c i l i k , b i r k u v v e t t i r z a n n e d i l i y o r d u .

B u g ü n b u n u n s a d e c e b i r h a y y i z y a h u t m e k â n h a s s a s ı

(=propriete de Vespace) o l d u ğ u a n l a ş ı ld ı . G e ç e n a s ı r d a

i l i m , g e n ç l i ğ i n i n t a ş a n k u v v e t i n e m a ğ r u r t o y b i r d e l i k a n l ı g i b i , s o n s u z b i r ü m i t d e r y a s ı i ç i n d e y ü z m e k t e y d i .

D ü n ü n g e n ç v e ç ılg ın i lm i , i m k â n l a r ı n a h u d u t t a n ı m a

m a k t a v e t a b i a t ı b ü r ü y e n n â m ü t e n a h î e s r a r p e r d e l e r in i

b i r e r b i r e r y ı r t ı p , m e ç h u l l e r i a y d ı n l a t a c a ğ ı n a i n a n m a k

t a y d ı . B u g ü n , h e y h a t ! İ lm i n k e n d i n e o la n b u g ü v e n i

s a r s ı l m ı ş v e b u t e l â k k i d e ğ i ş m i ş t i r . T a b i a t ı n b ü y ü k l ü ğ ü

v e e s r a r ı n ı n s o n s u z l u ğ u y a n ı n d a b u g ü n i l i m , k e n d i s i n i

m a n d a b o y n u z u n a k o n m u ş a c iz b i r s in e k g ib i g ö r m e k t e d i r . B u g ü n a n l a ş ı l m ı ş t ı r k i, e l i m i z d e b u l u n a n k r o n o

m e t r e l e r v e ö l ç ü v a h i d l e r i h e p m ü t e h a v v i l ş e y l e r d i r v e

b u n l a r ı n k ı y m e t i y e r k ü r e m i z i n i ç i n d e b u l u n d u ğ u h u s u

s î ş a r t l a r a t â b i d ir . Z a m a n , m e k â n v e h a r e k e t h a k k ı n d a

k i fik irlerim izi b i z , y e r k ü r e m i z i ç i n de k i va z i y e t i m i z e gö

r e , k e n d i m i z i m a l e t m e k t e y i z . B iz i n s a n l a r , s a n k i a y n a

d a n m a m u l b i r d ü n y a i ç i n d e y i z . G ö r d ü ğ ü m ü z v e h a k i

k a t d i y e t a n ı d ı ğ ı m ı z ş e y le r , b i z e d ü n y a a y n a s ı n d a n a k -



s e d e n k e n d i h a y a l l e r i m î z d î r . " " Bir z a m a n l a r t a n r ı l a ş t ı -

r ı l a n m a d d e n i n m a h i y e t i , a t o m ve m o l e k ü l ü n h a r e k e t

l er i , b u g ü n o r t a y a o k a d a r m ü c e r r e t bir k a n u n t i p i çık a r m ı ş t ı r ki, b u n u a r t ı k k e l i m e l e r l e d e ğ i l , a n c a k r e m i z

l e r l e i f a d e e d e b i l i y o r u z . D ü n ü n fizikçisi, y a r ı b i l g i n l e r e

m a h s u s k a t ' i y e t l e k o n u ş u y o r ve h ü k ü m l e r i n i n b e d a h e

t i n e k a n i o l u y o r d u . B u g ü n ise o da t ı p k ı h u k u k ç u n u n ,

i k t i s a t ç ı ve f i lozofun sekler i ve ş a r t l a n i ç in d e d i r . Ç ü n k ü

b u g ü n ü n f i z i ğ i de, t ı p k ı i ç t i m a î i l i m l e r g i b i , f a r a z i y e l e r ,

s e k l e r ve i h t i m a l l e r d e r y a s ı n d a bir t e k n e d i r . İ ç t i m a î

i l i m l e r g i b i b u g ü n k ü f i z i k de i n s a n a k l ı n ı n i c a t e t t i ğ i hay a l l e r ve s u n ' i l i k l e r i ç i n d e d o l a ş m a k t a ve ba ş d ö n d ü r ü

c ü bir k â i n a t l a b i r e n t i n in d o l a m b a ç l a r ı n d a n k u r t u l u p ,

n e f e s a l m a k i ç i n bir ç ı k ı ş a r a m a k t a d ı r . Bu v a z i y e t t e

o l a n y a l n ı z f i z i k g i b i m ü s b e t (=pasitive) d e n i l e n i l i m l e r

d e ğ i l d i r . M a t e m a t i k g i b i k a t ' i (exacte) d e n i l e n i l i m l e r bi

le az çok bu vaziyet tedi r . ' ^^ '

H ü l â s a , t e k r a r e d e l i m ki, b u g ü n i l i m o l g u n l a ş m ı ş ,

â l i m de d a h a m ü t e v a z i bir v a z i y e t a l m ı ş t ı r . G a y e t t a b i i :İ l i m b i z e ne m e n ş e (=orîgine), ne de m a h i y e t (=essence)

b i l g i s i ve r i r . İ l i m b i z e "noumene"\, y a n i ş e y l e r i n h a k i k a tv e m a h i y e t i n i d e ğ i l , s a d e c e ''phenomene'\ y a n i evsaf,

a r a z ve e ş k â l e ait t e z a h ü r l e r i n i b i l d i r i r . ' ^ ' M a d d e ve

(31) Imam-ı Nesefi'nin meşhur "Akaid" kitabı: "Hakaİk-ı eşya sabit tir ve ona

ilim mütehakkıklır" diye başlar. Bu fikn Şeyhülislâm Mûsa Kâzım Efendi merhum,

neşrettiği bir makalede ispata çalışmıştır. Fakat, merhumun, bu nokta üzerindeki

izah ve müdafaalan, bizi tatmin etmemiştir. Bakınız: Külliyat-ı Musa Kâzım - Dİ-

ni içtimaî makaleler, Evkaf-ı İslâmiye Matbaası, 1336, sahife: 132 ve devamı.

(32) Bu ^kirler etrafında Prof James'İn şu güzel eserini tavsiye ederiz. La Fone-

tion sociale de la religion, par E.O. James, Prof. d'Histoİre et de P. Fiosöphie des re

ligions a 'Üniversite de Londra Payot, Paris, 1940 - Umumiyetle İlim ve din bahsin

de bakınız: Emile Boutroux: Science et religion. E. Flammarion, Paris. Şu nefis ese

re de bakınız: Les Fondemenets de la religions, par.). V. Linden, Payot, Paris. 1957.

(33) Bu bakımdan yukarıdaki notta adı geçen İmam Nesefi'nin Akaid kitabı

başındaki sözü bize yerinde görünüyor. Evet "şeylerin hakikatlan sabittir." Fakat

bu hakikatlara bizim İlmimiz mütebakkik midir? Bizim ilmimiz şeylerin hakikat-larına değil, araz ve evsafına attir. Şeylerin künhünü ve hakikatlarını yalnız onları

yaratan bilir.



(34) Psikoloji, şuur yahut "vicdan" hallerini (=etats de conscience) tetkik

eden ve bildiren bir ilimdir. Fakat "vicdan" nedir? Psikoloji bunu bilmez ve bil

mek te istemez. Zira "vicdan" nedir sualine verilecek cevap ne olursa olsun, psi

koloji ilmini alâkalandırmaz. Psikolojiyi alâkadar eden, mesele his, teessür vezekâ gibi vicdan halleri ve fenomenleridir.

k u v v e t ü z e r i n d e ç a l ı ş a n â l i m , b u n l a r m h a k i k a t ve m a h i

y e t i n d e n h a b e r d a r d e ğ i l d i r . N e r e d e n g e ü p , ne o l d u ğ u

n u b i l m e z . G ü n l ü k h a y a t ı m ı z d a bin bir ç e ş i t i ş d e k u l

l a n d ı ğ ı m ı z e l e k tr i k n e d i r ? N e r e d e n ç ı k ıp , n a s ı l var ol

m a k t a d ı r ? İ l i m b i z e b u n u s ö y l e m e z . ' ^ " "

İ l m i n b u n u s ö y l e m e s i ve a r a ş t ı r m a s ı l â z ı m da d e ğ i l

d i r . İ l m e l â z ı m o l a n , m a d d e n i n ve k u v v e t i n n e r e d e n çı

k ı p , ne o l d u ğ u n u b i l m e k de ğ i l; b u n l a r d a n h a y a t iç in

f a y d a l a r e l d e e t m e k t i r . B u n u e l d e e t t iğ i z a m a n ve t a k

d i r d e i l i m , g a y e s i n e v a r m ı ş ve r o l ü n ü o y n a m ı ş o l u r . Ni

t e k i m b u g ü n iş b ö y l e d i r . M e n ş e ve m a h i y e t b a h s i n d es e k l e r ve i b h a m l a r i ç i n d e b o ğ u l a n m o d e r n il im , p r a t i k

h a y a t s a h a s ı n d a h a r i k u l a d e i l e r l e m e l e r k a y d e t m e k t e ve

h a y a t g i t t i k ç e m a k i n e l e ş m e k t e d i r . Y a l n ı z , şu var ki,

m e n ş e ve m a h i y e t i n i b i l m e d i ğ i m i z m a d d e n i n e v s a f ve

a r a z ı n d a y a n ı l m a m ı z d a i m a m ü m k ü n d ü r . İ ş t e m o d e r n

i l m i n t e v a z u u da b u n d a n i le r i g e l m e k t e d i r . B u g ü n il im ,

e l d e e t ti ğ i n e t i c e l e r d e y a n ı l a b i le c e ğ i n i , b u n u n m ü m k ü n

o l d u ğ u n u k a b u l e t m e k t e ve e s k i t a a s s u p ve t o y l u ğ u n d a n k u r t u l m u ş b u l u n m a k t a d ı r .

İ m d i , m a d e m k i i l m i n s a h a s ı g e n i ş l i k ve de r i n l i k i t i

b a r i y l e ve m e t o d u n u n i m k â n l a r ı b a k ı m ı n d a n h u d u t l u

d u r ; o h a l d e il m i n h u d u d u n u n ö t e s i n d e bir a k i d e l e r a l e

m i n i n var o l a b i l e c e ğ i n i k a b u l e t m e k m a n t ı k e n z a r u r i

d i r . M a d d e c i l e r i n z a n n e t t i ğ i g i b i , i l i m bu z a r u r e t i i n k â r

e d e m e z ve d i n i a k i d e ve i n a n ç l a r ı i n s a n h a y a t ı n d a nk o v m a k l â z ı m d ır , d i y e m e z . G ö z ü m ü z ö n ü n d e n s ü r a t l e

g e ç e n bir o t o m o b i l i n h a r e k e t ve m u v a s a l a t n o k t a l a r ı n ı

g ö r m e y i ş î m î z , bu n o k t a l a n i n k â r i ç i n bir s e b e p t e ş k i l

e t m e z . B i l â k i s , k a t ' i s u r e t t e b i l i r ve t e y i t e d e r i z ki, bu



Otomobil m u t l a k a b i r n o k t a d a n h a r e k e t e t m i ş t i r v e b i r

n o k t a y a m u v a s a l a t e d e c e k t i r .

E s a s e n , d i k k a t e d i l i r s e , i l i m d e n e t i c e l e r i n d e , d i n g i b i , b i r i n a n ç s i s t e m i d i r . Ş u f a r k l a ki , i lm i i n a n ç t e c r ü b e ,m ü ş a h e d e v e m u h a k e m e d e n n e ş ' e t e t t iğ i h a l d e , d in ii n a n ç s e z i ş l e r d e n h i s l e r i m i z i n a k ı ş m d a n v e i ç i m i z i n y a l -v a r ı ş m d a n t e ş e k k ü l e tm e k t e ; i l im , z e k â d a n d i n v e i m a n ,h i s v e i r a d e d e n d o ğ m a k t a d ı r . B i n â e n a l e y h i li m d i n e ,m a d d e c ü e r i n t a h m i n e tt iğ i gibi> y a b a n c ı d e ğ i l d ir . H a t t âi lim v e i m a n a y n ı b i r i n s a n ı n h a y a t ı n d a y a n y a n a y a ş a

y a b i l i r . N i t e k i m , f i i l i y a t t a b i r ç o k b ü y ü k â l i m v e filozof

l a r d a y a ş a m a k t a d ı r . İl im i le i m a n a r a s m d a t e z a t t a s a v v u r e d e n l e r , h u s u s i y l e d i n i , i l m i n t e r a k k i s i n e e n g e l g ö r e n l e r â l i m l e r d e ğ i l d i r , â l i m t a s l a k l a r ı d ı r .

Hep zulme t-i cehildir ki illet

Dâim kalıyor bu hab-ı gaflet



nD İ N N E D İ R ?

A l l a h ve din:

E v v e l â A l l a h n e d i r ? N a s ı l t a h a y y ü l e d e r s e n i z o de-

ğ i l d i r / ^ ^ ' F a k a t O v a r d ı r . O'nu t a n ı m a m a k m ü m k ü n d ü r .N i t e k im İ n s a n k ı h ğ m d a k i b a z ı h a y v a n l a r l a , h a y d u t l a rt a n ı m a z . O ' n u n v a r l ı ğ ı n a d e l i l i s t e m e k , onu i n k â r i ç i nv e s i le a r a m a k t ı r . O ' n u n :

Varlığın bilme ne hacet kürre-i âlem ile

Yeter isbatına halkettiği bir zerre bile.

O ' n u i n k â r e t m e k b â t ı l a t a p m a k t ı r . O'nu i s p a t a ç a h ş -m a k , b e y h u d e y o r u l m a k t ı r . O v a r d ı r , ç ü n k ü i n s a n ve

k â i n a t v a r d ı r . F a k a t :

Hurşîd'i ezelden nasıl ister ki haberdar

Olsun daha bir zerreyi derketmeyen efkâr.

O ' n u n v a r h ğ m a d e l i l ; O'nu d u y a n v i c d a n ı m , O'nu is

t e y e n ve a r a y a n g ö n l ü m d ü r . D ü ş ü n e n i n s a n i ç i n O'nu

i n k â r a m e c a l y o k t u r :

Allah'ı ne yolda etsem inkâr

İkrar çıkar netice-i kâr.

(35) Bu eserin ilk baskısında, bü ifade yerinde şöyle.bir ifade kullanmıştık.

"Allah, nasd tahayyül ederseniz O'dur." Sahife altı notunda, Muhyiddin

Arabi'nin bu hususta "Allah, nasıl tasavvur ederseniz, ondan başkadır." dediğini

kaydetmiş ve bu iki ifade arasındaki fark üzennde okuyucuyu düşünmeye davetetmiştik. İki baskı arasında geçen zaman içinde biz kendimiz düşündük ve

yanıldığımızı anladık.



D I N v e L A I K L I K

Din nedir?

D i n , bu i l â h î nur n e d i r ? O, her ş e y d e n e v v e l , r u h u m u z l a s e z d i ğ i m i z ve a k l - ı s e l i m ile d ü ş ü n ü p , k a b u l e t t i ğ i m i z i l â h î bir k a n u n d u r . İ n s a n bu k a n u n u , y ü k s e ks a n ' a t , a h l â k ve i n s a n l ı k d u y g u s u g i b i , f a k a t d a h a i n c ev e d a h a y ü c e bir d u y g u o l a r a k s e z e r ; a k l ı ile m u h a k e m ee d i p , k a b u l ve t a s d i k e d e r . D i n , i n s a n r u h u n u n bu en t e -

Çünkü bizim ifademiz Kur'an-ı Kerim'in İlılâs Süresindeki ilâhi İşarete aykırı

düşmekte ve bir nevi (şirk)e götürmektedir ve (lâ nazire leh) hakikatiyle tenaku

za düşmektedir.

Filhakika îhlâs Süresinde Allah'ın (küfvü) yani eşi, misli ve nazın olmadığı

ifade buyurulmaktadır.Halbuki bizim tarifimiz, hayalen de olsa, Allah'ın bir nevi eşi ve haziri mev

cut olabileceğine ihtimal veriyordu. Hazret-İ Mubyiddin'in İfadesi ise bundan

kaçınmakta ve İhlâs Süresindeki beyana uygun gitmekte idi.

Bu defaki baskıda biz, Hazretin aynen kendi ifadelerini almak suretiyle, azız

ruhlarından af dileyerek, hatamızdan döndük.

Bizim ilk baskıdaki ifademiz ne kadar basit ve (şirk)e götürmekte İdiyse, Haz

ret-i Mubyiddin'in ifadeleri de o kadar derin ve şirkten kaçınmaktadır. Bununla

beraber her iki İfade arasıda maksat bakımından fark olup olmadığı üzerinde dü

şünülebilir.

Hazret-i Muhyiddin "Allah, nasıl tasavvur ederseniz, ondan başkadır" sözüy

le şunu demek istiyor:

İnsan, Allah'ı tasavvur ve tahaylül bile edemez. O'na hayalinde de olsa birsuret veremez ve bir eş bulamaz . Çünkü o varlık, insan İdrâkine ve hayâline sığ

maz.

Bi r şeyi tasavvur ve tahayyül etmek, zihinde, İç gözüyle, o şeyin hariçteki

vadığının suret ve hayalini görmek demektir. Yeryüzünde görülen ve duyulan

şeyler arasında Allah'ın bir benzen ve nazin yoktur ki, insan, zihninde. O'nun

suret ve hayalini görebilsin.

Bunun içindir ki, Allah'ın bütün (sıfât-ı zâtiyesi) ile varlığı akıl ile doğrudan

doğruya idrak ve ispat edilemez. Eğer edilebilseydi, onu inkâr mümkün olmaz

dı. Zira aklın sabit ve mütehakkık gördüğü şeyi aklen inkâr mümkün olmaz. Bu

nun aksi, farz edilirse aklın kendisiyle tenakuza düştüğü kabul edilmiş olur. Ak

lın tenakuzu ise, aklı nefyeder, binaenaleyh mümkün değildir.

Allah'ın varlığı en çok kendi yarattığı eserlen ile yani insan ve kâinatla bil

vasıta idrâk ve mantıki muhakeme ve istidlal yolu ile ispat edilebilir. Ooğnıdan

ispat, akıl ile değil, "nakil" ile mümkündür. Fakat herkes nakli kabul etmediği ay

nı mantıki İstidlali de yürütmediği, binaenaleyh aynı neticelere varmadığı içindir

ki, Allah'ı İnkâr mümkün olmakta ve fiiliyatta birçok da İnkâr edenlere rastlan

maktadır.

Yine bunun İçindir ki, büyük İslâm mütefekkirlen Allah'ın varlığından çok,

birliği üzerinde durmuş ve bunu ispata çalışmışlardır. Gayet tabii: Allah'ın varlı

ğını kabul etmeyen kara kalbli, sağır kulaklı ve kör gözlülere onu kabul ettirme

ye imkân yoktur. Çünkü akıl ve mantık kudretİ,^ insanın görüp duyduğu şeylere

yetişebilir. Bunun dışında kalan ve sırf "nakil" ile sabit olan Allah hakikati üze

rinde akıl ve mantık âciz kalır, yürümez.

İşte Hazret-i Muhyiddin, "Allah, nasıl tasavvur ederseniz, ondan başkadır"

demekle bu hakikate İşaret ve filozofların üç beş sabifelik yazı ile anlatmak istediklerini iki çift sözle ifade etmiştir.



m i z m e k t e b i , h a y v a n l ı k t a n s ı y r ı h p , y ü k s e l e n i n s a n z e k â s ı n ı n h i ç d u r m a d a n a r a d ı ğ ı ''evveli illet"\n = (premiere

cause) e n t a t m i n e d i c i i z a h ı d ı r . " N e r e d e n g e l i y o r , n e r e y e g i d i y o r u z " s u a l i n i n ş a ş m a z c e v a b ı d ı r ; y o k o l m a k t a n ,h i ç l i ğ i n k a r a n l ı k l a r ı n a g ö m ü l ü p , g i t m e k t e n ü r p e r e n i n s a n i ç i n i n ı ş ı ğ ı ; ü m i t v e i m k â n l a r ı n t ü k e n i p , s ö n d ü ğ üy e r d e n b a ş l ı y a n ü m i t v e i m k â n y o l u ; i l â ç l a r ı n d i n d i r e -m e d i ğ i a c ı l a r ı n i lâ c ı ; h a r a p g ö n ü l l e r i n ş e n l i ğ i ; i yi lik ,a d a l e t , f e r a g a t , s a d a k a t , f a z i l e t , s a m i m i y e t k a y n a ğ ı ; i n s a n v i c d a n ı n d a y a ş ı y a n i n a n m a ih t i y a c ı n ın e n p a r l a k v eb e r r a k t e c e l l i s i d i r .

î n s a n ; d u y a n , d ü ş ü n e n , d i l e y e n v e i n a n a n m a h l û k t u r . İ n s a n ı n t a m t a ri fi b u d u r . D i k k a t e d e r s e k , d u y m a ,h a t t â b i r d e r e c e y e k a d a r , d ü ş ü n ü p d i le m e , h a y v a n d ad a m e v c u t o l a n h a s s e l e r d i r . F a k a t i n a n m a m e l e k e s i , s ı r fi n s a n o ğ l u n a m a h s u s t u r . B u n u n iç i n d i r k i, i n s a n ı " d i n

d a r m a h l û k t u r " d i y e d e t a r i f e d e r l e r . F il h a k i k a , i n s a no l a n i n s a n , i n a n m a k i h t i y a c m d a d ı r . B u , i n s a n r u h u n u ne n t e m i z v e e n d e r i n b i r t e m a y ü l ü d ü r . İ n a n m a y a n v ei ç i n d e i m a m ta ş ı m ı y a n i n s a n , s u y a k a n m a y a n b i r h a s t ag i b i d i r ; s e r v e t e , k o n f o r v e s e f a h a t e k a n m a z . F e r t i ç i no l d u ğ u k a d a r , c e m i y e t i ç in d e f e l â k e t l e r i n k a y n a ğ ı , b uk a n m a m a z l ı k t ı r . D i n , i h s a n i h t i r a s l a r ı n ı fi'enleyen e nk u v v e t li m a n e v i d i z g i n d i r.

B u n u b i l d ik l e r i i ç i n d i r ki , d i n i b i r i k t i d a r r a k i b i g ö r e r e k , o n u n l a m ü c a d e l e y e g i r i ş e n s o n d e v r i n d i k t a t ö r l e r i ,k o v d u k l a r ı d i n m a b u d u n u n y e r i n e , d e v l e t d i y e b a ş k ab i r m a b u t y e r l e ş t i r m e y i i h m a l e t m e m i ş l e r d i r . B u a d a m l a r s e z i y o r l a r k i , b i r m i l l e t , m i l l e t o l a r a k y a ş a y a b i l m e ki ç i n b i r i n a n c a v e - y ü k s e k b i r i d e a l e m u h t a ç t ı r . K i t l e i ç i nm â b u t s u z d a i n a n ç o l m a z . F a k a t , k o v u l a n m a b u d u n y e r i n e o t u r a n Jüpiter'in o ğ l u Baküs, n e a z g ı n b i r m a b u ti m i ş k i, m ü z m i n le r in i b a r l a r d a v e m e y h a n e l e r d e b i r b i

r iy l e b o ğ a z l a ş t ı r ı p s e y r e t m e k t e n b a ş k a b i r ş e y l e a v u n a m ı y o r .



Din ve kendil iğinden var olma fikri:

D i n , ş e k k i ç i n d e b u n a l a n i n s a n r u h u n u n ı ş ığ ıd ı r .H e m d e y a l n ı z i n a n m a d e ğ i l , a y n ı z a m a n d a b i l m e i h t i y a c ı n ı n i f a d e s i d i r . D ü ş ü n e n i n s a n , v a r h k l a r v e h â d i s e l e r z i n c i r i n i n i l k h a l k a s ı n ı g ö r m e , h a y a t v e k â i n a t ı n i l kil leti (Premiere cause) h a k k ı n d a k e n d i s i n i t a t m i n e t m ei h t i y a c m d a d ı r . î n s a n , v i c d a n i y l e b a ş b a ş a k a h p d ü ş ü n d ü ğ ü z a m a n , n e r e d e n v e n i ç i n g e ld i k , n e r e y e g i d i y o r u z ? s u a l i n e c e v a p a r a m a k t a d ı r .

B i l i y o r u m k i b e n , a n n e m ile b a b a m ı n s e v i ş m e s i n d e nd o ğ u p v a r o l d u m . O n l a r d a , b ü y ü k a n n e v e b ü y ü k b a b a m ı n ; o n l a r d a , d a h a b ü y ü k a n n e v e b ü y ü k b a b a m ı n s e v i ş m e s i n d e n d ü n y a y a g e l d il e r . F a k a t ilk a n n e v e b a b an a s ı l v a r o l d u ? T u t a l ı m k i i n s a n l a r , m a d d e c i l e r i n d e d i ğ ig i b i , y ü z m i l y o n l a r c a s e n e l i k b i r i s t i h a l e v e i s t i f a m a h s u l ü d ü r , f a k a t i s t ih a l e e d e n v e i s t if a y a u ğ r a y a n h a y v a nn e v i l e r i n i n i l k i n e r e d e n g e l d i v e n a s ı l v a r o l d u ? T u t a l ı mk i m a d d e , m a d d e n i n b i r n e v i i s t ih a l es id i r, f a k a t m a d d e d e n c a n n a s ı l ç ı k t ı ? Ş u u r s u z m a d d e d e z e k â v e i r a d e g i

b i ş u u r h a l l e r i v e y ü k s e k r u h î m e l e k e l e r n a s ı l p e y d a o l d u ? M a d d e n i n m a d d e y e i s t i h a le s i m ü m k ü n d ü r , b u n uk a b u l e d e r i m . Ç ü n k ü g ö z l e r i m l e g ö r ü y o r u m k i , a ğ a çb i t e r , b ü y ü r , k u r u r , d ö k ü l ü r , t o p r a k o l u r v e t e k r a r b i t e r .B u d a i m i b i r t e k e r r ü r v e i s t i h a l e d i r . F a k a t s i z b a n a ,c a n s ı z m a d d e n i n c a n v e ş u u r a i s t i h a l e s i n i i z a h e d i n i z .C a n v e ş u u r u n ö l ü m l e h i ç l i ğ e i s t i h a l e s i h a k k ı n d a n ed e r s i n i z ? N a s ı l b i r s ı rd ı r k i, c a n s ı z m a d d e d e e v v e l âd u y m a , s o n r a d ü ş ü n m e , d i l e m e v e n i h a y e t i n s a n d a o l d u ğ u g i b i, i n a n m a h a s s a v e m e l e k e l e r i d o ğ d u ?

M ü ş a h e d e ile a n l ı y o r v e g ö r ü y o r u m k i, y e r y ü z ü n d eh a r a r e t i n m e n ş e i g ü n e ş t i r ; f a k a t g ü n e ş i n k e n d i s i h a r a r e t i n i n e r e d e n a l d ı v e n a s ı l v a r o l d u ? K â i n a t ı n e n u m u m i k a n u n l a r ı n d a n b i r i , " İl l iy e t Kan\xnu"=(Ioi de causali-

te) d i r . B u k a n u n a g ö r e , h i ç b i r ş e y , h i ç t e n v a r o l m a z .A d e m ' d e n v ü c u t ç ı k m a z . H e r v a r l ı ğ ı n m u t l a k a b i r " m ü

e s s i r i l l e t i " (^cause efüciente); m ü e s s i r i l l e t l e r s e r i s i n i n -d e b i r m e b d e i , b i r e v v e l i i l l e t i o l m a k l â z ı m d ı r . A k s i h a l -



d e f a s i t bir d a i r e y e g i r i l m i ş o l u r . He m bu m e b d e ü s t ü na k ı l , m u t l a k i r a d e ve z e k a İle m u t t a s ı f o l m a l ı d ı r . Ç ü n k ü

b i r e s e r ve n e t i c e d e n i b a r e t o l a n k â n i a t m her z e r r e s i n d e ü s t ü n bir akı l , kül l i bir i r a d e ve z e k â k o k u s u s e z m e k t ey iz . H ü l â s a , m e b d e ' l e r ve i l l e t l e r s e r i s i , g a y r i m ü t e e s s i r bir m ü e s s i r e ve g a y r i m a h l û k bir halika m ü n t e h io l u p d a y a n m a l ı d ı r . İ ş t e bu son m e b d e , bu " i î i e t - i e vve l i y e " ve bu " g a y r - i m a h û k halik" d i n i n b i z e b i l d i r d i ğ iA l l a h t e a l â d ı r .

İ l l iy et k a n u n u k a d a r u m u m i d i ğ e r bir k a n u n da "ha

r e k e t " (=mouvement) k a n u n u d u r . K â i n a t t a c a n l ı , c a n s ız her şey h a r e k e t k a n u n u n a t â b i d i r . Hiç k ı m ı l d a m a zg i b i g ö r ü n e n y al ç ı n k a y a l a r b i l e h a r e k e t k a n u n u n u nh ü k m ü a l t ı n d a d ı r . F a k a t h a r e k e t var o l m a k i ç i n , en ba

s i t bir m ü ş a h e d e ile a n l ı y o r u z ki, e v v e l â bîr m u h a r r i ky a n i h a r e k e t e t t i r e n , s o n r a da bir m ü t e h a r r i k y a n î ha

r e k e t e d e n var o l m a k l â z ım d ı r . A ğ a c ı n y a p r a k l a n k ı m ı l d a n m a k i ç i n , bir m u h a r r i k i n , m e s e l â r ü z g â r ı n e s m e s i ,b u n u n i ç i n de s ı c a k ve s o ğ u k iki m ı n t ı k a a r a s ı n d a bir

h a v a c e r e y a n ı b u l u n m a s ı , b u n u n i ç i n de g ü n e ş i n v a r l ı ğ ı l âz ı m d ır . F a k a t g ü n e ş i n k e n d i s i h a r e k e t k a n u n u n at â b i , b i n â e n a l e y h m ü t e h a r r i k t i r . O n u n da bîr m u h a r r i k i o l m a k lâ z ım d ı r . F a k a t m u h a r r i k l e r s e r is i n a m ü t e n a h id e v a m e d i p g i d e m e z . A k s i h a l d e fasit bir d â i r e y e g i r i l m i ş o l u r . Şu h a l d e m u h a r r i k l e r s e r i s i n in g a y r i m ü t e h a r r ik bir m u h a r r i k e m ü n t e h i o l u p d a y a n m a s ı l â z ım d ı r .Ç ü n k ü son o l a r a k k a b u l e t t i ğ i m i z m u h a r r i k de m ü t e

h a r r i k o l s a , son o l m a z . O n u n da bir m u h a r r i k i o l m a kl â z ı m g e l ir . İ ş t e m u h a r r i k l e r s e r i s i n i n s o n u o l a n g a y r - im ü t e h a r r i k m u h a r r i k , d î n i n i n s a n l ı ğ a t â l i m e t t i ğ i ,m ü m k i n a t ve m u h d e s a t a m a h s u s o l a n h a r e k e t t e n mü

n e z z e h ve " v â c ib - ü l v ü c û d " (=Etre necessaire) A l l a h ' d ı r .

F a k a t v â c i b - ü l v ü c û d , z a r u r i o l a r a k , b i r d i r . B i r d e nç o k o l a m a z . O l s a y d ı , e s e r d e i h t i l â f ve i h t i l â l o l u r d u .M ü ş a h e d e l e r l e sa b i t t i r kî. K â i n a t n i z a m ı n ı n e s a s ı n ı t e ş

k i l eden i l l i ye t ve h a r e k e t k a n u n l a r ı d â i m a i t t i r a t ve in



B i z i m şu b i r - i k i s a t ı r l ı k i z a h ı m ı z , d e r y a d a n bir k a t r e -d i r . İ s l â m K e l â m i y a t ı n d a ' V a c i b - ü l v ü c u d " h a k k ı n d a , bu

e s e r in k ü ç ü c ü k h a c m i n e s ı ğ m a y a n d a h a n i c e i za h ve

d e l i l m e v c t t u r . F a k a t biz bu i z a h l a r ı " v a c i b - ü l v ü c u d " ui s p a t m a k a m ı n d a z i k re t m e d i k . Ç ü n k ü m ü n k i r i hiç bir

de l i l ile ikna ve i l z a m e t m e n i n i m k â n s ı z o l d u ğ u n u b i l i y o r u z . M ü ' m i n i n ise d e l i l e i h t i y a c ı y o k t u r . O n u n en bü

yük de l i l i ve i s p a t v a s ı t a s ı " a k l - ı s e l i m " i d i r .

B iz bu i z a h l a r ı b u r a d a , d i n i n y a l n ı z h i s ' e h i t a p e d e nb i r k a n u n o l m a d ı ğ ı n ı ; a y n ı z a m a n d a a kl a ve i l m e de hi

t a p e t t i ğ i n i g ö s t e r m e k i ç i n z i k r e t m i ş b u l u n u y o r u z . Za

m a n ı m ı z d a m ü n k i r l i ğ i n t u t t u ğ u y o l l a r d a n b i r i de, d i n i ny a l n ı z h a l k k i t l e l e r i n i n h i s s i y a t ı n ı f e t h e d e n bir i z a h ol

d u ğ u y o l u n d a k i i d d i a d ı r . Bu i d d i a y ı i l e r i s ü r e n l e r c e , din

i l m î z e k â y ı t a t m i n e t m e y e n ve i l m î bir t a h l i l ve t e n k i d et a h a m m ü l ü o l m a y a n bir i z a h t ı r . Ve, s ı r f h i s l e r i t a h r i ke d e r e k t a r a f t a r , k a z a n a n , k u v v e t i n i n s ı r r ı n ı h a k i k a t l e r ip e r d e l e m e k t e b u l a n bir h a l k i l m i ' d i r . B u g ü n , d i y o r l a rs e ç k i n l e r i n d i n i , i l i m d i r . Din ise, h i s l e r i n i n h â k i m i y e t ia l t ı n d a y a ş a y a n h a l k t a b a k a l a r ı n ı n i lm i d i r.

F a k a t i n s a f ile d ü ş ü n ü l ü r s e , " H i l k a t - i â l e m " p e r d e s ia l t ı n d a k i e s r a r ı k e ş f e t m e k t e i l i m , d i n d e n d a h a i l e r i d ed e ğ i l d i r . Ve i l m î d e n i l e n i z a h , d i n i n i z a h ı n d a n d a h a t a t m i n e d i c i o l m a k t a n u z a k t ı r . Ç ü n k ü bu e s r a r , i l m i n k e n d i n e has o l a n m e t o t l a r l a , t e tk i k s a h a s ı n a g i r m e m e k t e d i r . E ğ e r bu h u s u s t a d i n i n i z a h l a r ı bir f a r a z i y e y e da

y a n m a k t a ise, k a b u l e t m e k l â z ı m d ı r ki, i l m i n i z a h l a r ı

d a h a b ü y ü k i b h a m l a r l a d o l u b a ş k a bir f a r a z i y e y e day a n m a k t a d ı r . ' ^ ' ' '

B i r an i ç i n f a r z e d e l i m ki, k â i n a t , i l i m c i l e r i n i d d i a et

t ik l e ri g i b i , m a d d e d e n i b a r e t t i r , her şey m a d d e d e n çık-

(36) İsbat-ı Vâcİb hakkında Batı dünyasının Hnstiyan alimlen de çok çalış

mışlardır. Bu hususta okuyucuma, Fransa'da 1950 yılında on birinci baskısı ya

yınlanan "Allah, Varlığı ve Mahiyeti" başlığını taşıyan şu nefis eseri tavsiye ede

riz. Prof P. Fr. R. Garrigu - Lagrange : "Dieu - Son Erİstence et Sa Nature" 1950.

11. baskı. Paris. (Büyük boy 894 sahife) - "Allah, İnsan ve Kâinat "başlıklı şu mü

him esed de tavsiye ederiz. "Essaisur Dieu, l'homme et l'univers". Bu eser beş-yüz sahifelik müşterek yazılmış bir eserdir. Casterman, Journal - Paris, 1951.



m ı ş v e s o n u n d a , m a d d e y e r ü c u v e i s t i h a l e e d e c e k t i r .H i l k a t h a k k m d a k i b u i z a h m t a t m i n e d i c i o l m a s ı i ç i n ş u

s u a l e c e v a p v e r i l m e s i l â z ı m d ı r : M a d d e n i n k e n d i s i n e r e d e n ç ı k m ı ş v e n a s ı l v a r o l m u ş t u r ? E s r a r i le d o l u o l a n b us u a l i m e " k e n d i l i ğ f i n d e n v a r o l d u " (=Generation sponta-

nee) i l e c e v a p v e r m e y i n i z , r i c a e d e r i m . H i l k a t h a k k ı n d a k i b u c e v a b ın ı z , n a m ı n a k o n u ş t u ğ u n u z , i lm i n m e t o d -l a r ı n a a y k ı r ı d ı r . Ç ü n k ü i l m i n i s p a t u s û l ü , t e c r ü b e v eraüşahadedir. M i l y a r s e n e e v v e l k i h i l k a t b a h s i n d e ," k e n d i ğ i n d e n v a r o l m a " k a n â a t i n i h a n g i t e c r ü b e v em ü ş a h e d e d e n e l d e e tt in iz . T e c r ü b e v e m ü ş a h a d e l e r , b i l â k i s , b u k a n a a t i n z ı d d m ı i s p a t e d e r g ö r ü n ü y o r . Z i r ah i ç b i r ş e y h i ç t e n ç ık ıp v a r o l m u y o r . Ş u r a s ı m u h a k k a k t ı rk i , m a d d e c i l e r i n h i lk a t h a k k ı n d a k i ( k e n d i l i ğ i n d e n v a ro l m a ) fîkri, d i n d e k i Â d e m v e H a v v a a k i d e s i n d e n d a h a .k u v v e t l i d e ğ i l d i r . B u ak i d e , b a s i t b i r t a h a y y ü l i s e , o fikird e i l m e n i s p a t ı v e i z a h ı g a y r - i k a b i l b i r f a r a z i y e d i r .

Y o k s a m u h t e r e m m ü n k i r , s i z i n t a n r ı l a ş t ı r d ı ğ m ı z

m a d d e , d i n i n " v a c i b - ü l v ü c u d A l l a h " ı m n a y n ı o l m a s ı n ?Ş u f a r k l a k i , s i z i n m a d d e n i z , k ö t ü l ü k l e r t a n r ı s ı v e h e rt ü r l ü s e f a h e t k a y n a ğ ı d ı r . D i n i n " v a c i b - ü l v ü c u d A l l a h " ıi s e y e r y ü z ü n d e i yi lik , f a z il e t v e a d a l e t i n t i m s a l i d i r . F a k a t b e ğ e n d i ğ i n i z m a d d e y e t a p m a k l a , b i r v a c i b - ü l v ü -c u d ' a i n a n m a k a r a s ı n d a k i f a r k ı n , f e r d i ç i n , c e m i y e t v ei n s a n i y e t i ç i n , g ö t ü r d ü ğ ü y o l a d i k k a t e d i n i z .

Ş u n a d i k k a t e d i ni z k i, m a z i o l m u ş v e b u g ü n k ü h a y a t

t a y e r i v e r o l ü k a l m a m ı ş s a n d ı ğ ı n ı z b u m e s ' e l e l e r , h e n ü z h a l l e d i l m e y o l u n a b i l e g i r m e m i ş t i r . B u h u s u s t a i l e r i y e s ü r ü l e n e z e l i v e e b e d i m a d d e (=matiere eternelle)

f îkri , is t ihale (-transformationl t e k â m ü l (=evolution)wQ

t ab i i i s t i f a (=selection natureüe] g i b i i z a h l a r v e k a n u n l a r h â l â b i r e r f a r a z iy e v e b i r e r m u a m m a o l m a k t a n k u r t u l a m a m ı ş t ı r . İ l m i n b i r h a y l i i l e r l e m i ş o l m a s ı n a r a ğ m e n , h i l k a t v e h a y a t ı n s ı r r ı h e n ü z m u a z z a m b i r m e ç h u l

o l m a k t a d e v a m e d iy o r. D a h a d ü n e k a d a r m a d d e n i n a s li v e n i h a i b i r u n s u r u s a y ı l a n v e p a r ç a l a n m a z k a b u l e d i -



l e n a t o m b u g ü n p a r ç a l a n m ı ş ve b u n d a n h â r i k a l a r d o ğ

m u ş t u r . Şu h a l d e , e s k i Y u n a n f i l o z o f u i h t i y a r Demok -

r / t ' t e n b e r i i l m i n s a r s ı l m a z bir k a n a a t l e b a ğ l a n d ı ğ ı e s k i .

" c ü z ' ü lâ y e t e c e z z â " y a h u t " p a r ç a l a n m a z a t o m " k a n a a t is u y a d ü ş m ü ş t ü r . Y a r ı n d a h a n e l e r i n s u y a d ü ş e c e ğ i n i

b i l m i y o r u z . Y a l n ı z ş u n u b i l i y o r u z ki, i l i m i l e r l e d i k ç e ve

n u r u d a h a g e n i ş k i t l e l e r i a y d ı n l a t t ı k ç a , d i n i n g e r i l e y e

c e ğ i n i ve d i n i g ö r ü ş l e r i n i f l â s e d e c e ğ i n i s a n a n l a r y a n ı l

m ı ş l a r d ı r . B i l â k i s , i l m i n i l e r i y e d o ğ r u a t t ı ğ ı her a d ı m ve

h e r y e n i b u l u ş , d ü ş ü n e n i n s a n h ğ ı d i n i a k i d e l e r e b i r a z

d a h a y a k l a ş t ı r m a k t a ve A l l a h ' ı n b ü y ü k l ü ğ ü n ü b i r a z da

h a y a k ı n d a n g ö s t e r m e k t e d i r . İ n k â r k o l a y d ı r . Güç o l a nv e m e r t l i k i s t e y e n i s p a t t ı r . D ü ş ü n e m e y e n , t e f e k k ü r ve'

t e m a ş a h a y a t ı n d a n a s i b i o l m a y a n l a r d ı r ki, k o l a y c a i n k

â r e d e r l e r . V a k t iy l e , g ü n e ş i n d e ğ i l , d ü n y a n ı n d ö n d ü ğ ü

n ü i d d i a ve i s p a t e d e n Galiîe'nin b u n u n l a , b i l m e y e r e k ,

d i y a n e t e ne b ü y ü k h i z m e t e t t i ğ i n i " E n g i z i s y o n " d ü ş ü -

n e b i l s e y d i , onu m a h k û m e t m e k d e ğ il , a l n ı n d a n ö p e r d i .

H e m h â d i s e ve v u k u a t hep A l l a h ' ı n i z n i y l e ve O ' n u n

i r a d e s i ve ö n c e d e n t e r t i b i y l e c e r e y a n e t t i k t e n s o n r a , is

t e r d ü n y a d ö n s ü n , i s t e r g ü n e ş , a i z ' a n s ı z E n g i z i s y o n ,

b u n d a n ne ç ı k a r ? B e r e k e t ki, Galileyi ve d a h a n i c e

â l i m le r i m a h k û m e d e n din d e ğ i l , c e h a l e t t i r . İ l e r l e y e n il

m i n m e ş ' a l e s i ö n ü n d e , c e h a l e t i n p e r d e l e r i b i r e r b i r e r

k a l k t ı k ç a A l l a h ' ı n a z a m e t i d a h a iyi b e l i r m e k t e d i r . İ l m i n

b u l d u ğ u her y e n i h a k i k a t , a r a y a n i n s a n l ı ğ ı , h a k i k a t l e r i n

h a k i k a t i n e b i r a z d a h a y a k l a ş t ı r m a k t a d ı r .Z a v a l h g e n ç f i l o z o f Guyau"^' 1 8 8 6 ' d a , h e n ü z o t u z iki

y a ş ı n d a i k e n y a z d ı ğ ı " İ s t i k b a l i n D i n s i z l i ğ i " a d ı n d a k ie s e r i n d e g e l e c e k t e d i n i n y e r i n i t a m a m i y l e i l m i n a l a c a ğ ı n ı s ö y l ü y o r d u . B u g ü n , a l tm ı ş k ü s u r s e n e s o n r a , i lm i nk e n d i n d e n ş ü p h e y e d ü ş t ü ğ ü n e ş a h i t o l u y o r u z . K a b u le d e r i m ki, y ü k s e k b i l g i n l e r i n d i n i , i l i m d i r . Ç ü n k ü , ben-

(37) Fransız filozofudur. 1854-1888. L'irrelİgion de l'avenir ve La Moralesans obligation ni sanetion, Paris, Alcan eserleriyle meşhur olmuştur.



c e , h a k i k i din ile y ü k s e k b i lg i , y a l n ı z m e t o t l a r ı n d a a y r ı l ı r , n e t i c e l e r i n d e b i r d i r ve he r ik i s i de d e r i n bir i n a n c a

d a y a n ı r . H a y a t ı ve k â i n a t ı h a l k e d İ p , m u a y y e n ve s a b i tk a n u n l a r l a s e v k ve i d a r e e d e n bir " K a a d i r - i M u t l a k s ı nv a r l ı ğ ı n a , i ç i n i n s a m i m i y e t i y l e İ n a n a n bir d i n d a r ile

" K u d r e t - i t a b i i y e " y e (-Energetismejyahnt f i lozof Berg-s o n , ' ^ ' d i l i y l e " y s i ' s t ı c ı t e k â m ü l " e (=evolution creatrice)

k â n i o l a n h a k i k i ve c i d d i bir â l i m v e y a filozo f b e n c e ,b i r b i r i n d e n m â n a ve m a k s a t t a n z i y a d e , k e l i m e ve lâfiz^d a a y r ı l m a k t a d ı r . F a k a t , h e r k e s i n y ü k s e k b i l g i n n ı e r t e -

b e s i n e ç ı k m a s ı m ü m k ü n o l m a d ı ğ ı n ave

i n s a n l a r ı nbü

y ü k bir e k s e r i y e t i n i n k i t le s e v i y e s i n d e n y u k a r ı y a ç ı k a m a y a c a ğ ı n a g ö r e , din y a ş a y a c a k t ı r . B i l g i k a y n a ğ ı , ah

l â k ve t e r b i y e h o c a s ı o l a r a k d i n î n y e r i n i h i ç b i r k ı y m e td o l d u r a m a y a c a k t ı r . M a d d e m a b u d u n u n y a r a t t ığ ı bo

ğ u c u b u h r a n l a r i ç i n d e b u n a l a n i n s a n l ı k , bir gün k a y b e t t i ğ i i m a n ı h a s r e t l e a n ı p a r a y a c a k t ı r .

N i t e k i m a r a m a k t a d ı r . 1949 y a z ı n d a , m e r k e z l e r i n d e n

b i r i İ s v i ç r e ' d e b u l u n a n " M a n e v î K a l k ı n m a T e ş e k k ü -l ü " n e m e n s u p bir İn g il iz p r o p a g a n d a h e y ' e t î g e l m i ş t i .B u h e y ' e t a d a m l a r i y l e g ö r ü ş t ü k . Çok d i k k a t e d e ğ e r şey-

• l e r s öy l e d i l e r . M î l l e t l e r i n s u l ha ve s a a d e t e e r m e l e r i i ç i n ,d ü n y a d a i y i l i k , a d a l e t , m e r h a m e t , af ve m ü s a m a h a ah

l â k ı n a s a r ı l m a k t a n b a ş k a ç ı k a r yol y o k t u r , d e d i l e r . Fa

k a t , i n s a f île d ü ş ü n ü n ü z o k u y u c u m : İ s l âm i y e t b u n d a nb a ş k a bi r şey mi s ö y l ü y o r ?

Din , insan v icdanının ilk ve do ğ r uda n

bir mu'tasıdır:

Ş ü p h e s i z ki, din, y a p ı s ı ve dış t e ş k i l â t ı i t i ba r i y l e , i ç t i m a î bîr m ü e s s e s e d i r ve c e m i y e t r e a l i t e s i n d e n a y r ı l m a -

(38) H.Bergson, Meşhur Fransız filozofu (1859-1941) Eserlerinden (Maddeve Hafıza), (Vicdanın Doğrudan Mu'taları Üzerine Deneme) meşhur eserlerin

dendir.



y a n bir v a k ı a d ı r . En i p t i d a î k a v i m l e r d e n , b u g ü n ü n en

y ü k s e k m e d e n i y e t l i m i l l e t l e r i n e k a d a r , i n s a n l a r he r de

v i r de , u n s u r ve e s a s l a r ı d e ğ i ş i k i n a n ç l a r a b a ğ l a n m ı ş t ı r .

H e r m e d e n i y e t ç a ğ ı n d a i n s a n l a r , t a b i a t ve b e ş e r i y e t üst ü h a r i k u l a d e bir z e k â , i r a d e ve k u d r e t k a y n a ğ ı h a l i n d e

eze l i ve z a r u r i bir m e v c u d u n v a r l ı ğ ı n ı s e z m i ş ve bu v a r

h ğ ı kâh m ü t e a d d i t ve kâh tek t a s a v v u r e t m i ş ti r . G ö r g ü

v e b i l g i d e i l e r le y e n c e m i y e t l e r d e bu s e z i ş g i t t i k ç e k u v

v e t l e n m i ş ve n i h a y e t , z a t ı ve s ı fa t la r ı s e m a v î d i n l e r c e

t a r i f e d i l e n i l â h î v a r h ğ a y ü k s e l m i ş t i r .

F a k a t din s a d e bu d e ğ i l d i r , o, bir i ç t i m a î v a k ı a ol

m a k t a n d a h a b a ş k a bir ş e y d i r . F i l o z o f Bergson di l iy le

k o n u ş m a k l â z ı m g e l i r s e , din a y n ı z a m a n d a i n s a n v i c d a

n ı n ı n ilk ve d o ğ r u d a n bir m u ' t a s ı ve i n s a n ı n m a n e v î ,

y a n i d ü ş ü n e n ve i n a n a n bir v a r h k o l u ş u n u n bir t e c e l l i

s id i r . Din i , s ı r f bir c e m i y e t t a s a v v u r u n a i r c a e d i p , o n u n

s ü b j e k t i f y a n i e n f ü s î m a h i y e t i n e göz y u m m a k d u m a n ı

g ö r ü p de a t e ş i i n k â r e t m e k t i r .

E s e f e d e l i m ki, bu y o l a s a p ı l m ı ş t ı r . T e m e l l e ri o n d ok u z u n c u a s r ı n s o n l a r ı n d a a t ıh p . B i r i n ci D ü n y a H a r b i n e

t e k a d d ü m e d e n s e n e l e r l e iki D ü n y a H a r b i a r a s ı d e v i r d e

ç o k i n k i ş a f e d e n y e n i " s o s y o l o j i m e k t e b i " bu y o l a dö

k ü l m ü ş t ü r . Bu m e k t e b i n m ü m e s s i ll e ri '^ " ' b a ş t a Emile

Durkheim ve Levy-Bruhi o l m a k ü z e r e , v a r ı ş n o k t a l a r ı n

d a , m a d d e c i l e r k a d a r m e n f i ve din a l e y h t a r ı y e n i bir

g ö r ü ş o r t a y a a t m ı ş l a r d ı r . Bu g ö r ü ş t e din t a m a m i y l e re

a l i s t , h a t t â m a t e r y a l i s t bir i z a h a b ü r ü n m e k t e ; A l l a h , birn e v i i ç t i m a î t a s a v v u r (^representation sociale), din de

b u t a s a v v u r u n h a r i c i e l e m a n l a r ı m t e ş ki l e d i p on u mü-

e s s e s e l e ş t i r m e k t e d i r . B u n a g ö r e , â d e t l e r , o y u n l a r , mu

s ik i ve s a n a t g i b i i ç t i m a î v a k ı a l a r ne ise, din de f a r k s ı z

o l a r a k ö y l e bir ş e y d i r ve t a m a m i y l e i ç t i m a î o l u ş u n bir

t e z a h ü r ü ve m ü ş t e r e k h a y a t ı n bir e s e r i d i r . Y i n e bu gö-

(39) Başlıcalan, Sorbon'da bilfiil felsefe hocalarımızdan olan Prof Bougie veG. Fauconnet'dir.



40) Bu görüşler etrafında geniş bilgi edinmek isteyenlere tavsiye ederiz. Les

Formes elementaires de la vie religieuse, Durkheim. Alcan. 1925 - Qu'est-ce que

la sociologle, Bougie, Paris. Alcan - La Responsabilİtâ, Fauconnet. Paris, Alcan.

(41) Dukheİm sosyolojisinin din ve ahlâk bahislerindeki hataları üzerindemükemmel bir tenkİd eseri okumak isteyenlere tavsiye ederiz. Conflit de la mo

rale et de la religion, par5imon Deploİge, Paris. Lib. Nationale.

r ü ş t e , d i n i n en i p t i d a î ş ek li " t o t e m i z m " y a n i h a y v a n l a r a

t a p m m a ve m i s t i k e s a s ı da " a n i m i z m " y a n i ruh a k i d e s i -

d ir . B u g ü n k ü s e m a v i d i n l e r d e bu i p t i d a î ş e k i l d e ğ i ş m i şo l m a k l a b e r a b e r , din f i k r i n i n öz ünü t e ş kü e de n ruh a k i

d e s i ve r u h u n ö l m e z l i ğ i i n a n c ı d a i m a m e v c u t tu r /* '- '

Ş a h s e n D u r k h e i m s o s y o l o j i s i n e çok b a ğ l ı y ı m . P a r i s

Ü n i v e r s i t e s i ' n d e f e l s e f e h o c a l a r ı m d a n b i r ç o ğ u bu m e k

t e b i n b e l l i b a ş l ı m ü m e s s i l l e r i i d i . Bu h o c a l a r ı m ı n d e r s l e

r i n d e n , e s e r ve e t ü d l e r i n d e n çok ş e y l e r ö ğ r e n d i m ve is

tifade e t t i m . B u n u n l a b e r a b e r , D u r k h e i m s o s y o l o j i s i n i n

b i r ç o k e k s i k l i k l e r i ve y a n h ş g ö r ü ş l e r i b u l u n d u ğ u n a da

k a n i y i m . Din h a k k m d a k i i za h la r ı b e n c e , bu s o s y o l o j i n i n

e k s ik t a r a f l a r ı n d a n b i r id i r . D u r k h e i m , m a s k e l i bir ma

t e r y a l i s t t i r ve k u r d u ğ u s o s y o l o j i t a m a m i y l e i s i m s i z bir

m a t e r y a l i z m d i r . ' ^ " Bu m e k t e b i n n a z a r ı n d a c e m i y e t , bir

n e v i T a n r ı r o l ü a l m a k t a , i l m i m a d d e c i l e r i n m a d d e ve

k u v v e t i , t a r i h i m a d d e c ü e r i n i k t is a d i h a y a t ş a r t l a r ı n ı n

y e r i n e b u r a d a c e m i y e t g e ç i p o t u r m a k t a d ı r . B ü t ü n ha

y a t ı , s ı r f c e m i y e t v â k ı a s i y l e i z a h a ç a l ı ş a n bu g ö r ü ş t e ,

f e r d ve f e r d î k ı y m e t s i l i n i p k a y b o l m a k t a d ı r .

F a k a t , u n u t m a m a l ı d ı r ki, c e m i y e t f e r d l e r d e n t e ş e k

k ü l e d e r . F e r d l e r ise, can ve v i c d a n t a ş ı y a n , m u k a d d e

r a t ı n a ş u u r u o l a n ve m e s ' u l iy e t d u y a n m a h l û k l a r d ı r .

F e r d î v a r h ğ ı ve k ı y m e t i i k i n c i p l a n a d ü ş ü r e n bu m e k t e

b i n i ç t i m a i h a y a t ve m ü e s s e s e l e r e d a i r o l a n g ö r ü ş l e r i

z a r u r î o l a r a k n o k s a n d ı r .



Din, derin bir temayülün

ve hayati bir ihtiyacm ifadesidir:

Y u k a r ı d a d a k a y d e t t i ğ i m i z g i b i , d i n s a d e c e i ç ti m â ib i r v a k ı a d e ğ i l d i r ; k ö k l e r i n i f e r d î n i n s a n o l u ş u n d a n , y a n a n , a ğ l a y a n v e s a a d e t u m a n b i r y ü r e k t a ş ı m a s ı n d a na l a n d e r i n b i r t e m a y ü l v e i h t i y a c ı n İ f a d e s i d i r . B u i h t i y a ç , b i r t a r a f t a n ş u u r v e z e k âs ı s a y e s i n d e n â m ü t e n â h i -l i ğ i s e z e n ; b i r t a r a f t a n d a b u s e z i ş ö n ü n d e k e n d i aciz

l i ğ i n i , k u v v e t v e m e l e k e l e r i n i n y e t e r s i z l i ğ i n i a n l a y a n i n s a n d a k i a c z v e ç a r e s iz l ik s ı k ı n t ı s ı n d a n d o ğ m a k t a d ı r .

F a k a t , i n s a n o ğ l u n u n , i çi b ö y l e b i r s ık ı n tı i le d a i m a ü z ü l ec e k t e r a k k i v e t e k â m ü l ü n h e r m e r h a l e s i n d e , i n s a nm a h d u t l u ğ u n u d a i m a d u y a c a k v e d i n , i n s a n ı n i ç i n i d o l d u r a n d e r i n b i r t e m a y ü l v e i h t i y a c ı n i f a d e s i o l a r a k y a ş a y a c a k t ı r .

Ç ü n k ü , e n â l i m i n d e n e n c a h i l i n e k a d a r i n s a n , n e r e d e n g e l ip n e r e y e g i t ti ğ in i k e n d i k e n d i n e s o r a c a k ; f ev k a l b e ş e r â l e m l e r d e n y ü k s e k b i r i d e a l m e s n e d i v e b i r

h a r e k e t v e f a a l i y e t p r e n s i b i a r a y a c a k t ı r . F a k a t b u a r a d ı k l a r ı n a v e s o r d u k l a r ı n a n e i l im d e v e n e d e f e ls e f e d et a t m i n e d i c i v e i ç f e r a h l a t ıc ı b i r c e v a p b u l a m a y a c a k t ı r .N e t i c e d e , y a d i n d a r o l u p , d i n î h a k i k a t l e r e g ö n ü l b a ğ l a y a c a k v e i n s a n h a y a t ı y a ş a y a c a k t ı r ; y a h u t d a h a y v a n l a -ş ı p ; f i z i k h i s l e r i v e b a y a ğ ı z e v k l e r i y l e y a ş a m a y o l u n u t u t a c a k t ı r . B u y o l , i n s a n l ı ğ ı u ç u r u m a g ö t ü r e c e k t i r . A ç m a l ım k i, m o d e r n i n s a n b u y o l u t u t m u ş a b e n z i y o r . T e r a k

k i b a h s i n d e ç o k i le r le d i ğ in i s a n a n b u g ü n k ü , i n s a n , h a k i k a t t e , h a y a t r e a l i t e s i n i n m u h t e l i f v e ç h e l e r i n d e n y a l n ı zb i r i n i , m a d d e y i g ö r e b i l m i ş ; i l i m a ğ a c ı n ı n ç e ş i t l i m e y v a -l a r ı n d a n y a ln ı z m e m n u o l a n ın ı k o p a r ı p y e m i ş t i r . B u n ud a h a z m e d e m e m i ş t i r , ç ü n k ü m e y v a h e n ü z h a m d ı . R ö -n e s a n s t a n b e r i z e k â l a r ın ı y a l n ız m a d d e y e y ö n e l t e n l e rd ü ş ü n m e d i l e r ki , h a y a t i li m le r i, m a d d e i l im l e r i n e n i s b e t l e d a h a m ü h i m d i r ; f a k a t ç o k g e r i d e d i r . H a y a t i l i m l e

r i n i n b u g e r i l i ğ i n e m u k a b i l , m a d d e v e t a b i a t i l i m l e ri n in



f e v k a l â d e i n k i ş a f ı , m o d e r n i n s a n ı ş a ş ı r t m ı ş t ı r . T a p ı n m a k i ç i n m a d d e y i t a n n l a ş t ı r a n bu i n s a n , i n s a n l ı ğ ı kü

t ü k e n s e y e ve k u b b e g ö b e ğ e f e d a e t m i ş t i r . R e f a h ı saa d e t e , k o n f o r u h u z u r ve m e s e r r e t e t e r c i h e y l em i ş t i r . Fi

z i k â l e m i n e ş k â l ve e v s a f ı n ı ö ğ r e n m i ş , k a n u n l a r ı n ı b u l m u ş , f a k a t k e n d i n i u n u t m u ş t u r . N e t i c e d e , b ü y ü k m ü t e f e k k i r Alexis Carrerm d e d i ğ i g i b i , k e n d i h a k i k i i h t i y a ç -l a n n a c e v a p v e r m e k t e n â c i z ve i ç i n d e d a i m a y a b a n c ık a l m a y a m a h k ı ı m o l d u ğ u bir m a k i n e l e r d ü n y a s ı y a r a t mıştır.*'*^'

İlim ve h a y a t m u a m m a s ı :

H a y a t m u a m m a s ı ö n ü n d e i l im d a i m a h a y r e t t e k a lm ı ş ve k a l a c a k t ı r . İ n s a n , b i l g i d e ne k a d a r i l e r l e r s e i l e r l e s i n , bir an s o n r a ne o l a ca ğ ı n ı g ö r ü p k e s t i r e m e y e c e k -t i r . O h a l d e , i n s a n i ç i n m â k u l o l a n , i n k â r ve t e m e r r ü d

d e ğ i l , t e s l i m i y e t t i r . Bu da İ s l â m i y e t i n g ö s t e r d i ğ i y o l d u r .

İ h t i r a s l a r ı m ı n e s i r i ve h a y a l l e r i m i n o y u n c a ğ ı o l m a m a k i ç i n d ü ş e n m e l i y i m ki, dün yok i d i m , b u g ü n va r ol

d u m . U y k u d a n u y a n ı r g ib i u y a n d ı m . B ü y ü d ü m . A ğ l a d ı m , g ü l d ü m . S e v d i m , s e v i n d i m . O k u d u m , ö ğ r e n d i m . . .

H a y a t d e n i l e n bu h â r i k a m u a m m a y ı , A l l a h h a k i k a t i n i b ı r a k ı p da, kör bir t a b i a t ı n e s e r i ve c a n s ı z , ş u u r s u z

m a d d e n i n bir d e v a m ı g ö r m e k , ü s t ü n ü a ş a ğ ı ile, c a n l ı y ıc a m i t y a n i c a n s ı z l a , k ı y m e t i s ı f ı r ile i z a h a k a l k ı ş m a k ol

m a z mı? B ö y l e bîr i z a h i s e , z a r u r î o l a r a k , g a y r - i i l m î de

ğ i l m i d i r ?

D a h a s ı v a r . Y a r ı n yok o l a c a ğ ı m . S e v d i k le r im i a r k a d ab ı r a k ı p g i d e c e ğ i m . T o p r a k o l u p , er geç u n u t u l a c a ğ ı m .A h , b u n u d ü ş ü n e r e k k o r k u y o r u m . A d e m u ç u r u m u n d a n ü r k ü y o r u m . Ö n c e l e r i bu u ç u r u m u g ö r m ü y o r , duy-

(42) Reflexions sur la conduite de la we. Lib. Plan, Paris, sah. 47.



m u y o r d u m . V e k e n d i m i e b e d i s a n ı y o r d u m . H e y h a t ! Y av a ş y a v a ş i n k i ş a f e d e n f i z i k , f i k r î v e r u h î m e l e k e l e r i m ,z a m a n t ö r p ü s ü a l t m d a , y i n e y a v a ş y a v a ş s i l i n d i k ç e ,

A d e m k o k u s u d u y m a y a v e b i r u ç u r u m a d o ğ r u g i t t i ğ im ih i s s e t m e y e b a ş l a d ı m . G ö r ü n m e z v e m u k a v e m e t k a b ilo l m a z b i r k u v v e t b e n i b u u ç u r u m a d o ğ r u i ti yo r . D i r e n i y o r u m , h a y a t y o l u n u y ü r ü y ü p b i t i r m e k v e y o k o l m a ki s t e m i y o r u m . H a y ı r ! d i y or , h a f if te n g e l e n v e y ü r e ğ i m ie r i t e n b i r s e s . H a y a t y o l u n d a d u r u p , d i k i l e m e z s i n . G e r i d e n g e l e n l e r i n y o l u n u k e s e m e z s i n . Y ü r ü y e c e k v e y o ko l a c a k s ı n . B u b i r k a n u n d u r k i, y a ş a y a n h e r f â n i ö l e c e k

t i r . N e r e d e , c a n ı n g i b i s e v d i ğ i n a n n e c i ğ i n ? Ö n ü n d eh ü r m e t l e e ğ i l i p e l i n i ö p t ü ğ ü n b a b a c ı ğ ı n n e r e d e ? O s e v d i k l e r i n v e s a y d ı k l a r ı n . . . O n l a r n e r e d e ? H e p , h a y a t y ol u n u y ü r ü y ü p b i t i r d i l e r . A ğ l a d ı l a r , g ü l d ü l e r , s e v d i l e r ,s e v i n d i l e r , n i h a y e t . . . Ö l d ü l e r . Y ok m u o l d u l a r ? B i l iy o r u m k i , c i s m i v a r h k t o z t o p r a k o l d u . Y a r u h i v a r l ı k l a r ın e r e d e v e n e o l d u ? B i r z e r r e n i n b i l e k a y b o l u p y o k o l m a d ı ğ ı ş u g ö k k u b b e a l t ı n d a r u h i v a r l ı k l a r ı d a m ı y o k

o l d u d e r s i n i z ?

H a y a t t a n g i d i ş , h a y a t a g e l i ş t e n d a h a b ü y ü k b i r h â r i k a , d a h a d ü ş ü n d ü r ü c ü v e ü r k ü t ü c ü b i r i st i ft i am n o k t a s ı d e ğ i l m i ? F a k a t b u n o k t a n ı n s ı r r ı d e v a m e t t i k ç e v eh a y a t t a n ö t e s i k o r k u n ç b i r m u a m m a o l u p k a l d ık ç a , b eş e r i y e t , d i n v e m a n e v i y a t i h ti y a c ı d u y m a k t a d e v a me d e c e k t ir . B u m u a m m a is e , ç ö z ü l e m e y e c e k v e o l d u ğ ug i b i k a l a c a k t ı r . İ n s a n a k l ı n ı n v e i l m i n i n h a y a t m u a m

m a s ı n a , h a y a t a g e li ş v e h a y a t t a n g i d i ş s ı r r ı n a v e r d i ğ it a r i f v e i z a h l a r d a i m a c ı h z v e s a t h i o l a c a k t ı r .

Din ve hayat muammas ı :

D i n , h a y a t m u a m m a s ı n ı t a r i f v e i z a h î l e h a l l e t m i y o r ;

i n s a n g ö n l ü n ü i m a n n u r u y l a ı s ı t a r a k , f e r a h l a t ı y o r v eo n u h a y a t t a n ö t e s i i ç i n ü m i t l e d o l d u r u y o r . L â z ı m o l a n



d a b u d e ğ i l m i d i r ? İ l m i n g a y e s i , b i l g i ış ı ğ ı il e i ç i m i z i a yd ı n l a t m a k t ı r . İ ç i m i z d e b u a y d ı n l ı k h â s ı l o l d u k t a n s o n r a ,

b u i s t e r i li m i le , i s t e r i m a n i le o l s u n , m ü s a v i d e ğ i l m i d i r ?

İy i d ü ş ü n ü r s e k , i n s a n ı ü r k ü t e n ö l ü m d e ğ i l d ir , a d e m

" n e a n f ' d i r . Ö l ü m d e n d e ğ i l , y o k o l m a k t a n v e s i l i n i p g i t

m e k t e n k o r k u y o r u z . Ş u h a l d e b ü t ü n m e s ' e l e , i ç i m i z d e

k i y o k o l m a k o r k u s u v e s i li n ip g i t m e e n d i ş e s i y e r i n e b u

h a y a t ı n ö t e s i n d e y a r ı n b a ş k a b i r h a y a t y a ş a m a ü m i d i

k o y m a k t a v e k e n d i m i z d e b u y a r ı n k i h a y a t a l â y ı k o l m a

a r z u s u v e g a y r e t i u y a n d ı r m a k t a d ı r . İ ş t e d i n , b i z e b u n ut e m i n e t m e k t e d i r . B u ü m i t v e a r z u i l e d i r k i , d i n d a r ı n

n a z a r ı n d a h a y a t h e m e b e d i l e ş m e k t e , h e m b ü t ü n e l em

v e ı s t ı r a p l a r ı n a r a ğ m e n t a h a m m ü l e d il e bi li r h a l e g e l

m e k t e , h e m d e y a r ı n k i e b e d i s a a d e t e u l a ş t ı r a n i y i l i k , t e

m i z l i k v e i n s a n l ı k y o l u h a l i n i a l m a k t a d ı r .

D i k k a t o l u n s u n k i , b u ü m i t v e b u a r z u , y a l n ı z f e r d

i ç i n s ı h h a t v e k u v v e t k a y n a ğ ı d e ğ i l ; h e m d e c e m i y e t i ç i nd e v a m l ı v e i s t i k r a r l ı b i r s u l h v e s ü k û n ş a r t ı d ı r . A s ı r l a r

i ç in d e k i t e c r ü b e l e r g ö s t e r m i ş t i r k i , f e r d l e r i n i n g ö n ü l l e

r i n d e y a r ı n k i s e r m e d i h a y a t a l â y ı k o l m a a r z u s u y a n a r

c e m i y e t l e r d e , m ü n a s e b e t l e r d o ğ r u l u k v e t em i z li k e s a s

l a r ı ü z e r i n d e n g i t m e k t e ; ç ü n k ü b u a r z u f e r d i s a ğ l a m b i r

i n s a n l ı k t e r b i y e s i n e v e a h l â k ı n a k a v u ş t u r m a k t a ; c e m i

y e t i ç i n s u l h v e s ü k û n d a b u n d a n d o ğ m a k t a d ı r .

F a k a t , r i c a e d e r i m , b a n a g e ç m i ş d e v i r l e r d e , h a t t ab u g ü n b i le , d i n a d ı n a i ş l e n e n c i n a y e t l e r d e n ; d ö k ü l e nk a n l a r d a n v e ç e v r i l e n m e n f a a t e n t r i k a l a r ı n d a n b a h s e t m e y i n i z . B e n d e b i l i y o r u m k i , v a k t i y l e d i n m i h r a b ı n ı nö n ü n d e n i c e m a s u m b o ğ a z l a n m ı ş v e i n sa n l ık t a r i h i alk a n l a r a b u l a n m ı ş t ı r . B e n d e b i l i y o r u m k i, b i r t a k ı m d i ns a h t e k â r l a r ı , c e n n e t b e z i r g a n l a r ı , c e h a l e t s i m s a r l a r ı v eh a y â s ı z l ı k k a h r a m a n l a r ı , t a a s s u p n i k a h ı t a k ı n a r a k , n i c e

m a s u m i n s a n l a r ı a l d a t m ı ş , i h t i l â l l e r ç ı k a r ı p , e n t r i k a l a rç e v i r m i ş t i r .




A n c a k b u t ü r l ü y o l s u z l u k l a r d a n d in i m e s ' u l g ö r m e k ,

i n s a n l a r m h o d g â m t ı y n e t in i v e h a y v a n l ık m a h i y e t i n i

u n u t m a k t ı r . D i n d e n b u g ib i y o l s u z l u k l a ra m e y d a n v e r

m e m e s i n i b e k l e m e k , ö l e c ek h a s t a b a ş ı n d a h e k i m d e n ş i

fa u m m a k t ı r . M e s ' u l o l a n d i n d e ğ i l ; i n s a n o ğ l u n u n i ç i n

d e k i h o d g â m l ı k v e k e n d i n i d ü ş ü n ü r l ü k , ş e y t a n ı d ı r . K ö

t ü l ü k l e r i n m e s ' u l ü b u d u r . D i n i n b e ş e r i v e i ç ti m a î g a y e

s i d e i n s a n i ç i n d e n b u ş e y t a n ı k o v m a k t ı r . D i n i n g a y e s i ,

d i y o r u m ; i n s a n o ğ l u n u n i çi n i " m u k a d d e s " d u y g u s u ile

t e m i z l e y e r e k , f e r d i u l v i v e i l â h i s ı f a t l a r la b e z e t m e k v e

b u s a y e d e , o n u b ü y ü k i n s a n h k id e a l i n e d o ğ r u , y ü k s e l t -

m e k t i r . E v e t , d i n i n b e ş e r i m â n a s ı v e e n ü s t ü n g a y e s i i n s a n l ık t ı r . Ç ü n k ü , d i n i n n a z a r ı n d a , b ü t ü n i n s a n l a r " Z â t - ı

E c e l " i n k u l l a r ı d ı r v e i m a n l ı i n s a n l a r k a r d e ş t i r l e r .

M ü n k i r s e n , m u a y y e n v e h u d u t l u b i r h a y a t ı n d e m i r

d e n ç e m b e r i i ç i n d e , k u y r u ğ u n u ç a r k a k a p t ı r m ı ş b i r fi

n o g i b i , d ö n e d u r . M ü ' m i n , v a k a r l ı b i r t e v e k k ü l ü n g ö l

g e s i a l t ı n d a , i n a n d ı ğ ı y a r ı n k i e b e d i h a y a t ı s a k i n b i r i ç

f e r a h l ı ğ ı i l e b e k l e m e k t e d i r .

Bırakınız ,herkes gönlünün ı ş ığ ın ı kendis i yaks ın:

M a d e m k i " n e r e d e n g e l i p , n e r e y e g i d i y o r u z ? " su a l i n ik e n d i k e n d i m i z e s o r u y o r v e e n ç o k n e r e y e g i tt iğ i m i z i

d ü ş ü n ü y o r u z v e m a d e m k i b u s u a l e , d i n d e n b a ş k a , n e il

m i n d i l i n d e , n e d e a k i m m a n t ı ğ ı n d a ü m i t v e r e c e k v e i ç

f e r a h l a t a c a k b i r c e v a p b u l a m ı y o r u z ; o h a l d e b ı r a k ı n ı z -

d a h e r k e s i ç in i a y d ı n l a t a c a k ı ş ı ğ ı k e n d i s i a r a s ı n v e d i n

d a r l ı ğ ı ü m i t v e r i c i v e i h t i r a s l a r ı y a t ı ş tı r ıc ı h a r i m i n d e

m e s ' u d o ls u n . M a d e m k i h e r k e s e u m d u ğ u k a d a r v e h e r

k e s l e e ş it s u r e t t e v a r l ık t e m i n e d e m i y o r , h e r k e s i ö z l e d i ğ i s e r v e t e , i m k â n v e r e f a h a k a v u ş t u r a m ı y o r u z v e a s l a



k a v u ş t u r a m a y a c a ğ ı z ; ç ü n k ü i n s a n o ğ l u n u n a r z u v e ih t ir a s l a r ı n ı n h u d u t s u z l u ğ u n a m u k a b i l , k â i n a t i ç i n d e b i r

n o k t a d a n i b a r e t o l a n k ü r e m i z i n c i r m i g i b i , n i m e t l e r i d em a h d u t t u r ; m a d e m k i b u f â n i h a y a t t a k i m i m i z b a l l ı b ö r e k y e r k e n , k i m i m i z s o ğ a n e k m e k d i l e n m e k t e , k i m i m i zs e r v e t y ü k ü a l t ı n d a e z i l i r k e n , k i m i m i z h a s t a m ı z a i l a çb u l a m a m a k t a y ı z , b ı r a k ı n ı z o h a l d e i s t e y e n d e r d i n i n il ac ın ı t e v e k k ü l d e , g ö n l ü n ü n a r a d ı ğ ı m k a n a a t t e b u l s u n ,i s t e y e n v a r lı k v e s a a d e t ü m i d i n e i n a m p , ö z l e d i ğ i ' y a r ı n k i h a y a t a b a ğ l a n s ı n . B u s a y e d e i ç le r i a l t - ü s t e d e n h ı r s

f ır t ı n as ı d i n s in , t ü k e n m e k b i l m e y e n a r z u l a r s ü k û n e tb u l s u n , y o k s u l l u k t e s e l l is i n i k ı s k a n ç l ı k t a , s e f a l e t in d e v a s ı n ı i n t i k a m d a v e k a n d a a r a m a s ı n . A k s i h a l d e i n s a n l ığ ı b e k l e y e n a k ı b e t ço k f e ci d ir . D ü ş ü n ü l s ü n k i, i n a n m a y a n i n s a n , h a y a t t a ü m i t s i z l i ğ i n d o ğ u r d u ğ u v a h ş i b i rh ı r s i le s a r ı l m a k t a v e ö m r ü n ü n ş a r a b ı n ı s o n k a t r e s i n ek a d a r i ç ip s a r h o ş o l m a k i ç in s e f a h e t s o f r a s ı a r a m a k t a d ı r . İ n a n m a y a n i n s a n , k o l a y c a m a d d e v e ş e h v e t t a n r ı s ı

n ı n i r a d e v e i d a r e s i a l t ın a d ü ş m e k t e d i r . C e m i y e t t e h e rç e ş i t k ö t ü l ü ğ ü , z u l m ü , s e f a l e t v e r e z a l e t i d o ğ u r a n b um e l ' u n t a n r ı n ı n a d ı " ş e y t a n " d ı r . İ n s a n ı b u ş e r i r i n e l i n d e n k o r u y u p k u r t a r a n b i r k u v v e t v a r d ı r , o d a A l l a hd u y g u s u v e s e v g l s i d i r .

M a d d e v e ş e h v e t t a n r ı s ı n a t a p a n i n s a n d a , i n s a n l ıks e c i y e l e r i s i l i n m e k t e , f a z i l e t , f e r a g a t v e f e d a k â r l ı k y e r i n e f e c i b i r " b o ş v e r " z i h n i y e t i h â k i m o l m a k t a d ı r . B u z i h

n i y e t i s e , b i r c e m i y e t i ç i n f e l â k e t t i r .

Din ahlâkiyatmın kuvvet i

ve içt im aî haya t iç in ehem m iyeti:

M a d d e c i l e r c e , m a d e m k i A l l a h b i r v a h i m e , d i n d e b i r



v e c e m i y e t i ç i n b i r f a y d a s ı v e m ü s b e t b i r r o l ü y o k t u r .B u v â h i m e y i v e b u i c a d ı i ç i m i z d e n s ö k ü p a t m a k v e d i n s iz y a ş a m a k m ü m k ü n d ü r . N i te k i m b u g ü n i n s a n l a r ı n

b i r ç o ğ u d i n s i z o l d u k l a r ı h a l d e , p e k â l â y a ş a m a k t a v eb u n d a n d o l a y ı b i r e ks ik U k d u y m a m a k t a d ı r l a r .

K a b u l e d e r i m k i, i n s a n il im s i z v e a h l â k s ı z y a ş a y a b i l d i ğ i g i b i , d i n s i z d e y a ş a y a b i l i r . N i t e k i m h a y v a n l a r b ö y le y a ş a m a k t a d ı r . F a k a t b u n d a n " il m i n v e a h l â k ı n h a y a tv e c e m i y e t i ç i n b i r f a y d a s ı y o k t u r " n e t i c e s i ç ı k a r ı l a m a y a c a ğ ı g i b i , d i n h a k k ı n d a d a b ö y l e b i r n e t i c e ç ı k a r ı l a

m a z . H e m b u â l e m d e ç e ş i t l i y a ş a m a ş e k i l l e r i v a r . İ n s a n ,a y a ğ ı ç ı p la k ; b a ş ı k a b a k d a y a ş ı y o r . H a y a ü n ö l ç ü s ü n ey a ş a n ı l a n s e n e l e r d i r , n e d e t ü k e t i l e n s e r v e t v e m a d d îi m k â n l a r d ı r ; f a k a t h a y a t ı n , d i y o r u m , i n s a n î ö l ç ü s ü , k e y f iy e t i di r. B i r d i n d a r ı n iç h u z u r u n a , m a n e v î m e t a n e t i n e ,g ö n ü l s a a d e t i n e i n a n ç m e r d i v e n i n d e n b a ş k a h i ç b i r v a s ı t a i l e e r i ş i l e m e z . N i t e k i m e r i ş i l e m e m i ş t i r . D i n m a n e v i y a t ı n ı n v e r d i ğ i h u z u r u i n s a n , b a ş k a h i ç b i r i m k â n d a b ul a m a m ı ş t ı r . ' T o z i t i v i s f ' l e r d e n y a n i g ö r ü p i ş i t t i k l e r i n d e nb a ş k a b i r v a r l ığ a i n a n m a y a n b i l g in l e r d e n k a l a b a h k ç ab i r k a f i l e , c e m i y e t l e r i ç i n d i n i i n a n ç l a r d ı ş ı n d a b i r h a y a tt a r z ı v e b i r a h l â k n i z a m ı a r a m ı ş l a r , y ü z elli s e n e d e n b er i h â l â a r a m a k t a d ı r l a r .

A r a n ı l a n b u n i z a m ı n m i h v e r i , m ü k â f a t v e m ü c a z a t

f i k r i n e d a y a n m a y a n b i r iy il ik v e k ö t ü l ü k o l a c a k t ı r.

İ n s a n i y i l i ğ i s ı r f i y ü i k o l d u ğ u i ç i n s e v e c e k ; k ö t ü l ü k t e n d e s ır f k ö t ü l ü k o l d u ğ u i ç i n k a ç ı n a c a k t ı r . B u b i l g i n l e r e g ö r e , d i n a h l â k i y a t ı (Edoniste) f a y d a c ı d ı r v e c e n n e ts a a d e t i n i s a t ı n a l m a k i ç i n m i s k i n c e b i r p a z a r h k t a n i b a r e t t i r .

D i n d a r , i y i l i ğ i v e a d a l e t i s ı r f b u f a z i l e t l e r i s e v d i ğ i v ef a z i l e t b i l d i ğ i i ç i n d e ğ i l , i n a n d ı ğ ı y a r ı n k i a h i r e t h a y a t ı n d a m ü k â f a t ı m a l m a k i ç in y a p m a k t a v e a k s i h a r e k e t l e r

d e n d e m ü c â z a t t a n k u r t u l m a k iç in k a ç ı n m a k t a d ı r . D i n de iy i l i k ve adalet, b i z z a t b i r k ı ym e t ve f a z i l e t de ğ i l , s ı r f



m ü k â f a t s a t m a l m a y a y a r a y a n çil a k ç e d i r . H ı r i s t i y a n l ı k

t a k i " G ü n a h ç ı k a r m a " v e M ü s l ü m a n l ı k t a k i " Ş e f a a t" d i

l e n m e l e r i n v e u m u m i y e t l e i b a d e t l e r i n g a y e s i , d i y o r l a r ,h e p m ü k â f a t ü m i d i v e m ü c â z â t k o r k u s u d u r .

D i n h a k k ı n d a y ü r ü t ü l e n b u m ü t a l â a y a l a n d e ğ i l , f a

k a t â d i c e b i r p a z a r l ı k ş e k l i n d e i l e r i s ü r ü l m e s i y a n l ı ş ,

h a t t â i f t i r a d ı r .

D i n d e m ü k â f a t v e m ü c â z â t f îk ri v a r d ı r . C e n n e t v e

C e h e n n e m h a k i k a t i b u fikrin m ü ş a h h a s ş e k i l d e if a d e s i

d i r . Z i r a d i n , i n s a n l a r i ç i n d i r . M ü k â f a t v e m ü c â z â t i s e ,i n s a n ı n h a m u r u n d a v a r o l a n b i r e r h i st ir . İ n s a n g ö n l ü n

d e n b u h i s l e r i k a z ı y ı p a t m a k m ü m k ü n d e ğ i l d ir . K u d r e t

eli , i n s a n ı " H a z " z ı s e v e r v e " E l e m " d e n k a ç a r t ı y n e t t e

y a r a t m ı ş t ı r . M ü k â f a t , i n s a n d a k i " H a z " z ı a r a m a m e y l i

n i n , m ü c â z â t d a " E l e m " d e n k a ç m a y a r a d ı l ı ş ı n ı n c e v a

b ı d ı r .

K a l d ı k i , d i n d a r l a r ı n y ü k s e k t a b a k a l a r ı , d i n i v a z i f e l e

r i y e r i n e g e t i r i r k e n a s lâ m ü k â f a t v e m ü c â z â t k a y g ı s ıi ç i n d e d e ğ i l l e r d i r . Y ü k s e k s e v i y e l i b i r d i n d a r i ç i n i y i l i k

v e adalet A l l a h ' ı n e m r i d i r . B u n u y e r i n e g e t i r m e k i s e ,

s ı r f k u l u n H a l i k ı n a k u l l u k v a z i f e s i d i r . Z u l ü m v e k ö t ü l ü k

d e A l l a h ' ı n y a s a k e t t iğ i h a r e k e t l e r d i r . B u n l a r d a n k a ç ı n

m a k d a y i n e k u l l u k v a z i f e s i d i r . Y ü k s e k s e v i y e l i d i n d a r

" z â h i d " v e " m u t t a k i " d i r , i b a d e t i e r i n i s ı r f " l i v e c h i l l â h "

y a p a r . K ı ld ığ ı n a m a z ı n , t u t t u ğ u o r u c u n , v e r d i ğ i s a d a k a

n ı n m ü k â f a t ı n ı b e k l e m e z v e b u n u a k l ın a b i l e g e t i r m e z .

F a k a t b u " z ü h d " v e " t a k v a " d e r e c e s i h e r k e s t e n b e k

l e n e m e z . D i n d a r l a r ı n k a l a b a l ı k k i t le s i n i t e ş k i l e d e n h a l k

t a b a k a l a r ı i ç i n m ü k â f a t v e m ü c â z â t f i k r i z a r u r i d i r . Ç ü n

k ü b u f i k i r , y a r a d ı l ı ş t a m e v c u t , d e r i n b i r h i s h a l i n d e , i n

s a n ı n h a m u r u n d a v a r d ı r . İ n s a n , t ı y n e t v e t a b i a t i i t ib a

r iy le , m ü k â f a t a m e y l e d e r v e m ü c â z â t t a n k a ç a r. D i n d e k i

C e n n e t v e C e h e n n e m a k i d e s i i n s a n o ğ l u n u n b u t ı y n e t i n e c e v a p v e r i r .




M ü k â f a t ve m ü c â z â t f i k r i i n s a n fiille rin i se vk ve i d a r e e d e n r u h î k u v v e t l e r i n b a ş ı n d a g e l i r . N i t e k i m , Bent-

ham ve Stuart Milî g ib i m e ş h u r İng i l iz filozoflarının

k u r d u k l a r ı (Utilitarîsme) y a n i f a y d a c ı h k f e l s e f e s i n d e bu

fik irler t e m e l i t e ş k i l e t m e k t e d i r . Bu f i lozof lar ın kalemind e " f a y d a " ve " z a r a r " t a b i r l e r i y l e k a r ş ı l a n a n m ü k â f a t ve

m ü c â z â t , i n s a n fiillerin in e n e r j i k a y n a ğ ı d ı r . İ n s a n fiiller i n i n h e p s i f a y d a fikrinden h a r e k e t e d e r ve i n s a n d a i m af a y d a a r a r , z a r a r d a n k a ç ı n ı r . En h a s b î g i b i g ö r ü n e n ev

l â t m u h a b b e t i b i le , n e t i c e i t ib a r i y l e , a n a - b a b a n ı n , i n s i y a k i de o l s a , bir n e v i f a y d a m ü l â h a z a s ı n a d a y a n ı r .

M e n f a a t h i s s i n d e n u z a k o l a n bu s e v g i b i l e , n e t i c e d e ,a n a - b a b a n ı n e v lâ t s a y e s i n d e y a ş a m a ü m i d i n e b a ğ l a n ı r .

A d ı g e ç e n filozo fların f a yd a c ı hğ ı , s ı r f d ü n y a h a y a t ı n a aittir ve as ı l süf l i bir p a z a r l ı k o l a n bu n e v i f a y d a c ı h k -t ı r . D i n d a r ı n f a y d a c ı l ı ğ ı ise, ö l ü m d e n s o n r a y ab a ğ l a n m ı ş bir ü m i t o l a r a k , c i d d e n u l v î ve h a s b î d i r .H a k i k i d i n d a r iyi f i i l l e r i n i n m ü k â f a t ı n ı d ü n y a d a b e k l e m e z . D i n d a r a f e r a g a t ve f e d a k â r h k k a z a n d ı r a n da bu

d u r .

Y a l n ı z ş u n u s o r a l ı m : P o z i t i v i s t l e r , a r a d ı k l a r ı n ı b u l m u ş l a r , m ü k â f a t ve m üc â z â t f i k r i nde n s ı y r ı l m ı ş bir ah

l â k o r t a y a k o y a b i l m i ş l e r , l â i k a h l â k i c a d e d e b i l m i ş l e rm i d i r ? İ c a d e d i l d i ğ i s ö y l e n e n l â i k a h l â k , k a b a bir ''sen-

suaiisme'' den y a n i ş e h v a n i l i k t e n b a ş k a bir şey m i d i r ?D i n a h l â k ı y a t ı , i n s a n g ö n l ü n e y e r l e ş t i r d i ğ i y a r ı n k i ha

y a t a âit m ü k â f a t ü m i d i ve m ü c â z â t k o r k u s u ile, he r çe ş i t ş e r r i n ve k ö t ü l ü ğ ü n b a ş ı o l a n ş e h v e t ve i h t i r a s ş e y t a n ı n ı z i n c i r e v u r m u ş t u r .

Y u k a r ı d a b a h s i g e ç e n f i l o z o f Guyau, g e l e c e ğ i n y a l n ı z d i n s i z d e ğ i l , he m de m ü e y y i d e s i z ve m e c b u r i y e t s i zb i r a h l â k d e vri'^ ^' o l a c a ğ ı n ı t a s a v v u r e d i y o r ve o z a m a n ,i n s a n l a r ı n m ü k â f a t ve m ü c â z â t b e k l e m e k s i z i n s ı r f i y i l i k

(43) Guyau'nun meşhur bir eseri, bu adı taşımaktadır: Esquise d'une Moralesans obligation ni sanetion. Paris, Alcan, 20. baskı.



v e ş ır f a d a l e t i ç i n h a r e k e t e d e c e k l e r i m u m u y o r d u . G e n çfilozof, b ö y l e t a s a v v u r e t t i ğ i ve m e l e k l e ş e c e k l e r i n i um

d u ğ u i n s a n l a r ı n et y i y e n ve kan y a l a y a n e r k e k l i , d i ş i l im a h l û k l a r o l d u ğ u n u u n u t u y o r d u . Z a v a l l ı Guyau, g e n çy a ş ı n d a y a t t ı ğ ı m e z a r ı n d a n k a l k ı p da B i r i n c i ve İ k i n c iD ü n y a H a r p l e r i n i n f e c a a t l e r i n i s e y r e d e b i l s e y d i ; g e l e c e k t e m e l e k l e ş e c e k l e r in e i n a n d ı ğ ı i n s a n l a r m g i t t ik ç e ve

b i l g i l e r i a r t t ı k ç a s ı r t l a n l a r d a n d a h a k o r k u n ç bir hal al

d ı k l a r ı n ı g ö r ü r ve h a t â s ı n ı a n l a r , ü z ü l ü r d ü .

B i r a z f a r k l ı y o l d a n g i t m e k ü z e r e , Gustave Belo'^' da

a ş a ğ ı y u k a r ı a y n ı h a t a y a d ü ş m ü ş t ü r . Ç ü n k ü bu m ü t e f e k k i r de i y i l i ğ i , güze l l i ğ i ve a d a l e t i s ı r f c e m i y e t v a k ı a s ı n d a a r a m ı ş ; D u r k h e i m s o s y o l o j is i g ib i , a h l â k ı s ı rf c e m i y e t e i r c a e t m e k l e , o da ç ö l ü n s e r a b ı m h a v u z z a n n e t m i ş t i r .

H a k i k a t ş u d u r ki, b u g ü n y i r m i n c i a s r ı n o r t a s ı n d a bi

le , c i d d i y ü k s e k s e v i y e l i bir d i n d a r ı n r uh m e t a n e t i n e ve

s e c i y e y ü k s e k l i ğ i n e i l e t e c e k , d i n d e n b a ş k a , h i ç b i r f e l s e

f î e s a s m e v c u t d e ğ i l d i r . E ğ e r y a r ı n m e v c u t o l u r ve din

k u d r e t ve a y a r ı n d a , bir a h l â k e s a s ı b u l u n a b i l i r s e , bu

e s a s ı n s a d e c e f o r m a d e ğ i ş t i r m i ş bir din o l a c a ğ ı n d a nş ü p h e e t m e m e l i d i r .

B a h s i h ü l â s a e d i p n e t i c e l e n d i r e l i m : Din f e r d i ç i n en

k u v v e t l i bir m â n e v i d e s t e k ve bi r iyil ik ve f a z i l e t k a y n a -ğ ı d - n D i n d a r i n s a n , her v e ç h i l e m e s ' u t t u r , Bu i n s a n ı n

h a y a t t a g ö z ü tok, g ö n l ü z e n g i n d i r . H a y a t t a n ö t e s i n e gid e r k e n de g ö z ü a r k a d a d e ğ i l d i r . Ç ü n k ü bu i n s a n i ç i nh a k i k i s a a d e t , h a y a t t a n ö t e s i n d e d i r . O n u n n a z a r ı n d aö l m e k , s a d e c e v a r l ı k s a h a s ı n ı d e ğ i ş t i r m e k ; " F e n a âle-

m i " n d e n " B e k â â l e m i " n e g e ç m e k t i r . B u n u n i ç i n d i r ki,

i n a n m a ve i n a n ç m e v z u u n a s a m i m i y e t le b a ğ l a n m a ,f e r d i ç i n b a ş lı , b a ş ı n a ve t ü k e n m e z bir s a a d e t ve bir fe

r a h l ı k k a y n a ğ ı d ı r . A l l a h s e v g i s i ve k o r k u s u i n ş a n d a

(44) Bakınız: Etudes de Morale possitive, Paris, Alcan (C. Belo'nun bu iki

ciltten İbaret eserinin hususiyle son kısımlan enteresandır.)'



k u v v e t l i bir i r a d e ve çok s a ğ l a m bir s e c i y e y a r a t m a k t a d ı r . G ö n l ü n d e A l l a h d u y g u s u t a ş ı y a n i n s a n ; iyi, h a s b i ,d o ğ r u ve f e d a k â r i n s a n d ı r . Din a h l â k ı y a t m ı b a y a ğ ı bir

p a z a r h k t a n i b a r e t g ö r e n l e r y a n ı l ı y o r l a r . D i n d e k i i b a d e t ,y a r ı n m ü k â f a t a e r m e k ve C e n n e t e g i t m e k i ç i n d e ğ i l d i r ;s ı r f A l l a h ' ı n r ı z a s ı n ı t a h s i l e t m e k ve ona k a r ş ı k u l l u kb o r c u o l a n " ş ü k r " ü eda e t m e k t i r . M ü k â f a t , v a z i f e y a p m ı ş ve " ş ü k r " ü edâ e t m i ş o l m a n ı n bir n e t i c e s i ve bir

i l â h i i h s a n d ı r . K a b u l e d e l i m ki, a v a m n a z a r ı n d a i yiliky a p m a k g i b i , k ö t ü l ü k t e n k a ç ı n m a k da s ır f m ü k â f a t ü m i d i ve m ü c â z â t k o r k u s u n a b a ğ l a n ı r . F a k a t z â h i d - m ü ' m i -

n i n i b a d e t l e r i n d e , f i i l ve h a r e k e t l e r i n d e m ü k â f a t ve müc â z â t f i i l i n i n s e b e p ve s â i k i d e ğ i l , s a d e c e n e t i c e s i d i r .O n u n n a z a r ı n d a A l l a h ' a k u l l u k e t m e k ve bu s a y e d e ona

y a k l a ş m a k bir v a z i f e d i r . C i d d i m ü ' m i n , i y i l i ğ i A l l a h ' ı n ıs e v d i ğ i i ç i n y a p t ı ğ ı g i b i , k ö t ü l ü k t e n de bu s e v g i y i k a y b e t m e k t e n k o r k t u ğ u i ç i n k a ç ı n ı r . İ ş t e , din a h l â k ı y a t a n ı nk u v v e t l i ve i ç t im â i h a y a t i çi n y e r i d o l d u r u l m a z f a y d a s ıd a b u r a d a d ı r . Bu a h l â k ı y a t t a i n s a n v i c d a n ı s e v g i n i n ol

d u ğ u g i b i , k o r k u n u n da i l h a m ı n ı a y n ı bir k a y n a k t a n alm a k t a ; i n s a n , b ü t ü n fiil ve h a r e k e t l e r i n d e , d a i m a bir i l â h î k u d r e t i n m u r a k a b e s i a l t ı n d a b u l u n d u ğ u n u d u y m a k t a d ı r .

D i n i t e r b i y e n i n t e m e l i b u d u y g u d u r . A H a h s e v g i s i n e ,d a y a n a n t e r b i y e n i n n a s ı l bir s a ğ l a m s e c i y e y a r a t t ı ğ ı n ıb i l d i k l e r i i ç i n d i r ki, i s t i b d a t a d a m l a r ı ve p o l i t i k a c ı l a r ı ns a h t e k â r l a r ı , d i n d a r l a r d a n hiç h o ş l a n m a z l a r . Din

a d a m l a r ı y a n ı n d a â d e t a r a h a t s ı z o l u rl ar . Ç ü n k ü d i n d a r ,b ü k ü l m e z ve her i ş a r e t e baş s a l l a m a z . H a l b u k i , Emil

Faguef in d e d i ğ i g i b i , m ü s t e b i t l e r ve s a h t e k â r l a r , etraf

l a r ı n d a b ü k ü l m e y e n i n s a n i s t e m e z . O n l a r a , t o k a t y e d i k ç e k ö p e k g ib i y a l t a k l a n a n u y s a l , k a y p a k , ş a k l a b a n , e m i rk u l u , d a l k a v u k i n s a n l a r lâ zım d ır .'* ^' M ü s t e b i t l e r ve p o l i t i k a b e z i r g a n l a r ı ş a y e t , ş a h s î m e n f a a t l e r i p e ş i n d e p o l i -

(45) Emil Faguet Lİberalisme, Paris Alcan, sah. 120.



l ik a l ar ın ı y ü r ü t m e k iç in d i n d a r l a r ı n h i z m e t i n e m u h t a ç

o l u r l a r s a , n e r e d e d i n d a r k i s v e s i a l t ı n d a y a l a n c ı ve mü -

r a i v a r s a , o n l a r ı a r a rve

b u l u r l a r .O k u y u c u m ! Bu k ü ç ü k e s e r i n b i r i n c i k ı s m ı b u r a d a

s o n a e r m i ş b u l u n u y o r . B u r a y a k a d a r biz, din b a h s i n i n

s a d e c e i n k â r ve i s p a t ı m e s ' e l e l e r i ü z e r i n d e d u r d u k ve

d i n i her ş e y d e n e v v e l , bir a k i d e l e r s i s t e m i o l a r a k m ü t a

l â a e t t i k . A ş a ğ ı d a k i k ı s ı m l a r d a i n k â r ve i s p a t m ü n a k a

ş a l a r ı n ı k a p a y a c a k ve d i n i " k i ş in i n d â r e y n d e s a a d e t i n i

k â f î l em i r ve n e h i y l e r i cami bir va z- ı üâhî"'*^ ' y a n i fe rd

i ç i n t u t u l a c a k y o l u , y a s a l a r ve y a s a k l a r ihtiva e d e n birh a y a t y o l u ve bi r i lâ h î k a n u n o l a r a k ele a l a c a ğ ı z .

(46) Bu tarif, din üzerine İslâm İlâhiyatçılarının verdiği tariftir. Yani din, ferdi

dünya ve âhiret saadetine ulaştıran ilâhî yoldur.



İKİNCİ KISIM

D İ N H Ü R R İ Y E T İ N E D E M E K T İ R ?

Ne efsunkâr imişsin ey didar-ı hürriyet

Esir-i aşkın oiduk gerçi kurtulduk esaretten.

N a m ı k K E M A L

BUGÜNKÜ CEMİYETLERDE DİN VEDEVLET MÜNASEBETLERİ

D i n s ır f b i r i n a n ç t a n i b a r e t d e ğ i ld i r . B u n u n e k a d a r

t e k r a r e t s e k a z d ı r . D i n , a y n ı z a m a n d a , a m e l i b i r h a y a t

y o I u ; e m i r l e r v e y a s a k l a r i h t iv a e d e n il â h î b i r k a n u n d u r .

D i n d a r o l a n b i r k i m s e n i n b u y o l d a y ü r ü m e s i v e b u k a

n u n u n e m i r l e r i n i y e r i n e g e t i r m e s i , y a s a k e t t iğ i fiil v e

h a r e k e t l e r d e n k a ç ı n m a s ı , b i r v i c d a n b o r c u o l a r a k , l â

z ı m d ır . D i n i n k a n u n u n a i t a a t e t m e y e n v e e m i r l e r i n i y e

r i n e g e t i r m e y e n k i m s e , d i n n a z a r ı n d a , m ü c r i m d i r .

F a k a t d i k k a t e d e l i m ki, b u k i m s e , b u l u n d u ğ u c e m i y e t

i ç i n d e , y a l n ız d i n d a r d e ğ i l d ir , h e m d e v a t a n d a ş t ı r v e b u

s ıf at la , m u a y y e n b i r d e v l e t e t â b i d i r . F e r d i n t e b a a s ı n d a n

b u l u n d u ğ u d e v l e ti n g ö s t e r d i ğ i y o l d a y ü r ü m e s i v e k o y

d u ğ u k a n u n l a r a b a ğ l a n m a s ı d a , v a t a n d a ş l ı k v a z if es i

o l a r a k , l â z ı m d ı r .

Ş u h a l d e d i n d a r o l a n b i r k i m s e ik i t ü r l ü v a z i f e v e

m e c b u r i y e t k a r ş ı s ı n d a k a l m ı ş o l u y o n V a z i f e l e ri n d e n b i r i d i n i d i r v e b u n d a n d o ğ a n m e c b u r i y e t m â n e v i d i r . D i -



(47) Manevi mecburiyet, müeyyidesini ferdin vicdanından alan mecburiyet

tir. Dinî ve ahlâkî mecburiyetlerin hepsi manevidir. Hukuki mecburiyet ise, mü

eyyidesi ve cebir kuvveti maddi yanî ferdin vicdanından hariç olan mecburiyet

tir. Devletin kanunlarına İtaat etmeyen kimse, polis ve jandarma gibi Silahlı Kuv vetler marifetiyle itaate mecbur edilir. .

g e r i de " siv il " y a n i m e d e n i d i r . B u n d a n d o ğ a n m e c b u r i

y e t ise h u k u k î y a n i m a d d i d i r . '* ' '

D i k k a t o l u n u r s a , bu iki n e v i v a z i f e ve m e c b u r i y e t t e n

h e r b ir i d i ğ e r i n i b a z e n l ü z u m l u k ü a r, b a z e n de n e f y e

d e r . Din ile d e v l e t b i r l e ş i k o l d u k l a r ı z a m a n , b u n l a r b i r

b i r i n i n l â z ı m ı o l u r . A y r ı o l d u k l a r ı z a m a n da, bu iki t ü r

l ü v az i f e ve m e c b u r i y e t , b i r b i r i y le m u a r a z a y a g i r e r ve

b i r b i r i n i k o v a r . F i l h a k i k a , d e v l e t i n k a n u n u , y a s a ve ya

s a k l a r ı din k a n u n u n u n ve d i n i e m i r ve n e h i y l e r i n a y n ı

o l d u ğ u ve d e v le t r e s m e n bir d i n e s a h i p b u l u n d u ğ u t a k

d i r d e ve bu ş a r t l a , d i n i ve s iv i l , iki v az i f e ve m e c b u r i y e t ,b i r b i r i n i n e f y e t m e ve b i r b i r i n e m u a r ı z o l m a ş ö y l e d u r

s u n b i r b i r i n i n a y r ı l m a z l â z ı m ı h a l i n e g e l i r . O s u r e t l e ki,

d i n e i t a a t e d e n a y n ı z a m a n d a ve s ı r f bu s e b e p l e d e v l e

t e i t a a t e t m i ş o l u r ; d e v l e t e i t a a t e d e n de d i n e i t a a t e t m i ş

s a y ı h r . Şu h a l d e ve bu t a k d i r d e , d i n i ve s i v i l , m a d d i ve

m a n e v i v a zi fe ve m e c b u r i y e t l e r ş e k l e n ik ilik a r z e t m e k t e

i s e l e r de, h a k i k a t t e b u n l a r t e k t i r ve " A l l a h , R e s u l ü n e ve

u l û l ' e m r ' e " y a n i b u g ü n k ü d il im i z le , d e v l e t e i t a a t t a n i b a r e t t i r .

Y i n e d i k k a t o l u n u r s a , e s k i d e n , g e r e k A v r u p a ' d a ve

g e r e k b i z d e , din ve d e v le t m ü n a s e b e t l e r i bu ş e k i l d e ce

r e y a n e t m e k t e , m â b e d ile d e v l e t e l e l e v e r i p b i r l i k t e yü

r ü m e k t e idi. E s k i d e v i r l e r d e d e v l e t i n y a s a ve y a s a k l a r ı

k u v v e t i n i din m a n e v i y a t ı n d a n a l m a k t a , d e v le t d i n i n

b e k ç i l i ğ i n i y a p m a k t a ve bu s e b e p l e , b i r i m a n e v i , d i ğ e r im a d d i ve c i s m a n î bu iki k u v v e t m e r k e z i b i r b i r i y le b a r ı

ş ı k y a ş a m a k t a idi. Bu ş a r t ve bu v a z i y e t A v r u p a ' d a Rö

n e s a n s ' t a n y â n î on a l t ı n c ı a s ı r d a n , , b i z d e de T a n z i

m a t ' t a n y a n i on d o k u z u n c u a s r ı n b i r i n c i y a n s ı s o n l a -



r ı n d a n i t ib a r e n d e ğ i ş m e y e b a ş l a m ı ş t ı r ; z a m a n ı m ı z d a

i s e d i n i le d e v l e t b i r b i r i n d e n t a m a m i y l e a y r ı lm ı ş t ı r .

F a k a t d i n i le d e v l e t b i r b i r i n d e n a y r ı l ı n c a v e b u n l a r d a n h e r b i r i k e n d i n e m a h s u s s i s t e m i , k a n u n l a r ı , e m i r

v e n e h i y l e r i y l e d i ğ e r i n i n k a r ş ı s ı n a d i k i l i n c e , o r t a y a b i r

ç o k m e s ' e l e v e m ü ş k i l ç ı k m a k t a , d i n v e d e v l e t a r a s ı n d a

i s t e r i s t e m e z , ç e t i n b i r m ü c a d e l e k o p m a k t a d ı r . Ç ü n k ü ,

e v v e l a m ü m k ü n d ü r ki , d i n i le d e v l e t t e n h e r b i r i n i n k a

n u n l a r ı , e m i r v e n e h i y l e r i , t a m a m e n v e y a k ı s m e n , d i ğ e -

r i n i n k i l e r e a y k ı r ı o l s u n . B i r i h e r h a n g i b i r h a r e k e t e , m e

s e lâ fa iz a lı p v e r m e y e m ü s a a d e e d e r k e n , d i ğ e r i b u n u nm e m n u o l d u ğ u n u il ân e t s in . S a n i y e n , y i n e m ü m k ü n d ü r ,

k i d i n i le d e v l e t t e n h e r b i r i , d i ğ e r i n i k e n d i n e r a k i p g ö r e

r e k , e l i n d e k i k u v v e t v e v a s ı t a l a r ı , a ç ı k v e y a k a p a l ı b i r

s u r e t t e , d i ğ e r i a l e y h i n e t a h r i k e d i p k u l l a n s ı n v e f e r d i

b ü t ü n l ü ğ ü ile k e n d i s i n e m a l e t m e k i s t e s i n . Ş u s a y d ı ğ ı

m ı z i m k â n l a r s ı r f n a z a r î m ü t a l â a l a r d e ğ i l d i r ; d i n v e

d e v l e t m ü n a s e b e t l e r i t a r i h i b a ş t a n a ş a ğ ı b u t ü r l ü a y r ı

l ık la r, r e k a b e t v e m ü c a d e l e l e r l e d o l u d u r .

B u g ü n b u a y r ı h k v e m ü c a d e l e , b i l h a s s a T ü r k i y e m i z -

d e , i ti ra f e t m e l i d i r k i , s o n h a d d i n e v a r m ı ş t ı r . F a k a t i ç ti

m a î s u l h u t e m i n e d i p g ö n ü l l e r d e h u z u r v e e m n i y e t y a

r a t m a k i ç in b u v a z i y e t i b i r a n e v v e l d ü z e l t m e k l â z ı m d ı r .

İ ş t e , b u h e d e f e v a r m a k v e d i n i l e d e v l e t i a y n ı b i r ü l k e d e

y a n y a n a v e b a r ı ş ı k b i r h a l d e y a ş a t m a k ü z e r e , m o d e r n

d e v l e t h u k u k u o r t a y a b i r k a ç es a s l ı p r e n s i p k o y m u ş t u rk i, b u n l a r d a n b a ş t a g e l e n le r i , b u k ü ç ü k e t ü d e m e v z u a l

d ı ğ ı m , d i n h ü r r i y e t i v e l â i k l i k p r e n s i p l e r i d i r .

A ç ı k o l a l ı m , b i z d e b u m e v z u a l â y ı k o l d u ğ u e h e m m i y e t v e r i l m e m i ş , n e d i n h ü r r i y e t i , n e d e l â i k l i k f i k r î , ş i m d i y e k a d a r , c i d d î b i r s u r e t t e e le a l ın ı p i n c e l e n m e m i ş t i r .M ü p h e m o l d u ğ u k a d a r ç o k z a r a r h b i r d ü ş m a n l ı k h i s s i n i n i f a d e s i h a l i n d e k i b a z ı p o l e m i k y a z ı l a r b i r t a r a f a , b u

g ü n T ü r k i y e ' d e d i n h ü r r i y e t i m e v z u u n d a n e b i r e s e r , n ed e c i d d î b i r e t ü d m e v c u t t u r . B u n u n l a b e r a b e r , b u p r e n -



(48) 1924 Anayasasının 75'İna maddesi: "Hiç biriiimse mensup olduğu fel sefi içtihad, din ve mezhepten dolayı muaheze edilemez. Asayiş ve umumî mu

aşeret âdabına ve kanunlar hükümlerine aykırı bulunmamak üzere her türlü dini

âyinler yapılması serbesttir."

(49) Bu eserin ikinci kısmını çok sevdiğim ve saydığım arkadaşım ve temiz

yürekli meslekdaşım. Ordinaryüs Profesör Ahmet Samim Cönensay'a, kürsü ha

yalından ayrılışının nâçiz bir armağanı olarak, bundan evvel İthaf etmiş bulunu yorum.

s i b i n b i z d e en az yüz k ü s u r s e n e l i k bir h a y a t ı v a r d ı r .

F i l h a k i k a din ve v i c d a n h ü r r i y e t i , T ü r k i y e m i z d e "Gül-

h a n e h a t t- ı h ü m â y û n u " n d a n y a n i 1 8 3 9 ' d a n b e r i d e v le t

u m d e l e r i m i z i n b a ş ı n d a g e l m i ş ve 1924 a n a y a s a s ı n ı n

7 5 ' n c i m a d d e s i n d e en a ç ı k i f a d e s i n i b u l m u ş t u r . ' ^ '

B i z , â c i z a n e , bu m ü t e v a z i e d ü t ü m ü z l e bu b o ş l u ğ u

d o l d u r m a k i s t i y o r u z . O k u y u c u l a r ı m ı z a f a y d a lı o l ab i li r

s e k , ne m u t l u b i z e . " ' "

D i n h ü r r i y e t i n i lâ y ı k iy l e i z a h e d e b i l m e k i ç in , e v v e l â ,

d i n m e f h u m u n u t ah l il e d e l i m ve b u n u n i h t i v a e t t i ğ i un

s u r l a r ı g ö r e l i m .



DİN MEF HUM UNU N UNSURLARI

îman ve amel:

Bugünün maruf dinlerinden herhangi bir inin esas

lar ı üzerinde durur ve düşünürsek , bunun iki temel u n

surdan mürekkep olduğunu görürüz. Bunlardan bir i

iman (=foil diğeri d e amel f=acte/dir. Bu hususta İslâ

miyet gibi vahd ani yet akidesi üz er in de otur an, kemâl

bulmuş bi r dini göz önüne getirel im. Bunun ilk ve aslib i r unsuru var ki, bu "iman" yâni inanmadır. Yalnız, '

dikkat edelim kî, iman alielâde ve h er hang i bi r şekilde

ki in an ma değildir. İman, alelade i n an ma da n da ha de

r in bir ruh haletidir. Bir kere, umumiyet it ibariyle,

inanma öyle b i r ruhî melekedir ki, bununla insan, haki

kat olarak kabul ettiği bi r tasavvuru, sadece hakikattir

deyip geçmez; o n u benimser ve ona gönlüyle iltihak

edip kuvvetle bağlanır. İman ise, bu ben imseme ve

bağ lanman ın en yüksek derecesidir. İman sahibi olan

bir insan, bu yüksek dereceli inancı sayesinde, aldanma

korkusundan ve tam hakikati bulamamış olma endişe

sinden uzak kalır. Bu sayede ve tam hakikate ermiş ol

ma hazzı içinde, imanlı insan, derin bir iç huzu ru ve bi r

ruh sekineti duyar.



Fevri ve yakını iman:

İ m a n k e l i m e s i y l e i f a d e e d i l e n bu ru h h a l e t i s ı r f " t ak l i p t e n n e ş ' e t e d i p " F e v r î " o l a b i l d i ğ i g i b i " t e y a k k u n " dan

n e ş ' e t e d i p " f i t r î " ve " y a k ı n ı " de olabi l i r . '^" ' İs ter " takl idiv e f e v r î " , i s t e r " y a k m î ve f i k r î " o l s u n ; i m a n ı , bir ru h ha

l et i o l a r a k a y ı r d e d e n n o k t a , ş a h s ı n i m a n m e v z u u n ak a t ' i y e t l e i n a n ı p onu d e r u n î bir s u r e t t e t a s d i k e t m e s i ve

b u s a y e d e iç h u z u r u n a ve r a h a t l ı ğ ı n a e r m e s i d i r .

H e r d i n i n , k e n d i n e m a h s u s , i m a n u m d e l e r i v a r d ı r .V e b u n l a r , o d i n i n " a k i d e " l e r i n i v ü c u d a g e t i r i r . A k i d e l e r

d i n l e r e g ö r e az çok d e ğ i ş i r s e de, b ü t ü n k e m â l b u l m u şd i n l e r d e , hiç d e ğ i ş m e y e n , bir t a k ı m t e m e l a k i d e l e r v a r d ı r . B u n l a r ı n b a ş ı n d a , z a m a n ve m e k â n d a n , c i s i m ve

ş e k i l d e n âri, h a y a t ve k â i n a t ı y o k t a n var e d e n , ş e r i k s i zv e n a z i r s i z , e z e l i ve e b e d i bir k u d r e t s a h i b i n i n ve bir

" v a c i b - ü l v ü c u d " (=Etre necessaireMn v a r l ı ğ ı a k i d e s i y -le bu f â n i h a y a t m ö t e s i n d e b a ş k a bir e b e d i h a y a t ı n var

o l d u ğ u a k i d e s i g eK r. İ s l â m ı n i m a n u m d e l e r i " Â m e n -

t ü " d e g ö s t e r i l m i ş t i r . ' ^ "D i n i n y a l n ı z i m a n d a n i b a r e t o l m a d ı ğ ı n ı s ö y l e m i ş t i k .

O hem i m a n , h e m de a m e l d i r . D i n i n s ı r f t e m e l a k i d e l e r i n e i n a n m a k , ş ü p h e s i z ki, hiç i n a n m a m a k t a n d a h a iyi

v e ü s t ü n d ü r , f a k a t d i n d a r o l m a k i ç i n bu k a d a r ı k â f i de

ğ i l d i r ; a y n ı z a m a n d a , a m e l (=acte) y â n î d i y a n e t i n em

r e t t i ğ i t a r z ve ş e k i l d e h a r e k e t e t m e k ş a r t t ı r .

(50) Taklidden doğan İmana taklidi iman C = Croyance implicitej denir ki,

imanın edna derecesidir. Bir kimsenin bizzat görüp tetkik ederek şahsi bir karar

ve kanaate varmadan sırf başkasından işittiği bir şeye ve bir habere inanması taklididir. İnsanların büyük bir ekseriyetinin dini, siyasi, içtimaî hatta İlmî İnancı bu

kabildendir ve çoklarımızın İmanı taklididir. Yani başkasının imanına İmandan

ibarettir. Taklidi iman aynı zamanda fevri (= splontane) dir. Bunun mukabilinde

teyakkun ve tefekkürden hâsıl olan iman var ki, buna da fikri ve yakini {- Cro

yance explicite et reflecmie) denir. Asıl ve en yüksek iman budur. Peygamberler

den sonra, âlimlerin ve geniş kültür sahibi insanların çoğunun imanı bu şekilde

dir ve tabiatiyle, Allah indinde en makbul iman da budur.

(51) Âmentü İslâmın iman umdelerini İhtiva eder kİ, bunlar allıdır. Allah'a,

meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, âhiret gününe, kadere, hayrın ve şerrin Allah'ın takdiriyle vâki olduğuna inanmaktır



İ m a n s ı z a m e l , r i y a ve s a l ı t e k â r l ı k t ı r . A m e l s i z i ı n a n

i se s ı r f bir f e l s e f î k a n a a t t i r . D i n i h e r h a n g i bir k a n a a t t e n

a y ı r a n h u s u s i y e t l e r d e n b i r i de, d i n d e k i i m a n ı n a m e l ed a y a n m a s ı y â n i m u a y y e n bir h a r e k e t t a r z ı e m r e d e n ve

b u n u n l a h a r i c i l e ş e n bir i n a n ç o l m a s ı d ı r . H ü l â s a , a m e l

d i n m e f h u m u n u n ik in c i bir t e m e l u n s u r u d u r .

Amelin nevileri:

İ m a n g i b i a m e l de b i r k a ç ç e ş i t o l u r ve f e r d i n c e m i y e ti ç i n d e k i v a z i y e t i n e ve m ü n a s e b e t l e r i n e g ö r e b i r k a ç ne

vi vaz i f e şek l in i a l ı r . Bu v a z i f e l e r i n b a ş ı n d a ve d i n i

" a m e l l e r " i n en h a y ı r h s ı o l a r a k f e r d i n h a l i k ı n a k a r ş ı ve

halik ile m a h l û k a r a s ı n d a k i m ü n a s e b e t l e r e ai t v a z i f e l e r i

g e l i r ki b u n l a r , en y ü k s e k i f a d e le r i n i t a k d i s (=adoration)

fik rinde b u l a n , i b a d e t , duâ ve m ü n â c a t t ı r .

B u n d a n s o n r a , f e r d i n k e n d i n e f s i n eve

b a ş k a l a r ı n ak a r ş ı v a z i f e l e r i g e l i r . B u n l a r ı n da h e p s i n e b i r d e n "ah

l â k " (-morale) d i y e c e ğ i z . F e r d i n k e n d i n e f s i n e k a r ş ı

o l a n va z i f e l e r i " f e r d i a h l â k" ı (=morale indJvidueUe) t e ş

k i l e d e r . F e r d i n b a ş k a l a r ı y l a m ü n a s e b e t l e r i n d e bu b a ş

k a l a r ı n a k a r ş ı o l a n v a z i f e l e r i de " i ç t i m a î a h l â k " (= mo

rale sociale) i v ü c u d a g e t i r i r . İ ç t i m a î a h l â k da, a i l e a h l â

k ı, m e s l e k ah lâk ı g ib i k o l l a ra ayrılır.'^^^ N ih a y e t , d in i va

z i f e l e r a r a s m d a en şe re f l i bir v a z i f e d a h a var ki, b u n a" d i n e h i z m e t " v a z i f e s i d i y e b i l i r i z . İ s l â m d a " i ' l â - y ı k e l i -

(52) Okuyucum dikkat etmiştir ki dini amel ve ahkâmı tasnif eder kan huku

ka ayn bir yer yermedik ve bu amelleri sırf ibadet ve ahlâka hasrettik. Fillıakika

din, hususiyle İslâmiyet; ibadet ve geniş mânada alınmak şarliyle, ahlâktan İba

rettir. Bütün dinî amel ve ahkâm ya ibadet veya ahlâktır. İslâmiyetle hukukun alı-

lâktan ayn bir varlığı ve kendine hâs bir mevcudiyet ve mahiyeti yoktur islâmi

yet nazarında yalnız "Hüsün = iyilik" ve "Kubuh = kötülük" vardır. İnsan fiil ve

münasebetleri "Hasen = İyi" ve "Kabih = kötü" diye ikiye ayrılır. Birinciler "ah-

lâk-ı hamide" yi ikinciler de "ablâk-ı zemiye"yi teşkil eder. Bu iki nevi "ahlâk"in,

yâni fiil, hareket ve mürjasebet tarz ve şeklinin tâbi olduğu ahkâmdan devlet kuvvetiyle müeyyidelenmiş olanları l}ukuku meydana getirir. Şu hafde İslâmda "Fı

kıh" adı alan hukukun ahlâktan ayrı bir yeri ve mahiyeti yoktur. -^^



m e t u U a h " t a b i r i y l e i f a d e o l u n a n bu v a z i f e , c i h a d , y â n i ,i c a b ı n d a , hak y o l u n d a m ü c a d e l e ve h a r b e t m e h i z m e t i n e k a d a r g i t m e k ü z e r e , d i n i o k u t m a , ö ğ r e t m e , n e ş i r ve

t e l k i n e t m e g i b i h i z m e t l e r i h t i v a e d e r .

İ ş t e din, u n s u r ve e s a s l a r ı i t i b a r i y l e b u d u r , y â n i ev

v e l â i m a n s o n r a da a m e l d i r . A m e l de A l l a h ' a i b a d e t , di

n e h i z m e t ve i n s a n l ı ğ a h ü r m e t y â n i a h l â k t a n i b a r e t t i r .B ü t ü n m a r u f d i n l e r ve b i l h a s s a İ s l â m i y e t bu e s a s l a r ad a y a n m a k t a d ı r . D i n d e n bu e s a s l a r ı ç ı k a r ı r ve i m a n ıa m e l d e n a y ı r ı r s a n ı z o r t a d a ç ı p l a k bir i f a d e k a l ı r ki, din

b u d e ğ i l d i r . Din ile h e r h a n g i bir f e l s e f i i n a n ç a r a s ı n d a ki f a rk - b u n u t e k r a r e t m e y e l i m - d i n i n a m e l e d a y a n m a s ı ; ş e k i l ve ş a r t l a r ı V a h i y ' e (=reveation) m ü s t e n i d n a s l a ri l e t a y i n ve t e s p i t e d i l m i ş a m e l l e r yâ n i va z i f e l e r ' ^ ' ^ ' i h t i vae d e n bir i n a n ç s i s t e m i o l m a s ı d ı r .

Takdis vazifesi:D i n i a m e l l e r i n b a ş ı n d a , t a k d i s (=adoration) v a z i f e s i

g e l i r ki bu da i b a d e t , dua ve m ü n â c â t ş e k l i n i a l ı r .

" İ b â d e t " k u l l u k d e m e k t i r ve din ı s tı la h ı o l a r a k , m a h

l û k u n h a l i k ı n ı , n a s l a r ı n ve d i n i örf ve i ç t i h a t l a r ı n t â y i n

Dikkat edersek, bugün de böyledir. Bugün de içtimâi bir nizam olarak huku

kun kendine hâs bir mevcudiyeti yoktur. Bugünkü lâik hukuk baştan aşağıya ah

lâk ve İktisat yahut da iyİ tedbir kaidesİdir. Başka bir deyişle, bugün bir mem

leketin hukukunu vücuda getiren kaideler, hakikatte devlet kuvvetiyle müeyyide

lenmiş ya ahlâk, yahut iktisad veya iyi tedbir kaidesidir. Bunlardan hariç huku

kun bir varlığı yoktur. Bu fikir etrafında bakınız:

Devlet nizamı ve hukuk (devletle hukuk arasındaki münasebet üzerinde bir

izah denemesi) Ali Fuad Başgil, istanbul Hukuk Fakültesi Mecmuası - cilt Vt, sa

yı 1-2, 1950 sahife 25 ve müteakip.

(53) Amel, yapılması dinen emredilmiş bir fiil ve hareket olmak itibariyle

"vazife" adı alır. Dikkat edelim ki, amel yahut vazife yalnız dinden doğmaz; herhangi bir felsefi, siyasi ve iktisadi kanaatten de doğaiiilir. Meselâ doğruluğun bir

insanlık vazifesi olduğuna kani olan bir kimse işlerinde ve münasebetlerinde

doğrulukla hareket eder. Fakat dini kanaatten doğan amel, şekil ve şartlan esas

ta Vahy'e dayanan naslar ile tesbit olunmuş vazifelerdir. Dinde vahiy, peygamberlere Allah tarafından vâki olan ilham, işaret ve "kelâm-i hafi" demektir.



e t t i ğ i şek i l ve ş a r t l a r a l t ı n d a t a k d i s e t m e s i d i r . İ b a d e t ,

d i n d e en e s a s l ı bir v a z i f e , h a t t â d i n i n d i r e ğ i d i r . D i n d a

r ı n iç h a y a t ı m n u r l a n d ı r a n i m a n , k u v v e t ve g ı d a s ı n ıi b a d e t t e n a l ı r . Ve d i n d a r , i m a n e t t i ğ i ve s e v d i ğ i H â l i k i n e

i b a d e t l e y a k l a ş ı r ; o n u n k e r e m ve i n a y e t i n e bu s a y e d e

na i l . o l u r . "Dua ve m ü n â c â t " l i s a n ile v e y a k a l b i o l a r a k

halikı yâd ve t e z k i r e t m e ş e k l i n d e k i i b a d e t t i r . İ s l â m d a k i

m a r u f t a r i k a t l a r , du a ve m ü n â c â t ş e k l in d e k i i b a d e t e s a

s ı n a d a y a n ı r .

D i n e h i z m e t v a z i f e s i n e g e l i n c e , b u n u ş ö y l e i f a d ee d e l i m ; Bir d i n d a r i çin , m e n s u p o l d u ğ u d i n i n a k i d e ve

e s a s l a r ı m e t r a fa y a y m a k , b u n l a r ı b a ş k a l a r ı n a d u y u r u p

ö ğ r e t m e k d i n i v a z i f e l e ri n en m u k a d d e s l e r i n d e n d i r .

Ç ü n k ü d i n d a r ı n n a z a r ı n d a , bu a k i d e ve e s a s l a r b i r e r

h a k i k a t t i r ve b u n l a r ı b i l m e y e n i n s a n helak ve h ü s r a n

d a d ı r . H a k i k a t i g ö s t e r m e k ve u ç u r u m a k a y a n bir i n s a n ı

t u t u p k u r t a r m a k hem y ü k s e k bir i n s a n h k b o r c u d u r ,

h e m de A l l a h ' ı t a k d i s ve ona i b a d e t v a z i f e s i n i n en se-

v a p l ı s ı d ı r . Bu v a z i f e y i d i n d a r , y e r i n e ve i c a b ı n a g ö r e ve

g ü c ü n ü n y e t t iğ i d e r e c e d e , fikren v e y a b e d e n e n , s ö z le

v e y a y a z ı y l a ifa e t m e m ü k e l le f i y e ti a l t ı n d a d ı r . İ s l â m d a ,

c i h a d f a r i z e s i n d e n b a ş k a , t â l i m ve t e d r i s , n e ş i r ve t e l k i n

v a z i f e s i n i n e s a s ı ve m a n t ı ğ ı da b u d u r .

Mabet teşki lât ı ve ruhani l ik mesleği :

" T â l i m ve t e d r i s , n e ş i r ve t e l k i n " v a z i f e s i n e b a ğ l ı ol

m a k ve bu v a z i f e n i n i f a s ı n ı m ü m k ü n k ı l m a k ü z e r e , d i n

l e r d e bir m â b e d t e ş k i l â t ı ve bir r u h a n i l i k m e s l e ğ i v a r

d ı r . Bu t e ş k i l â t ı n g a y e s i ve bu m e s l e ğ i n m e v z u u bir ta

r a f t a n i b a d e t a h k â m ve m e r a s i m i n i t a n z i m ve i d a r e et

m e k , bir t a r a f t a n da d i n i n a k i d e l e r i n i ve a m e l a h k â m ı m



D i k k a t o l u n s u n ki, d i n l e r i n k u d r e t ve n ü f u z u h a t t â

d e v a m l a r ı n ı n i m k â n ı , her ş e y d e n e v v e l, m â b e d t e ş k i l â

t ı n ı n ve b i l h a s s a , r u h a n i l e r s ı n ı f ı n ı n k u v v e t ve s a l â b e t i -

n e b a ğ l ı d ı r . Bu t e ş k i l â t f e r s u d e l e ş i r ve d a i m a d e ğ i ş i p

i n k i ş a f e d e n i h t i y a ç l a r ı k a r ş ı l a y a m a z bir h a l e g e l i r s e ,

b u s ı n ı f ı n b ü g i s e v i y e s i d ü ş e r ve s e c iy e s i ç ü r ü r s e din de

o n i s b e t t e z a y ı f l a r . Bir gün g e l i r m a b e d i n ç a t ıs ı ç ö k e r .

T a r i h g ö s t e r i y o r ki, d i n l e r i n a z a m e t d e v i r le r i m â b e d

t e ş k i l â t ı y l a r u h a n i l e r s ı n ı f ı n ı n k u v v e t l i ve s e c i y e l i o l d u

ğ u z a m a n l a r d ı r . ' ^ '

H ü l â s a din, m ü c e r r e d bir i m a n ve ç ı p l a k bir a k i d e d e n i b a r e t d e ğ i l d i r ; a y n ı z a m a n d a a h l â k ve i b a d e t t i r ,

d u â ve m ü n â c a t t ı r , t â l i m ve t e d r i s , n e ş i r ve t e l k i n d i r .

O k u y u c u m l a bu n o k t a ü z e r i n d e a n l a ş t ı k ise, din h ü r r i

y e t i b a h s i n e g e ç e b i l i r i z .

(54) Muhakkak ki, bugün dünyada en kuvvetli mâbed teşkilâtı Katolik kilise-

sidir. Ve rubanilenn en yetişkin ve seviyece en yükseği de Katolik ruhanileridir.Katolik kilisesi, merkezi Roma'daki Vatikan ülkesi olmak üzere, ruhani bir dev

let halindedir. Bu devletin başında ve en mutlak bir hükümdar mevkiinde Papa

vardır. Papa dini içtihadiarında hata etmez kabul edilir ve iktidara bir nevi seçim

ile gelir. Fakat bir defa Vatikan hükümetinin başına geçtikten sonra, Papa'nın ma

nevi nüfuzu ve ruhani kudreti âdeta hudutsuzdur. Azleder, nasbeder, hattâ diya

netten tardeder. Elhasıl Papa, Katolik camiasını teşkil eden İsa ümmetinin kayıd-

sız şartsız ruhani reisi ve dini metbudur.

Vatikan hududları dışındaki Katolik dünyası -kİ, başlıca merkez memleket

leri İtalya, Fransa, ispanya ve Portekiz'dir- mahalli kilise ruhanilerinin İdaresi al

tındadır. Bu rubanilenn alt kademelerinde papazlar, dua okuyucular, vaiz ve za-

hidler üst kademelerinde de Evekler ve Kardinaller vardır. Bütün bu ruhaniler sa

dakat ve itaat yemini ile Papaya bağlıdırlar. (Bu hususta etraflı malûmat almak isteyen okuyucularıma şu eseri tavsiye ederim. Les Institutions religieuses, par

Marcel Pacaut, Presses Unversitarires, 1951. Paris).

Katolik mabedinin teşkilâtı bundan İbaret değildir. Katolik kilisesi bİr çok ko

lejler, enstitü ve üniversiteleriyle mükemmel bir tâlim ve tedris cihazına ve en

modern İlim ve kültür İle bezenmiş din adamlarından mürekkep bir neşir ve tel

kin kadrosuna mâliktir. Bu teşkilât ve personelin hayatı vakaflar ve teberrularla besle

nir ve idare edilir.

Kilise emrindeki bu müesseseler ve bu seçkin kadro İlim, kültür ve seciyece bugün

dünyanın en kuvvetli genç zekâlarını yetiştirmektedir. Katolik aleminin, yalnız ilahiy

at, felsefe ve edebiyatta değil, aynı zamanda müsbet İlimler sahasmdaki büyük şöhret

leri ve üstün alimleri de bu zekâlar arasında sivrilip yükselmektedir. İşte okuyucum,

Avrupa'da komünizmin yıkamadığı Katolik kalesi böyle kurulmuştur. Faşizmin

bükemediği için öpüp başına koyduğu Katolik eli, İdiller ordularının yaramadığıKatolik cephesi budur. *>



Mabet teşkilâtı ve personeli bakımından, büyük dinler arasında, bugün kalanı,

esef edelim ki İslâmiyettir. Biz burada bu fakirliğin tarihi ve sosyolojik sebepleri

üzerinde uzun uzadıya durmayacağız. Yalnız bize en esaslı görünen iki sebebi kısaca

hatırlatmakla iktifa edeceğiz. Bunlardan bin ve bizce en başta geleni, İslâm dünya

sında diyanetin bugün bile devletten yakasını kurtarıp politikaya karşı İstiklâl el

de edememiş olmasıdır. Kanaatimizce, İslâm mabedi politikanın koltuğu altında

ve politikacıların hizmetinde kalmakta devam ettikçe daha da çok fakirleşmeğe

mahkûmdur. Bu vaziyetten kurtulmak ve böyle bir mahkûmiyete düşmemek içİn

İslâm mabedinin tutması lâzım gelen tek yol muhtariyet, hattâ istiklâldir ve busayade politikadan ve politikacılardan yakasını kurtarmaktır.

Bugün İslâmın mâbed teşkilâtı ve personeli bahsindeki fakirliğinin diğer

esaslı sebebine gelince, bunu bu dinin kendi bünyesinde aramak İcap eder. İslâ

mın diyanet bünyesi Idrıstiyanlıktan mühim bir noktada ayrılmaktadır: Hrıstİyan-

lık, ruhanilik ve dini ofis teşkilâtı üzerinde oturduğu halde. Müslümanlıkta ta ru-

hanilik ve dini ofis yoktur. İbadet hususunda ehliyetli olan her Müslüman öne ge

çerek İbadete riyaset, eder. Meselâ, cemaatle namaz kılmak için dinen resmî sı

fatı haiz vazifeli bir imamın bulunması şart değildir. Cemaat arasından imamete

ehli olan bir Müslüman başa geçer ve imamet İcra eyler. (Cuma namazlarının hu

susiyeti bu mütalâanın dışında kalır).

Şüphesiz ki, bu yokluk İslâmiyet İçin bir üstünlük ve pek büyük bîr meziyet

tir. Bu sayede İslâmiyet en liberal bir din vasfını kazanmış ve mensuplarını.Hrıstiyanlıkta olduğu gibi, zaman zaman yükselip alçalan bir Ruhban sınıfının

sultasına tâbi kılmamıştır. Fakat buna mukabil, sorı. bir-ikİ asırlık vukuat göster

miştir ki, mâbed teşkilâtı ve ofis yokluğu İslâm dünyasını diyanet bahsinde bir

başı boşluğa sevketmiş ye büyük bir noksan mahzuru doğurmuştur. Kuvvetli bir

teşkilât ve seçkin bir kadro yokluğu yüzündendir ki, bugün İslâmiyet, mâruz kaldığı hücumlara karşı, kendini müdafaa edecek yüksek seviyeli elemandan he

men hemen mahrumdur. Son devirde komünizmin, faşizmin ve nasyonal sossya-

lizmin yıkamadığı Hrıstiyanlık kalesine mukabil: Müslüman memleketlerin bazı

larında bir zamandan, beri şiddetle hüküm süren siyasî taassup feveranları karşı

sında, esef edelim ki, İslâmiyet malup olmuşa benziyor, nasıl malup olmasın ki?

O bâzı memleketlerde İslâmın yüksek İlmini ve felsefesini hakkiyle bilen kalma

mış ve din namına, ortalığı cehalet ve dalâlet bürümüştür. Bu gidiş devam eder

se, korkarım ki, yarın Müslümanlar, Müslümanlığı Hristiyan âlimlerden öğrenmeğe muhtaç olup utanacaklardır.



II

DÎN HÜRRİYETİ PRENSİBİNDEN

DOĞAN HAKLAR

-Neye hürriyet için sürgüne gittiydin?

Evet

Gittim amm a, bu değil belclediğim hürriyet

M e h m e d Â K İ F

M a d e m k i, d i n , î m a n v e a m e l d i r , m a d e m k i a m e l d ef e r d î n g e r e k h â l i k m a , g e r e k n e f s i n e , g e r e k s e b a ş k a l a r ı n a k a r ş ı î f a s i y l e m ü k e l l e f o l d u ğ u b î r t a k ı m v a z i f e l e r d i r ;o h a l d e d î n h ü r r i y e t i , e v v e l â , i m a n h ü r r i y e t i d e m e k t i r .Bu da ferdin resmi veya gayrî resmi hiç bir tazyike, te

sir, tehdit ve tedhişe uğramaksızm dilediği ve beğend i

ği bir dinin akidelerine serbestçe inanması ve bunları

benimseyerek vicdanına mal edebilmesi dem ektir. S a n i y e n d i n h ü r r i y e t i f e r d î n a k i d e l e r i n i b e n i m s e d i ğ i d î n d e e m r e d i l e n v a z i f e l e r i , dinin kendi lisaniyle, n aslar, örf

ve içtihatlarla yerleşmiş usûl ve âdabı dairesinde, res

mî veya sivil hiç bir tazyike, tesir, tehdit ve tedhişe uğ

ramak sızm serbestçe ifa edip yerine getirebilmesi ya

hut, iki kelime ile, amel hürriyeti demek tir.

Ş u h a l d e v e n e t i c e i t ib a r i y l e , d i n h ü r r i y e t i p r e n s i b i n

d e n f e r d i ç i n b i r t a k ı m h a k l a r y â n i m ü s a a d e v e s e l â h i -y e t l e r d o ğ a r ki , b u n l a r e v ve l â, i n a n m a h a k k ıd ı r . S o n r a



s e r b e s t ç e i b a d e t v e d u â e t m e h a k k ı , t â l i m v e t e d r i s , n e ş i r v e t e l k in f a a l i y e t l e r i n d e b u l u n m a h a k k ı ; n i h a y e t d i n i n e m r e t t i ğ i ş e k i l d e h a r e k e t e t m e , f e r d i v e i ç t i m a î a h

l â k i le b e z e n m e h a k k ı d ı r . Ş i m d i b u h a k l a r ı b i r e r b i r e rg ö z d e n g e ç ir e l i m v e h e r b i r i n i n h u d u d u n u g ö r e l i m .

İnanma hakkı:

B u h a k e n d e r i n r u h i b i r i h t i y a c m i f a d e s i v e v i c d a n ı m ı z ı n h a k k ı d ı r . B ö y l e o l d u ğ u i ç i n d i r k i, b u n a " v i c d a nh ü r r i y e t i " d e d e n i r . Y a ln ız d i n v e v i c d a n h ü r r i y e t l e r i n ib i r b i r i n e k a r ı ş t ı r m a m a l ı d ı r . D i n h ü r r i y e t i , b i r n e v i v i c d a n h ü r r i y e t i d i r , f a k a t v i c d a n h ü r r i y e t i m u t l a k a d i nh ü r r i y e t i d e m e k d e ğ i l d i r . B a ş k a b i r t â b i r i l e , v i c d a nh ü r r i y e t i d i n h ü r r i y e t i n d e n d a h a g e n i ş t i r v e y a l n ı z d i nid e ğ i l , a y n ı z a m a n d a h e r h a n g i b i r s iy a s i, i k t i s ad i v e y af el se fi a k i d e v e k a n a a t s e r b e s t l i ğ i n i d e i f a d e e d e r . Ş uh a l d e d i n h ü r r i y e t i y a h u t h e r h a n g i b i r d i n i n a k i d e l e r i

n e i n a n ı p b a ğ l a n m a h a k k ı , v i c d a n h ü r r i y e t i n i n b i r n e v iv e h u s u s î b i r ş e k l i d i r .

İlk v e h l e d e , f e r d i n v i c d a n e v i n d e o t u r a n i m a n , h i çb i r s u r e t l e v e h i ç b İ r k u v v e t t a r a f m d a n b a s k ı y a v u r u l a -m a z z a n n e d i l i r . Ç ü n k ü i m a n v i c d a n e v i n d e n ç ı k ı p d a f i il v e h a r e k e t h a l i n e g e l m e d i k ç e v a r m ı d ı r , y o k m u d u rb i l i n e m e z . M e y d a n a v u r u l m a d ı k ç a , k i m s e n i n v i c d a n ı n ı

y o k l a y ı p n a s ı l b i r i n a n ç b e s l e d i ğ i n i k e ş f e i m k â n v e v a s ı ta y o k t u r . B i n â e n a l e y h f e r d iç in i n a n m a h a k k ı n d a n v ev i c d a n h ü r r i y e t i n d e n b a h s e t m e , â d e t a d a m a r l a r ı m ı z -d a k i k a n ı n ş e r b e t ç e d o l a ş m a s ı n ı t e m e n n i e t m e k a b i l i n d e n b i r m a n a s ı z l ı k o l u r g i b i g ö r ü n ü r . B u n u n l a b e r a b e r ,d i k k a t e d e r v e t a r i h e g ö z g e z d i r i r s e k , e n ç o k i n a n m ah a k k ı n a h ü c u m e d i l d i ğ i n i v e z a m a n z a m a n d in î , i lm îf es le fî h e r ç e ş i t i n a n c ı n b a s k ı a l t ı n a a l ı n d ı ğ ı n ı g ö r ü r ü z .V a k t iy l e e s k i R o m a ' d a H ı r i s t i y a n i a r a y a p ı l a n i ş k e n c e l e r , o r t a z a m a n l a r d a b â t ı l d e n i l e n a k i d e s a h i p l e r i n e k a r -



ş ı G a r p t a v e Ş a r k t a r e v a g ö r ü l e n m u a m e l e l e r , A v r u

p a ' d a a s ı r l a r c a d e v a m e d i p y ü z b i n l e r c e i n s a n c a n ı y a

k a n e n g i z i s y o n l a r v e P r o t e s t a n l a r a ç e k t i r i l e n e z a l ar , h a k i k a t t e , h e p a k i d e y e v e v i c d a n e v i n e t e c a v ü z t e ş k U e t

m i ş t i r .

B u t e c a v ü z l e r z a m a n ı m ı z d a b a m b a ş k a b i r ş ek i l a l

m ı ş t ır . B u g ü n i n s a n l a r ı a k i d e l e r i n d e n v e d i n i i n a n ç l a

r ı n d a n d o la y ı n e m a h k e m e y e v e r i y o r, n e d e d a r a ğ a c m a

ç e k i y o r l a r . B u g ü n i n s a n l a r ı n i ç l e r i n d e k i i m a n v e a k i d e

y i i f s a d e d i p k o r k u t m a k s u r e t i y l e if tia e d i y o r l a r . E s k i

d e v i r l e r i n k a b a i ş k e n c e u s u l ü y e r i n e z a m a n ı m ı z d a , d i y o r u m , g a y e t i n c e , s e s s i z v e ş a m a t a s ı z b i r u s u l t a t b i k

e d i l m e k t e , i n s a n l a r ı n v i c d a n g ö z ü p a t l a t ı l ı p a k ı t ı l m a k

t a d ı r . R i v a y e t e g ö r e b u u s u l ü n ilk v e i p t i d a î ö r n e ğ i n i

R u s Ç a r l a r ı v e r m i ş t i r .

R u s y a ' n ı n Ç a r l ı k d e v r i n d e , G a l i ç y a v e L i t u a n y a ü l k e

s i n d e o t u r a n İ s l âv ı r k ı n d a n " R u t h e n e s " d e n i l e n b i r h a l k

v a r d ı . Ç a r l a r b u h a l k ı n m i ll i m e z h e p l e r i n i s ö n d ü r ü pb u n l a r ı O r t o d o k s m e z h e b i n e s o k m a y a k a r a r v e r m i ş l e r .

B u n u n i ç i n , z u l m ü n k l â s i k t e d b i r i , R ü t e n k i l i s e l e r i n i k a

p a t m a k v e r a h i p l e r i n i s ü r ü p h a l k ı R u s O r t o d o k s k i l i s e

s i n e g e ç m e y e z o r la m a k t ı . Ç a r b ö y l e y a p m a m ı ş t ı r . B ö y

le y a p s a y d ı , d ü n y a d a , b a s k ı y o l u n a g i t m i ş v e d i n h ü r r i

y e t i n e a y k ı rı h a r e k e t e t m i ş o l m a k l a i t h a m o l u n u r d u .

Ç a r R ü t e n - k i l i s e l e r i n i n k a p ı l a r ı n ı a ç ı k b ı r a k m ı ş v e r a

h i p l e r i n R ü t e n â y i n le r in i s e r b e s t ç e y a p m a l a r ı n a m ü s a a d e e t m i ş ti r . H a t t â R ü t e n l e r i n m e k t e p v e m a n a s t ı r l a r ı

n ı b i l e k a p a t m a m ı ş t ı r . Ç a r ş u k a d a r c ı k b i r m ü d a h e l e d e

b u l u n m u ş t u r : R ü t e n k i l is e l er iy l e m e k t e p v e m a n a s

t ı r l a r ın ı h ü k ü m e t k o n t r o l ü a l t ı n a a l m ı ş v e b u m e k t e p

v e m a n a s t ı r l a r d a d e r s o k u t u p i b a d e t e d e n g e n ç r a h i p

l e ri y e t i ş t i r e c e k o la n h o c a l a r ı , R ü t e n m e z h e b i n i n g iz li

d ü ş m a n l a r ı n d a n o l m a k ü z e r e , k e n d i s i t â y i n e tm i ş t i r .

B u m ü d a h a l e k âfi g e l m i ş , k ı s a b i r z a m a n d a R ü t e n l e r i nm i ll i d i n v e m e z h e p l e r i s e s s i z v e s o l u k s u z ç ö k ü v e r m i ş -




Xi^(5sı G a y e t t a b i i : i ı ü k û m e t e i i n in v e g ö z ü n ü n g i r d i ğ i

m â b e d d e i m a n v e a k i d e ç ü r ü r v e ç ö k e r .

S o v y e t h ü k ü m e t i , v a k t i y l e Ç a r ' m R ü t e n l e r e t a t b i k e t

t i ğ i b u ş e y t a n i t e d b i r i b u g ü n R u s y a ' d a k i M ü s l ü m a n v eH ı r i s t i y a n b ü t ü n h a l k a t a t b i k e t m e k t e d i r . B i z e g e l i n c e ,

s o n o t u z s e n e l i k d e v r e i ç i n d e , b i z d e b u m e v z u d a t u t u

l a n y o l v e t a t b i k e d i l e n u s u l h a k k ı n d a k a n a a t b e y a n

e d e m e m . Ç ü n k ü b u h u s u s t a h ü r d e ğ il im . O k u y u c u m u n

b e n i m a z u r g ö r m e s i n i v e o l u p b i t e n l e r ü z e r i n d e b i z z a t

k e n d i s i n i n d ü ş ü n m e s i n i r i c a e d e r i m .

İbadet ve dua hakkı:

-İnsanın suya ve oksijene olan iîitiyaa gibi

Allah'a ihtiyacı vard ır.

A l e x i s C A R R E L ' ^ '

F e r d i n b e ğ e n d i ğ i h e r h a n g i d in î b i r a k i d ey i s e r b e s t

ç e b e n i m s e m e y e h ak k ı o l d u ğ u g ib i , b e ğ e n i p b e n i m s e

d i ğ i d i n c e k a b u l e d i l m i ş u s û l v e â d â b ü z e r e , s e r b e s t ç e

i b a d e t v e d u â e t m e y e d e ö y l e c e h a k k ı v a r d ı r . Ç ü n k ü

f e r d i n b u n a i h t i y a c ı v a r d ı r . İ m a n g i b i i b a d e t , d u a v e

m ü n â c â t d a i n s a n r u h u n u n d e r i n b i r t e m a y ü l ü v e i n s a n

y a r a d ı l ı ş m ı n b i r i h t i y a c ı d ı r .

İ b a d e t r u h u n A l l a h ' a d o ğ r u y ü k s e l m e s i d i r . İ n s a niç in i b a d e t , h u s u s i y l e b u n a l m a z a m a n l a r ı n d a , e n b ü y ü kb i r t e s e l l i , r u h î i s t i r a h a t , h u z u r v e k u v v e t k a y n a ğ ı d ı r .İ b a d e t t e n m a k s a t , A l l a h ' ı a n m a k v e k e n d i n i o n u n h u z u r u n d a g ö r e r e k b u s a y e d e h a y v a n î h e v e s v e i h t i r a s ı nş i d d e t i n i k ı r m a k , i n s a n l a r a m e r h a m e t , ş e f k a t v e s e v g i

(55) Bakınız: Jules Simon, Liberie civile, sah. 325.(56) Voyage da Lourdes, Paris, (Yağmur Yayınlan / DUA)



h i sl e ri y le b a k m a k v e b a ğ l a n m a k , v ü c u d u v e r u h u d a i m î

b i r t e m i z l i k i ç i n d e t u t m a k t ı r . B u n a h e r k e s i n i h t i y a c ı

v a r d ı r . İ n s a n z e n g i n , f a k i r , k u v v e t l i , z a y ı f n e v a z i y e t t e

b u l u n u r s a b u l u n s u n , m â n e v i b i r d e s t e ğ e v e b i r e n e r j i

i h t i y a t ı n a d a i m a m u h t a ç t ı r . B u n u h e r k e s k e n d i h a y a t ı n

d a v e k e n d i s i y l e b a ş b a ş a k a l d ığ ı z a m a n d u y a r v e t e c r ü

b e l e r i y l e b i li r. H i ç b i r e ğ l e n c e n i n b iz i e ğ l e n d i r e m e d i ğ i

z a m a n l a r ı m ı z , h i ç b i r d e v a n ı n d i n d i r e m e d i ğ i a c ı la r ım ı z

o l u y o r. H i ç d ü ş m e y e c e ğ i n i s a n a n l a r , g ü n ü n b i r i n d e d ü

ş ü y or , m u h t a ç o l m a y a c a ğ ı n ı s a n a n l a r , g ü n ü n b i r i n d e

z a r u r e t İ ç i n d e k ı v r a n ı y o r . H a s t a l ı k v e s a ğ h k g i b i , h a z v ek e d e r d e i n s a n i ç in d i r. Ö y l e m e y u s v e k e d e r l i a n l a r ı m ı z

o l u y o r k i, b u â n l a r d a e n y a k ı n l a r ı m ı z ı b i l e k e n d i m i z d e n

u z a k h i s s e d i y o r v e b u n a l ı y o r u z . İ ş t e o z a m a n , f a k a t m a

a l e s e f ç o k k e r e o z a m a n , m a n e v i y a t i h t i y a c ı d u y u y o r u z .

B u n u , e s e f k i, e n ç o k o z a m a n d u y u y o r u z . D i n v e m a n e

v i y a t , t ı p k ı s a ğ l ı k t a k a d r i b i l i n m e y e n s ı h h a t g i b i d i r .

İ t a l y a n f i k i r v e d e v l e t a d a m ı F r a n c e s c o N i t t i ' n i n d e

d i ğ i gi bi .'^ " A l l a h ' a i m a n , n a s ı l b i r ş e k i l d e t e c e l l i e d e r s e

e t s i n v e n a s ı l b i r d i n f o r m a s ı n a b ü r ü n ü r s e h ü r ü n s ü n ,

h i ç b i r i lm i v e fe ls ef i d o k t r i n i n t a t m i n e d e m e y e c e ğ i b i r

r u h v e b i r i n s a n i ç i i h t i y a c ı n a c e v a p v e r m e k t e d i r . B u i h

t i y a c ı b a z ı k i m s e l e r , i ç l e r i n i b i l g i n u r u i l e a y d ı n l a t ı p b u

s a y e d e t a t m i n e d e b i l i r l e r s e d e , i n s a n l a r m ç o ğ u , m u h

t a ç o l d u k l a r ı iç h u z u r u n u v e r u h s e k i n e t i n i d a i m a d i n

d e v e m a n e v i y a t s ı r r ı n d a a r a y a c a k l a r d ı r . Ş u n a i n a n m a l ıd ı r k i, r u h l a r ı n d a i m a n e t m e i s t i d a d ı t a ş ı y a n i n s a n l a r

i ç i n , A l l a h ' a i m a n ı n y e r i n i h i ç b i r ş e y d o l d u r a m a z . V e

b i r i ç d i s i p li n i o l a r a k , d i n i n k u d r e t v e m e t a n e t i n e h i ç

b i r s i y a s i v e y a i ç t i m a î d o k t r i n y e t i ş e m e z . F a k a t d i n i n

b u d i s ip l i n k u d r e t i v e i n s a n d a i ç h u z u r u v e s e k i n e t i y a

r a t m a s ı r r ı i b a d e t t e g i z l i d i r . F e r d b u s ı r r ı n d e r i n l i ğ i n e

a n c a k i b a d e t i le n ü f u z e d e b i l i r.

(57) Bakınız: La democratle. Cilt II. Sah. 284, 1938. Paris-Alcan.



E l h a s ı l i b a d e t , f e r d i h a l i k ı n a y a k l a ş t ı r m a k s u r e t i y l e

o n d a z e n g i n b i r m a n e v i y a t k u v v e t i y a r a t ı r v e i n s a n d a

k i " m u k a d d e s a t " d u y g u s u n u (sens du sacre) i n k i ş a f e t

t ir i r . İ n s a n i b a d e t v e d u â ile A l l a h ' a y ü k s e l i r . F e r d k u v v e t v e b u d u y g u s a y e s i n d e h a y a t ı n b i n b i r g ü ç l ü ğ ü n e

k a r ş ı k e n d i n d e k o l a y c a m u k a v e m e t i m k â n ı b u l u r . D i k

k a t e d e r s e k , m a n e v i y a t k u v v e t i n d e n m a h r u m o la n la r ,

b u n a l m a a n l a r ı n d a s e l â m e t i y a k e n d i l e r in i s e f a h e t l e

a v u t m a k t a , v e y a k i l i m i n d ö r t u c u n u b ı r a k ı p s e r s e r i l i ğ e

v u r m a k t a y a h u t d a i n t i h a r e t m e k t e a r a r . İ y i g ü n l e r i n d e

m a n e v i y a t ı h i ç e s a y a n l a r d ı r ki, u ğ r a d ı k l a r ı b i r f e lâ k e t

k a r ş ı s ı n d a k e d e r d e n h a s t a o l u p ö l ü r le r . H a k i k i d i n d a r l a r d a n n e s e f i h v e s e r s e r i o l a n ı g ö r ü l m ü ş , n e d e k e d e r

l e r i n d e n h a s t a o l u p i n t i h a r a k a l k ı ş a n ı i ş i t i l m i ş t i r . Ç ü n

k ü d i n d a r ı n n a z a r ı n d a , f a n i b i r d ü n y a n ı n ç o k k ı s a b i r

h a y a t ı v e ç a b u k g e ç i c i z e vk i , k e d e r d e n k ı v r a n m a y a

d e ğ m e z . B u h a y a t t a g ü l e n i n d e , a ğ l a y a n ı n d a n i h a y e t

g i d e c e ğ i y e r b i r d ir , e b e d i y e t e v id i r. V e o r a d a a z y a ş a

y a n ile ç o k y a ş a y a n , a z g ü l e n il e ç o k a ğ l a y a n h e p m ü s a v i d i r .

B u n u n i ç i n d i r ki b i r m e m l e k e t t e m a n e v i y a t b a ğ l a r ı

ç ö z ü l d ü ğ ü z a m a n s e f a h e t v e h e r ç e ş i t c i n a y e t a l ı p y ü

r ü r ; i n t i h a r l a r ç o ğ a l ı r v e i n s a n l a r b i r b i r i n i n k u d u r m u ş

k u r d u o l u r ; k i m s e n i n k i m s e y e i n a n ı v e g ü v e n i k a l m a z ;

k a r d e ş l e r b i r b i r i n e g ö z k o y a r ; a n a l a r o ğ u l l a r ı n a â ş ı k

o l u r ; e v l â t a n a b a b a l a r ı n ı , t a l e b e h o c a l a r ı n ı v u r u p ö l d ü

r ü r . E n y ü c e m e v k i l e r e y ü k s e l m i ş d e v l e t a d a | n l a r ı e l l e

r i n i e n â d i v e i ğ r e n ç i ş l e r e s o k u p b u l a ş t ı r ı r .

F a k a t g a r i b i ş u d u r k i, b ü t ü n b u s e fa l e t v e r e d a e t l e -

r i n h a k i k i s e b e p l e r i a r a n m a z . H e r k e s b i r b i r i n i a y ı p l a r

v e i t h a m e d e r , f a k a t a sı l a y ı b ı n n e r e d e n n e ş ' e t e t t iğ i

ü z e r i n d e d u r u l m a z . E m i n o l u n u z o k u y u c u m , h a k i k i s e

b e p r u h b o ş l u ğ u d u r ; as ıl a y ı p m a n e v i y a t v e m e s ' u l iy e t

d u y g u s u y o k l u ğ u d u r .



K a b u l e d e r i m ki , b i r c e m i y e t t e y ü k s e k m a n e v i y a t ı nv e m e s ' u l i y e t d u y g u s u n u n k a y n a ğ ı s a d e d i n v e i b a d e t

d e ğ i l d i r . Ü s t ü n il im , f e ls e fe v e s a n ' a t s a h i b i i n s a n l a r d am a n e v i y a t ı n y ü k s e k d e r e c e l e r i n e u l a ş a b i l i r l e r . F a k a t ,y u k a r d a d a s ö y l e d i ğ i m g i b i, d i n m a n e v i y a t ı n ı n v e k u d -s i y e t d u y g u s u n u n (=îe sens du sacre) y e r i n i t u t a c a k , ok u v v e t v e m e t a n e t t e , i n s a n i ç i n , b i r h a y a t d e s t e ğ i , h a t t â b i r h a y a t r e h b e r i b u l u n a m a m ı ş t ı r . D ü n y a v a r o l a l ı d a nb e r i d i n i le a h l â k , k u d s i y a t d u y g u s u n u n b i r e r n e v i z u h u r u h a l i n d e , d a i m a b i r b i r i n e b a ğ l ı k a l m ı ş t ı r . S o k -

r a t ' t a n b e r i filozoflar, d i n d e n a y r ı v e m ü s t a k i l b i r a h l â ks i s t e m i a r a m ı ş , f a k a t b u l a m a m ı ş t ı r . B u l a m a z , ç ü n k ü d i nv e a h l â k i n s a n d a a y n i b i r m a n e v i o l u ş u n t e z a h ü r ü v ea y n i b i r k u d s i y a t d u y g u s u n u n i fa d e s i d ir . B u n u n i ç i n d i rk i, t a r i h e d i k k at e d e r s e k , k u d s i y y a t d u y g u s u d u m u r au ğ r a y a n v e m a n e v i y a t k ü l t ü r ü z a y ıf la y a n c e m i y e t l e r d e ,f e r d i v e i ç t i m a î ş e k l i y l e b ü t ü n a h l â k d a d ü ş m e k t e v e b us e b e p l e b u c e m i y e t l e r , i ç i n d e n ç ü r ü y e r e k n i h a y e t y ü k

s e k a h lâ k lı v e d i n ç c e m i y e t l e r in b o y u n d u r u ğ u a l t ı n ag i r m e k t e d i r .

Ü m i d e d e l i m k i, i l e ri d e c i h a n ş ü m u l b i r in s a n l ı k i d e a l in e b a ğ l ı y e n i b i r a h l â k k u r u l a c a k v e c e m i y e t l e r m u h t a ç o l d u k l a r ı m â n e v i e n e rj iy i b u a h l â k d a b u l a c a k l a r d ı r .B u m ü m k ü n d ü r . F a k a t , iy i d ü ş ü n ü l ü r s e d i n i le i n s a n l ı ki d e a l i b i r b i r i n i n e f y e t m e z ; b i l â k i s , d i n f e r d i i n s a n l ı ğ ag ö t ü r ü r v e c e m i y e t i y a r ı n ı n y ü k s e k m e z i y e t l i i n s a n l ı ğ ı

n a b u g ü n d e n h a z ı r l a r . K a n a a t ı m c a , b ü y ü k d i n l e r i n , h u s u s i y l e İ s l â m i y e t i n f e r d i v e i ç t i m a î a h l â k ı y a t ı i n s a n l ı ka h l â k t y a t ı n m a y n ı d ı r . B a ş k a b i r d e y i ş l e , d i n h a l k a i n m i şv e k i t l e y e m a l o l m u ş i n s a n l ı k t ı r . B ö y l e o l d u ğ u i ç i n d i r k i ,d i n e v e m a n e v i y a t a d ü ş m a n o l a n la r , d i k k a t e d e r s e n i z ,i n s a n l ı ğ a d a d ü ş m a n d ı r l a r .

G ü n ü n m a k i n e m e d e n i y e t i v e f a b r ik a g ü r ü l t ü s ü i çi nd e ş a ş k ı n a d ö n e n m o d e r n i n s a n , b u h a k ik a t i u n u t a r a k ,z e k â y a d u y g u d a n d a h a ü s t ü n b i r k ı y m e t v e r m e k l e ; b ü



h i s s î f a a l i y e t l e r i n i i h m â l e t m e k l e h a y a t ı ve s a a d e t i i ç i n ,n e b ü y ü k bir h a t a y a d ü ş t ü ğ ü n ü n f a r k ı n d a d e ğ i l d i r . Ha

y a t t a m u v a i f a k ve m e s ' u t o l m a k i ç in z e k â n ı n t e r b i y e s ik a d a r ve b e l k i d a h a çok h i s l e r i n t e r b i y e s i m ü h i m d i r .B u g ü n ü n m e k t e p ve m a a r i f i n i n t e r b i y e s i s t e m i n d e ah

l â k , e s t e t i k ve k u d s i y a t d u y g u l a r ı n ı n i n k i ş a f ı n a l â y ı ko l a n e h e m m i y e t i n v e r i l m e m e s i t a m i r i ve t e l â f i s i güç bir

h a t â d ı r . U n u t u l m a m a l ı d ı r k i, i n s a n ı n d e ğ e r i , y ü k l e n d i ğ ib i l g i h a m u l e s i n d e n z i y a d e , ş a h s i y e t ve s e c i y e s i n d e d i r .Ş a h s i y e t ve s e c i y e i s e , iyi t e r b i y e g ö r m ü ş h i s l e r i n m e y ve s i d i r .

Ş a h s i y e t ve s e c i y e y a p a n h i s l e r a r a s ı n d a din d u y g u s u ve A l l a h ş u u r u b a ş t a g e l i r . Bu d u y g u ve ş u u r ise en

m ü k e m m e l i f a d e s i n i " i b a d e f ' t e b u l u r . İ b a d e t bir t a k ı mh a r e k e t l e r , o k u m a l a r ve y a l v a r m a l a r d ı r . B a z a n da e ş y av e k â i n a t ı n i z a f i v a r l ı ğ ı n d a n s ı y r ı l ı p e b e d i ve m u t l a kv a r l ı ğ a d o ğ r u y ü k s e l e n l e v h a y ı d e r i n bir h a y r a n l ı k sü

k û t u i ç i n d e t e m a ş a d ı r . ' ^ ^ H a r e k e t ve t e m a ş a ş e k l i n i a l a n

i b a d e t , g a y e s i i t i b a r i y le r u h u n le v s i y y a t t a n t e m i z l e n i py ü k s e l m e s i ve ş u u r u n A l l a h h a k i k a t i i ç i n d e e r i m e s i de

m e k t i r .

İ b a d e t ve d a h a ş ü m u l l ü bir t a b i r l e din, m a n e v i y a tâ l e m i n e a i t t i r . Bu â l e m ise i l m i n ve t e k n o l o j i n i n d ı ş ı n d ak a l ı r . Ç ü n k ü t e k n o l o j i n i n s a h a s ı m a d d e d i r . İ l m i n s a h a s ıi s e , m ü ş a h e d e a l t ı n a a l ı n a b i l e n m u h i t ve h â d i s e l e r d i r .D i n d u y g u s u , t ı p k ı aşk ve g ü z e l l i k d u y g u s u g i b i d i r , ki

t a p t a n a l ı n m a z . İ n s a n , i m a n s a h i b i o l m a k i ç i n â l i m olm a k l â z ı m g e l m e z . İ n s a n l a r ı n en b a s i t ve cah i l i b i l e , gü

l ü n y a p r a k l a r ı n d a n n e f i s gül, k o k u s u n u d u y d u ğ u g i b i ,e ş y a ve e c s a m ı n b i n b i r e s r a r ı n d a n da A l l a h ' ı d u y a r . El

v e r i r ki d u y m a k i s t e s i n .

B u b a h i s t e ş u r a s ı m u h a k k a k t ı r ki , b u g ü n e k a d a r , Al

l ah ş u u r u n u n u l v i y e ti n e y ü k s e l e b i l e n bir d u y g u ve ş u u r

(58) İslâmdaki bazı tankatler, meselâ Nakşibendi tarikati, tefekkür ve temaşa

şeklinde ibadet etmektedir.



m e v c u t o l m a m ı ş t ı r . Ve bi r m e m l e k e t i çi n f e l â k e t le r i n en

b ü y ü ğ ü A l l a h ş u u r u n u k a y b e t m e k t i r . Bu ş u u r u "kaybe

den bir millet her nevi idealden de mahrum kalır. İde alden^ mahrum bir millet ise, hayat yolunda istikameti

ni kaybeder ve nereye gideceğini bilmeyen bir şaşkınadöner/"^^' G a y e t t a b i î ; İ d e a l g e r e k f e r d , g e r e k m i l l e ti ç i n , h a y a t y o l u n u n k a r a n h k l a r ı i ç i n d e nur s a ç ı p e t r a f ia y d ı n l a t a n bir ı ş ı k t ı r . İ d e a l d e n m a h r u m ve m a n e v i y a t ıç ü r ü m ü ş bir c e m i y e t t e c i n a y e t l e r i n ö n ü n e h a l k t a n s i l â ht o p l a m a k l a , i n t i h a r l a r ı n ö n ü n e b u n l a r ı n n e ş r i n i y a s a k

l a m a k l a g e ç m e y e ç a h ş m a k b o ş t u r . B ö y l ebir

c e m i y e t t ec i n a y e t le r i c e z a k a n u n l a r i y l e ö n l e m e y e ç a h ş m a k , h a s t a -h ğ ı z e h i r l e t e d a v i y e k a l k ı ş m a k t ı r . Ç ü n k ü b ö y l e bir c e m i y e t t e y e r i n e s e r v e t ve bi lgi i l e , ne t e h d i t ve t e d h i ş l e d o l d u r u l a m a y a n bir boş l uk va r d ı r : M a ne v i ya t boş l uğu . ' " " ^

H ü l â s a e d e l i m : İ b a d e t s e r b e s t l i ğ i din h ü r r i y e t i n i nç e ş i t l i c e p h e l e r i n d e n b i r i d i r ve f e r d i ç i n m u k a d d e s bir

h a k t ı r . B u n a el u z a t m a k ve f e r d î n en t a b i i bir h a k k ı o l a n

i b a d e t s e r b e s t l i ğ i n i h ı r p a l a m a k , din h ü r r i y e t i n e ve v i c d a n s e l â m e t i n e a l ç a k ç a t e c a v ü z e t m e k ti r . G ö n ü l d e k ii m a n g i b i m â b e d d e k i i b a d e t , duâ ve m ü n â c â t da bi r ka

n u n ve k a r a r m e v z u u d e ğ i l d i r ve o l a m a z . K a n u n v â z uv e h ü k ü m e t j a n d a r m a s ı m â b e d i ç i n d e h ü k m e d e m e z .

(59) Filozof ve devlet adamı Edgar Quinet Buguit'den naklen, Traite de Dro

it constitutionel, cilt V, sah. 402. 5'inci baskı.

Bu mevzuda meşhur Amerikan devlet^adamı ve Birleşik Amerika Devletleri

nin kurucusu Washington'un Amerika milletine yaptığı veda nasihatları arasında

ki şu nefis nasihati hatırlatmakta fayda vardır. "Bir milleti siyasî huzur ve saade

te götüren imkân ve desteklerin başında din ve ahlâk gelir. Ahlâksız bir halk

hükümetinin yaşamasına imkân yoktur. Dinsizde ahlâkın mevcut olmasına im

kân yoktur." Bakınız: Lesfondemeuts do la religion, par. ). V. ünden, Payot, Pa

ris, i 957, sail. 237.

{60) Din ve maneviyat üzerindeki bu mülâhazalarından okuyucunun beni

faydacılığa kaymak ve dİnİ sırf kederli ve üzüntülü anlarımızda bir teselli kapısı

görmekle itlıam etmemesini rica ederim. Nazarımda din ne sefihler seyrangâhı-

dır, ne de sefiller ve miskinler tekkesi. O bir ilâhî yoldur. O yolda yürümek İnsan

İçin bir vazifedir. Dindar sadece vazifesini bilen ve yapan bir insandır. Yalnız, din

yolunda yürümenin ferd ve cemiyet için bir çok da faydaları ve selâmet sağlayanpanzehirleri var kİ, ben buradaki mülâİıazalarımla sırf bunlara İşaret etmek İste

dim.



Z i r a k a n u n u n g a y e s i ve h ü k ü m e t i n v a r İ i ğ m m h i k m e t i

k ö t ü l ü k l e r i ö n l e m e k ve a h l â k d ı şı h a r e k e t l e r e m e y d a n

v e r m e m e k t i r . İ m a n ve i b a d e t ise b i r e r k ö t ü l ü k d e ğ i l d i r ;

b i l â k i s , k ö t ü l ü ğ e m â n i o l a n ve ferdi iy i l ik ve a d a l e t d u y g u l a r ı n a b a ğ l a y ı p y ü c e l t e n b i r e r i l â h î k u v v e t t i r . ' ^ ' '

Talim ve t edr i s , neş ir ve telkin hakkı:

- Ka faları bilgi nuru ile aydınlatınız, tâ ki

onları kesme ihtiyacı duymayasınız.V i c t o r H U G O

İ m a n s a h i b i i n s a n l a r m i n a n d ı k l a r ı A l l a h ' a k a r ş ı v a z i f e l e r i n d e n b i r i de, m e n s u p o l d u k l a r ı d i n i n a k i d e ve er

k â n ı n ı b a ş k a l a r ı n a ö ğ r e t m e k , o k u t m a k , y a y m a k ve t e l k i n e t m e k ve bu s a y e d e o n l a r ı c e h a l e t i n p e n ç e s i n d e n

k u r t a r ı p k a z a n m a k t ı r . B ü t ü n d i n l e r d e ve b i l h a s s a İ s l â -m i y e t t e " n e ş r - i din" ve " i ' l â - y ı k e l i m e t u l l a h " t a b i r l e r i y l ei f a d e o l u n a n v a z i f e , A l l a h i n d i n d e en m a k b u l a m e l l e r d e n d i r . İ s l â m i y e t i n " i ' l â - y ı k e l i m e t u l l a h " i d e a l i ve h u s u s i y l e bu i d e a l i n İ s l â m - T ü r k t a r i h i n d e o y n a d ı ğ ı rol ü z e r i n d e d u r m a y a bu e t ü d ü n ç e r ç e v e s i m ü s a i t d e ğ i l d i r .

(61) Bubahiste ve sırası gelmişken biraz da ibadet dili üzerinde durmak istenm.Dinlenn kendilerine mahsus ve bünyelennin mantığına uygun akideleri ve ibadet

usulleri olduğu gibi birer de İbadet ve dua dili vardır. Bu dİl o dine mahsus olarakve o dinin nasları ile ve asıdar içindeki teamülleriyle yerleşip kökleşmiştir. MeselâHnstiyanlıkta Katolik kilisesinin ibadet dili, Lâtincedir. Müslümanlığın ibadet dili deArapçadır. Çünkü İslâmın mukaddes kitabı Kur'an Arapçadır. Müslüman ferdin iba det hakkı, İbadeti İslâm dinince yerleşmiş olan usul, âdab ve lisan ile yâni Kur'andiliyle yapabilmesini İcap eder. İslâm dinine malısus ibadetlenn usûl. âdab ve lisa nı üzennde herhangi bir düşünce ile oynamak ve bunlan gelişi güzel değiştirmeğekalkışmak ve meselâ "ezan"ı asırlardan ben dünyanın dört köşesinde günde beş de fa okunduğu dilden başka bir lisanla okutmağa zorlamak, yalnız diyanete değil, ay nı zamanda Müslüman vatandaşın ibadet ve dua hakkına zalimce tecavüzdür.

Tekrar edelim ki. İslâmın ibadet dili Kur'an'dır. Kur'an ise kelimesi ve lâfzı ile,ruhu ve mânası ile Kur'an'dır. Tercüme Kur'an, Kur'an değildir ve tercüme Kur'anİle yapılan ibadet İslâmi ibadet değildir. Esasen Kur'an'ı başka bir dile çevirmek hem

imkânsızdır, hem de mânâsız ve faydasızdır. Çünkü bu ilâhi kitap, en sembolik birmüzikten ve cn link bir şiirden daha ince bİr zevk, bİr mâna ve işaret taşımakta *,



ve hiç bir Usanın ifade edemiyeceği kadar geniş ve zengin bir muhteva kucaklamaktadır. Düşünülsün ki, insan meramını ya "nazım" veya "nesir" şeklinde ifade eder.İnsan için. Usan ile, üçüncü bir İfade vasıtası yoktur. Kur'an ise, ne "nazım"dır; nede ''nesir"dir. Bu İlâhi kitabın dili ve ifade şekli, insanlara mahsus olan dillerin veİfade şekillerinin hiç biri değildir. Bunun içindir ki, Kur'an'ın en kısa bir suresi bileen namlı şairler tarafından taklid edilememiş ve benzen ortaya konulamamıştır. Yine bunun içindir kİ, Âhir zaman Peygamberinin en büyük mu'cizesi Kur'an-ı Kerimolmuştur. Alelade bir şiirin bile yazıldığı dilden başka bir dile çevrilemediği herkesçe bilinen bir hakikat İken, Kur'an gibi bir eserin bütün incelikleri ve ilâhi İşaret veaelâletleriyle bir dile tercümesi, elbet te imkansızdır. Hattâ yalnız imkânsız değil,hem de mânâsız ve faydasızdır. Çünkü Kur'an ne bİr mektep kitabı,, ne de bir laho-raluvar rehberidir. O bİr nevi nağmesi İle cana hitap eden ilâhi bir eserdir. Böyle bİreserin faydasını lafzında ve tercümesinde değil, beşer âleminin her asır ve devirdeki vüs'atine ve İnkişafına göre, yapılacak tefsirinde aramalıdır. Hülâsa Kur'an,Kur'an olarak tercüme edilemez ve Kur'an'ın tercümesi Kur'an olamaz.

Kabul etmelidir kİ dİn, insanlan idare eden ve kuvvet ve müesseseler arasında,en çok maziye ve maziden gelen teamüllere dayanan ve esaslarında tamamiyle muhafazakâr olan bir kuvvet ve müessesedir. Fakat bu keyfiyet din İçİn bİr noksan değil, bilâkis bir meziyettir. Her ân değişen insan arzu ve fantezileri yanında dinin manevî ve içtimaî kıymeti muhafazakârlığında ve bu sayede hayata huzur ve istikrarvermesindedir. İlim ve felsefe daima terakki eder, değişir ve yenileşir. Din ise esas-

lannda sâbİttİr, değişmez. Dinin ilim ve felsefeden farklı olduğunoktalardan bİrİ debudur.

Bununla dinde hiç bir değişiklik ve yenilik yapılmaz demek istemiyorum. Müslümanlığın amel ahkâmında, içtihaden yenilik yapmak dalma mümkündün Hattâlâzımdır. Ancak esaslı akidelerde ve nassın sarahati karşısında İçtihad cereyan etmez. İçtihadın mümkün olduğu yerlerde de, bunun ilmi, ehliyeti ve dini salâbetiâmmece sabit olmuş otoriteler tarafından ve dinde yerleşmiş içtihad kaidelerine

uygun olarak yapılması şarttır. Bunun aksine, her rastgelenin, hususiyle politikaadamlarının, din meS'elelerine karışmaları, bilmedikleri ve İnanmadıktan bu işlere el sürmeleri manasızlık, hattâ küstahlıktır.

Yaln ız şu k a d a r d i y e l i m ki, bi r ucu H i n d ' e ve Ç i n ' e , bir

u c u A v u s t u r y a ve İ s p a n y a ' y a u z a n a n İ s lâ m - T ü r k d ü n

y a s ı n ı n bu g e n i ş l e m e s i n i s ı r f a s k e r i ü s t ü n l ü ğ e ve i k t i s a d i bir g a y e y e b a ğ l a m a k t a r i h i y a n h ş a n l a m a k t ı r . Bu ge

n i ş l e m e d e ve bu h a y r e t v e r i c i m u v a f f a k i y e t l e r d e " n e ş r -

i din" i d e a l i n i n b i r i n c i d e r e c e d e rol o y n a d ı ğ ı m u h a k

k a k t ı r .

B i r d i n d a r i ç i n , h u s u s i y l e bi r din a d a m ı ve â l i m i i ç i n ,

m e n s u p o l d u ğ u d i n i n a k i d e ve e r k â n ı n ı o k u t u p ö ğ r e t

m e k hem bir v a z i f e , hem de bir h a k t ı r . Bir v a z i f e d i r ,ç ü n k ü , y u k a r ı d a d e d i ğ i m i z g i b i , bu bir n e v i i b a d e t ve

A l l a h i n d i n d e m a k b u l bir a m e l d i r . B u g ü n A f r i k a ' n ı n

k ı z g ı n ç ö l l e r i n d e , T i b e t ' in g ö k l e r e u z a n m ı ş k a r h d a ğ l a

r ı n d a d o l a ş ı p ö m ü r ç ü r ü t e n H r i s t i y a n m i s y o n e r l e r i , bu



f e d a k â r l ı k l a r ı y l a e n s e v a p l ı b i r i b a d e t i e d a v e e n h a y ı r

lı b i r v a z i f e if a e t t i k l e r i n e k a n i d i r l e r .

İ s l a m ' d a " C i h a d " ı n f ar z o l d u ğ u m a l û m d u r . C i h a d -

d a n m a k s a t , D i n - i İ s l â m ı y a y m a k v e " İ ' l â - y ı k e l i m e t u l

l a h " v a z i f e s i n i i f a e t m e k t i r . B u i s e , İ s l â m ı i y i a n l a t ı m v e

k a l e m i le m ü m k ü n d ü r . İ s l â m d in i n i y a y m a k iç in c e p h e

l e r d e h a r p e d e n b i r M ü s l ü m a n e r i i le , ş e h i r v e k ö y l e r d e

s ö z l e r i v e y a z ı l a n ile a y n ı m a k s a t u ğ r u n d a h i z m e t e d e n

i li m v e k a l e m s a h i b i a y n ı d e r e c e d e " m ü c a h i t t i r . " H e r

i k i s i d e a y n ı b i r " c i h a d " v a z i f e s i n i y e r i n e g e t i r m e k t e d i r .

Dini okutup öğretmek bir haktır :

D i n i ö ğ r e t m e v e o k u t m a f a a l i y e t i , d i n d a r i ç i n y a l n ı z

d i n i b i r v a z i f e d e ğ i l , h e m d e b i r h a k t ı r . Ç ü n k ü b u b i r i n

s a n i i h t i y a ç t ı r . D i n d a r , k e n d i k a n a a t i n c e , h a k i k a t e e r

m i ş b i r i n s a n d ı r . H a k i k a t i b u l a n v e o n u n e m s a l s i z z e v

k i n i t a d a n k i m s e b a ş k a l a r ı n a d a t a t t ı r m a i h t iy a c ı n ı d u y a r . Ş u h a l d e d i n i n a k i d e l e r i n i v e e r k â n ı m o k u t u p ö ğ r e

t e n d i n a d a m ı v e â l i m i y a l n ı z b i r v a z i f e i f a e t m i y o r , a y

n ı z a m a n d a , i n s a n l ı ğ ı n ı n b i r i m t i y a z ı h a l i n d e s a h i p o l

d u ğ u b i r h a k k ı k u l l a n ı y o r . A ş i k â r k i , d i n h ü r r i y e t i p r e n

s i b i o k u y u p o k u t m a v e ö ğ r e n i p ö ğ r e t m e h a k k ı n ı , g a y e t

t a b i o l a r a k , i s t i lz a m e d e r . Ç ü n k ü d i n , t ı p k ı i l i m d e v e s a

n a t t a o l d u ğ u g i b i , o k u m a k v e o k u t m a k l a b e k a b u l u r v e

i n t i ş a r e d e r . B i n â e n a l e y h c e m i y e t t e b u h a k k ı n i s t i m a l i n e i m k â n v e r m e m e k v e y a t a l im v e t e d r i s f a al iy e t in i ,

t e h d i t v e t e d h i ş y o l u y l a , b a s k ı y a v u r m a k h a k i k a t t e d i n

h ü r r i y e t i n i o r t a d a n k a l d ı r m a k v e d i n i n e s a s ı n a k a s d e t -

m e k t i r ; i m a n v e a k i d e y i k ö k ü n d e n k u r u t u p b u n u n y e r i

n e d i n i c e h a l e t v e d a l â l e t t o h u m l a r ı e k m e k t i r .

D i k k a t e d e r s e k , t â l i m v e t e d r i s d e y i n c e , b u n d a n e v

v e l â a k l a d i n i n e l e m a n t e r m e s ' e l e v e b a h i s l e r i n i o k u t u pö ğ r e t m e k g e l i r . B u n l a r b i l i n m e s i d i n e n z a r u r î o l a n i l k



v e e z b e r b i l g i le r i d i r . İlk m e k t e p l e r d e k i d i n d e r s l e r i , e v l e r d e d i n d a r ai le b ü y ü k l e r i n i n ç o c u k l a r ı n a v e r d i k l e r i

d i n t e r b i y e s i v e n i h a y e t b i z d e k i İ m a m - H a t i p m e k t e p l e r i v e K u r ' a n k u r s l a r ı b u k a b i l d e n d i r .

F a k a t d i n d e , h u s u s i y l e İ s l â m i y e t t e t a l i m v e t e d r i sb u n d a n i b a r e t d e ğ i l d i r . İ s l â m i y e t ' i n t e f s i r , h a d i s v e b ü t ü n f ü r u u v e u s u l i y l e , f ı k ı h g i b i y ü k s e k i l i m l e r i n i ; k e l â -m i y a t g i b i y ü k s e k f e l s e f e s i n i o k u t u p ö ğ r e t m e k t â l i m v et e d r i s h a k k ı n ı n v e d i n h ü r r i y e t i n i n e n m ü h i m c e p h e s i n i t e ş k i l e d e r . Ç ü n k ü d i n y o l u , b u il i m l e r i n v e b u y ü k s e k

t e f e k k ü r n u r u n u n ı ş ığ i y le a y d ı n l a n ı r . D i n y ü k s e k il im v ek ü l t ü r s a h i b i i n s a n l a r m o m u z l a r ı n d a y ü k s e l ir . B i r d in ib u t ü r l ü i n s a n l a r d a n m a h r u m e t m e k , o n u c e h a l e t e v eh u r a f e l e r e g ö m ü l m e y e m a h k û m e t m e k t i r . B u n u n i ç in d i r k i, b u g ü n d i n i n y ü k s e k il im v e k e l â m i y a t ı m n o k u n u p ö ğ r e n i l m e d i ğ i m e m l e k e t l e r d e o r t a l ı ğ ı , d i n k i s v e s i n e b ü r ü n m ü ş , h u r a f e v e h a b a s e t l e r , e n g e r i v e g ü l ü n çş e k l e d ö k ü l e n a k i d e v e t a r i k a t l e r k a p l a m ı ş t ı r . G a y e t t a

b i i ; k ö t ü l ü ğ ü n v e c e h l i n h i m a y e g ö r d ü ğ ü y e r d e n i y i l i kv e i l i m k a ç a r . F a k a t i n s a n b u h a l i g ö r d ü k ç e , t a z y i k a l t ı n d a v e c e h a l e t i n k a r a n l ı ğ ı i ç i n d e k a l a n d i n v e m a n e v i y a ti h t i y a c ı n ı n n e g a r i p ş e k i l l e r a l a b i l e c e ğ i n i v e n e a k l a v eh a y â l e s ı ğ m a z y o l l a r a d ö k ü l e b i l e c e ğ i n i d a h a i y i a n l ı y o r .H a l b u k i t a z y i k v e t e d h i ş y o l u n a s a p a n l a r b i l s e l e r k i , d i ni n s a n i ç i n , e k m e ğ e v e s u y a o l a n i h t i y a ç g i b i , t a b u b i r i h t i y a ç t ı r . T a b i i i h t i y a ç l a r i n s a n i ç i n d e n k a z ı n ı p k o p a r ı l a -

m a z ; b u n l a r t a t m i n e d i l m e k i s t e r . D i n i h t i y a c ı n ı t a t m i ne t m e n i n a k l a e n u y g u n y o l u , t a z y i k v e t e h d i t il e b u i h t i y a c ı n a k ı şı n a s e d ç e k m e k d e ğ i l d i r ; b u n u k a n a l i z e e d i ps a l i m m e c r a s ı n a k o y m a k t ı r . B u n u n i ç i n i s e y a p ı l a c a k i ş ,d i n i n , y a l n ı z e l e m a n t e r v e e z b e r b i l g i l e r i n i d e ğ i l , t e f e k k ü r v e m u h a k e m e y e h i t a p e d e n y ü k s e k i l i m l e r i n i v e k e -l â m i y a t ı n ı d a o k u t u p ö ğ r e t m e y e i m k â n v e r m e k t i r .

Ç ü n k ü d i n i l m i y a l n ı z İ m a m v e H a t i p b i l g i s i d e ğ i l d i r .

N i t e k i m t ı p i l m i d e y a l n ı z h a s t a b a k ı c ı v e s a ğ l ı k m e m u r u b i l g i s i n d e n i b a r e t d e ğ ü d i r . F a r z e d i n i z k i, g ü n ü n b i -



r i n d e T ü r k i y e ' d e h ü k ü m e t e m r i y l e t ı p f a k ül te le r i k a p a t ı l m ı ş v e t ı p t a h s i l v e t e d r i s i y a s a k e d i l e r e k t ı p h o c a l a r ıt e h d i t v e t e d h i ş e m â r u z b ı r a k ı l m ı ş o l s u n . A ş i k â r k i,

b ö y l e b i r t e d b i r ü e t ı p i l m i n e v e t ı p h o c a s ı n a o l a n i h t i y a ç o r t a d a n k a l k m ı ş o l m a z . B i lâ k i s, i h t i y a ç d e v a m e d e r ,f a k a t d i ğ e r t a r a f t a n ş a r l a t a n l ı ğ a v e s a h t e t a b i b l i ğ em e y d a n aç ı l m ış v e h a s t a l a r ı z d ı r a p l a r m m p e n ç e s i n et e r k e d i l m i ş o l u r . F a k a t b u g ü n b ö y l e b i r h a r e k e th ü k ü m e t l e r i n e n s e r s e m i n i n b i l e a k h n d a n g e ç m e z v ec e m i y e t i n t ı p i l m i n e v e h o c a s ı n a o l a n i h t i y a c ı s ö z g ö t ü r m e z h a k i k a t l e r s ı r a s ı n d a g ö r ü l ü r k e n ş a ş ı y o r u m k i ,

c e m i y e t i n d a h a a z m ü h i m o l m a y a n d i ğ e r b i r i h ti y a c ı,y a n i d i n i l m i n e v e h o c a s ı n a o l a n i h t iy a c ı â d e t a i n k â re d i l m e k t e v e y ü k s e k d i n i l i m l e r i n e v e d i n î t e f e k k ü r h a y a t ı n a l ây ı k o l d u ğ u k ı y m e t v e r i l m e m e k t e d i r . F a k a t ,e m i n o l m a h d ı r k i, c e m i y e t i n d i n i lm i n e v e y ü k s e k d i nh o c a s ı n a o l a n i h t i y a c ı t ı p i l m i n e v e h o c a s ı n a o l a n i h t i y a c ı n d a n d a h a a z m ü h i m v e m ü b r e m d e ğ i ld i r . T ı p , i n s a n l a r m f îzik ı z t ı r a p l a r ı m v e b e d e n i h a s t a l ı k l a r ı n ı t e d a

v i e d e n b i r i lim v e s a n a t i s e , d i n d e m â n e v i a c ı l a r ı n ıd i n d i r e n v e r u h î h a s t a h k l a n n ı t e d a v i e d i p i n s a n d a i ç t e m i z l i ğ i y a r a t a n b i r h a y a t k a y n a ğ ı d ı r . B u n u n i ç i n d i r k i ,İ s l â m d a d i n i lm i t ı p i l m i n d e n h e m e n s o n r a g e l i r v e f a k a t h e r i ki si e l e le v e r i p b e r a b e r g i d e r . G a y e t t a b i i ; İ n s a ns a d e c e a d a l e v e i s k e l e t d e ğ i l d i r , a y n ı z a m a n d a c a n v ev i c d a n d ı r . T ı p i n s a n ı n a d a l e v e i s k e l e t i n i n , d i n i s e i ç i n i nd e r i n l i k l e r i y l e v i c d a n ı n ı n ı z t ı r a p l a r ı m g i d e r m e y e ç a h -

ş a n ik i k a r d e ş d i s i p l i n d i r .

Ç o r a k b i r m a t e r y a l i z m ç ık m a z ı n a s a p l a n m ı ş g ö r ü n e n b u g ü n ü n b a z ı m e m l e k e t l e r i b u h ak i ka t i u n u t m a k l ab i r ş e y k a z a n m a m ı ş , a k s i n e , ç o k ş e y k a y b e t m i ş t i r . S o ns e n e l e r d e , t ı p i l m i n i n h a y r e t v e r i c i t e r a k k i l e r i n e r a ğ m e n , k a l p v e k a n s e r g i b i h a s t a h k l a n n k o r k u n ç b i r ş e k i la l m a s ı n ı , f iz yo lo jik m e t a b o l i z m a b o z u k l u ğ u n d a n z iy a

d e , m â n e v i d i s ip l i n b o z u k l u ğ u n a b a ğ l a m a k d a h a y e r i n d e o l u r . Ş e k e r , k a l p v e k a n s e r g i b i h a s t a l ı k l a r ı n s o n d e -



v i r d e d ü n y a d a v e b i l h a s s a b i z d e k o r k u n ç b i r ş e k i l d e

a r t t ı ğ ı b i l i n e n h a k i k a t l e r d e n d i r . D e d e l e r i m i z d e n a d i r e n

g ö r ü l e n b u h a s t a l ı k la r , m ü t e h a s s ı s l a r ı n s ö y l e d i k l e r i n eg ö r e ; ü z ü n t ü , s i n i r g e r g i n l i ğ i , h a y a t k a y g ı s ı , k o r k u v e

k e d e r g i b i r u h s ı k ı n t ı l a r ı y l a y a k ı n d a n a l â k a l ı d ı r . A l d ı ğ ı

b i r a c ı h a b e r ü z e r i n e , b i r k a ç g ü n i ç i n d e s a ç ı s a k a h a ğ a -

r a n , ş e k e r v e y a k a l p h a s t a l ı ğ ı n a t u t u l a n l a r ı , h e m e n h e r

g ü n i şi tip g ö r m e k t e y i z . D ö v ü n m e y e l i m , k e n d i k u s u r u -

m u z d u r : K ü ç ü m s e d i ğ i m i z v e s e n e l e r c e i n k â r e t t i ğ i m i z

h a k i k a t l e r , b u g ü n b i z d e n i n t i k a m a l ı y o r . S o n o t u z b e ş

s e n e l i k d e v i r d e , R u s y a ' d a n b a ş k a d a h a b a z ı m e m l e k e t l e r d e , d i n i i n a n ç l a r a v e m ü e s s e s e l e r e k a r ş ı g i r iş i le n

m ü c a d e l e l e r i , d i n a d a m l a r ı n a ç e k t i r i l e n e z a y ı v e r e v a

g ö r ü l e n h a k a r e t l e r i b u r a d a s a y ıp d ö k m e y e l ü z u m g ö r

m e m . K ı s m e n p o l it ik a m e n f a a t l e r i u ğ r u n d a , k ı s m e n d e

k ı s a g ö r ü ş l ü b i r m a t e r y a l i s t d ü ş ü n c e ü e y a p ı l a n b u y e r

s iz m u a m e l e l e r i le h ı r s v e ş e h v e t ş e y t a n l a r ı n ı n z i n c i rl e

r i k o p a r ı l m ı ş t ı r . İ s t i k b a l d e h a y ı r ile ş e r r i n m ü c a d e l e s i

ç o k ç e t i n o l a c a ğ a b e n z i y o r .

Neş ir hakkı

din hürriyet in in en hayat i cephesidir:

B i r fikir v e k a n a a t i n n e ş r i y a z ı y l a v e y a s ö z l e o l a b i l d i

ğ i n e g ö r e , n e ş i r h a k k ı d e y i n c e b u n d a n e v v e l â d i n i a k i

d e v e a h k â m ı y a y a n v e m ü d a f a a e d e n g a z e t e v e m e c

m u a ç ı k a r m a , e s e r v e r i s a le b a s m a v e y a y m a ; s o n r a d a

d i n i m e v z u l a r ü z e r i n d e m e v ' i z e , h i t a b e v e k o n f e r a n s g i

b i s ö z l e i fa d e v e t e l k i n d e b u l u n m a h a k l a r ı a n l a ş ı l m a k

l â z ı m ge l i r .

N e ş i r h a k k ı d i n h ü r r i y e t i n i n e n e s a s lı v e h a y a t i b i r

c e p h e s i d i r . H a t t â b u h a k d i n h ü r r i y e t i p r e n s i b i n d e n d o ğ a n h a k l a r ı n e n e h e m m i y e t l i s i v e n e t i c e l e r i i t i b a r i y l e e n



k ı y m e t l i s id ir . Ç ü n k ü d i y a n e t n e ş r i y a t l a k e n d i n i k o r u y a

c a k , m ü d a f a a e d e c e k v e t e k â m ü l im k â n l a r ı b u l a c a k t ı r .

D i n i n e ş r i y a t d i n d a r l a r c a m i a s ı n ı n a ğ z ı v e d i li d ir . B un e ş r i y a t t a n m a h r u m o l a n b i r m e m l e k e t i n d i n d a r l a r ı ,

t ı p k ı d ili k o p a r ı l m ı ş b i r k ö t ü r ü m e d ö n e r . B u n a m u k a b i l

d i n i n e ş r i y a t ı n t e ş v i k g ö r d ü ğ ü v e h ü r b i r s a h a b u l d u ğ u

m e m l e k e t l e r d e b u n e ş r i y a t f e v k a l â d e b i r i n k iş a f g ö s t e

r i r v e d ü ş m a n n e ş r i y a t ı n e n a z ı h l a r ı n ı b i l e s u s t u r u r .

Ç ü n k ü , i lm î v e h a s b î o l m a s ı ş a r ti y l e , d i n i n e ş r i y a t r u h

l a r ı f e t h e d e r . B u n d a n d o l a y ı d ı r ki , p o l i t i k a c ı l a r d a n d i

y a n e t e d ü ş m a n o l a n l a r ı n e n ç o k k o r k t u k l a r ı v e b u s e b e p l e b a s k ı y a v u r m a k i s t e d i k l e r i h a k d a , d i n i m a h i y e t t e

k i n e ş r i y a t h a k k ı d ı r . F a k a t a ç ı k ç a s ö y l e m e l i d i r k i , d i n i

n e ş r i y a t ı n d i ğ e r n e ş r i y a t t a n a y r ı o l a ra k , h u s u s i m a k s a t

v e k a n u n l a r l a y a h u t , b a z ı m e m l e k e t l e r d e y a p ı l d ı ğ ı g i b i ,

e l a l t ı n d a n i d a r e e d i l e n h ü k ü m e t e m r i i le , b a s k ı y a v u

r u l d u ğ u , y ı l d ı r m a v e s i n d i r m e p o l i t i k a s ın a b o ğ u l d u ğ u

m e m l e k e t l e r d e d i n h ü r r i y e t i y o k o l u r .

H ü l â s a i b a d e t h a k k ı g i b i , n e ş i r v e t e l k i n , t a l i m v et e d r i s h a k k ı d a d i n h ü r r i y e t i p r e n s i b i n d e n d o ğ a n k u d s i

b i r h a k t ı r . B u h a k k ı y o k e d e r c e s i n e t a h d i t e d i p b a s k ı y a

v u r a n b i r i d a r e n i n a d a m l a r ı , n e m e m l e k e t i ç i s i y a s e t i n

d e , n e d e m i l l e t le r a r a s ı m ü n a s e b e t l e r i n d e d i n v e v i c d a n

h ü r r i y e t i n d e n b a h s e d e m e z . E d e r s e y a l a n s ö y le m i ş

o l u r .

İ lâ v e e d e l i m ki, b u g ü n b u h a k k ı n e n g e n i ş v e t e m i n a t l ı b i r ş e k i l d e t a n ı n d ı ğ ı v e h i m a y e g ö r d ü ğ ü m e m l e k e t l e r G a r p d e m o k r a s i l e r i d i r . B u g ü n l â i k F r a n s a , İ t a l y av e B e l ç i k a ' d a H ı r i s t i y a n d i n a d a m l a r ı t a r a f ı n d a n i d a r ee d i l e n t a m t e ş k i l a t l ı b i r ç o k e n s t i t ü v e ü n i v e r s i t e l e r m e v c u t t u r . H ı r i s t i y a n h k b u m ü e s s e s e l e r d e b ü t ü n i n c e l i k l e r iv e a h k â m i y l e o k u t u l m a k t a v e d e ğ e r l i g e n ç d i n â l i m l e r iy e t i ş t i r i l m e k t e d i r . B i z i m b i l d i ğ i m i z v e a z ç o k n e ş r i y a t ı

n ı t a k i p e d e b i l d i ğ i m i z , F r a n s a , B e l ç i k a v e İs v i ç r e g i b im e m l e k e t l e r d e h e r s e n e di n i m e v z u l a r e tr a f ı n d a k i k i-



t a p , m e c m u a , g a z e t e n e ş r i y a t ı h a y r e t e d i l e c e l c bir ye

k û n t u t m a k t a d ı r .

B u g ü n d i n i t â l i m , t e d r i s ve n e ş i r h a k k ı n ı n t am ve te -m i n a t h bir h i m a y e d e n m a h r u m o l d u ğ u m e m l e k e t l e r

a r a s ı n d a , es e f e d e r i m ki, T ü r k i y e ' m i z de v a r d ı r . B i z d e

d i n i t a h s i l v e r e n ve t e d r i s a t y a p a n m ü e s s e s e l e r y a n i

m e d r e s e l e r , 1 9 2 6 'd a ç ı k a n " T e v h id - i T e d r i s a t K a n u n u "

î le k a p a t ı l d ık t a n s o n r a , b u g ü n e k a d a r M ü s l ü m a n l ı ğ ı n

y ü k s e k i l m i , k e l â m i y a t ve b e d i i y a t ı o k u t u l m a m ı ş t ı r . Ve

b u u z u n d e v r e i ç i n d e , t a b i a t i y l e , T ü r k i y e ' d e din â l i m i de

y e t i ş m e m i ş t i r . K a b u l e d e l i m ki, e s k i m e d r e s e l e r mod e r n d e v r i n i h t i y a ç l a r ı n ı k a r ş ı l a y a c a k bir d u r u m d a de

ğ il di ; f a k a t b u n l a r k a p a t ı l d ı k t a n s o n r a , g ö n ü l i s t e r d i ki,

y e n i m ü e s s e s e l e r k u r u l s u n ve c e m i y e t in m u h t a ç o l d u ğ u

y ü k s e k din a d a m l a r ı ve â l i m l e r i y e t i ş t i r i l s i n . Bu y a p ı l

m a d ı . F a k a t bu y a p ı l m a k i ç in b u g ü n d e n t e z i y ok tu r. '" ^'

Din neşriyat ile h i m a y e ve müdafaa edi l ir:

B u b a h i s t e " ne k a d a r ı s r a r e d i li p d u r u l s a y e r i d i r .

Ç ü n k ü t e k r a r e d e l im ki, din t â l i m ve t e d r i s , t e r b i y e ve

t e l k i n üe y a ş a d ı ğ ı g i b i , n e ş r i y a t ile de h i m a y e ve m ü d a

faa ed i l i r . Bu h a k l a r b i r b i r i n d e n ü s t ü n ve m ü h i m d i r .

N e ş i r h a k k ı n ı k u l l a n a c a k , k a l e m l e v e y a s ö z l e d i n i n e ş r i

y a t t a b u l u n a c a k k im s e l e r , ş ü p h e yok ki, iyi bir d i n i t a h

s il m ü e s s e s e s i i ç i n d e y e t i ş ir l e r . B u n a m u k a b i l n e ş i r

h a k k ı da, h u s u s i y l e z a m a n ı m ı z d a , t a l im ve t e d r i s h a k k ı

n ı n en k u v v e t li t e m i n a t ı n ı t e ş k i l e d e r . B u n u n i ç i n d i r ki,

d i n i t e d r i s h a k k ı n ı yok e t m e y e k a r a r v e r e n bir i d a r e d e .

(62) Bu vaziyeti ıslâh için, yüksek İslâm İlimlerinin tahsil ve tedrisine mah

sus bir "İslâm İlimleri Enstitüsü" kurulması hakkında bir teklifimiz ve hazırlanmış

bir projemiz vardır. Bunu bu eserin son kısmına ilâve edeceğiz. Bu eserin ikincibaskısı için yazdığımız Ön sözde bahsettiğimiz yüksek "İslâm İlahiyat Enstitü-

sü"kurulması hakkında I959'da kabul edilen kanun ile bu temennimizin tahakkuk yoluna girdiğini görmekle sonsuz bir sevinç duymaktayız. Bu salıdan yazdı

ğımız sırada, bahsettiğimiz ensfitü üçüncü tedris yılına başlamış bulunuyor.



t e c a v ü z e u ğ r a y a n bir a d a m ı n s e s in i k e s m e k i çi n a ğ z ı n a

m e n d i l t ı k a d ı k l a r ı g i b i , e v v e l â n e ş i r h a k k ı yok ed i l i r , di

n i n e ş r i y a t y ı l d ı r m a ve s i n d i r m e p o l i t i k a s ı n a b o ğ u l u r .

B u g i b i i ş l e rl e u ğ r a ş a n l a r , s u ç l u v e y a s u ç s u z t e v k i f e d i

l i r ; a i l e s i n e , e ş i n e ve d o s t u n a k a r ş ı k a d r i ve i t i b a r ı k ı r ı -

lır.'"^ Din m e v z u l a r m a t e m a s e t m e k b ü y ü k bir c e s a r e t

m e s ' e l e s i h a l i n i a lır . D i n d a r a d a m l a r ı n s e s s i z c e b a k ı ş l a

r ı n d a n b il e r a h a t s ı z o la n la r , z a m a n z a m a n bir y a y g a r a

k o p a r ı r . V u r u n , t u t u n ş a m a t a l a r ı a r a s ı n d a , k e n d i h a l i n

d e ve z a r a r s ı z k a n a a t l a r i y l e y a ş a y a n üç beş k i ş i t a h k i r

ed i l i p h ap s e t ı k ı l ı r .

Dini talim ve tedris faal iyetinin

içt imaî ve mil l î ehemmiyet i :

"însan insanın liurdudur."

H O B B E S

B u f a a l i y e t in g a y e s i , e h li y e t li din a d a m l a r ı y e t i ş t i r

m e k ve bu s a y e d e h a l k ı n m a n e v i y a t i h t i y a c ı n ı en iyi bir

s u r e t t e t e m i n e t m e k t i r . B i n a e n a l e y h bu f aa l i y e t y a l n ı z

(63) Bu mevzuda hatırladığım bir hâdiseyi kaydetmek isterim. Hafızam beni

yanıltmıyorsa, 1952 senesi yazı idi. Sebilürreşad mecmuası sahibi ve baş muhar

ririEşref Edip bey dostum, bir aralık görünmez olmuş ve bu hal üç-dört ay sürmüştü. Bir gün, Feneryolu'ndaki evime çıkageldi. Hoşbeşten sonra, hayır ola, ra

hatsız mı idiniz, çoktan beri görüşemedik dedim. "Hayır hapishanede idim. Su

çumun ne olduğunu bilmiyorum ama, bir gün eve polisler, geldi. Müddeiumu

mîlikten çağrıldığımı söylediler ve beni İstanbul Müddeiumumisinin huzuruna

çıkardılar. Müddeiumumi bana "Eşref Edip bey, bir müddet istirahat etmeniz lâ

zımdır" dedi. Suçumu sordum. Sonra öğrenirsiniz gİbİ bîr cevap verdi ve beni

hapishaneye götürdüler. Tam dört ay caniler içinde kaldım. Neticede hâlâ suçu

mun ne olduğunu öğrenemedim. Fakat nakdî kefaletle şimdilik tahliye edildim"

cevabını verdi. Sonra öğrendik kİ bu tevkif Sebilürreşad'da neşrettiği bir yazıdan

dolayı imiş.

"Haksızlığın envainı gördük... bu mu kanun

En gamlı sefaletlere düştük... bu mu Devlet."

Tevfik FİKRET



d i n i b a k ı m d a n d e ğ i l , h e m d e i ç t im a î v e m i ll î b a k ı m d a n

b i r e h e m m i y e t t a ş ı r .

B i r k e r e d i n i b a k ı m d a n e h e m m i y e t l i d i r , ç ü n k ü t e k r a r e d e l i m k i, d i n o k u t m a v e ö ğ r e t m e ü e y a ş a r . F a k a t

o k u t m a k v e ö ğ r e t m e k i ç i n , o k u m u ş v e ö ğ r e n m i ş e h l i

y e tl i d i n h o c a l a r ı l â z ım d ı r . B u n l a r ı n d a y e t i ş m e s i , h e r

ş e y d e n e v v e l, t â l i m v e t e d r i s h a k k ı n ı n t e m i n a t a l t ı n d a

b u l u n m a s ı n a v e b u h i z m e t i h a k k i y l e ifa e d e c e k m ü e s s e

s e l e r i n v a r l ı ğ ı n a b a ğ h d ı r . T â l i m v e t e d r i s h a k k ı n ı n y o -

k e d i l d i ğ i v e y a y o k o l u r c a s m a b a s k ı l a n d ı ğ ı b i r m e m l e

k e t t e d i y a n e t a h k â m ı n ı e h l i y e t l e ö ğ r e t e c e k d i n a d a m l a r ı d a y o k o lu r . B u y o k l u k is e , m e m l e k e t t e y a l n ı z m a n e

v i y a t b u h r a n ı i h d a s e t m e k v e h a l k ı d i n b a h s i n d e c e h a

l e te b o ğ m a k l a n e t ic e l e n m e z ; a y n ı z a m a n d a v e b e lk i d a

h a m ü h i m o l a ra k , d i n d e b ü t ü n t e k â m ü l i m k â n l a r ı n a

s e d ç e k e r .

D i n d e t e k â m ü l o l u r m u ? D i n d e ğ i ş m e z t e m e l l e r e d a

y a n a n i l â h î b i r yo l du r , de d i k . B u fik ir il e t e k â m ü l fik ria r a s ı n d a a y k ır ıl ık v a r d ı r , d i y e c e k s i n i z v e b u n d a b i r d e

r e c e y e k a d a r h a k l ı s ı n ı z . A n c a k , t e k â m ü l i l e i h t i l â l v e i n

k ı l â b ı k a r ı ş t i r m a y a l ı m . T e k â m ü l t e m e l d e n d e ğ i ş m e d e

m e k d e ğ i l d i r. B i l â k is , b i r ş e y i n as li h ü v i y e t i n i m u h a f a z a

e d e r e k m ü s a i t o l d u ğ u k e m â l e e r i ş m e s i d e m e k t i r v e b u

b a k ı m d a n i h ti lâ l v e i n k ı l â p t a n a y r ı h r . H i ç ş ü p h e e d i l m e

s i n k i, h e r iç t i m a î m ü e s s e s e g i b i , d i n d e t e k â m ü l e d e r .

B a h ç e n i z e d i k t i ğ i n i z b i r fidan s i z d e n b i l g i l i b i r h i z m e tv e h i m a y e g ö r ü r s e , b ü y ü r , k e m â l e e re r , b o l m e y v e v e

r i r . H i z m e t e t m e z , b a k m a z s a n ı z p u s u r u r k a l ı n B u n u n

g i b i , d i n d e , i l i m e h l i n d e n h i z m e t v e h i m a y e g ö r ü r s e

h e r a n i n k i ş a f e d i p k e m â l i n e e r e r . İ n s a n o k u y u p ö ğ r e n

d i k ç e , i n s a n i çi i l m i n n u r i y l e a y d ı n l a n d ı k ç a , i lâ h î e m i r

l e r v e a h k â m d a h a iy i a n l aş ı lı r . B u n d a n d a d i n d e k e m â l

d o ğ a r .

D i n i o k u t u p ö ğ r e t m e f a a li y e ti i ç t i m a î v e m i ll î b a k ı m



o l s u n , o k u y u p ö ğ r e n m e k t e , f e r d i ç i n o l d u ğ u g i b i c e m i

y e t i ç i n de, d a i m a ve m u h a k k a k s u r e t t e f a y da v a r d ı r .

A n c a k i n a t ç ı c a h i l l e r d i r ki, b a z ı n e v i b i l g i l e r d e n y ı l a r ve

f a y d a y ı c e h a l e t t e a r a r .

H e r h a n g i bir b i l g i n i n s e s i n i d u y m a m a k i ç i n k u l a k l a

r a p a m u k t ı k a m a k t a , a s lâ f a y d a y o k t u r . B i lâ k is , b u n d a

z a r a r v a r d ı r . Z i r a b a z ı n e v i b i l g i l e r e k a r ş ı k u l a ğ a pa

m u k t ı k a m a t a a s s u b u n a s a p l a n a n i n s a n , çok m ü m k ü n

d ü r ki, bu t a a s s u b u n d o ğ u r d u ğ u h a ş i n bir m ü s a a d e s i z -

l ik le , en l â z ı m ve f a y d a h b i l g i l e r e k a r ş ı da b i g â n e k a l s ı n .

V a k t iy le A r i s t o ' n u n e s e r l e r i n i d i n e n m u z ı r d ı r d i y e afa-

r o z e d i p o k u n m a s ı n ı y a s a k l a y a n k i l i s e , bu h a r e k e t i y l e

y a l n ı z H ı r i s t i y a n U ğ a d e ğ i l , i l m e ve i n s a n l ı ğ a da ne bü

y ü k d a r b e v u r d u ğ u n u n f a r k ın d a o lm a m ı ş t ı r . K a n a a t i m

c e , y e r y ü z ü n d e i n s a n i ç i n o k u y u p ö ğ r e n m e s i y a s a k l a

n a c a k hiç bi r e s e r , m e s ' e l e , sır ve h a k i k a t y o k t u r . B u n u n

a k s i n i d ü ş ü n m e k i ç in i n s a n ı n m u t l a k a k o y u bir t a a s s u p

ç a m u r u n a b a t m ı ş o l m a s ı l â z ı m d ı r . ' " ^ '

H e r h a n g i bir f i k r e k u l a k v e r m e y i , h e r h a n g i bir e s e r iv e y a d o k t r in i o k u y u p ö ğ r e n m e y i y a s a k l a m a k t a v e y a

b a s k ü a m a k t a c e m i y e t i çin , d i y o r u m , hiç bir m e n f a a t

y o k t u r . Var g i b i g ö r ü n e n m e n f a a t , e m i n o lm a l ı d ı r ki,

ç ö l d e s e r a p k a b i l i n d e n d i r . B u n d a , b i lâ k i s , c e m i y e t i n ve

i n s a n h ğ ı n m u h a k k a k bir k a y b ı v a r d ı r . Ç ü n k ü biz c e m i

y e t i n y a r ı n a l a c a ğ ı i s t i k a m e t i ve t u t a c a ğ ı y o l u b u g ü n

d e n b i l m i y o r u z . T e k â m ü l v e t i r e s i n i n i n s a n h ğ ı y a r ı n ne

r e y e g ö t ü r e c e ğ i n i b u g ü n d e n k e ş f e d e m i y o r u z . B u g ü nh a y a t ve c e m i y e t h a k k ı n d a il e r iy e s ü r ü l e n m u h t e l i f fi ki r

v e g ö r ü ş l e r d e n i s t i k b a l i ç i n h a n g i s i n i n d a h a f a y d a l ı ol

d u ğ u n u , n e t i c e l e r i n d e n e v ve l b i l m e y e im k â n ı m ı z yok-

(64) Her türlü neşriyatın geniş bir müsaadekârlıkla himaye gördüğü memle-

ketlerden biri ve muhakkak başta geleni İngiltere'dir. Düşünülsün ki, iki Dünya

Harbinde harp zarureti olarak, hemen her memlekette neşir hürriyeti az çok kı

sıldığı halde. İngiltere'de normal zamanlara mahsus serbestiiğiyle devam etmiş

tir. Söz veyazı hürriyetinden korkan ve bunu kısmağa çalışan hükümetler, haki

katte, doğruluğundan kendilerinin de emin olmadıkları iş ve icraatlarının yanlışlığının ortaya konulacağından korkmaktadırlar.



D I N H Ü R R I Y E T I N E D E M E K T I R ?

t u r . Bu h u s u s t a eh m ü s b e t i ü m l e r e b i l e g ü v e n e m e y i z . İl

m i n b i z e i s t i k b a l e ait ö ğ r e t t i k l e r i hep b i r e r t a h m i n d e n

i b a r e t t i r . İ l m i n z a m a n i ç i n d e k i s a h a s ı hal ve b i r a z dam a z i d i r . İ s t i k b a l i l m i n s a h a s ı d ı ş ı n d a k a i ı r ve i s t i k b a l

i ç i n i l i m y a l n ı z t a h m i n d e b u l u n u r . G a r i p t i r ki, çok şey

b i l d i ğ i n i s a n a n ve b u n d a n g u r u r d u y a n i n s a n , bir an

s o n r a k e n d i s i n i n ne o l a c a ğ ı n ı b i l m e z . 1 9 0 8 ' i takip e d e n

İk in ci M e ş r u t i y e t s e n e l e r i n d e O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u

n u n d e v a m ı ve b e k a s ı , bu g e n i ş ü l k e l i e s k i t ip d e v l e t i n

y e n i l e ş e r e k bir n e v i f e d e r a s y o n y a n i b i r l e ş i k d e v l e t l e r

h a l i n d e t e ş k i l a t l a n m a s ı n d a g ö r ü l m ü ş id i . V e bu f i k i r d e nh a r e k e t e d i l e r e k o d e v r i n m e r k e z i y e t u s u l ü y e r i n e s i y a

s î a d e m - i m e r k e z i y e t u s u l ü n ü n k a b u l ü t e k l i f e d i l m i ş t i .

O z a m a n ı n p o l i t i k a c ı l a r ı m u h i t i n d e ş i d d e t l i r e a k s i y o n

u y a n d ı r a n bu f ik ir m u z ı r te l â k k i o l u n m u ş ve f ikr in sahi -

j^jres; v a t a n h a i n i a d d e d i l e c e k k a d a r i l e r i g i d i l m i ş t i . Bu

g ü n , e sk i O s m a n h İ m p a r a t o r l u ğ u ü l k e s i n d e p e y d a h

o l a n i r i l i - u f a k l i d e v l e t l e r i n d u r u m l a r ı ve b i r b i r i y l e mü

n a s e b e t l e r i k a r ş ı s ı n d a , bu çok e n t e r e s a n f i k r i n h a k i k a t -

l e ş m e y e d o ğ r u g i t t i ğ i n i g ö r ü r g i b i o l u y o r u z . O s m a n l ı

İ m p a r a t o r l u ğ u ü l k e s i n d e k u r u l a n d e v l e t le r i n i s t ik b a l d e ,

t ı p k ı A m e r i k a B i r l e ş i k D e v l e t l e r i g i b i , bir f e d e r a s y o n

h a l i n d e b i r l e ş m e l e r i n i m ü m k ü n g ö r m e k , h a t t â d a h a ge

n i ş bir ö l ç ü d e , b i r b i r i n e k o m ş u o l a n M ü s l ü m a n m i l le t

l e r i n m ü ş t e r e k bir h a y a t m ü d a f a a s ı u ğ r u n d a b i r l e ş m e

l e r i n i ö z l e m e k b u g ü n a r t ı k ne bir r ü y a d ı r , ne de v a t a n aihanet.""^

(65) Merhum Prens 5abahaddİn.

(66)1952 Mayısında, Pakistan'la toplanan büyük bir İslâm Kongresine çağı

rılmıştım. Gittim ve kongrenin umumî toplanlılanndan birinde söz alarak uzun

bir konuşma yaptım. Bu konuşma o zaman Karaçi gazetelerinde neşredildi. Söy

lemesi bana düşmez amma, çok da alâka uyandırdı. İstanbul'a dönüşümde ko

nuşmayı on iki makale halinde bir gündelik gazetede neşrettim. O zaman bu ma

kaleler, bazı gazeteciler tarafından pek nahoş karşılandı. O sırada pek moda idi:

Dine ve İslâm dünyasına dair ne söylense, hemen bir irtica yaygarası kopartıyor du. Yine öyle yapıldı ve bize bir hayli çatıldı. Biz, kötü söz ve geçmez akça sa

hibinindir dedik ve sustuk.




E l h a sı l , m a n t ı k l ı d ü ş ü n ü r s e k , b u g ü n o k u t u l u p ö ğ r e

t i l m e s i n i y a s a k l a d ı ğ ı m ı z v e y a z a r a r h g ö r e r e k b a s k ı l a d ı

ğ ı m ı z bir f ik i r ve d o k t r i n , m ü m k ü n ve m u h t e m e l d i r ki,

c e m i y e t i n ve i n s a n h ğ ı n y a r ı n k i t u t a c a ğ ı y o l u ve g i d e c e -

Aradan seneler geçmiş olmasma rağmen biz bugün de aynı fikirdeyiz. Biz o

zaman ve konuşmamızda ezcümle şunlan söyledik:

"İçinde yaşadığımız İkinci Dünya Harbi sonu devrinin milletlerarası siyaset

bakımından, en açık vasfı, bunun, bir bloklaşma devri olması dır. Bütün millet

ler, haldeki menfaatlerine, tarihî ve siyasî yakınlıklarına göre birleşmekte ve İstikbali İçin, birer blok teşkil etmeye çalışmaktadır. Slav peykleri bloku karşısında

Anglo-Amerikan mihven etrafındaki t>loklaşmanın mânası budur.

Bu arada Müslüman milletler niçin birleşmesin ve altı yüz milyonluk bir in

san ve iman bloku vücuda getirmesin? Bunda yalnız Müslüman milletler için, de

ğil, dünya sulbü için de fayda vardır. Bugünkü İslâm dünyası için sadece varlığımuhafazadan başka ne bir ideoloji harbi, ne de bir toprak kavgası bahis mevzuu

değildir. Binâenaleyh Müslüman milletlerin birleşmesi sulh için ve insanlığın se

lâmeti için bir teminattan başka bir şey olamaz.

Bugün bloklaşan milletlerden bir çoklarını geçici tehlike hisleri ve menfaat

düşünceleri birleştirmiştir. Halbuki Müslüman İslâm dünyasında birlik ve bera

berlik .zaten mevcuttur. Bu babda bizim yapacağımız şey, aramızdaki tarihî ve

manevî bağlan kuvvetlendirmek; ırk. Usan, milli menfaat ayrılıklarının üstünde

ve bu ayrılıkların menfi tesirlerini bertaraf etmek üzere müşterek bir şuur yarat

maktadır.

Sözlerime son vermezden evvel, bir noktaya daha işaret etmek isterim: İslâ

miyet düşmanlan bir İslâm birliğinden bahsetmeyi tehlikeli görüyor ve böyle bir

teşebbüsün dünya Hrıstiyanlarını aleyhimize çevireceğini ve yeni bir Ehl-i Salip

ruhu yararacağını ileri sürüyor; ortalığa böyle bir vehim ve endişe salarak bir ta

raftan cesaretleri kırmaya, bİr taraftan da resmi ve mes'ul makamları aleyhte kış

kırtmaya çalışıyor. Diğer Müslüman milletleri bilmiyorum amma, Türkiye'de İki de bir bu ağzı kullanan bazı gazeteciler var. Fakat temin ederim ki, bu bir ma

nevradır ve sadece bazı merdudların aklından geçen bir şeytanlıktır. Hnstiyan

Avrupa birleşti, federasyon kurdu. Amerika ile el ele verdi. Bu teşebbüsleri biz

Müslümanlar sevinçle karşıladık. Zira bunda sulhun bir teminatını gördük. Bu te

şebbüslerden gocunarak aklımızdan, uzak bir mazinin Ehl-i Salip hikâyeleri geç

medi ve geçemez. Din kavgaları çoktan tarihe İntikal etti. Bugün hakikatte ne

İslâm dünyasının düşmanı Hnstiyan garptır; ne de Hnstiyan garbın düşmanı İs

lâm dünyasıdır. Düşrnan başkadır ve garp ile aramızda müşterektir. Bunu herkes

biliyor. Bunu yalnız İslâm dünyasını kundaklamak isteyenler bilmez görünüyor.

Emin olunuz ki, bir İslâm birliği teşebbüsünden, İlk memnun olup sevinç duyacak olan Avrupa ve Amerika'dır. Cün geçtikçe biraz daha kabaran İslav kini ve

silâhlı kuvvetleri karşısında, canlı ve imanlı yüreklerden örülmüş, bir İslâm birliğikalesi Önünde, muhakkak ki, hürmetle ilk eğilecek olan Avrupa ve Amerika'dır.

Çünki İslâv kininin tuğyanından Avrupa ve Amerika'yı ve dolayisiyle bütün mede

ni dünyayı -eğer kurtulmalan mukadder ise- yalnız ve yalnız maneviyat kuvveti

kurtaracaktır."

Okuyucum, vaktiyle bazılarınca irticaî bir mahiyet verilen ve üstünde yaygara

koparılan, fakat bugün hükümet politikası olarak, kısmen de olsa, bakikatleşen bu

fikirleri burada tekrar etmekten maksadım şunu göstermektir:

Cemiyet İşlerinde çok kere bugün bâtıl olan yann hak, bugün hak olan da ya

rın bâtıl olur. Ve istikbal ilim sahasına değil, farz ve tahmin sahasına girer. Tahmin

de ise yanılmak daima mümkündür. Binâenaleyh her çeşit fikre ve kanaate karşımüsaadekâr hattâ hürmetkar olmaya ahlâkan mecburuz.



ğ i İ s t i k a m e t i g ö s te r "s in . B u t a k d i r d e , o k u t m a y a v e ö ğr e t m e y e k o y d u ğ u m u z y a s a k d a m g a s ı , n e t i c e i t i b a r i y l e ,

b i z im k ö r l ü ğ ü m ü z ü v e c e h a l e t im i z i i lâ n e t m e k t e n b a ş k ab i r ş e y e y a r a m a z . T a r i h t e b ö y l e o l m a m ı ş m ı d ı r ? V a k t i y le i i m e v e s e r b e s t t e f e k k ü r e k a r ş ı ş a h l a n a n c e h a l e t v et a a s s u p , i n sa n l ı ğ ı t e k â m ü l y o l u n d a n a h k o y a m a m ı ş i sed e , n e t i c e y i a s ı r l a r c a g e c i k t i r m e m i ş m i d i r ? M e y d a n l a r d a v e h a m a m k ü l h a n l a r ı n d a m u z ı r d ı r d i y e y a k ı l a n fikire s e r l e r i v e i l i m k i t a p l a r i y l e b i r l i k t e y a n ı p k ü l o l a n h a k i k a t le r i t e k r a r b u l u p m e y d a n a ç ı k a r m a k iç in a s ı r l a r c ab e k l e m e k v e ç a l ı ş m a k l âz ım g e l m e m i ş m i d i r ? B u g ü nd i n i e s e r l e r e , f i k i r v e h a k i k a t l e r e v e b u n l a r ı n n e ş r i n e ,t â l i m v e t e d r i s i n e k a r ş ı b a z ı m e m l e k e t l e r d e g ö s t e r i l e nd ü ş m a n l ı ğ ı n a y n ı n e t i c ey i v e r m e y e c e ğ i n i v e b u d ü ş m a n l ı ğ ı n y a r ı n k i i n s a n l ı k n a z a r ı n d a b i r c i n a y e t t e ş k i le t m e y e c e ğ i n i k i m t e m i n e d e r ? O d i n i e s e r l e r , fikir v eh a k i k a t l e r k i, ü z e r l e r i n d e M ü s l ü m a n m i l le t le r a s ı r l a r c ad u r u p d ü ş ü n d ü , ç a l ı ş ı p g ö z n u r u d ö k t ü v e e n e r j i t ü k e t t i .

"İnsan için insandan daha koricunç

bir mahlûk yoktur."

M O N T A I G N E

İnsanda iç huzurumaneviyat terbiyes inin meyvasıdır:

B i l i y o r u m , s o n s e n e l e r d e , h u s u s i y l e b i z d e , d i n i t a h s il v e t e d r i s i n i v e b u n a a i t n e ş r i y a t ı n f a y d a s ı z v e h a y a tiç in y a r a r s ı z o l d u ğ u n d a n b o l b o l b a h s e d e n l e r v e b u s a h a d a k ö p e k s i z k ö y b u l u p d e ğ n e k s i z g e z e n l e r v a r . B u n l a r a g ö r e t a h s i l v e t e d r i s i n f a y d a l ı s ı , s a d e c e h a y a t v e t a b i a t b i l g i l e r i v e r e n i d i r . Ç ü n k ü i n s a n b u b i l g i l e r l e y a ş a r

v e h a y a t i ç i n l â z ı m o l a n s e r v e t i v e k o n f o r u a n c a k b u b i l g i l e r l e t e m i n e t m e k k a b ü o l u r. D i n î v e m e t a f i z i k b i l g i l e r



İ s e , İ n s a n l a r ı n f ikrî e n e r j i l e r in i i s r a f e d i p t ü k e t m e k t e n

b a ş k a b i r n e t i c e v e r m e z .

D i k k a t e d e r s e k , z a m a n ı m ı z ı n b a z ı m e m l e k e t l e r i n d e

h ü k ü m e t l e r i n b ü t ü n k u d r e t k a y n a k l a r ı n ı i k t i s a d i v a r l ı k

v e k o n f o r g a y e s i n e t a h s i s e d i p , b u n a m u k a b i l , m a n e v i

y a t t e r b i y e s i n i v e r u h î i h t i y a ç l a r ı b i r t a r a f a a t m a l a r ı n -

d a k i s ı r v e m â n a b u d u r . B u g ü n s i s t e m l i b i r ş e k i l d e d i n

v e m a n e v i y a t d ü ş m a n l ı ğ ı g ü d e n l e r , b i l e re k v e y a b i l m e

y e r e k , b u g ö r ü ş ü n t e s i r i a l t ı n d a d ı r l a r .

H a r e k e t n o k t a s ı n ı K a r i M a r x ' i n t a r i h i m a d d e c i l i ğ i n

d e b u l a n v e b u g ü n k ü R u s K o m ü n i s t l e r i t a r a f i n d a n d ü n y a y ı a t e ş e v e r m e k i ç i n b i r f i t i l g i b i k u l l a n ı l a n b u g ö r ü şh a k k ı n d a t a m a m i y l e y a n l ı ş t ı r , d e m e y e i m k â n y o k t u r ;f a k a t a ş i k â r b İ r s u r e t t e e k s ik v e k i f a y e t si z d i r.

Ş ü p h e s i z k i s e r v e t , k o n f o r , h ü l â s a i k t i s a d i v a r l ı k h a y a t i ç i n l â z ı m v e f a y d a l ı d ı r . B u h u s u s t a m ü n a k a ş a b i l ey e r s iz d i r . M ü s b e t i l i m le r b i z e m a d d e ü z e r i n d e m ü e s s i ro l m a y ı v e d o l a y i s i y l e i k t i s a d i v a r l ı ğ ı a r t t ı r m a y ı ö ğ r e t

m i ş ; i n k i ş a f e d e n t e k n o l o j i z a m a n v e e n e r j i i k t i s a d e t m e n i n y o l u n u g ö s t e r m i ş t i r . B u s a y e d e b u g ü n b e ş e rk u d r e t i a k l a h a y r e t v e r e c e k b i r ş e k i l d e a r t m ı ş t ı n B ü t ü nb u n o k t a l a r ş ü p h e g ö t ü r m e z . F a k a t b u n d a n , r u h v e m a n e v i y a t t e r b i y e s i n i b i r t a r a f a b ı r a k ı p i h m â l e d e l i m n e t i c e s i d e ç ı k m a z . İ k t i s a d i v a r l ı k , r u h v e m a n e v i y a t b o ş l u ğ u n u d o l d u r m a z . İ n s a n h a y a t ı b a k ı m ı n d a n m e s ' e le ,s e r v e t v e k o n f o r g i b i i k t i s a d i v a r l ı k t a o l m a k t a n z i y a d e ,

r a h a t y a ş a m a k t ı r . R a h a t y a ş a m a n ı n i s e b i r ç o k ş a r t l a r ıv a r d ı r . V e i k t i s a d i v a r l ı k b u n l a r d a n y a l n ı z b i r i d i r , h a t t â ,k a b u l e t m e k l â z ı m d ı r k i, b a ş t a g e l e n i d e ğ i l d i r . B a ş t a g e l e n i o l s a v e s a a d e t s ı rf s e r v e t t e n d o ğ s a y d ı , e t r a f ı m ı z d ag ö r d ü ğ ü m ü z b i r ç o k b a h t ı k a r a z e n g i n l e r i n b e d b a h t l ı ğ ı n ı n m â n a s ı k a l m a z d ı . H ü l â s a , i n s a n i ç i n r a h a t h a y a t ı nb i r ş a r t ı s e r v e t v e k o n f o r i s e , ö b ü r ş a r t ı d a e m n i y e td u y g u s u , iç h u z u r u v e g ö n ü l z e n g i n l iğ i d i r . B u d u y g u ,

b u h u z u r v e z e n g i n l ik d e r u h v e m a n e v i y a t t e r b i y e s i n i n



Ö n ü n d e d u r u l m a z y e d i r e n i l m e z b i r t a r i h i g i d iş b u g ü n ü n d e v l e t l e r i n i b u n e t i c e y e g ö t ü r m ü ş t ü r . B u g ü n d i n i nk a n u n u i le d e v l e t i n k a n u n u h e r h u s u s t a b i r l e ş m e m e k t e ,

h a t t â ç o k k e r e b i r b i r i n e a yk ı rı d ü ş m e k t e d i r . B u g ü n m u a y y e n b i r d e v l e t c a m i a s ı i ç i n d e y a ş a y a n i n s a n l a r d a np e k ç o ğ u n u n d i n d a r v e v a t a n d a ş d i y e ik i s ıf at ı v a r d ı r .D i n d a r f e r d , b u s ıf at la m u a y y e n b i r d i n e ; v a t a n d a ş s ıf a-t i y l e d e m u a y y e n b i r d e v l e t e t â b i d i r . B u i k i t a b i i y e tm e r k e z i n i n f e r d e v e r d i ğ i y a p v e y a y a p m a e m r i b i r b i r i n i t u t a r s a , n e â l â m e s ' e l e y o k t u r . F a k a t t u t m a z s a - k i ,ç o k k e r e t u t m a y a c a k t ı r - n e y a p ü ı r ? B u ç e t i n n o k t a i l e

b i z ş i m d i d i n h ü r r i y e t i v e b u n d a n d o ğ a n h a k l a r ı n h u d u d u m e s ' e l e s i i le k a r ş ı l a ş m ı ş b u l u n u y o r u z .



m

DİN HÜRRİYETİNİN VE BUNA BAĞLI

H AK L ARI N H UDUDU

Din hürriyet in in hudut lanması lâzımdır .

S ö y l e m e y e h a c e t y o k t u r k i, c e m i y e t i ç i n d e y a ş a y a n

b i r i n s a n i ç in , m ü n a s e b e t l e r h a y a t ı n ı n h iç b i r s a h a s ı n

d a , ö l ç ü s ü z b i r h a k v e h u d u t s u z b i r h ü r r i y e t d ü ş ü n ü l e

m e z . B i n a e n a l e y h d i n h ü r r i y e t i n i n v e b u n d a n d o ğ a n

h a k l a r ı n k a n u n v e ö r f ü e t a y i n v e t e s b i t e d i l m i ş b i r h u

d u d u o l m a k l â z ı m g e li r.

G e r ç i d i n , m a h i y e t i t i b a r i y l e , f e r d î v i c d a n ı n b i r

m u ' t a s ı d ı r ; d i n d a r ı n i ç â l e m i n d e y a ş a r . B u â l e m is e h i ç

b i r s u r e t l e k a y ı d a l t ı n a a l ı n a m a z . F a k a t o n u n f e r d î v i c

d a n ı n d a n t a ş ı p h a r i c i l e ş e n v e b i r t e ş k i lâ t , u s û l v e â d â b

ş e k l i n i a l a n b i r m a h i y e t i d a h a v a r d ı r ki , b u i t i b a r i le d i n

i ç t i m a î b i r m ü e s s e s e d i r . V e h e r i ç t i m a î m ü e s s e s e g i b i ,

h a y a t v e m ü n a s e b e t l e r i n z a r u r e t l e r i n e u y u l a r a k n i z a m -

l a n m a s ı i c a p ed e r . C e m i y e t i n h a t t â b i z z a t d i n d a r ı n e m n i y e t v e s e l â m e t i b u n u e m r e d e r . H u d u t s u z v e k a y ı ts ı z

d i n e a y k ı rı b i r h ü r r i y e t i n d o ğ u r a c a ğ ı a n a r ş i d e n v e s a

p ı k l ık t a n ü z ü l ü p e z a d u y a c a k l a r ı n b a ş ı n d a d i n d a r l a r

g e li r. A s ı r l a r ı n t e c r ü b e s i g ö s t e r m i ş t i r ki , d i n i ş le r i ş a h

s î m e n f a a t v e i s t i s m a r m e v z u u o l m a y a ç o k m ü s a i t t i r .

K a y i d s ı z b i r h ü r r i y e t r e j i m i n d e , h a k i k a t t e d i y a n e t l e h i ç

a l â k a s ı o l m a y a n b a z ı m e n f a a t d ü ş k ü n ü s e fi ll er in , y ü z l e

r i n e d i n d a r n i k a h ı g e ç i r e r e k , b i r t a k ı m s a f i n s a n l a r ı a l d a t ı p a v l a m a l a r ı ; d a h a k ö t ü s ü , b a z ı s ef il p o l i t i k a c ı l a r ı n



d i y a n e t i s i y a s i e m e l l e r i n e u l a ş m a k i ç i n b i r m e r d i v e n

y a p m a k i s t e y e n b e d b a h t l a r m h e r d e v i r d e b u l u n d u ğ u

n u , m i l l e t l e r i n , h u s u s i y l e T ü r k i y e m i z i n t a r i h i g ö s t e r

m e k t e d i r .İ m d i k ö t ü l ü k l e r i v e k ö t ü e m e l l e r i n m e y d a n a l m a s m ı

ö n l e m e k â m m e n i n m e n f a a t v e s e l â m e t i n i n k o r u y u c u s u

s ı f a t i y l e , d e v l e t e d ü ş e n b i r v a z i f e d i r . D e v l e t i n , k a n u n

y o l u y la , d i n h ü r r i y e t i f i k r i n d e n d o ğ a n h a k l a r d a n h e r

b i r i n i n h u d u d u n u b e l i r t m e s i l â z ım d ı r . B u , y a l n ız c a m i

a n ı n d e ğ i l, d i y a n e t i n d e f a y d a s ı n a d ı r .

A n c a k b ü t ü n m e s ' e l e , d i n h ü r r i y e t i h a n g i y ö n d e n ,n e y e g ö r e v e n a s ı l h u d u d l a n a b i l i r n o k t a s ı n d a d ı r . B u

m e s ' e l e y i ç ö z m e k i ç i n , d İ n h ü r r i y e t i p r e n s i b i n d e n d o

ğ a n h a k l a r ü z e r i n e t e k r a r g e l e l im . Y u k a r ı d a g ö s t e r d i k

k i, d i n h ü r r i y e t i , d i n d a r i ç i n , d ö r t n e v i h a k d o ğ u r a n b i r

p r e n s i p t i r . B u h a k l a n b i r e r b i r e r e l e a l a U m .

İ n a n m a h a k k ı h u d u t l a n a b i l i r m i ?

K a b u l e t m e k l â z ı m d ı r ki, f e r d i n i n a n m a v e i m a n e tm e h a k k ı k a n u n i le h u d u t l a n a m a z . İ m a n v e a k i d e b i rk a n u n m e v z u u o l a m a z . İ n s a n h e r h a n g i b i r d e n e y , f i k i rv e y a d o k t r i n e i n a n m a y a v e y a i n a n m a m a y a m e c b u re d i l e m e z . E n g i z i s y o n m a h k e m e s i ö n ü n d e " d ü n y a d ö n ü y o r " s ö z ü n ü g e r i a l m a y a z o r l a n a n G a l i l e , m a h k e m e

d e n ç ı k a r k e n : " B u n u n l a b e r a b e r d ü n y a d ö n ü y o r " d e m i ş t i . İ ç i m i z d e k i i n a n ç , c e b i r i l e d e ğ i ş t i r i l e m e z . İ m a n v ea k i d e n i n k a n u n u o l m a z . Ç ü n k ü , t e k r a r e d e l i m k i , i m a nf e r d i n i ç â l e m i n d e y a ş a r . B u n u n i ç i n d i r k i İ s l â m i y e t" d i n d e c e b i r v e i k r a h " ı y a s a k e t m i ş t i r . D e v l e t v e k a n u niç â l e m e h ü k m e d e m e z v e b u â l em i n u m u r u n a k a r ı ş a m a z . İ m a n , v i c d a n e v i m i z i n s a h i b i d i r . B u e v i n k a n u n u ,d e v l e t i n y a s a s ı d e ğ i l d i r ; f e r d i n b i l g i s i , d u y g u l a r ı v e t e r -

b i y e s i d i r . E ğ e r i m a n v e a k i d e y e b i r h u d u d a r a m a k l â -



z ı m g e l i r s e , b u n u f e r d i n i lm î ve f ik rî o l g u n l u ğ u n d a a r a

m a l ı d ı r . D e v l e t ve k a n u n , i n s a n l a r ı n y a l n ı z dış â l e m i ve

m ü n a s e b e t l e r h a y a t i y l e a l â k a l a n ı r . D e v l e t i n f a a l i y e t ve

o t o r i t e s a h a s ı ve k a n u n u n m e v z u u , y a l n ı z dış â l e m d i r ,

yân i f î i l ve h a r e k e t l e r d i r . ' ^ ' '

D i n h ü r r i y e t i ve i b a d e t h a k k ı :

Ş u h a l d e , din h ü r r i y e t i n i n k a n u n üe h u d u d l a n m a s ı

m ü m k ü n o la n c e p h e s i i b a d e t t e n b a ş l a r . Ç ü n k ü i b a d e t l ea r t ı k din h ay a t ı n ı n f î i l ve h a r e k e t l e r s a h a s m d a y ı z . D e v

l e t ve k a n u n ise, d e d i ğ i m i z g i b i , y a l n ı z bu s a h a d a hü

k ü m s ü r e r . F a k a t d e v l e t f e r d i n i b a d e t h a k k ı n a , din h ü r

r i y e t i n i n bu c e p h e s i n e , ne d e r e c e y e k a d a r el u z a t ı r ve

b u h a k k ı n e y e g ö r e h u d u t l a r ? Bu h u s u s t a k o n u l a c a k bir

k a n u n y a s a ğ ı n ı n m e s n e d i ve ö l ç ü s ü n e d i r ve ne o l a b i

l ir ? C e v a p v e r e l i m :

D e v l e t ve k a n u n , hiç ş ü p h e yok k i, c a m i a m e n f a a t ve

s e l â m e t i n i n b e k ç i s i ve k o r u y u c u s u d u r . Bu s ı f a t l a bu

m e n f a a t ve s e l â m e t i t e h d i t e d e n f i i l ve h a r e k e t l e r i ö n l e r

v e m e n e d e r . F a k a t f i i l ve h a r e k e t l e r çok ç e ş i t l i d i r ve bu

s a h a d a çok g e n i şt i r . B u n l a r d a n h a n g i l e r i c a m i a s e l â -

(67) Bununla sadece kanunun tanzim ettiği münasebetler sahasını göstermek

istiyoruz. Yoksa, devlet ferdin akide ve kanaatlerinde hiç bir suretle müessir ola

maz demek istemiyoruz. Bilâkis, hususiyle zamanımızda, binbir çeşit reklâm ve

propaganda vasıtalarına mâlik olan; hükümet adamları, geniş bir ölçüde akide vekanaatler üzerinde müessir olmakta hattâ dilediklen gibi oynamaktadırlar. Bugün

hükümetler gerek politikalarını ve gerek doğru sandıkları görüşled mektep kitap

ları, resmî neşriyat, radyolar ve gazeteler marifetiyle, yalnız küçüklere ve halkın

saf tabakalarına değil, yetişkinlere ve okumuşlara bile çabucak ve kolayca aşıla

maktadırlar, hükümet adamları, fikir ve kanaat aşılamak veya mevcut bir fikir ve

kanaati yaymak İçin, bugün çok ilen bir tekniğe ve geniş imkânlara sahiptirler.

Bugün hüKÜmetlerin elinde her noktası inceden inceye işlenmiş ve etüd edilmiş

müthiş bir propaganda tekniği vardır. Her sınıf halka göre hazırlanan bu tL.kniğin

ilk hareket kademesi mekteptir, daha İlk mektepten İtibaren küçük vatandaşlara,

bir çoğu hakikat olmaktan uzak bir takım fikir ve görüşler vitamin hapları gibiyutturulur. Radyolar ve matbuat vasıtasiyle yağdınlan propaganda yağmuru va

tandaşı iş yerinde ve tadada bile rahat bırakmaz. Köy, kasaba ve şehiHerde so

kak başlarına yerleştirilen hoparlörler, ekseriya hakikat olmaktan uzak hükümet

propagandasının birer yorulmaz ve çok geveze hizmetçisidir.



m e t i n i t e h d i t e d e r m a h i y e t t e d i r , b u n u n a s ı l b i le l im ? Bu

h u s u s t a h u k u k u n bir ö l ç ü s ü var m ı d ı r ? Bu s u a l e c e v a p

v e r e b i l m e k i ç i n f i i l ve h a r e k e t l e r i m i z e d i k k a t l e b a k a l ı m .

B u n l a r , h â s ı l e t t i k l e r i n e t i c e y e g ö r e , b a ş k a l a r ı n ı i l g i l e n d i r i p i l g i l e n d i r m e m e k b a k ı m ı n d a n , f e r d i ve i ç t i m a î ol

m a k ü z e r e , i k i y e a y r ı l ı r .

Fiil ve hareket ler imiz in tasnif i :

F e r d i f iillerim iz b a ş k a l a r ı n ı i l g i l e n d i r m e z . B u n l a r ı n

e s e r i s ı r f ş a h s ı m ı z a m ü n h a s ı r k a l ı r . İ ç t i m a î f i i l l e r ise,

b a ş k a l a r ı n ı a l â k a l a n d ı r ı r ve b i z i m l e b a ş k a l a r ı a r a s ı n d a

b i r b a ğ l a n t ı ve m ü n a s e b e t v ü c u d a g e t i r i r . M e s e l â , k e n

d i o d a m d a , k e n d i b a ş ı m a y e m e k y e m e f i i l i m f e r d i d i r .

B u f i i h n n e t i c e l e r i b a n a r a c i d i r . B a ş k a l a r ı n ı a l â k a d a r et

m e z . F a k a t p a z a r d a a lı ş v e r i ş e t m e , y a h u t bir l o k a n t a d a

v e m ü ş t e r e k bir m a s a d a y e m e k y e m e f i i l i m , f e r d i d e ğ i l ,

i ç t i m a î d i r . Ç ü n k ü bu f i i l l e r i m b a ş k a l a r ı n ı a l â k a l a n d ı r m a k t a ; b e n i m l e b a ş k a l a r ı a r a s ı n d a bir n e v i a l â k a ve ir

t i b a t h u s u l e g e t i r m e k t e d i r . İ ş te , u m u m i y e t l e , c a m i a

m e n f a a t ve s e l â m e t i n i t e h d i t e d e r bir m a h i y e t a l a b i l e n

v e bu s e b e p l e d e v l e t i n k o n t r o l s a l â h i y e t i n e g i r e r e k ka

n u n a m e v z u o l a n f i i l ve h a r e k e t l e r b u n l a r d ı r , y â n î b a ş

k a l a r ı n ı a l â k a l a n d ı r ı p a r a d a bir n e v i m ü n a s e b e t p e y d a

eden içt imaî f i i l jerdir . '^^^ '

İ b a d e t , m a h l û k u n H a l i k ı n ı yâd ve t e z k â f e t m e s i , onu

d ü ş ü n e r e k i ç i n i m i n n e t h i s l e r i y l e t e m i z l e m e s i d e m e ] < t i r .B i n a e n a l e y h i b a d e t f e r d l e r a r a s ı n d a d e ğ i l, f e r d ile A l l a ha r a s m d a bir m ü n a s e b e t t i r ve t a m a m i y l e f e r d i bir fiildir.K a n u n m e v z u u o l a m a z . L â i k d e v l e t bir d i n i n i b a d e t ve

d u a l a r ı n a , b u n l a r ı n ic r a s ı t a r z l a r ı n a , u s û l ve â d a b ı n a , di-

(68) Bu fikir ve tasnif üzerine bakınız: Devlet nizamı ve Hukuk (Devletle Hu

kuk arasmdaki münasebet üzerinde bir izah denemesi) Ali Fuad Başgil, İstanbulHukuk Fakültesi Mecmuası, cilt VI. sayı, 1-2 1950.



(69) Bununla beraber bizde devlet adamları lâik olduklannı ilân ettikleri halde, İslâmiyetin ibadet veusul Sdâbma ve ibadet diline müdahale etmekte beis

görmemişlerdir. Buhususta elde bulunan binbİr misalden birini zikredeyim:

Vaktiyle Beşiktaş semtinin camilerinden birinde imamlık vazifesi, gören yaş

lı bir zat, günün birinde (Arapça ezan) okumakla suçlandırılarak yakalanmış,

evinden veailesinden koparılıp Bursa'ya sürgün edilmiştir. Bu zatı bana yazdığı

mektuplardan tanıdım. Kendisi Samsunlu imiş. Bursa'da harap bir han köşesinde

ömür çürüttüğü senelerde bana her ramazan başı, bemşehn sıfatıyla ve Hoca

Mahmut Efendi imzasıyla bir mektup yazarak dert döker vebenden maddî yardım İsterdi. Ben dekendisine elimden gelen yardımı yapardım. Ûç-dört sene bu,

böylece devam etti. Nihayet bumazlum ihtiyarın sesi kesildi. Öğredim ki, hasta

lık ve sefalet İçinde can vermiş.

(70) Gerçi resmî bir dine bağlı devletlerde, devlet ibadetlere fiilen müdahe-

le eder. Fakat bunevi devletlerde müdahale eden, hakikatte devlet adamları de

ğil din adamlarıdır.

(71) İlâve edelim kİ, bir fiilin ferdi veya içtimâi olduğunu vedevlet müdaha

lesine mevzu olup olmayacağını tayin bahsinde, fiilin tek bir kimse tarafından

yapılmasiyle üçbeş kişi taraftndan birlikte vetopluca yapılması arasında hiç bir

fark yoktur. Mesele fiili icra eden veya edenlerle başkaları, arasında bir hak ve

vazife münasebeti doğup doğmamasındadır. Doğmadığı takdirde, fiil daima ferdidir. Binaenaleyh devlet müdahalesine ve yasağına mevzu olamaz. Şu halde bir

ibadet veâyinin, ferdi bir fiil vehareket mahiyetini aşmaması yâni başkalariyle

bir nevi hak ve vazife münasebeti doğurmaması şartiyle, birdindar tarafından tek

ijaşına yapılmasiyle bir araya gelen bir kaç dindar tarafından bidikte yapılmasıhukukan tamamiyle müsavidir. Buibadet veâyin ferdilik vasfını muhafaza eder

l i ne ka r ı ş a m a z / " ^ ' Bu h u s u s l a r a , bir din â l i m i ve m ü ç t e h i ^

d i gibi, m ü d a h e l e d e b u l u n a m a z . D i n le r i n i b a d e t ve â y i n

l er i d e v l e t in k o n t r o l s a l a h i y e t i n e g i r m e z , h ü k ü m e t a d a mlar ı , bu s ı f a t l a , b u n l a r a el s ü r e m e z . S ü r e r l e r s e , v a z i f e l e r i

d ı ş ı n a ç ı k m ı ş , e h l i y e t ve s a l â h iy e t l er i s a h a s ı n a g i r m e y e n

b i r işe f u z u l i s u r e t t e k a r ı ş m ı ş o l u r l a r . İ b a d e t m e v z u u n d a

a n c a k din â l i m l e r i ve m ü ç t e h i t l e r s a l a h i y e t l i d i r . ™

F a k a t , i b a d e t ve â y i n l e r f e r d i fiil o l m a k t a n ç ı k a r da iç

t i m a î bir h a r e k e t v a s f i a h r s a , bu t a k d i r d e , her i ç t imaî f i i l

g i b i , l â i k d e v l e t i a l â k a l a n d ı r ı r . D e v l e t , c e m i y e t i n b e k ç i s i

v e asayişin k o r u y u c u s u s ı f a t i y l e , i ç t i m a î bir h a r e k e t ş e k

l i a l a n i b a d e t ve â y i n l e r e m ü d a h a l e e d e r , h a t t â i c a b ı n d a

b u n l a r d a n y a s a k l a d ı ğ ı da o l ur . N i t e k im , F r a n s a ' d a K a t o

l i k l e r i n m e z h e b i â y i n l e r i n d e n " P r o c e s s i o n " d e n i l e n nü

m a y i ş veb i z d e İ r a n i le r i n M u h a r r e m a y ı n d a y a p t ı k la r ı

g ö s t e r i li y ü r ü y ü ş d e v l e t ç e m e m n u â y i n le r d e n d i r. '^ "



(72) Eski Anayasanın 75'ind maddesini tekrar tiatırlatalım: "i-iiç bir kimse

mensup olduğu felsefi içtihad, din ve mezhepten dolayı muahaze edilemez. Asa

yiş ve umumi muaşeret âdabına ve kanunlar hükümlerine aykırı bulunmamak

üzere her türlü âyinler yapılması serbesttir."

İbadet ne za m a n ve ne şartlarla

içtimaî fiil vasfı alır?

Ş i m d i k e n d i k e n d i m i z e ş u n u s o r a l ım : Bir i b a d e t f i i l i

n e z a m a n ve ne ş a r t l a i ç t i m a î v a s f ı a l ı r ve d e v l e t m ü d a

h a l e s i n i c e l b e d e r ? Bu h u s u s t a t a t b i k e d i l e c e k ö l ç ü ne

d i r . Bu s u a l i n c e v a b ı n ı b i z e e s k i A n a y a s a m ı z ı n 7 5 ' in c i

m a d d e s i v e r m e k t e d i r . ' ' ^ ' Bu m a d d e n i n ilk f ı k r a s ı n d a f e r

d e m u t l a k bir i m a n ve k a n a a t h a k k ı t a n ı d ı k t a n s o n r a ,

i k i n c i f ı k r a s ı n d a " â s â y i ş ve u m u m i m u a ş e r e t â d a b ı n a

v e k a n u n l a r h ü k ü m l e r i n e ay k ı r ı b u l u n m a m a k ü z e r e her

t ü r l ü d i n i â y i n l e r s e r b e s t t i r " d e n i l m e k t e d i r . Şu h a l d e ,

p r e n s i p i t i b a r i y l e , i b a d e t ve â y i n s e r b e s t t i r . H e r k e s

m e n s u p o l d u ğ u d i n i n i b a d e t , dua ve â y i n l e r i n i s e r b e s t

ç e , y â n i hiç bir m ü d a h a l e y e , t e h d i t ve t e d h i ş e m a r u z

k a l m a k s ı z ı n i c r a e d e b i l i r . A n c a k , i b a d e t ve â y i n l e r i n

asayişi b o z a c a k bir ş e k i l a l m a m a s ı ve m e m l e k e t t e y e r

l e ş m i ş a h l â k ve u m u m î m u a ş e r e t k a i d e l e r i n e a y k ı r ı ol

m a m a s ı ş a r t t ı r . A k s i h a l d e , d e v l e t d e r h a l h a r e k e t e ge

ç e r .

M a d d e d e k i " â s â y i ş ve u m u m î m u a ş e r e t âdabı" mef

h u m l a r ı ü z e r i n d e d u r m a y a c a ğ ı m . B u n l a r h u k u k t a

m a l û m o l a n e l e m a n t e r m e f h u m l a r d ı r . Y a ln ız e s k i 7 5 ' i n -

c i m a d d e d e d iğ e r bir k a y ı t d a h a va r ki, b u r a d a ü z e r i n

d e ı s r a r l a d u r u l m a y a d e ğ e r . F i l h a k i k a , â y i n l e r i n â s â y i ş

v e u m u m î m u a ş e r e t k a i d e l e r i n e a y k ır ı o l m a m a s ı n ı ş a r t

k o ş a n y u k a r ı d a k i a n a y a s a m a d d e s i , bu k a d a r l a k a l m a y a r a k , bir de " k a n u n l a r h ü k ü m l e r i n e " a y k ı rı o l m a m a k

k a y d ı n ı e k l e m e k t e d i r . B u g ü n d e m o k r a s i üe i d a r e e d ü e n

m e m l e k e t l e r d e n bir ç o ğ u n u n a n a y a s a l a r ı n d a , din ve

â y i n s e r b e s t l i ğ i b a h s i n d e , r a s t l a n m a y a n bu k a y d ı n mâ

n a s ı n e d i r ? Bu k a y ı t d a n , a n a y a s a , a l e l a d e k a n u n v a z ı n a



İ b a d e t v e â y i n l e r i d i l e d i ğ i g i b i t a h d i t e d i p y a s a k l a m a y as a l â h i y e t v e r m i ş t i r , m â n a s ı ç ı k a r m ı ? A s l â ! E s k i A n a y a

s a n ı n 75 ' i n c i m a d d e s i n d e n b ö y l e b i r m â n a ç ı k a r m a k ,a l e l a d e k a n u n v a z m a i b a d e t v e â y i n le r i d i l e d i ğ i g i b i , y â n i p o l i t i k a n ı n i s t e k l e r i n e g ö r e , t e h d i t e d i p y a s a k l a m a y as a l â h i y e t t a n ı m a k , n e t i c e i t i b a r i y l e , d i n h ü r r i y e t i n i t âk ö k ü n d e n k o p a r ı p a t m a k d e m e k o lu r. V a t a n d a ş l a r a d i nv e v i c d a n h ü r r i y e t i v e i b a d e t h a k k ı t a n ı y a n e s k i 7 5 ' i n c im a d d e ile a n a y a s a v az ı ı , m u h a k k a k k i, b ö y l e b i r m â n av e n e t i c e k a s d e t m e m i ş t i r . B u n u n a k s i n i i d d i a e t m e k ,

a n a y a s a v a z ı ı n ı s a ğ e li y le v e r d i ğ i n i s o l e l iy l e g i z l i c e a l a nb i r a ç ı k g ö z d u r u m u n d a g ö r m e k o lu r . O h a l d e , 7 5 'i n cim a d d e d e " k a n u n l a r h ü k ü m l e r i n e " k a y d ı n ı n m â n a s ı n eo l s a g e r e k t i r ?

B i zc e b u k ay ı t , a n a y a s a n ı n 6 8 'i n ci m a d d e s i n d e b e y a n o l u n a n u m u m î b i r p r e n s i b i n d e ğ i ş i k b i r t â b i r ilet e k r a r ı d ı r . F i lh a k i k a , e s k i 6 8 ' in c i m a d d e d e h ü r r i y e t i nf e r d i çi n t a b i î b i r h a k o l d u ğ u v e m ü n a s e b e t l e r h a y a t ı n

d a h e r k e s i n h ü r r i y e t i n e b a ş k a l a r ı n ı n h ü r r i y e t i n i n h u -d u d t e şk i l e t ti ğ i v e h ü r r i y e t l e r i n h u d u d u n u a n c a k k a n u n l a r ı n t â y i n v e t e s b i t e d e c e ğ i s ö y l e n i lm i ş t i r . B u n ag ö r e , i b a d e t v e â y i n h ü r r i y e t i d e , g a y e t t a b i i o l a r a k , k a n u n l a r ile t a h d i t o l u n a c a k y â n i i b a d e t v e â y i n s e r b e s t l i ğ i k a n u n l a r ı n y a s a k h ü k m ü n e a y k ır ı g i t m e m e k k a y d i y -le k a y ı t l a n a c a k t ı r . Ş u h a l d e e s k i A n a y a s a n ı n 6 8 ' i n c im a d d e s i n d e b e y a n o l u n a n b u h ü k m ü n 7 5 ' i n c i m a d d e

s i n d e t e k r a r ı , m â n a d a b i r z i y a d e l i k h a s ı l e t m e z , s a d e c ee v v e lk i b e y a n ı k u v v e t l e n d i r m e k t e n i b a r e t k a lı r. F a k a tb u n o k t a d a as ıl m e s e l e i b a d e t v e â y i n s e r b e s t l i ğ i n e k a n u n l a r ı n n e y e v e h a n g i ö l ç ü y e g ö r e y a s a k h ü k m ü k o y a -b ü e c e ğ i n i t â y i n d e d i r . K a n u n v a z ı ı i b a d e t v e â y i n h a k k ı n ı k e n d i k e y f i n c e v e d i l e d i ğ i g i b i y a s a k l a y a m ı y a c a ğ m ag ö r e , k o n u l a c a k y a s a ğ ı n y a h u t ç i z i l e c e k h u d u d u n Ö l ç ü s ü n e d i r ?

D i k k a t e d e r s e k , b u ö l ç ü e s k i 7 5 ' i n c i m a d d e d e g ö s t e



bina aykırılıktır. İbadet ve âyin hak ve hürriyetinin hu

dudu ve b u babda konulacak kanuni yasakların mesne

di âsâyiş ve umumî muaşeret kaideleridir. İbadetveâyinler, asayişi itilâl etmemek ve umumi muaşeret âdâ-

bma aykırı olmamak şartiyle serbesttir. İşte, ibadet ve

âyin iıakkınm hudutlanması bahsinde konulacak bir

kanunun veya hükümetçe alınacak bir tedbir ve müda

halenin ölçüsü budur. Bunun dışında ibadet ve âyinle

re konulacak kanunî veya idari her takyid ve yasak ana

yasaya aykırı olduğu gibi hukukun yüksek prensipleri

ne de aykırıdır.

Dindarın secdegâhma

hükümet kuvvetleri ayak basamaz:

Netice itibariyle, devlet ferdi fiil şeklinde ibadet ile

mâbed içinde veya hariminde yapılan âyinlere hukuken

müdahale edemez. Çünkü b u yolda yapılacak bi r ibade t

ve âyinin asayişi ve umumî âdab ile hiç bi r alâkası yok

tur. Eski Anayasanın 7 5 ' i n c i maddesi ibadet ve âyinle

re kanunî b i r müdahale imkânım yalnız asayişi ihlâl ve

umumî muaşeret âdâbma aykırılığa bağlamıştır. Eski

yasan ın b u sarahati karşısında tevile ve başka türlü b i r

içtihada mahal yoktur.

M a b e d i n içi ve har îmi mukaddes mekândır ve din darın secdegâhıdır. Devlet eli ve hükümet kuvvetleri

buraya ancak içeriden imdat istenirse girer. Halka,

Anayasas iy le ve İnsan Hakları Beyannamesiyle, din

hürriyeti tanıyan ve tabiat iyle bundan doğan haklara

riayet etmeyi yalnız Türk Milletine karşı değil, hem de

dünyaya karşı taahhüd edip söz vermiş olan b i r devlet

t e , hükümet adamlar ı , herhangi b i r dinin yerleşmiş ve

mensupları tarafından kabul olunmuş naslarma, ibadetve âyinlerine el süremez. Ancak bunları umumî âsâyiş



v e m u a ş e r e t â d a b ı b a k ı m l a r ı n d a n m u r a k a b e e d e r .

hükümet adamJanm n herhangi bir dinde reform yap

may a kalkışmaları kadar haksız hatta gülünç bir hareket tasavvur o lunamaz. Dinde reform lâzım gelebilir.

Fakat bunu yapmak ve dinin âdâb ve erkânına karış

mak hüküm et adam larının ne hakkıdır, ne vazifesidir,

ne de ehliyetli oldukları bir iştir. Dinde, eğer icap edi

yorsa, reform yapmak, buna karar vermek, bir dinin

akide ve erkânı üzerinde konuşm ak o dinin müçtehitle-

rine, âlimlerine ait bir salâhiyettir, hüküm et adam ları

ise, ne müç tehitdirler, ne de ilahiyat doktoru.

Talim ve tedris , neşir ve telkin

h a k k ı m n h u d u d u :

T a l im v e t e d r i s , n e ş i r v e t e l k i n f a a l i y e t i n i n d i n i a m e l

l e r d e n e n y ü k s e k m e r t e b e l i s i v e i b a d e t l e r i n e n m a k b u l l e r i n d e n o l d u ğ u n u b i r d a h a t e k r a r e d e l i m . Y a l nı z, d i k

k a t o l u n s u n k i , b u f a a l iy e t , i b a d e t g i b i f e r d i f u l l e r d e n

d e ğ i l d i r . H u s u s i y l e n e ş r i y a t i ş l e r i g e n i ş b i r ö l ç ü d e i ç t i

m a î d i r . B i n a e n a l e y h h e r i ç t i m a î fîil g i b i , t a l i m v e t e d r i s ,

n e ş i r v e t e l k in fi il in in d e t a h d i t e d i l m e s i v e d e v l e t m u

r a k a b e s i n e t â b i t u t u l m a s ı g a y e t t a b i i h a t t â z a r u r i d i r .

F a k a t d in i t a l i m , t e d r i s v e n e ş r i y a t ı n t â b i t u t u l a c a ğ ı m u

r a k a b e v e t a h d i t , m e m l e k e t t e u m u m î t a l i m , t e d r i s v en e ş r i y a t ı n t a b i t u t u l d u ğ u t a h d i t l e r d e n v e m u r a k e b e r e

j i m i n d e n a y r ı v e i s t i s n a î b i r ş e k i l a l a m a z . A l m a s ı i ç i n

m â k u l v e m e ş r u h i ç b i r s e b e p g ö s t e r i l e m e z .

D i n i t a l i m v e t e d r i s h a k k ı n ı i n d i k a r a r l a r i le k ı s m a k

v e v a t a n d a ş ı n b u h ü r r i y e t i n i b i r t a k ı m e n t r i k a l ı p o l it i k a

m ü l a h a z a l a r ı y l a b a s k ı a l t ı na a l m a k , y a l nı z a n a y a s a y a v e

h u k u k u n y ü k s e k p r e n s i p l e r i n e a y kı rı d e ğ i ld i r , h e m d e

b u n d a n e v v e l i ş a r e t e t t i ğ i m i z g i b i , h a l k k i t le l e r i , a r a s ı n



e d e l i m k i , d i n i n s a n i ç i n f e r d i v e i ç t i m a î b i r i h t i y a ç t ı r .

V e b u i h t i y a ç h a y a t i d i r . B u t ü r l ü i h t i y a ç l a r i n s a n g ö n

l ü n d e n k a z ı n ı p ç ı k a r ı l a m a z , b u n l a r a n c a k salim m e c r a

s ı n a k o n u l u r . F e r d i n g ö n l ü n d e n d i n d u y g u s u n u v e m a n e v i y a t s e v g i s i n i k a z ı r s a n ı z , b u n u n a l t ı n d a n i n s a n h k

d e ğ i l , b e h i m i y e t ç ı k a r . İ n s a n d e n i l e n z a l i m h a y v a n ı n e -

g o i s t t ı y n e t i n i t e r b i y e e d i p o n u i n s a n l a ş t ı r a n â m i l le r

a r a s ı n d a d i n v e m a n e v i y a t b a ş t a g el i r .

F a k a t a ş i k â r k i, b i r m e m l e k e t t e d i n i h t i y â c ı n ı s a l i mm e c r a s ı n a k o y m a k v e e n iy i b i r ş e k i l d e t a t m i n e t m e k

i ç in , h e r ş e y d e n e v v e l , y ü k s e k b il g il i v e s a ğ l a m s e c i y e l id i n a d a m l a r ı n a v e â l i m l e r i n e l ü z u m v a r d ı r . B u a d a m l a rg ö k t e n i n m e z v e i n s a n a n a s ı n d a n d i n â lim i d o ğ m a z , d i n i t a h s i l v e t e d r i s m ü e s s e s e l e r i n d e n y e t i ş i r . N i t e k i m t ı p ,h u k u k , f e n a d a m ı v e â l i m i d e b u n e v i m e v z u l a r ü z e r i n d e ç a h ş a n t a h s i l v e t e d r i s m ü e s s e s e l e r i n d e n ç ık a r . F a k a t m e m l e k e t t e y ü k s e k d i n i k ü l t ü r v e r e n t a h s i l v e t e d r i sm ü e s s e s e l e r i y o k o l u r s a , b u h u s u s t a k i i h t i y a ç o r t a d a n

k a l k m ı ş o l m a z ; s a d e c e y ü k s e k s e v i y e l i d i n a d a m ı v e â l i m i y o k o lu r . D i ğ e r t a r a f t a n , b u y o k l u ğ u fı r s a t b i l e r e ks a h n e y e d i n a d a m ı v e â l i m i d i y e g a y e t s a t h î , y a n c a h i lb i r t a k ı m k i m s e l e r ç ı k a r . V e t a b i a t i y l e e t r af ı d i n a d ı n ah u r a f e v e c e h a l e t b ü r ü r .

B ö y l e b i r n e t i c e y i b e r t a r a f e d i p b u v a z i y e t i ı s l â h e t m e k i ç in y a p ı l a c ak iş , m ü k e m m e l v e m o d e r n d i n î ta h s i lv e t e d r i s m ü e s s e s e l e r i k u r m a k v e m e m l e k e t t e d in v e

m a n e v i y a t i h t i y a c ı n ı n i s t e d i ğ i d i n a d a m l a r ı n ı y e t i ş t i r m e k t i r . N i t e k i m b i r m e m l e k e t t e h a s t a h k l a n ö n l e m e k v eh a s t a l a r ı t e d a v i e t m e k i ç in y a p ı l a c a k i ş, t ı p t a h s i l i v e r e nm ü e s s e s e l e r i y o k e t m e k d e ğ i l d i r , b i l â k i s v a r e t m e k v eb u n l a r ı ı s l â h e d i p m ü k e m m e l b i r s u r e t t e i ş l e r h â l e k o y m a k t ı r .

B u g ü n ü n m e d e n i y e t i v e t e r a k k i le r i k a r ş ı s ı n d a a r t ı k

d i n i n r o l ü v e h ü k m ü k a l m a m ı ş t ı r v e d i n in y e r i n i b u g ü ni l i m v e t e k n o l o j i a l m ı ş t ı r d e n i l e m e z . B u n u d e m e k i ç i n 1 1 -



m i n h u d u d u n u g ö r m e m e k ve i n s a n y a r a d ı h ş m m b i n b i r

e s r a r m d a n h i ç b i r i n i a n l a m a m ı ş o l m a k l â zı m d ır . B u n

d a n e v v e l g ö s t e r d i k k i / " ' i li m ile din t ıpk ı , ak ı l ile his gib i d i r . B u n l a r b i r b i r i n i n e f y e t m e z ; b i l â k i s b i r b i r i n i l â z ı m

k ı l a r ve t a m a m l a r .

Dini neşriyatın tahdidi:

Y u k a r ı d a da s ö y l e d i ğ i m i z g i b i , d i n i n e ş r i y a t ı n d e v l e t

k o n t r o l ü n e t â b i o l m a s ı g a y e t t a b i id i r . A n c a k bu n e ş r i

y a t ı n t â b i tu t u l a c a ğ ı k o n t r o l ve t a h d i t r e j im i , m e m l e k e t

t e u m u m î n e ş r i y a t s a h a s ı n d a m e v c u t k o n t r o l ve t a h d i t

r e j i m i n d e n a y r ı ve a ş k ı n bir r e j i m o l a m a z . O l m a s ı iç i n

h u k u k e n m a k b u l ve m e ş r u bir s e b e p g ö s t e r i l e m e z . Di

n î n e ş r i y a t ı n y ı l d ı r m a ve s i n d i r m e h a v a s ı n a b o ğ u l u p

y o k e d i l m e s i n d e ne m i l l e t ve ne de i n s a n l ı k i ç i n hiç bir

f a y d a m ü l â h a z a e d i l e m e z . Bu n e ş r i y a t a k a r ş ı t a k i p e d i

l e c e k a ş k ı n bir ş i d d e t p o l i t i k a s ı , d i n î n e ş r i y a t ı n ikna

k u v v e t i n d e n , ç e k i c i ve s ü r ü k le y i c i k ı y m e t i n d e n k o r k u l

d u ğ u n u g ö s t e r i r . F a k a t ikna k u v v e t i n e ve m a n t ı k m e t a

n e t i n e k a r ş ı c e b i r ve ş i d d e t l e m u k a b e l e e t m e k h a k s ı zl ık

v e g e r i l i k t i r .

H u k u k a b a ğ l ı bir de v l e t t e b ü tü n fik irle r ve k a n a a t l e r ,

d e v le t n a z a r m d a , m ü s a v i ve a y n î d e r e c e d e m u h t e r e m

t u t u l m a k l â z ı m d ı r . Ç ü n k ü b ö y l e bir d e v l e t , m u a y y e n bi r

s ın ı f ı n v e y a z ü m r e n i n d e ğ i l , u m u m u n d e v l e t i d i r ,

h ü k ü m e t a d a m l a r ı bu h a k i k a t i bir t a r a f a b ı r a k ı r da,

m e m l e k e t t e m e v c u t f i k i r ve k a n a a t a k ı ş l a r ı n d a n b a z ı la

r ı n ı d e s t e k l e r , b a z ı l a r ı n ı da e l l e r i n d e k i â m m e k u v v e t l e

r i y l e yok e t m e y e k a l k ı ş ı r l a r s a h a k s ı z l ı k e t m i ş ve ş e r r e

a l e t o l m u ş o l u r l a r . M i l l e t ve i n s a n l ı k i ç i n f a y d a ve m e n

faa t , bü tün f ik i r ve k a n a a t l e r i n s e r b e s t bir m ü n a k a ş a

m e y d a n ı n d a s e r b e s t ç e o r t a y a d ö k ü l ü p ç a r p ı ş m a s ı n d a



v e e l e n m e s i n d e d i r . Bu s u r e t l e ç a r p ı ş a n f i k i r l e r d e n çü

r ü k l e r i d ü ş e c e k , s a ğ l a m l a r ı ve k a l b u r ü s t ü k a l a n l a r ı da

g ü n g ö r ü p i n s a n l ı ğ a h i z m e t e d e c e k t i r . S e r b e s t bir fikir

m e y d a n ı n d a s e r b e s t ç e m ü n a k a ş a e d i l e re k e l e n m e d e n

v e t e n k i d t o r n a s ı n d a n g e ç m e d e n h a k i k a t d i y e k a b u l

o l u n a n ve b a ş k a l a r ı n a z o r l a k a b u l e t t i r i l m e y e ç a l ı ş ı la n

d ü ş ü n c e ve g ö r ü ş l e r i n ü s t e ç ı k m a s ı ve k ı y m e t a l m a s ı ,

i ş t e a z i z o k u y u c u m , m i l l e t ve i n s a n h k i ç i n en b ü y ü k da

l â l e t ve şer y o lu b u d u r . S e r b e s t ç e m ü n a k a ş a s ı n d a n bir

m i l l e t i ç in z a r a r d o ğ a c a k bir fikir ve k a n a a t b i l m i y o

r u m . Bir m i ll et h a y a t ı n d a s e r b e s t m ü n a k a ş a n ı n z a r a r h

o l d u ğ u bir z a m a n ve a h v a l d e b i l m i y o r u m .

Dinin emir ler ini yer ine get irme

hakkın ın hududu:

B u n o k t a ile din ve d e v l e t m ü n a s e b e t l e r i m e s ' e l e s i -

n i n en ç e t i n bir b ü k l ü m ü n d e b u l u n u y o r u z . T e k r a r e d e

l im ve i y i c e a n l a ş a l ı m ki, din s ı r f i n a n ç t a n ve i b a d e t t e n

i b a r e t d e ğ i ld i r ; a y n ı z a m a n d a m u a y y e n bir h a y a t ve ce

m i y e t s i s t e m i ve bir fiil ve h a r e k e t l e r k a n u n u d u r . Din

i n s a n l a r ı n b ü t ü n f i i l ve h a r e k e t l e r i n e ve b i r b i r l e r i y l e

o l a n m ü n a s e b e t l e r i n e h a t t â f e r d in k e n d i n e f s i n e k a r ş ı

h a r e k e t l e r i n e b i r e r k ı y m e t b i ç e r . B a z ı h a r e k e t l e r i n ya

p ı l m a s ı n ı ve b a z ı l a r ı n ı n y a p ı l m a m a s ı n ı e m r e d e r . D i n

d a r o l a n f e r d i n n a z a r ı n d a bu e m i r h a k t ı r ve m u t l a k t ı r ;

b u n u y e r i n e g e t i r m e k ve d i n i n y a s a k l a d ı ğ ı her fiilden

k a ç ı n m a k bir b o r ç t u r .

A n c a k bu f e rd ay n ı z a m a n d a m u a y y e n bir d e v l e t ül

k e s i n d e y a ş a m a k t a ve o d e v l e t i n v a t a n d a ş s ı f a tı m t a ş ı

m a k t a d ı r . Bu s ı f a t l a , d ev l e t de ona, k a n u n l a r i y l e ş u n u

y a p ve b u n u y a p m a e m r i v e r m e k t e , b â z ı h a r e k e t l e r e

(74) Bu nokta hakkında bakınız: H. Haski, La Libeste.



m ü s a a d e e d i p b a z ı l a r m ı y a s a k l a m a k t a d ı r . D i n i l e d e v l e

t i n b i r le ş i k o l d u ğ u y a h u t , d a h a d o ğ r u s u , d e v l e t i n d i n e

b a ğ l a n d ı ğ ı e s k i d e v i r l e r d e b u v a z i y e t t e n b ü y ü k b i r

m a h z u r d o ğ m a m a k t a id i . Ç ü n k ü b u v a z i y e t te d i n i n k a

n u n u d e v le t in a n a y a s a s ı m e s a b e s i n d e i di . D e v l e t i n y a

s a v e y a s a k l a r ı d i n i n k a n u n u n a u y m a k z o r u n d a i d i. F a

k a t, z a m a n ı m ı z ı n b i r ç o k m e m l e k e t l e r i n d e o l d u ğ u g i b i ,

d i n i le d e v l e t b i r b i r i n d e n a y r ıl ır v e b u n l a r d a n h e r b i r i

n i n k a n u n u d i ğ e r i n e z ı d b i r v a z i y e t a lı r d a b i r i n i n m ü

s a a d e e t t i ğ i b i r f i i l v e m ü n a s e b e t i d i ğ e r i y a s a k l a r s a b u

t a k d i r d e n e y a p ı l ı r v e d i n d a r v a t a n d a ş ı n h a l i n i c e o l u r ?B a ş k a b i r d e y i ş l e m u a y y e n b i r d e v l e t v a t a n d a ş ı s ıf at iy -

le d i n d a r iç in d i n i n e m i r l e r in i y e r i n e g e t i r m e h a k k ı n ı n

h u d u d u n e d i r ?

G ö r ü l ü y o r k i, m e s ' e l e h a k i k a t e n ç e t i n d i r ; f a k a t fik

r i m c e , h a l l i i m k â n s ı z d e ğ i l d i r . E l v e r i r k i , d i n v e d e v l e t

a d a m l a r ı iy i n i y e t l e Ve m ü ş t e r e k b i r a n l a ş m a z e m i n i

b u l m a g a y r e t i y l e h a r e k e t e t s i n .

B u h u s u s t a , f i i l v e h a r e k e t l e r ü z e r i n d e , b u n d a n e v v e l

y a p t ı ğ ı m ı z b i r t a s n i f i t e k r a r e le a l a l ı m . V e b u t a s n i f i n

d i n v e d e v l e t n a z a r ı n d a k i k ı y m e t i ü z e r i n d e d ü ş ü n e l i m .

F i i l l e r i m i z , d e d i k , b a ş k a l a r i y l e b i r n e v i m ü n a s e b e t

v ü c u d a g e t i r i p g e t i r m e m e k b a k ı m ı n d a n , y a f er d i v e y a

i ç t i m a î o l u r. H e m e n i lâ v e e d e l i m k İ, b u t a s n i f i n d i n n a

z a r ı n d a h i ç b i r e h e m m i y e t i h a t t â m â n a s ı y o k t u r . Z i ra

d i n , f e r d i ve i ç t i m a î , b ü t ü n i n s a n fiillerin i k o n t r o l e d e r .D i n d a r o l a n f e r d i n h e r iş i v e h a r e k e t i , e n g iz li , t e n h a v e

k a r a n l ı k b i r k ö ş e d e i ş l e n m i ş o l s a b i l e , i l â h î k a n u n l a r ı n

h ü k m ü n d e n k u r t u l a m a z . D i n i n m u r a k a b e s i n d e n v e

d i n c e t e s b i t o l u n a n k ı y m e t k a d e m e s i n e g i r ip d e k e n d i

s i n e m a h s u s o l a n y e r i a l m a k t a n k u r t u l a n h i ç b i r i n s a n

f i i l i y o k t u r . D i k k a t e d e r s e k , d i n i n g e r e k f e r d i v e g e r e k

i ç t i m a î k ı y m e t v e k u v v e t i d e b u h u s u s i y e t i n d e k e n d i s i

n i g ö s t e r i r . V e b u n o k t a d a d in h u k u k t a n a y r ı l a r a k a h l â ki l e b i r l e ş i r .



H a l b u k i d i n i n bu g e n i ş l i ğ i n e ve ş ü m u l ü n e m u k a b i l ,

d e v l e t i n eli ve b e ş e r i k a n u n l a r m h ü k m ü i n s a n f i i l ve ha

r e k e t l e r in i n h e p s i n e d e ğ i l , a n c a k m u a y y e n bir k ı s m m a

u z a n ı r . B e ş e r i k a n u n l a r m ş u m û l ü a l t ı n a g i r e n fiil ve ha

r e k e t l e r s ır f i ç t i m a î o l a n l a r d ı r . Y a n i b a ş k a l a r ı n ı a l â k a

l a n d ı r a n , b a ş k a l a r ı y l a b o r ç ve a l a c a k k a b i l i n d e n bir ne

v i m ü n a s e b e t t e ş k i l e d e n fillerd ir. Y a l n ız b u n l a r d ı r ki,

k a n u n a ve d e v l e t o t o r i t e s i n e m e v z u o l u r. F e r d i o l a n fi

i l l e r ise t o p t a n d e v le t k a n u n l a r ı n ı n h ü k m ü d ı ş ı n d a ka-

hr.'^^'

Ş u h a l d e , d e v l e t k a n u n l a r ı ve e m i r l e r i k a r ş ı s ı n d a ,

d i n d a r f e r d i n a k i d e ve k a n a a t l e r i y l e b a ş b a ş a k a l ı p ta

m a m i y l e s e r b e s t o l d u ğ u , r e j i m l e r e g ö r e , az v e y a çok

g e n i ş bir s a h a v a r d ı r . Bu s a h a d a f e r d i d e d i ğ i m i z y â n i

b a ş k a l a r ı y l a h u k u k î bîr m ü n a s e b e t t e s i s e t m e y e n ve ne

t i c e l e r i s ı r f f a i l i n i n ş a h s ı n a i n h i s a r e d e n f iiller yer al ı r .

B u n l a r , i b a d e t , du a ve m ü n â c â t f ii lle ri di r. Bu fi i l ler dev

l e t f a a l iy e t l e ri s a h a s ı n a g i r m e d i k l e r i i ç in , b u n l a r ı n i fa

s ı n d a d i n i n e m i r l e r i n i y e r i n e g e t i r m e h a k k ı f e r d i ç in

h e m e n h e m e n m u t l a k t ır . Y u k a r ı d a k a y d e t t i ğ i m i z g i b i,

g e r e k m a b e d i ç i n d e ve g e r e k m a b e d d ı ş ı n d a g e r e k tek

b a ş ı n a ve g e r e k t o p l u c a y a p ıl s ın , 1 9 2 4 T ü r k A n a y a s a s ı

n ı n 7 5 ' i n c i m a d d e s i n d e v e r i le n ö l ç ü y e a y k ır ı o l m a m a k

ş a r t iy l e , i b a d e t l e r , h u k u k e n s e r b e s t t i r . D e v l e t eli f e r d i n

i b a d e t n e v ' i n d e n o l a n fiillerine u z a n a m a z .

(75) Gerçi devletin fiil ve hareketler karşısındaki nüfuz sahasının hudutları

her zaman ve her memlekette sabit ve aynı değildir. Bu hudutlar memleketlere

ve hususiyle, rejimlere göre değişir, kâh daralır ve kâh genişler. Devlet rejimi az

çok liberal olan memleketlerde devletin nüfuz ve müdahale sahası nisbeten dar

dır. Bu saha otoriter ve totaliter rejimlerde, bilâkis, alabildiğine genişler ve bu

nisbette hususî hayat sahası daralır. (Bu fikrin üzerine bizim "Demokrasi

Rehberi" adlı eserimizin birinci kısmına bakınız. Yağmur Yayınları).

Çünkü bu rejimlerde devlet vatandaşlarının en mahrem hayatına girmek ve

bütün hareketlerini kontrol edip en şahsî İşlenne bile müdahale etmek sevdası

na düşer. Bununla beraber, bu türlü rejimlerde bile ferdler hesabına yine az çok

serbest bir saha bulunur. Bu sahada ferd kendine ait kalır ve devlet baskısından

uzakta seri?estçe nefes alma imkânını elde eder.



(76) İçlİmaî fiillerin Iju şekilde gruplaşması ve gruplar arasındaki fark ve mü-

nasebellen görmek için İstanbul Hukuk Fakültesi mecmuasının yukarıda kaydet

tiğimiz sayısındaki etüdümüze bakınız.

D e v l e t f a a l i y e t i n i n s a h a s ı ve k a n u n l a r ı n m e v z u u i ç t i

m a î d e d i ğ i m i z fiiller o l m a k l a b e r a b e r , d i k k a t e d e r s e k ,

b u n l a r ı n da he ps i de ğ i l d i r . İ ç t i m a î f i i l ve h a r e k e t mef

h u m u i ç i n d e b i r b i r i n d e n f a r k l ı , k ı y m e t ve e h e m m i y e t

d e r e c e l e r i g a y r i m ü s a v i b i r k a ç g r u p v a r d ı r . G r u p l a r d a n

b i r i , n e z a k e t , ve m u a ş e r e t âdabı d a i r e s i n d e c e r e y a n

eden f i i l ve h a r e k e t l e r d i r . B u n l a r her m e m l e k e t i n k e n

d i s i n e m a h s u s n e z a k e t ve iyi m u a ş e r e t a n l a y ış ı n a g ö r e

k a i d e l e n i r . Bir d i ğ e r i a h l â k i fiü ve h a r e k e t l e r g r u b u d u r

k i, b u n l a r da y i n e m e m l e k e t t e y e r l e ş m i ş a h l â k , t e l â k k i

v e k a i d e l e r i n e ba ğ l ı d ı r . N i h a y e t i ç t i m a î fiillerden birg r u p da h u k u k i d i r . H u k u k i d e m l e n f i ü l e r de m e m l e k e t

ç e k a b u l e d i l e n h u k u k k a i d e l e r i n i n h ü k m ü a lt ın d ad ır .'™ '

İ ç t i m a î f i i l l e r s a ha s ı n ı t e ş k i l e de n bu g r u p l a r d a n

d e v l e t i n d o ğ r u d a n d o ğ r u y a h i m a y e s i ve o t o r i t e s i a l t ı n

d a b u l u n a n ve d e v l e t k a n u n l a r i y l e t a n z i m e d i li p d e v l e t

ç e m a d d i bir c e b i r m ü e y y i d e s i n e b a ğ l a n a n y a ln ı z h u k u

kî fîil ve m ü n a s e b e t l e r g r u b u d u r . Y aln ız b u n l a r d ı r ki,d e v l e t k a n u n l a r ı n a m e v z u o l u r ve d e d i ğ i m i z g i b i , m a d

d i bir c e b i r m ü e y y i d e s i n e d a y a n ı r . B u n l a r ı n d ı ş ı n d a ka

l a n n e z a k e t ve iyi m u a ş e r e t k a b i l i n d e n o l a n h a r e k e t l e r

l e b ü t ü n a h l â k i fiüler t a m a m i y l e s e r b e s t bir s a h a t e ş k i l

e d e r ve d e v l e t m ü d a h a l e s i n d e n u z a k k a l m a s ı l â z ı m ge

lir. .

Ş u h a l d e f e r d i s t e r s e , bu s e r b e s t s a h a d a , y a n i n e z a

k e t ve iyi m u a ş e r e t k a b i l i n d e n o l a n h a r e k e t l e r i y l e a h l â

k i h a t t a i k t i s a d i f a a l i y e t l e r i n d e i n a n d ı ğ ı d i n i n e m i r l e r i

n e t â b i o l a b ü i r . Ç ü n k ü , bir h u k u k d e v l e t i ç e r ç e v e s i i ç i n

d e , bu s a h a d a d i n d a r f e r d i n d e v l e t l e k a r ş ı l a ş m a s ı ve

d e v l e t k a n u n l a r ı n a a y k ı r ı bir v a z i y e t a l m a s ı i m k â n ı y o k

t u r . Ç ü n k ü bu s a h a a h l â k , i k t i s a d , n e z a k e t ve iyi m u a ş e -



D İ N v e L A l K L I K

r e t k a i d e l e r i n e t â b i f i i l l e r s a h a s ı k a l d ı k ç a , k a n u n ve o t o

r i t e s a h a s ı d e ğ i l d i r / " '

Y i n e d i k k a t e d e r s e k , i ç t i m a î f i l l e r d e n k a n u n ve o t o r i

t e m e v z u u o l a n l a r s a h a s ı n d a b il e d i n d a r f e rd , k ı s m e no l s u n , s e r b e s t t i r . Ç ü n k ü bu nevi f i i l ve m ü n a s e b e t l e r i n

h e p s i f a r k s ı z o l a r a k m e c b u r i d e ğ i l d i r . B i l â k i s , b u n l a r

d a n b ü y ü k ç e bir k ı s m ı i h t i y a r i d i r . Şu m â n a d a ki, f e r d

b u f i i l l e r i i ş l e y i p i ş l e m e m e k t e ve i ş l e d i ğ i z a m a n ,

k a n u n u n t a y i n e t t i ğ i h a r e k e t t a r z ı n ı t a k i p e d i p

e t m e m e k t e m u h a y y e r b ı r a k ı l m ı ş t ı r . K a n u n f i i l i n i ş l e n

m e s i n i e m r e t m e m i ş , y a ln ı z i ş l e n m e s i n e m ü s a a d e e t m i ş

v e bu h u s u s t a bir ö r n e k h a r e k e t t a r z ı g ö s t e r m i ş t i r . D i n

d a r f e r d i s t e r s e , bu ne v i f i i l l e r i i ş l e m e z de k e n d i i n a n d ı

ğ ı d i n i n e m r i n e ve h ü k m ü n e t â b i o l u r . M e s e l â f a i z ahp

v e r m e k d i n e n y a s a k , k a n u n e n m ü s a a d e e d i l m i ş fiiller

d e n d i n D i n d a r o l a n k i m s e , bu h u s u s t a m e n s u p o l d u ğ u

d i n e t â b i o l a r a k fa iz al ıp v e r m e z . D i n e n y a p ı l m a s ı v e y a

y a p ı l m a m a s ı e m r e d i l m i ş bir çok fiiller var ki, b u n l a r

n o r m a l bir h u k u k d e v l e t i n d e t a m a m i y l e d e v le t m ü d ah a l e s i n d e n u z a k k a l m a s ı l â z ı m g e l i r . M e s e l â İ s l â m d a

v a r l ı k l ı M ü s l ü m a n l a r ı n her s e n e mal ve m ü l k l e r i n i n ya

a y n ı v e y a k ı y m e t i ü z e r i n d e n k ı r k t a b i r i n i z e k â t o l a r a k

f a k i r l e r e , k i m s e s i z d ü ş k ü n l e r e v e r m e l e r i , b e d e n e n ve

m a l e n m u k t e d i r o l a n l a r ı n ö m ü r l e r i n d e bir d e f a o l s u n

h a c c a g i t m e l e r i e m r e d i l m i ş t i r . Y i ne m e s e l â d o m u z eti

y e m e k ve k u m a r o y n a m a k M ü s l ü m a n l a r i ç i n m e m n u

d u r . B ü t ü n bu h u s u s l a r d a d i n i n e m r i n i d i n l e y i p y e r i n eg e t i r m e k M ü s l ü m a n f e rd i n e l in d e d i r .

İ77) Biz bu mütalâa ve görüşlerimizde normal bir hukuk devleti yâni faali

yetlerinde hukuka bağlı bir siyasî iklidan gözönünde bulunduruyoruz. Bu hakkı,

yalnız kanundan dcğan bir selâhiyet görmek, vatandaşı hükümet adamlarının

ayak türabı yapmaktır. Bizce hak ve kanun ayni bir şey değildir. Kanun, muay

yen bir zamanda ve muayyen bir kanun koyucusu tarafından hakkın iyi - kötü

İfade edilen bir kopyasıdır. Yüksek ve ince bir fikirle, bunun kalem veya sözle ifa

desi arasında nasıl bir ayrılık ve başkalık varsa, hak ile kanun arasında da Öyle

bir başkalık vardır.



(78) Bununla bereber alâkalılar kendi aralarında mutlaka dini miras kaidesi

ni tatbik etmek isterlerse, buna da kimse mani olamaz.

Dikkat olundu İse, biz burada evlenmeden hİç bahsetmedik ve misal verme

dik. Halbuki evlenme müessesesi dinî hukuk İle bugünkü medeni kanunun çok

çarpıştığı noktalardan biridir zannedilir. Hakikat böyle değildir. Bir kere İslâmda

evlilik üstüne evlenme bir emir değil, sadece bazı şartlar altında bir müsaadedir.

Medeni Kanunda ise evlilik üstüne evlenme memnudur. Birinde çok zevceli aile

bir müsaadedir, diğerinde tek zevceli aile mecburidir. Memnuniyet vemecburiyet müsaadeyi ifna etliğine göre, Türk vatandaşı için evlenme bahsinde

Medeni Kanuna tabi olma zaruridir.

Ş u h a l d e ve n e t i c e i t i b a r i y l e , d i n d a r i ç i n m e n s u p ol

d u ğ u d i n in e m i r l e r in i y e r i n e g e t i r m e h a k k i n m h u d u d u ,

k a n u n l a r m yap v e y a y a p m a g ib i bir e m i r l e y a p ı l m a s m ıv e y a y a p ı l m a m a s m ı m e c b u r i k ı l d ı ğ ı f i i l ve m ü n a s e b e t

l e r s a h a s ı d ı r . M e s e l â İ s l â m d i n i n d e kız ve e r k e k e v l â d

a r a s ı n d a m i r a s t a k s i m i n d e k a i d e ik ili b i r l id i r . B u g ü n k ü

m e d e n i k a n u n d a ise m ü s a v i p a y d ı r . G ö r ü l ü y o r k i , bu iki

h ü k ü m b i r b i r in e z ıd d ır . F a k a t m e d e n i k a n u n u n m i r a s

k a i d e s i , i ç t i m a î n i z a m k a i d e l e r i n d e n d ir . D e v l e t i n t a p u

v e k a d a s t r o i ş l e r i ve m ü l k i y e t r e j i m i bu k a i d e y e g ö r e

a y a r l a n a c a k t ı r . B i n a e n a l e y h m i r a s ç ı l a r ı n bu k a i d e y eu y m a l a r ı m e c b u r i d i r . ™

B u s a h a n ı n d ı ş ı n d a k a l a n b ü t ü n f i i l , h a r e k e t ve mü

n a s e b e t l e r d e h u k u k a b a ğ l ı bir d e v l e ti n d i n d a r v a t a n

d a ş l a r ı , i n a n d ı k l a r ı d i n i n e m i r l e r i n i y e r i n e g e t i r m e k t e

v e y a s a k l a r ı n a k u la k v e r m e k t e s e r b e s t t i r le r . K a n u n u n

y a p ı l m a s ı n ı e m r e d i p de d i n i n y a s a k et ti ğ i v e y a b u n u n

a k s i n e o l a r a k k a n u n u n y a s a k e d i p de d i n i n y a p ü m a s ı m

e m r e t t iğ i h u s u s l a r d a d i n d a r v a t a n d a ş k a n u n a u y m a k l a ,

m e n s u p o l d u ğ u ' d i n n a z a r m d a g ü n a h i ş l e m i ş s a y ı l m a z .

Ç ü n k ü b u n a m e c b u r d u r , b i n â e n a l e y h m a z u r d u r .

H ü l â s a e d e l i m :

H u k u k a b a ğ h bir d e v l e t t e , din h ü r r i y e t i , f e r d i n

h ü k ü m e t v e y a d i ğ e r f e r d l e r t a r a f ı n d a n , k a n u n y o l u ile

v e y a b a ş k a bir v a s ı t a i le , b a s k ı y a u ğ r a m a k s ı z m ; k o r k u t

m a , y ı l d ı r ı p s i n d i r m e p o l i t i k a s ı n a m a r u z b ı r a k ı l m a k s ı -

z m :



1) D i l e d i ğ i v e b e ğ e n d i ğ i b i r d i n i n a k i d e l e r i n e i n a n

m a s ı v e b u n l a r ı s e r b e s t ç e b e n i m s e m e s i ;

2) İ n a n d ı ğ ı d i n i n i b a d e t v e d u a l a r ı n ı o d i n d e y e r l e ş m i ş u s û l â d â b v e l is a n ü z e r e s e r b e s t ç e ic r a e d e b i l m e s i ;

3) İ n a n d ı ğ ı v e k a b u l e t t i ğ i d i n ü z e r i n d e k i d ü ş ü n c e v e

b i l g i l e r i n i , s e v g i v e h a y r a n l ı k l a r ı n ı , s ö z l e v e y a y a z ı i l e ,

s e r b e s t ç e y a y m a s ı v e b a ş k a l a r ı n a d u y u r a b i l m e s i ;

4 ) K a b u l e tt iğ i d i n i n i l a h i y a t ı n ı v e a m e l a h k â m ı n ı

s e r b e s t ç e t a h s i l e d i p ö ğ r e n m e s i v e b u n l a r ı b a ş k a l a r ı n a

o k u t u p ö ğ r e t e b i l m e s i ;

5) D e v l e t k a n u n l a r ı n ı n y a p ı l m a s ı n ı v e y a y a p ı l m a m a

s ın ı b i r k a n u n ile , y â n i u m u m î o b j e k t i f v e m ü c e r r e d b i

r e r k a i d e ş e k l i n d e e m r e d i p m e c b u r i k ı l d ı ğ ı h u s u s l a r

m ü s t e s n a o l m a k v e b u n l a r l a t e n a k u z a g i r m e m e k ş a r t i y

l e , f e r d î v e i ç t i m a î h a y a t s a h a l a r ı n d a , i n a n d ı ğ ı d i n i n

e m i r l e r i n i s e r b e s t ç e y e r i n e g e t i r e b i l m e s i d e m e k t i r .

F e r d i n d i n h ü r r i y e t i h u d u d u n u , h e r h a k v e h ü r r i y e t

g i b i e v v e l â , b a ş k a l a r ı n ı n a y n ı k ı y m e t v e m a h i y e t t e k ih a k v e h ü r r i y e t i n d e ; s a n i y e n d e c a m i a n ı n e m n i y e t v e

a s a y i ş i n d e v e iy i m u a ş e r e t k a i d e l e r i n d e b u l u r . B u h u

d u d u a ş m a d ı k ç a y â n i b a ş k a l a r ı n ı n h ü r r i y e t i n i e n g e l l e -

m e d i k ç e v e m e m l e k e t i n h u z u r v e s ü k û n u n u b o z a r b i r

h a r e k e t ş ek l i a l m a d ı k ç a f e r d i n d i n h ü r r i y e t i n e v e b u n

d a n d o ğ a n h a k l a r ı n a , i n d i v e s i y a s i m ü l â h a z a l a r l a , k a -

y ı d l a r k o n a m a z . B u y o l d a k o n a c a k k a y ı d l a r h e m A n a

y a s a n ı n r u h u n a v e m a k s a d ı n a , h e m İ n s a n H a k l a r ı D ü n y a B e y a n n a m e s i n e , h e m d e H u k u k u n y ü k s e k p r e n s i p l e

r i n e a y k ı r ı d ı r .

B u i z a h ı m ı z la M ü s l ü m a n d i n d a r l a r ı m ı z ı t a t m i n e t m i ş o l m a k t a n uz a k b u l u n d u ğ u m u z u t a k d i r e d iy o r u z .N i t e k i m , b u e s e r i n ilk b a s ı m ı n d a b a zı o k u y u c u l a r d a na l d ı ğ ı m ı z m e k t u p l a r d a b u n o k t a ü z e r i n d e d u r u l m u ş v e

y u k a r ı d a k i i z a h ı m ı z t e n k i d e d il m i ş ti r . B u o k u y u c u l a r ı m ı z , s a f İ s l â m i y e t b a k ı m ı n d a n h a k l ı d ı r l a r . Ç ü n k ü İ s l â -



D I N H Ü R R I Y E T I N E D E M E K T I R ?

m i y e t i n D e v l e t h a y a t ı n d a k i ü s s ü l e s a s ı " E m r i b i i m â r u fv e n e h y i a n i l m ü n k e r " k a i d e s id i r . B u k a i d e g e r e ğ i n c e ,

M ü s l ü m a n l a r , K i t a p v e S ü n n e t a h k â m ı d a i r e s i n d e a m e le t m e k l e . K i t a p v e S ü n n e t i n m ü s a a d e e tt iğ i h u s u s l a r ı" m â r u r e m i r v e i c r a , n e h i y e t ti ğ i ş e y l er i d e " m ü n k e r "m e n e t m e k l e m ü k e l le f ti r . B u k a i d e n i n d ı ş ı n d a k a l a n b i rd e v l e t g i d i ş i İ s l a m a a y k ı r ı d ı r .

B u n u k a b u l e d e r i z : A n c a k , ş u b i r v a k ı a d ı r k i , T ü r k i -y e m i z e n a z y ü z s e n e e v v e l i n d e n b e r i " E m r i b i l m â r u fv e n e h y i a n i l m ü n k e r " k a i d e s i n i İ s lâ m i e s a s l a r d a i r e s i n d e t a t b i k v e i c r a e t m e k t e n y a v a ş y a v a ş a y r ı l m ı ş t ı r . B u g ü n is e b u a y rı lı k s o n h a d d i n i b u l m u ş t u r . K i t a p v e S ü n n e t , m e s e l â , h ı r s ı z ı n e l i n i n k e s i l m e s i n i , z â n i n i n t a ş l a t t ı -r ı l m a s m ı v e k ı s a s ı y â n i d i ş e d i ş g ö z e g ö z c e z a s ı n ı e m r e t t i ğ i h a l d e d a h a o n d p k u z u n c u a s ı r d a b u c e z a l a r d e ğ i ş t i r i l m i ş t i r . G e ç e n a s r ı n o r t a l a r ı n d a F r a n s ı z C e z a K a n u n u n d a n h e m e n a y n e n i k t i b a s e d i l en O s m a n l ı C e z aK a n u n u ile b ü t ü n b u c e z a l a r -H a l if e - S u l t a n ' m " t a z i rh a k k ı " n a s ı ğ ı n ı la r a k d e ğ i ş t i r i l m i ş v e h a p s e ç e v r i l m i ş t i r. H a l b u k i İ s l â m i e s a s l a r d a , M ü s l ü m a n l a r ı n e m r i n ey â n i d e v l e t e a it o l a n " t â z i r " y â n î c e z a v e r m e h a k k ı , n a si le s a b i t o l m u ş b u l u n a n " H u d u d - u Ş e r ' i y y e " d ı ş ı n d am u t e b e r d i r .

Y i n e g e ç e n a s r ı n o r t a l a r ı n d a F r a n s ı z C e z a M u h a k e m e l e r i u s û l ü k a n u n u i le s u ç l a r ı n s ü b u t u ş e k il le r i İ s lâ m i

e s a s l a r d a n b a ş k a k a y n a k l a r a b a ğ l a n m ı ş , Ş e r ' i y e M a h k e m e l e r in i n y a n ı b a ş ı n d a v e b u n l a r ı g ö l g e d e b ı r a k m a kü z e r e " N i z a m i y e " d e n i l e n M a h k e m e l e r k u r u l m u ş t u r .B u g ü n is e , b u y o l d a d a h a i l e ri y e g i d i lm i ş , Ş e r ' i y e M a h k e m e l e r i i l g a e d i l d i k t e n b a ş k a , İ s v i ç r e M e d e n i K a n u n ui k t i b a s e d i l m e k s u r e t i y l e b ü t ü n Ş e r ' i u s û l v e e s a s l a rT ü r k i y e D e v l e t h a y a t ı n d a n t a m a m i y l e ç ı k a r ı l m ı ş t ı r . B ub i r v a k ı a d ı r . B ir , h a t t â b i r b u ç u k a s ı r s û r e n b u v a k ı a

ü z e r i n d e b u g ü n m ü n a k a ş a e t m e k b e y h u d e d i r . M i ll e tl e rin h a y a t ı , d i n i o l s u n v e y a l â d i n i , h e r z a m a n k a n u n d u



d a r l a k a l m a z d a , M ü s l ü m a n fe r d i. D e v l e t i n k a n u n l a r ı

d a , i l h a m m ı d i n d e n a l s ı n v e m e n h i y a t a m ü s a a d e e t m e

s i n , d e r s e ; d i n i D e v l e t l e m ü c a d e l e y e s e v k e t m i ş o l u r k i ,

b u m ü c a d e l e d e m u h a k k a k s u r e t t e d i n k a y b e d e r . D a h a

a ç ı k o l m a k iç i n , b i z , b u g ü n k ü g i d i ş i v e t a r i h i t e k â m ü l ü

g ö z ö n ü n d e t u t a r a k , d i y a n e t i n d i n d a r l a r m u h i t i n e v e

m a b e t h a r i m i n e ç e k i lm e s i n e t a r a f t a r ız . B i z ce b u g ü n

d i n i çi n s e l â m e t b u n d a d ı r . B iz c e b u g ü n d i n v e d e v l e t

m ü n a s e b e t l e r i s a h a s ı n d a d i n i n d e v l e t t e n b e k l e y e c e ğ i

v e i s t e y e c e ğ i b i r ş e y v a r d ı r : « G ö l g e e t m e , b a ş k a i h s a n

i s t e m e m . » d i r .

B u n u a n l a d ı k t a n v e d i n h ü r r i y e t i y l e b u n a b a ğ l ı v a

t a n d a ş h a k l a r ı n ı g ö r d ü k t e n s o n r a , ş i m d i b u h ü r r i y e t v e

h a k l a r ı n t e m i n a t ı n ı v e k o r u n m a s ı ç a r e l e r i n i g ö r e l i m .



ÜÇÜNCÜ KİSİM

L Â İ K L İK N E D E M E K T İ R ?

LÂİKLİK VE MODERN DEVLET

Lâiklik nedir?

" Lâ ik " k e l i m e s i n d e n v e b u n u n l ü g a t te k i m â n a s m d a nb a ş l a y a l ı m . (Laîc=) ''laique" l â t i n c e (laicus) a s l ı n d a na l ı n m ı ş F r a n s ı z c a b i r k e l i m e d i r . V e l ü g a t m â n a s i y l e , r u h a n î o l m a y a n k i m s e , d i n î o l m a y a n ş e y , fik ir, m ü e s s e s e ,s i s te m , p r e n s i p d e m e k t i r .

K a t o l i k d ü n y a s ı n d a i n s a n l a r i k i y e a y r ı l ı r . B i r k ı s m ı n a(Cîerge-) " W e r /'e " d e n i r ki , b u n l a r d î n a d a m l a r ı d ı r v e

r u h a n î l e r s ı n ı f ı n ı t e ş k i l e d e r l e r . B u s ı n ı f d a , k e n d i i ç i n

d e t e k r a r , ''Regnlier'' v e " S e c u i / e r " d i y e ik i z ü m r e y e a y

r ıl ır . B i r i n c i z ü m r e y e d a h i l o l a n r u h a n i l e r , h a y a t t a n

u z a k y a ş a y a n v e m a n a s t ı r l a r a k a p a n ı p ö m ü r l e r i n i i b a

d e t l e g e ç i r e n z a h i t l e r (=tekkenîşinler)d\r, İ k i n c i z ü m r e

ise , p a p a z , p i s k o p o s g i b i h a l k İ ç i n d e v e h e r k e s l e b i r l i k

t e y a ş a y a n K i l i s e h a d i m l e r i v e b i l f i i l d i n i v a z i f e g ö r e n

â y i n s a h i p l e r i d i r .

İ ş t e , l âi k d i y e , r u h a n i l e r s ı n ıf ın ı n b u ik i z ü m r e s i n d e nh i ç b i r i n e m e n s u p o l m a y a n , z a h i t v e y a p a p a z sı f at ı a l m a y a n H ı r i s t i y a n l a r a d e n i r . K e l i m e n i n b u ilk v e a s lim â n a s ı g e n i ş l e t i l e r e k , d i n î o l m a y a n v e r u h a n î b i r m a h i y e t t a ş ı m a y a n fikir, m ü e s s e s e , p r e n s i p , h u k u k , a h l â k a

d a " l â i k " d e n i l m i ş t i r . Ş u h a l d e l â i k h u k u k d e y i n c e b u n d a n , d i n i o l m a y a n , e s a s l a r ı n ı d i n d e n a l m a y a n h u k u k ;



l â i k d e v l e t d e y i n c e de d i n i a k i d e ve e s a s l a r a d a y a n m a y a n d e v l e t a n l a m a k l â z ı m g e l i r . L â i k k e l i m e s i h u k u k ıs

t ı l a h l a r ı a r a s ı n a F r a n s ı z B ü y ü k İ h t i l â l i ile g i r m i ş t i r . İ h t i

l â l d e F r a n s a D e v l e t i ve h u k u k u k i l i s e d e n a y r ı l ı p , d i n i l i k -t e n ç ı k ı n c a y e n i d o ğ a n bu ç o c u ğ a bir ad v e r m e k l â z ı mg e l m i ş ve l âi k d e v l e t , l â ik h u k u k d e n i l m i ş t i r .

B u k e l i m e b i z e M e ş r u t i y e t y ı l l a r ı n d a g i r m i ş ve o za

m a n "ladini" d iy e t e r c ü m e o l u n m u ş t u r . G a r i p t i r ki, l â ikk e l i m e s i / b i z d e e l l i s e n e l i k bir ö m r e m a l i k o l m a s ı n a r a ğ m e n , h a l k ı m ı z ı n b ü y ü k bir e k s e r i y e t i n c e de h â l â l â y ı k ı y l a a n l a ş ı l m a m ı ş t ı r .

Ç ü n k ü , H r i s t i y a n l ı ğ ı n a k s i n e o l a r a k , M ü s l ü m a n l ı k t ar a h i p l e r ve r u h a n i l e r d i y e a y r ı ve i m t i y a z l ı bir s ı n ı f y o k t u r . İ s l â m i y e t t e k a v i m ve k a b i l e , soy ve sop i m t i y a z ım e v c u t o l m a d ı ğ ı g i b i ş a h ı s ve s ı n ı f i m t i ya z ı da y o k t u r .İ s l â m i y e t , b ü t ü n M ü s l ü m a n l a r ı n h u k u k t a , ş e r e f ve i m t i y a z d a e ş i t l i ğ i k a i d e s i n e d a y a n ı r . Bu k a i d e n i n bi r tek is

t i s n a s ı v a r d ı r , o da " A l l a h i n d i n d e en m a k b u l ve m ü m t a z o l a n ı n ı z , i b a d e t ve t â a t l e r i y l e A l l a h ' a en y a k ı n o l a n ı -

n ı z d ı r " m e a l i n d e k i â y e t in m ü j d e l e d i ğ i M ü s l ü m a n l a r d ı r .

•İki din a r a s ı n d a k i bu e s a s l ı ve t a r i h î a y r ı h k s e b e b i y l e d i r ki, M ü s l ü m a n - T ü r k , l â i k l i ğ i a n l a m a k t a g ü ç l ü k ç e k m e k t e d i r .

Di n h ü rr i y e t i n i n d ü şm a n l a n :D i n h ü r r i y e t i n i n , b e n c e , bir çok d e ğ i l , y a l n ı z bir d ü ş

m a n ı v a r d ı r ; o da, bir k e l i m e ile t a a s s u p t u r .

{79) Taassup lügatte, asabiyet sahibi olmak demektir. Asabiyet, asabeye men

sup olmaktır. Asebe de ferdin mensup olduğu ve âzası bulun-duğu kavim, kabile

yahut millettir. Şu halde taassup aslında bir kimseyi kendi kavim ve kabilesine ve

ya milletine bağlıyan ruhi bir bağdır. Taassup kelimesinin bu İlk ve asli manası ge

nişletilerek bir dine veya herhangi bir felsefî veya siyasî inanca bağlanan insanla

rın bu inanca karşı gösterdikleri sadakat ve fedakârlığa da taassup denilmiştir.

İslâm âlimleri dinî taassubu, tefrit, itidal ve İfrat olmak üzere üçe ayırmışlar

ve üç nevi taassup nıütalâ etmişlerdir.



T a a s s u p , bir k i m s e n i n k e n d i i n a n a n d a n ve k e n d i n c e

h a k i k a t k a b u l e t t i ğ i g ö r ü ş ve k a n a a t t e n b a ş k a o l a n

i n a n ç , g ö r ü ş ve k a n a a t l e r e ve b u n l a r ı t a ş ı y a n l a r a k a r ş ı

d ü ş m a n l ı k b e s l e m e s i ve o n l a r ı b o ğ u p s u s t u r m a y a k a lk ı ş m a s ı d ı r . İ ş t e , y a l n ı z din h ü r r i y e t i n i n d e ğ i l , u m u m i

y e t l e v i c d a n ve t e f e k k ü r h ü r r i y e t i n in a m a n s ı z d ü ş m a n ı

b u d u r . T a a s s u p k e l i m e s i y l e i f a d e e d ü e n bu d ü ş m a n l ı k , .

" s a b i t fik irler" n e v i n d e n k ö t ü bir r u h î h a s t a l ı k t ı r . Ve di

n î o l duğu g i b i , s i ya s î , f e l s e f î de o l a b i l i r .

D i n î v e y a b a ş k a t ü r l ü o l s u n , her ş e k l i y l e t a a s s u b u n

k a y n a ğ ı k a r a ca hi lK k ti r . H a t t â , b u n d a n d a h a k ö t ü s ü d ü r ,ç ü n k ü hiç o k u m a y ı p k a r a ca h i l k a l a n i n s a n , m ü m k ü n

d ü r ki, i n s a f ed e ve hiç o l m a z s a , b i l m e d i ğ i n i b i l e . H a l

b u k i az o k u y u p y a r ı c a i ı i l ve sığ b i l g i n o l a n , çok k e r e

ö y l e bir a h m a k c a h ü d i r ki, b i l m e d i ğ i n i de b i l m e z ; ne

d e d i ğ i n i n ve ne y a p t ı ğ ı n ı n f a r k ı n d a o l m a z , ç i ğ n e d i ğ i

h a k i k a t l e r i ve t e k m e l e d i ğ i h a y r a t ı g ö r m e z . H ü l â s a , hak,

h a k i k a t ve h ü r r i y e t i ç i n y a r ı c a h ü ve s a h t e b i l g i n k a r a

c a h i l d e n d a h a z a l i m ve d a h a t e h l i k e l i d i r .H a k k i y l e b i l e n ve s a m i m i d ü ş ü n e n bir i n s a n ı n t a a s

s u b a s a p m a s ı n a i m k â n g ö r e m e m . Ç ü n k ü , h a k k i y le bi

l e n , b i l i r ki b e ş e r i h a k i k a t l e r hep i z a f i k ı y m e t t a ş ı y a n

ş e y l e r d i r . D ü ş ü n ü n ü z ki, dün hak o l a n , b u g ü n b a t ü d ı r .

B u g ü n b a t ı l o l a n da, m ü m k ü n d ü r ki y a r ı n hak ola. Ka

r a d e n i z ' i n b e r i k ı y ı s ı n d a b â t ı l o l a n , öte k ı y ı s ı n d a h a k t ı r .

D a ğ l a r ve d e n i z l e r büe h a k i k a t l e r e s ı n ı r t e ş k ü e t m e k t e

d i r . Ve i n s a n l a r bir gün e v v e l t a p t ı k l a r ı p u t l a r a bir gü n

s o n r a t ü k ü r m e k t e d i r . B i n a e n a l e y h h a k k i y l e b i l e n bir

k i m s e n i n t a a s s u b a s a p m a s ı n a ve k e n d i k a n a a t i n e or-

Dinde taassubun tefrit derecesi, dini mübalâtsızlık ve lâubaliliktir. İtidal de

recesi ve mutedil taassub ise, dini salâbet ve metanettir. İfrat derecesi de, başka

din ve kanaatlere karşı düşmanlık, tecavüz ve taarruzdur.

Dikkat edersek, TOrçede taassup kelimesi, bunlardan yalnız üçüncü manada

anlaşılmakta ve derhal (fanatizme) gözönüne gelmektedir. Biz de bu kelimeyi

Türkçedeki mânasında yâni (fanatisme) karşılığı olarak alıyor ve öyle kullanıyo

ruz. (Bu mevzuda meşhur Şeyh Mehmed Abduh'un merhum Mehmed Akif Beytarafından tercüme edilmiş güzel bir makal-'



t a k l a ş m a y a n l a r a k a r ş ı d ü ş m a n l ı k g ö s t e r i p t e c a v ü z ek a l k m a s ı n a i m k a n y o k t u r . B ö y l e b i r h a r e k e t g u r u r d a n ,g u r u r d a c e h a l e t t e n g e l i r

T a a s s u b u n , fe lse fî ş e k i l d e o l a n ı n a g e ç e l i m . B u g ü nd i n v e v i c d a n h ü r r i y e t i d ü ş m a n ı o l a r a k d i n i v e s iy a s i ik in e v i t a a s s u b l a k a r ş ı l a ş m a k t a y ı z .

Dini taassup:

T a a s s u b u n b u t ü r l ü s ü , d i n d a r l a r ı n c a h il le r i t a r a f m d a n b a ş k a d i n , m e z h e p v e k a n a a t s a h i p l e r i n e k a r ş ı g ö s t e r i le n d ü ş m a n h k t ı r . T a r i h b u n e v i t a a s s u p y ü z ü n d e na k a n n i c e m a s u m k a n i y l e , m a a l e s e f l e k e l i d i r . D i n i t a a s s u b u n k a b a r t t ı ğ ı h ı r s l a iş l e n e n z u l ü m v e ş e n a a t l e r i ' b u r a d a s a y ıp d ö k m e k t e b i r f a y d a g ö r m e m .

H a l b u k i , iy i d ü ş ü n ü l ü r s e , b ü y ü k d i n l e r i n h i ç b i r i n d e ,h u s u s i y l e İ s l â m i y e t t e t a a s s u b u n , f i k i r v e k a n a a t d ü ş -

m a n h ğ m m y e r i y o k t u r v e o l a m a z . Ç ü n k ü d i n d a r ı n n a z a r ı n d a , k e n d i d i n i , h a k i k a t i n k e n d i s i d i r F a k a t t a a s s u pg ö s t e r e n v e c e b e r u t l u k y o l u n u t u t a n b i r d i n , h a k i k a t i nk e n d i t a r a f ı n d a o l d u ğ u n d a n ş ü p h e y e d ü ş m ü ş v e k e n d i s i n i i n k â r e t m i ş o l u r . H a k i k a t , z a f e r i n d e n e m i n b i r i n s a n g i b i , m e t i n v e m ü t e v a z ı d ı r . H u s u s i y l e , İ s l â m i y e t g i b i , m e n s u p l a r ı n ı " d i n d e i k r a h y o k t u r " v e c i z e s in i n e t r a f ı n d a t o p l a y a n b i r d i n t e c a v ü z e v e c e b e r u t l u ğ a y e r

v e r e m e z .S a m i m i b i r d i n d a r ı n t a a s s u b a k a y m a s ı i ç i n d i n i b i r

e s a s m e v c u t o l m a d ı ğ ı g ib i , m â k u l v e m ü d a f a a s ı k a b ilb i r s e b e p d e y o k t u r . H a k k ı y l e , d i n d a r o l a n v e d i n i n i b i l e n b i r k i m s e n i n , k e n d i a k i d e l e r i n i k e n d i s i y l e o r t a k l a ş -m a y a n l a r a k a r ş ı , c e b e r u t l u k g ö s t e r m e s i d e ğ i l, a c ım a s ıl â z ım d ı r . Ç ü n k ü , t e k r a r e d e l i m kî, d i n d a r ı n n a z a r ı n d ak e n d i s i d o ğ r u y o l d a , f a k a t b a ş k a d i n v e k a n a a t t e o l a n

l a r ç ı k m a z y o l d a d ı r . V e b u n l a r b i r u ç u r u m a d o ğ r u g i t -



m e k t e d i r . U ç u r u m a g i d e n bir k i m s e y e t e k m e a tı lm a z ;

R a l l i m ve G a f u r o l a n A l l a h b u n a r a z ı o l m a z . B ö y l e bir

k i m s e y e a c ı n ı r ve m ü m k ü n o l u r s a e l i n d e n t u t u l u p k u r

t a r ı l ı r . B u n d a n d o l a y ı d ı r ki, p e y g a m b e r l e r ve o n l a r ı ta

k i b e n , din a z i z ve u l u l a r ı n e ş i r ve t e b l i ğ e t t i k l e r i i l â h i

h a k i k a t l e r i n a k l - ı s e l i m s a h i b i i n s a n l a r t a r a f ı n d a n er

g e ç a n l a ş ı l ı p k a b u l e d ü e c e ğ i n d e n e m i n o l a r a k t a a s s u p

t a n d a i m a k a ç ı n m ı ş la r d ı r .

İs lâmiyet ve taassup:T a a s s u p b a h s i n i n bu n o k t a s ı n d a o k u y u c u m b e l k i ba

n a ş u n u s o r a c a k ve İ s l â m d a c i h a d f a rz d ı r . K u r ' a n ' d a" M ü c a h e d e " ve " M ü ş r i k l e r l e m u k a t e l e . . . " e m r e d e n , bi

n â e n a l e y h t e c a v ü z ve t a a r r u z u hoş g ö r e n , h a t t a t e ş v i ke d e n â y e t l e r v a r d ı r , b u n l a r h a k k ı n d a ne d e r s i n i z ? d i y e c e k t i r . İ s l â m i l â h i y a t ç ı l a r ı n ı n af ve m ü s a m a h a l a r ı n a sı

ğ ı n a r a k b u n a şu c e v a b ı v e r i r i m :E v v e l â k a b u l e t m e l i d i r ki, İ s lâ m ı n ş a n h P e y g a m b e r i

i n s a n l a r ı , c e b i r ve i k r a h ile d e ğ i l , h i k m e t l e y a n i a k l a ve

i z ' a n a h i t a p e d e r e k g ü z e l söz, t a t l ı n a s i h a t ve i n a n d ı r ı c ım ü n a z a r a ile i l â h i y o l a d a v e t e m e m u r e d il m iş tir .'^ "' İs

l â m d a a m e l l e r i n en f a z i l e t l i s i , i n s a n l a r ı s e v m e k ve in

s a n l ı ğ a h a d i m o l m a k t ı r . N i t e k i m , H a z r e t - i M u h a m m e d ,ö n c e l e r i M e k k e ' d e , on üç s e n e e t r a f ı n ı y a l n ı z i n s a n î ve

a h l â k î m e v ' i z e l e r l e i r ş a d a ç a l ı ş m ı ş t ı r . F a k a t o n u n buu z u n m ü d d e t i ç i n d e , bu y o l d a k i t at l ı m ü c a h e d e s i n i nk a r ş ı l ı ğ ı k e n d i s i n e ve e t r a f ın a k a r ş ı y a p ı l a n d a y a n ı l m a ze z a ve h a k a r e t l e r o l m u ş ; b u n u n ü z e r i n e d i r k i. P e y g a m b e r M e k k e ' y i t e r k e d e r e k M e d i n e ' y e göç e t m e y e m e c b u r k a l m ı ş t ı r . B u r a d a k u v v e t l e n e n ve m u h i t i n i g e n i ş l e t e n İ s l â m , z u l ü m ve t e c a v ü z e k a r ş ı k o y m a i m k â n ı n ı bul-

(80) "Dinde ikrah yoktur" ve İnsanları "Rabbİnin yoluna hikmet ve mev'İzeile davet eyle..." mealindeki âyetler üzerinde düşününüz.



Di N v e LAI KL IK

m u ş ve c i h a d b u n u n i ç i n e m r e d i l m i ş t i r . F a k a t ş u n u s ö y l e m e k l â z ı m d ı r ki, m ü c a h e d e ve m u k a t e l e e m r e d e nâ y e t l e r e d i k k a t o l u n u r s a ev v e l â İ s l â m ' d a m ü c a h e d e n i n

m u t l a k a s i l â h l a m u h a r e b e ve m u k a t e l e d e m e k o l m a d ı ğ ı ; s a n i y e n s i l â h l a m u h a r e b e m â n a s ı n a g e l d i ğ i y e r d ed e c i h a d ı n bir t e c a v ü z h a r b i d e ğ i l , b i lâ k i s , t e c a v ü z ek a r ş ı k o y m a z a r u r e t i n d e n d o ğ a n bir f a r i z e o l d u ğ u ni

h a y e t c i h a d f a r i z e s i n i n , h u k u k i ve a h l â k i , b i r ç o k k a y ı t l a r l a k a y ı t h b u l u n d u ğ u k o l a y c a a n l a ş ı l ı r . ' ^ "

T e k r a r e d e l i m ki, İ s l â m ı n ilk d e v i r l e r i n d e k i h a r b l e rt a a r r u z h a r b i o l m a k t a n u z a k t ı r . B u n l a r hep m ü d a f a a ve

v a r h ğ ı k o r u m a m ü c a d e l e s i d i r . M e k k e ' d e k i d ü ş m a n l a r ıi ç in d e b a r ı n m a i m k â n ı n d a n m a h r u m k a la n H a z r e t - iM u h a m m e d , bir a v u ç c e m a a t i y l e , M e d i n e ' y e göç e t m e kg i b i m ü h i m bir k a r a r a l ı n c a , ö y l e ç e t i n ve t e h l i k e l i bir

m ü c a d e l e y e a t ı l m ı ş o l u y o r d u ki, bu m ü c a d e l e d e ya

m a h v o l m a , y a h u t her ne p a h a s ı n a o l u r s a o l s u n , k e n d i n i ve e t ra f ın d a k i l e ri k u r t a r m a y o l u n u t u t a c a k t ı . Ü ç ü n c üb i r yol d a h a y o k t u .

M ü c a d e l e c i d d e n çok ç e t i n idi: Bir t a r a f t a a n a r ş ii ç i n d e bir c a h i l i y e t ve b a r b a r bir m a t e r y a h z m , d i ğ e r ta

r a f t a ise y ü k s e k bir A l l a h i d e a l i , i ç t i m a î ve a h l â k i y e n ib i r h a y a t n i z a m ı n ı n m ü j d e s i o l a r a k ç a r p ı ş ı y o r d u . İ s l âm

(8 V Bunu İsbat eden bir çok âyet vardır. Ezcümle Kur'an'da: "Ey Müslüman

lar! Sizinle dövüşmeye kalkışan düşmanlarla Allah yolunda dövüşünüz. Fakat

haddi tecavüz etmeyiniz, (Yâni ihtiyarlara, kadınlara ve çocuklara dokunmayı

nız. Sizinle muahede yapmış olan milletlere saldırmayınız. Allah tecavüz ve ta

arruz edenleri sevmez) denilmiştir. Görülüyor ki bu âyetle cihad farizası, evvelâ,düşman tarafından vâki olacak bir taarruza ve bir harp hâli ihdisana, saniyen de

ahlâki kayıdlara bağlanmış ve bugün Devletler Hukukunun en büyük prensibi

olan "Ahde vefa" kaidesi vaz'edilmiştir.

Yirie Kur'an'da "Size taarruz ve tecavüz edenlere karşı siz de misliyle ve yo

luyla taarruz ve tecavüz ediniz ve Allah'tan korkup kendileriyle muharebeye me

zun .olmadığınız kimselere tecavüz etmekten sakınınız"

denilmiştirki, burada taarruza karşı taarruz daha sarih bir surette görülmekte; hu

susiyle harp halinde bile adalete riayet olunması ve harp musibetlerinin İmkân

nisbetinde hafifletilmesi emredilmektedir.

Diğer bir âyette de "Vatanınıza taarruz eden ve sizlen evlerinizden ve ocak

larınızdan süren düşmanlarınızı nerede bulursanız öldürünüz ve onları sizi çıkar

dıkları yerlerden çıkarınız" denilmektedir ki, burada taarruzun ancak taarruza

karşı olabildiği şüpheye mahal kalmayacak surette sarihtir.



p e y g a m b e r i bu i d ea l i y a y m a y a a z m e t m i ş ve g e t i r d i ğ i

d i n i k ö k l e ş t i r m e k i ç i n i l â h î bir v a z i f e y ü k l e n m i ş t i . İ ş t e

i l k d e v r i n h a r p l e r i , d i y o r u m , bu a z m i n ve bu i l â h î v a z i f e h i s s i n i n t a b i i n e t i c e l e r i d i r . İ s l â m ' d a h a r b i , t e c a v ü z ve

t a a s s u b u bir k a i d e g i b i g ö s t e r m e k a ç ı k bir b ü h t a n d ı r .

B ü â k i s , İ s l â m e s k i bir b a r b a r d ü n y a y a , d i n î o l d u ğ u ka

d a r , i n s a n î bir n i z a m g e t i r m i ş ve h a r p z a r u r e t i n i i n s a n

lık ve a h l â k k a i d e l e r i y l e s ı m s ı k ı b a ğ l a m ı ş t ı r .

İ s l â m i y e t i n , a s l ı n d a , m u t a a s s ı p ve m ü t e c a v i z bir din

o l d u ğ u id d i a s ı , b i z i m b a z ı y a r ı a y d ı n l a r ı m ı z l a G a r b ı nM ü s l ü m a n d ü ş m a n ı t a r i h ç i l e r i n i n ve k i n d a r m ü s t e ş r i k

l e r i n i n i l e r i s ü r d ü ğ ü bir fikirdir."^^^ Bu fikir, maalesef,

G a r p t e çok y a y ı l m ı ş ve a s ı r l a r c a G a r p m i l l e t l e r i bu fîk

r i m ü t e a r i f e l e r s ı r a s ı n d a bir h a k i k a t g ö r m ü ş t ü r . B e r e

k e t , ki, son s e n e l e r d e h a k i k a t g ü n e ş i kin ve y a l a n b u l u t

l a r ı a l t ı n d a n s ı y r ı l m a y a b a ş l a m ı ş t ı r . Son s e n e l e r d e G a r

b i n en s e l â h i y e t l i ve b i t a r a f t a r i h ç i l e r i ve f i k i r a d a m l a r ı

b u i d d i a la r ı y a l a n l a m a y a k o y u l m u ş l a r d ı r . B u g ü n a r t ı ka n l a ş ı l m ı ş t ı r ki, " D i n d a r l ı k t it iz l iğ i y le m ü s a a d e e d e r l i k

r u h u n u t e l i f e d e n y a l n ı z İ s l â m o l m u ş t u r . Y a l n ı z M ü s l ü -

m a n l a r d ı r k i, d i n l e r i n i m ü d a f a a iç in g i r i ş ti k l e r i h a r p l e r

d e , İ s l â m i y e t i k a b u l e t m e y e r e k , k e n d i d i n l e r i n e b a ğ l ı

k a l m a k i s t e y e n l e r i , s e r b e s t b ı r a k m ı ş ve o n l a r a m ü s a

m a h a g ö s t e r m i ş t i r . Hz. M u h a m m e d k u m a n d a n l a r ı n a

(82) Bunu anlamak için Hazret-İ Muhammed'in harp eden askerler ve kumandanlara verdiği şu hikmet dolu talimatı okuyahm:

"Çocuklan sakın öldürmeyiniz. Ve düşman ordusuyla kendi topraklan üstün

de harp ederken, rahat duran ahaliyi incitmeyiniz, kadınlara dokunmaymız, ev

leri yıkmayınız, tarlaları çiğnemeyiniz, meyveleri harap etmeyiniz. Hurma ağaç

larını kesmeyiniz. Cayn müslimlerin Allah'a kulluk eden rahip ve zahitlerine

dokunmayınız."

Peygamberin İzinde yürüyen ilk hatife Ebu Bekir'in kumandan ve valilere

gönderdiği şu tamimi de okuyalım:

"Ahaliye işkence etme. Onlan faydasız yere ayaklanmaya zorlama.

İyi ve âdil ol. Çocukları ve kadıniân öldürme. Evlere ve tarlalara dokunma...

Düşmanla bir muahede yaparken, şartlara riayet et. Hristiyan ülkelerde yolun

üzennde rahip ve zabit İnsanlar göreceksin ki, kiliselerde ve manastırlarda Allah'a ibadet ve dua ile meşguldürler, bunlara işkence etme. Kilise ve manastırla

rını tahrib etme." işte İslâmın muvaffak olup kök tutmasının ve asırlara yayılan



(83) George Rivoİre: L'Islame en marche, Le mois Suisse, No. 60. Mars 1944,

sahife 139.

(84 ve 85) Aynı mecmua ve aynı sahife.

(86 ve 87) Laura Vecciya Vaglİerİ: Apologİc de L'Islame. Edil, Nİlson, Paris,

sah. 22-41.

r a h i p ve z a h i d i e r e i ş k e n c e e t m e m e y i e m r e t m i ş t i r . Hah-

f e Ö m e r K u d ü s ' ü a l d ı ğ ı z a m a n H r ı s t i y a n i a r m k ı h n a do-

k u n d u r t m a m ı ş t ı r . A y n ı K u d ü s ' ü H a ç h l a r z a p t e t t i k l e r i

z a m a n M ü s l ü m a n l a r ı k ı h ç t a n g e ç i r m i ş l e r d i r . " ' * ^ ' R a h i p

M i c h o u d " Ş a r k t a D i n i S e y a h a t " adh e s e r i n d e d i y o r ki:

" H n s t i y a n m i l l e t l e r h e s a b ı n a e s e f e d e r i m ki, b u n l a r di

n î m ü s a a d e k â r h ğ ı M ü s l ü m a n l a r d a n ö ğ r e n m e y e m u h

t a çt ır la r "' ® * ' " K u r ' a n k u v v e t l e d e ğ i l , i k n a y o l u y l a i n t i ş a r

e t m i ş ve s ü r ' a t l e y ay ılm ı ştır ." '* ^' " M ü s l ü m a n l a r m a ğ l u p

e t t ik l e r i m i l le t le r i k e n d i d i n l e r i n i m u h a f a z a d a d a i m a

s e r b e s t b ı r a k m ı ş l a r d ı r . H n s t i y a n l a r f e v c f e v c M ü s l ü -m a n h ğ ı k a b u l e t m i ş l e r s e , b u n u n s e b e b i n i M ü s l ü m a n

f a t i h l e r i n g ö s t e r d i k l e r i b ü y ü k a n l a y ı ş ve a d a l e t t e ara-

m a h d ı r . " ' ^ ' H a t t â " İ s l â m i y e t m ü s a a d e k â r h ğ ı y a l n ı z fiilen

t a t b i k e t m e k l e k a l m a m ı ş , onu i l â h i n i z a m ı n t e m e l i y a p

m ı ş t ı r . " ' " "

Y a n h ş a n l a ş ı l m a s ı n : İ s l â m d ü n y a s ı n d a dün ve b u g ü n

t a a s s u p y o k t u r , d e m i y o r u m . H i c r e t i n ilk a s r ı o r t a l a r ı n

d a n i t i b a r e n İ s l â m c a m i a s ı n a t ü r l ü soy, c i n s ve m e d e n i y e t t e n m i l l e t l e r k a t ı l d ı k ç a İ s l â m d in i b ü n y e s i n e h u r a f e

l e r l e b i r l i k t e c a h i l a n e bir t a a s s u p da g i r m i ş t i r . A n c a k ,

d i y o r u m , İ s l â m ı n a s l ı n d a ve saf M ü s l ü m a n l ı k t a t a a s s u p

v e t e m e r r ü d ü n y e r i y o k t u r . O k a d a r ki, t a r i h t e din na

m ı n a y a p ı l a n h a r p l e r i n ç o ğ u , h a k i k a t t e d i n i d e ğ i l , ta

m a m i y l e s i y a s i d i r .

Y a l n ı z , t a a s s u p ile d i n i s e l â b e t ve m e t a n e t i b i r b i r i n ek a n ş t ı r m a m a h d ı r . Bir d i n d a r ı n i n a n d ı ğ ı d i n i a k i d e ve

e r k â n ı n a s ı m s ı k ı b a ğ l a n m a s ı ve b u n d a m ü s a m a h a ve

m ü b a l â t s ı z h k g ö s t e r m e m e s i , t a a s s u p d e ğ i l, d i ni s a l â b e t

v e m e t a n e t t i r ve bu l â z ı m d ı r . Din a n c a k d i n d a r ı n bağ-



l a n a c a ğ ı b ö y l e b i r iç d i si p li n s a y e s i n d e k o r u n u p d e v a me d e b i li r . T e k r a r e d e l i m k i, t a a s s u p , h ı r ç m v e m ü t e c a v i z

d i r. D i n i s e l â b e t i s e , h a k v e k u v v e t i n d e n e m i n b i r i n s a -m n s e s s i z v a k a r ı g i b i , m e t i n v e s a k i n d i r .

Siyasi taassup:

D i n i t a a s s u p , d e d i k , c a h i l d i n d a r ı n k e n d i d i n i a k i d e

l e r i n i m u t l a k s u r e t t e h a k v e b a ş k a a k i d e v e k a n a a t l e r i n

d e m u t l a k s u r e t t e b â t ı l o l d u ğ u n a i n a n m a s ı n d a n d o ğ a n

b i r t u ğ y a n v e h ı r ç ı n l ı k t ı r . F a k a t d i n v e v i c d a n h ü r r i y e

t i n i n d ü ş m a n ı y a l n ız b u d e ğ i l d ir ; b u n u n k a d a r s i y a s i t a

a s s u p d a b u h ü r r i y e t i n d ü ş m a n ı d ı r . H a t t â b e lk i d a h a

k i n d a r , d a h a z a l i m v e y ı k ıc ı d ır . Ç ü n k ü , d i n i t a a s s u p t a

ç o k k e r e h a s b i l i k h a k i m o l d u ğ u h a l d e , s i y a s î t a a s u p t a

h e m e n d a i m a ş a h s î f a y d a h i s v e h ı r s ı h a k i m d i r .

S i y a sî t a a s s u p , b i r ş a h s ı n h a y a t v e c e m i y e t h a k k ı n d ak e n d i g ö r ü ş l e r i n i m u t l a k s u r e t t e h a k v e b a ş k a l a r ı m n k i -

n i b â t ı l t e l â k k i e t m e s i n d e n i le r i g e l e n c a h i l a n e b i r d ü ş

m a n l ı k t ı r . B u d ü ş m a n l ı ğ ı n b u g ü n b i z i m m e m l e k e t t e

b a ş l ı c a h e d e f i d i n v e m a n e v i y a t t ı r . Ç ü n k ü , h e m e n i lâ v e

e d e l i m k i, s i y a s i t a a s s u p k o y u b i r s u r e t t e m a t e r y a l i s t t i r .

O n u n i n a n d ı ğ ı v e b a ğ l a n d ı ğ ı ş e y y a l n ız m a d d e v e m e n

f a a t t i r. F a k a t m a d d e v e m e n f a a t fik ri e t r a f i n d a k i t l e le r i

c o ş t u r u p h a r e k e t e g e t i r m e k k o l a y d e ğ i l d i r . O n u n i ç i ns i y a s i t a a s s u p b i r e f s a n e ( -Mythe) y a r a t m a y a v e b u s a

y e d e t a r a f t a r a v l a m a y a m e c b u r d u r . B u e f s a n e z a m a n ı

m ı z d a , m e m l e k e t l e r e v e t e k â m ü l s e v i y e s i n e g ö r e , f a

ş i z m , k o m ü n i z m g i b i " î z m " e kli b i r k e l i m e Ü e s ü s l e n e n

b i r b a y r a k t ı r .

H ü l â s a d i n î t a a s s u p , k e n d i s i n e i n a n d ı r m a k i ç in , d e v l e t t e n k ılı ç k u v v e t i v e h i z m e t i i s t e y e n m a b e d i n h ı r ç ı n l ı ğ ı v e t e c a v ü z ü d ü r . S i y a s i t a a s s u p d a , o m u z l a r a d a h a



a l k ı ş l a t m a k i s t e y e n p o l i t i k a n ı n h ı r ç ı n lı ğ ı v e t e c a v ü z ü

d ü r . F a k a t , t e k f ir l e ri v e a f a r o z l a r i y l e , d in i t a a s s u p d i n

v e v i c d a n h ü r r i y e t i n i n b i r d ü ş m a n ı is e ; c e z a e v l e r i , d a -

r a ğ a ç l a r ı , t o p l a n m a v e s ü r g ü n k a m p l a r ı i le , s iy a s i t a a s

s u p d a d i ğ e r b i r d ü ş m a n ı d ı r . D i n h ü r r i y e t i n i n ve b u n

d a n d o ğ a n h a k l a r ı n b u ik i d ü ş m a n a k a r ş ı k o r u n m a s ı l â

z ı m d ı r . F a k a t n a s ı l ? V e n e g i b i b i r t e d b i r i l e ?

Din hürr iyet ini koruma çaresi

ve lâikl ik prensibi:

B u h ü r r i y e t i , h e m d i n i , h e m d e s i ya s i t a a s s u b a k a r ş ı

k o r u m a k i ç i n a l ı n a c a k t e d b i r , b i r k e l i m e i l e l â i k l i k t i r .

G e ç e n d e v i r l e r i b i r t a r a f a b ı r a k a l ı m . Bugün için yaşadı

ğımız devirde ve bugün i^ü Avrupa hayat realiteleri kar

şısında, din hürriyeti ancak lâik bir devlette gün görüp

yaşayabilir. F a k a t lâ ik li k n e d i r ? K e l i m e n i n l û g a t t a k i

m â n a s ı n d a n b a ş l a y a l ı m .

Garp hukukunda lâikl ik:

B u g ü n ü n G a r p m e m l e k e t l e r i h u k u k u n d a lâ ik lik , d i n

i le d e v l e t i n a y r ı l m a s ı v e d e v l e t i n d i n , d i n i n d e d e v l e t i ş l e r i n e k a r ı ş m a m a s ı ; m e m l e k e t t e m e v c u t v e m â r u f d in

v e m e z h e p l e r e k a r ş ı d e v l e t i n t a r a f s ı z b i r v a z i y e t a l m a s ı ,

b u n l a r d a n h i ç b i r i n i , d i ğ e r i a l e y h i n e o la r a k , h u s u s i s u

r e t t e i m t i y a z l a n d ı r m a m a s i ; b u n a m u k a b i l , d i n i n d e

d e v l e t e k a r ş ı , n i s b i d e o l s a , b i r m u h t a r i y e t i ç i n d e a h l â

k i v e m â n e v i h a y a t ı n n i z a m ı o l a r a k h ü k ü m s ü r m e s i d i r .

L â i k b i r d e v l e t t e h ü k ü m e t v e i d a r e i ş le r i v e b u n l a r ı t a n

z i m e d e n k a n u n v e k a i d e l e r, p r e n s i p l e r i n i d i n i m ü l â h a z a l a r d a n d e ğ i l , s ı r f i h t i y a ç l a r d a n v e h a y a t r e a l i t e l e r i n -



d e n alır . H a l b u k i lâ ik o l m a y a n d e v l e t t e k a i d e v e k a n u n l a r d i n i e s a s l a r a d a y a n ı r . Ş u h a l d e l â i k l i k n e m ü n k i r l i k -

t i r n e d e h u s u s i y e t l e d i n d ü ş m a n l ı ğ ı d e m e k t i r ; s a d e c ed e v l e t h a y a t ı n d a v e â m m e m ü n a s e b e t l e r i n d e , d i n i k a i d e v e e s a s l a r ı d i n d a r l a r m u h i t i n e v e f e rd i v i c d a n l a r ab ı r a k a r a k s ı r f h a y a t ı n a k ı ş ı n a v e m ü n a s e b e t l e r i n m a n t ı ğ ı n a u y m a k t ı r

Lâiklik münkirlik değildir:L â i k l i k s ı r f d e v l e t h a y a t ı n a a i t b i r h a r e k e t v e f a a l i y e t

p r e n s i b i d i r . B i n a e n a l e y h fe r d in h u s u s î v e m â n e v i h a y a t ı v e a il e s i i ç i n d e k i v a z i y e t i i le t e n a k u z a g i r m e z v e d i n -d a r h ğ ı a s l a n e f y e t m e z . L â i k l i ğ i d i n s i z l i k s a n m a k , o n uy a n h ş a n l a m a k t ı r . İ n s a n i ş v e m ü n a s e b e t l e r h a y a t ı n d al â i k o l u r , y â n i i ş i n v e m ü n a s e b e t l e r i n d e v l e t ç e v a z ' e d i -l e n k a n u n l a r ı n a g ö r e h a r e k e t e d e r d e , d i ğ e r t a r a f t a n ,

f e rd i v e h u s u s i h a y a t ı n d a d i n d a r o l a r a k y a ş a r . T e k r a re d e l i m ki , l â ik h k s a d e c e d e v l e t f a a l i y e t l e r i n e v e â m m ef a a li y e tl e ri s a h a s ı n a a it b i r p r e n s i p t i r . F e r d i n h u s u s î v em â n e v i h a y a t ı , a il e si v e s e v d i k l e r i m u h i t i b u p r e n s i b i nd ı ş ı n d a k a h r

Y a ln ız b u b a h i s t e b i r n o k t a ü z e r i n d e iy i ce a n l a ş m a kl â z ı m g e l i r . D i n l e r , b i l h a s s a İ s l â m i y e t , y u k a r ı d a d a i ş a r e t e t t i ğ i m i z g i b i , s ı r f f e r d i v e m a n e v i h a y a t ı t a n z i m e t

m e k l e k a l m a z ; a y n ı z a m a n d a d e v l e t h a y a t ı n ı v e i ç t i m a îm ü n a s e b e t l e r i d e n i z a m l a r . İ s l â m d i n i h e m fe r d i h a y a t ın m â n e v i m e s n e d i , h e m d e M ü s l ü m a n l a r c a m i a s ı n ı ni l â h î n i z a m ı d ı r . E ğ e r d i n , s ı r f i b a d e t v e d u a d a n i b a r e to l s a y d ı , f e r d h u s u s î h a y a t ı n d a a i l es i v e s e v d i k l e r i m u h i t i n d e d i n d a r k a l ı r , m ü n a s e b e t l e r h a y a t ı n d a d a l â i k o l a b i li rd i . H a l b u k i d i n y a l n ı z i b a d e t v e d u a d a n i b a r e t d e ği l , h e m d e a h l â k v e h u k u k t u r . İ s lâ m i y e t d ü n y a m ü n a

s e b e t l e r i n i n h e p s i n e v e d e v l e t f a a l i y e t l e r i n e d a i r k a i d e l e r v e r m i ş t i r k i , b u n l a r ı n h e y ' e t - i u m u m i y e s i İ s l â m h u -



H a t ı r l a t a l ı m ki, İ s l â m d a d i n î u m u r ve a h k â m d a n her

h a n g i b i r i n i n bir z a m a n d a i m â h m ü m k ü n o l m a z s a , o

h ü k ü m i m h a l o l u n u r , y â n i t a k i p ve t a t b i k i b a ş k a bi r za m a n a b ı ra k ıl ır . N i t e k im , İ s lâ m H u k u k u n u n " u k û b a t "

k ı s m ı y a n i c e z a h u k u k u T ü r k i y e ' d e h e m e n bir a s ı r e v v e l

t a t b i k s a h a s ı n d a n k a l d ı r ı l m ı ş ve y e r i n e l â i k bir c e z a hu

k u k u k o n u l m u ş t u r . B i z i m C u m h u r i y e t t e n e v v e l k i d e v r i n

C e z a K a n u n u , F r a n s ı z C e z a K a n u n u n d a n h e m e n he

m e n a y n e n i k t i b a s e d i l m i ş t i r . B u g ü n ise T ü r k i y e ' d e İs

l â m H u k u k u n u n y a l n ı z " u k û b a t " k ı s m ı d e ğ i l " m u a m e

l â t " ve " m ü n a k e h a t " ! y â n i ak i d l er ve b o r ç l a r a h k â m i y l ee v l e n m e ve b o ş a n m a s i s t e m i , h ü l â s a h e y ' e t - i u m u m i y e -

s iy le b ü t ü n İ s l â m H u k u k u bu v a z i y e t t e d i r . Biz i s t e s e k

d e , i s t e m e s e k de v a z i y e t b u g ü n b u d u r . Bu v a z i y e t t a r i

h i bir o l u ş u n ve s o s y o lo j ik v u k u a t s e y r i n i n d o ğ u r d u ğ u

b i r n e t i c e d i r .

B u b a h s i b i t i r m e d e n bir n o k t a y a d a h a t e k r a r g e l m e k

i s t e r i z . L â i k d e v l e t n i z a m ı i ç i n d e y a ş a y a n bir d i n d a r ,

m e n s u p o l d u ğ u d i n i n i b a d e t a h k â m ı n ı o l d u ğ u g ib i ,

" m u a m e l â t " ve " m ü n a k e h a t " y a n i b u g ü n k ü t a b i r le r l e

a k i d l e r , b o r ç l a r ve e v l e n m e a h k â m ı n ı da i s t e r s e , f e r d e n

v e ş a h s e n t a k i p e d e b i l i r . B u n a m a n i ve b u n u n l â i k l i k

e s a s ı n a a y k ı r ı bîr c i h e t i y o k t u r . M e s e l â , d i n i n i k â h ı n lü

z u m u n a k a n i o l a n , i s t e r s e , s iv il n i k â h t a n s o n r a bir de

d i n i n i k â h y a p a r . F a i z i n d i n e n m e m n u o l d u ğ u n a k a n i

o l an f a i z ahp v e r m e z . H ü l â s a , d e v l e t i n k a n u n ve n i z a mi l e y a p ı l m a s ı n ı men e t m e d i ğ i v e y a y a p ı l m a m a s ı n ı em

r e t m e d i ğ i her iş ve m u a m e l e y i d i n d a r , m e n s u p o l d u ğ u

d i n î n k a i d e l e r i n e u y a r a k y a p a b i l i r . ' " ^ ' Şu halde bu ba

kımdan lâiklik, münasebetler hayatına dair olan dini

kaide ve kanunların, resmiyetten kalkması; bunların,

devlet müeyyidesini kaybederek, hususi hayata çekilip

-vicdanlarda yer almasıdır.

(89) Bakınız: İkinci Kısım (Dinin emirlerini yerine getirme hakkının hududu)



Lâiklik din düşmanlığı demek hiç deği ldir:

G e r ç i v a k t i y l e F r a n s ı z İ h t i l â l i n i d i n d ü ş m a n h ğ ı i l e

k a n a v e a t e ş e b o ğ a n J a k o b i n l e r d e n s o n r a , i k i d ü n y ah a r b i a r a s ı d e v i r d e , b a z ı m e m l e k e t l e r d e , l â i k l i k p e r d e s i

a r k a s ı n d a k i n d a r b i r d i n d ü ş m a n l ı ğ ı g ü d e n s i y a s i t a a s

s u p l a r g ö r ü l m ü ş t ü r . F a k a t b u n l a r d a n b a z ı la r ı n ı İ kin c i

D ü n y a H a r b i f ı r t ı n a sı s il i p s ü p ü r m ü ş t ü r . B u g ü n a y a k t a

d u r a b i l e n b a z ı l a r ı d a , o y n a d ı k l a r ı f a c i a n ı n d e h ş e t i n d e n

k e n d i l e r i b i l e ü r k m ü ş g ö r ü n ü y o r .

L â i k l i k , d i y o r u m , n e m ü n k i r l i k t i r , n e d e h u s u s i y l e d i n

d ü ş m a n l ı ğ ı d ı r . L â i k l i k d i n i l e d e v l e t i n b i r b i r i n d e n a y r ı l m a s ı ; d i n i n m â n a v e r u h â l e m i n d e v e f e r d in , h u s u s î h a

y a t ı i l e a i l e s i h a r i m i n d e , d e v l e t i n d e m a d d e v e c i s i m

â l e m i n d e v e c e m i y e t i n u m u m î h a y a t ı n d a h ü k ü m r a n o l

m a s ı d e m e k t i r . L â ik d e v l e t t e d i n v a t a n d a ş ı n r u h u n d a v e

a h l â k ı y a t ı n d a , h u s u s î v e m a n e v î h a y a t ı n d a , d e v l e t i s e

c i s m i n d e v e u m u m î m ü n a s e b e t l e r i n d e h ü k ü m s ü r e c e

ğ i n e g ö r e ; f e r d i n r u h u ile c i s m i b i r b i r i n d e n a y r ı l m ı ş v eik i a y r ı k u m a n d a m e r k e z i n e b a ğ l a n m ı ş o l ac a k tı r .

F a k a t c a n l ı , a k ü v e i r a d e s a h i b i b i r m e v c u d u n r u h u

ile c i s m i b i r b i r i n d e n a y r ı l ı r m ı ? A y r ı lı r s a m e v c u t y a ş a

y a b i l i r m i ? D i y e c e k v e i lâ v e e d e c e k s i n i z ; y a ş a y a m a y a

c a ğ ı i ç i n d i r k i, b ü n y e s i n d e n d i n îl iğ i k o v u p ç ı k a r a n m o

d e r n d e v l e t , - t a b i r c a i z s e - y e n i b i r l âi k d i n a r a m ı ş v e

b u n u n ı r k v e i n s a n i y e t g ib î f ik i rl er d e b u l u n d u ğ u n u

s a n m ı ş t ı r . F a k a t s o r a r ı z : B u b e r i k i l e r d i n a k i d e s i n d e nd a h a m ı a z {mytbiqu) v e m e t a f i z i k (metaphysique) d i r ?

Ç e t i n b î r m ü n a k a ş a m e v z u u , f a ka t b a h s i m i z i n d ı ş ı n d a .

B iz b u r a d a lâ ik l iğ in G a r p h u k u k u n d a k i m a n a s ı ü z e r i n

d e y i z . B u m a n a y a g ö r e , t e k r a r e d e l i m k i, l âi k d e v l e t t e

d i n v e d e v l e t a y r ı l a c a k , b î r i r u h v e v i c d a n l a r s a h a s ı n d a ,

d i ğ e r i d e m ü n a s e b e t l e r d ü n y a s ı n d a h ü k ü m s ü re c e k t i r .

B u n u a n l a m a k v e b u v a z i y e t i i y i c e g ö r m e k i ç i n l â i k d e v

l e t i n - t a m z ı d d ı o l a n d i ğ e r ik i d e v l e t s i s t e m i n i g ö z d e n



g e ç i r m e k l â z ı m d ı r . B u n l a r " D î n e b a ğ l ı d e v l e t " ve " D e v

l e t e b a ğ l ı din" s i s t e m l e r i d i r .

Dine bağl ı devlet s i s temi:

O r t a ve y e n i z a m a n l a r A v r u p a s m d a ve y a k ı n s e n e l e

r e k a d a r b i z d e y a ş a n m ı ş o l a n bu s i s t e m d e , c e m i y e t

i ç in d e k i b ü t ü n h a y a t ve m ü n a s e b e t l e r , u z a k t a n v e y a ya

k ı n d a n , d o ğ r u d a n v e y a d o l a y i s i y l e , hep din k a i d e ve

k a n u n l a r ı n a b a ğ l a n ı r ve d i n i bir n i z a m i ç i n d e c e r e y a ne d e r . H u k u k , a h l â k , k a n u n , t a h s i l ve t e r b i y e , h a t t â i l im

v e s a n ' a t b i l e d i n i d ü ş ü n c e ve e s a s l a r a g ö r e a y a r l a n ı r

v e m e m l e k e t m â b e d d e n i d a r e e d il ir . D e v l e t ise, d i n i

m ü e s s e s e ve n i z a m ı n m u h a f a z a s ı n a m e m u r bir j a n d a r

m a r o l ü n d e k a l ı r . Bu s u r e t l e y a l n ız r u h a n i h â k i m i y e t i

d e ğ i l, a y n ı z a m a n d a c i s m a n i h â k i m i y e t i de e m r i n d e tu

t a n m â b e d - d i y a n e t a s l ı n d a m e v c u t o l m a s a b i l e -, i s t e r

i s t e m e z t a ş k ı n bir t a a s s u b a k a y a r ; d e v l e t k u v v e t le r i y les i l â h l a n a n r u h a n i y e t , m e m l e k e t t e b a ş k a din, fikir ve ka

n a a t l e r e k a r ş ı bir m ü s a a d e s i z l i k y o l u n a s a p a r . H u s u s i y

l e s e rb e s t f ik ir ve k a n a a t l e r e k a r ş ı k o y u bir t a a s s u p z i h

n i y e t i i ç i n d e b o ğ u l u p k a l ı r . T e l k i n , i k n a , t a t l ı söz ve gü

z e l m e v ' i z e y o l l a r ı m b ı r a k a r a k z o r b a l ı ğ a k a l kı ş ır . Bir

H a l l a c - ı M a n s ur 'u , '^ ™ Ş e h a b e d d i n - i S ü h r e v e r d i ' y i ' ^ "

m a h k û m ve i d a m e d e r . E n g i z i s y o n l a r k u r a r . T a r i h te k i

d i n ve m e z h e p k a v g a l a r ı , S ü n n i l i k , K a t o l i k l i k , P r o t e s t a n l ı k m ü c a d e l e l e r i hep d e v l e t k u v v e t l e r i n e a r k a v e r e n

d i n i t a a s s u b u n e s e r l e r id i r .

D i n e b a ğ h d e v l e t s i s t e m i n d e k i bu t a a s s u p t a ş k ı n l ı ğ ı ,

k a b ı n a s ı ğ m a y a n bir k u v v e t i n b ü t ü n h a y a t ve m ü n a s e -

(90) Hallac-.ı Mansur, İslâm'ın meşhur mutasavvıflarından olup seriate aykın

sözler söylemekle suçlandınlarak Hicretin 306'ncı senesinde Bağdad'da idam

olunmuştur..

(91) İslâm'ın meşhur hakim ve mutasavvıflarından olup akide bozukuğu İle

suçlandınlarak Hicretin 585'incİ senesinde otuzaltı yaşındayken İdam olunmuştur.



b e t l e r i d i n e s a s l a r ı i l e ç e r ç e v e l e m e k i s t e m e s i n d e n i l e r ig e l i r . B u s i s t e m d e m a b e d i n t e l k i n v e i k n a k u v v e t i zayıf

l am ı ş v e b u n u n y e r i n e ta h a k k i î m v e c e b e r r u t l u k k u v v e

ti a l m ı şt ı r . M e m u r l a ş a n , ü n i f o r m a v e s a l t a n a t s e v d a s ı n a k a p ı l a n d i n a d a m l a r ı n ı n i l m i v e a h l â k i k ı y m e t i d ü ş m ü ş v e g ö z l e r i n i ş a h s î m e n f a a t k a y g u l a n b ü r ü m ü ş t ü r .B u a d a m l a r d a d i n i s a d a k a t , s a l â b e t v e f e r a g a t h i s l e r i n i n y e r i n i m e n f a a t v e i h a n e t a l m ı ş t ı r . B i r d i n i ç i n e n b ü y ü k t e h l i k e , h a d i m l e r i n i n m e m u r l a ş m a s ı , k ü r k v e s a l t a n a t h ı r s ı n a d ü ş m e s i d i r . B u t e h l i k e y i b i l d i k l e r i i ç i n d i r k i ,E b u H a n i f e v e E b u B e k i r E l R â z i g i b i İ s l â m u l u l a r ı k e n

d i l e r i n e t e k l i f e d i l e n d e v l e t m e m u r i y e t i n i , k a b u l e t m e m i ş l er d ir . M e ş h u r d u r k i, H a n e f i m e z h e b i n i n s a h i b iİ m a m - ı Â z a m E b u H a n i f e , A b b a s î h a l i f e l e r i n d e n E lM a n s u r ' u n k e n d i s i n e ı s r a r l a t e k l i f e t t i ğ i K a d ı - ı K u z a t l ı -ğ ı r e d d e t m i ş v e b u y ü z d e n h a p s o l u n u p d ö v ü l m ü ş t ü r .T a r i h ç i l e r b u r e d d i m u h t e l i f ş e k i l l e r d e t e f s i r e d e r l e r .F a k a t b i z c e b u n u n s e b e b i , b u b ü y ü k İ s l â m d a h i s i n i nm e m u r l a ş ı p s a l t a n a t s e v d a s ı n a d ü ş m e k t e n k o r k m a s ı v e

b u h u s u s t a d i n a d a m l a r ı n a ö r n e k o l m a k i s te m e s i d i r .B i z d e ö t e d e n b e r i d i n t e r a k k i y e m â n i m i d i r , d e ğ i l m i

d i r ? d i y e m ü n a k a ş a e d il ir , d u r u l u r . İk in c i M e ş r u t i y e t t e nb e r i p e k m o d a o l a n b u m e s ' e l e h a k k ı n d a b i z i m d i y e c e ğ i m i z ş u d u r : D i n e s a s ı n d a e l b e t t e t e r a k k i y e m â n i d e ğ i l d ir . M â n i o l s a y d ı , s e k i z i n c i a s ı r d a n o n d ö r d ü n c ü a s r ak a d a r b ü t ü n p a r l a k l ı ğ ı y l a h ü k ü m s ü r e n b i r İ s l â m i l i mv e m e d e n i y e t i d o ğ m a z d ı . T e r a k k i y e m â n i o l a n s a p ık l ık

t ı r v e d i n i n d e v l e t k u v v e t l e r i y l e s i l â h l a n ı p s a l t a n a t ad ü ş m e s i d i r .

Devlet kuvvet leriy le s i lâhlanan din terakkiyemânidir:

Ç ü n k ü m â b e d h a r i m i n d e n t a ş a r a k t a a s s u p k a r a n lı k l a r ı n a d a l a n v e d e v l e t k u v v e t l e r i n e a r k a v e r i p s a l t a n a t



s e v d a s ı n a d ü ş e n din, i s t e r i s t e m e z b a ş k a d i n l e r i n ve

h u s u s i y l e s e r b e s t f i k i r ve k a n a a t l e r i n d ü ş m a n ı k e s i l m e

y e m a h k û m d u r . T e r a k k i n i n ise b a ş h c a ş a r t ı , f i k i r ve ka n a a t l e r e h ü r m e t ve m ü s a a d e e d e r l i k t i r . T a a s s u p ile te

r a k k i b i r b i r i n d e n n e fi ' e t e d e r B u n l a r d a n b i r in i n b u l u n

d u ğ u y e r d e n d i ğ e r i h e m e n k a ç a r . D i k k a t e d e r s e k , T ü r

k iy e m iz in m o d e r n t e r a k k i d e geç k a l m a s ı s e b e p l e r i n d e n

b i r i n i n ve b e lk i b a ş h c a s ı n m , y a k ı n z a m a n l a r a k a d a r

b i z d e d e v l e t i n d i n e b a ğ h k a l m a s ı ve bu y ü z d e n m e m l e

k e t in s i l â h h t a a s s u b d a n k u r t u l a m a m ı ş o l m a s ı d ı r T a a s

s u p e s a s e n b a ş h b a ş ı n a t e r a k k i n i n d ü ş m a n ı i k e n , bu bird e d e v l e t k u v v e t l e r i y l e s i l â h l a n ı r s a m e m l e k e t i ç i n bir

b e l â k e s i h r .

Mabet hariminde kalan din

terakkiyi destekler:

Mabet h a r i m i n d e n t a ş a r a k d e v l e t l e ş e n d i n î n te

r a k k i y e m a n i o l m a s ı n a m u k a b i l ; p o l i t i k a d a n , k ü r k ve

k o l t u k h ı r s ı n d a n y a h u t d e v l e t t e n e k m e k p a r a s ı d i l e n m e

s e f a l e t i n d e n k u r t u l a n dîn de t e r a k k i y i k a m ç ı l a r h a t t a

t e r a k k i y e z e m i n o l u r . Ç ü n k ü bir m e m l e k e t t e m ü s a a d e

e d e r i i k z i h n i y e t i t e r a k k i n i n bir ş a r t ı ise h a s b i l i k ve f e r a

ga t l e " ç a l ı ş m a da d i ğ e r bir ş a r t ı d ı r K ı s a g ö r ü ş l ü l ü k ve

m a d d î m e n f a a t k a y g u s u t e ra k k i d ü ş m a n l a r ı n ı n b a ş ı n d ag e l i r . H a s b i l i ğ i n ve f e r a g a t i n en z e n g i n k a y n a ğ ı ise din

v e m a n e v i y a t t e r b i y e s î d i r . A n c a k bu t e r b i y e d i r ki, i n s a

n ı e g o i s t l i ğ i n p e n ç e s i n d e n k u r t a r ı r ve ona f e r a g a t ve

f e d a k a r h ğ m e m s a l s i z z e v k i n i t a t tı r ır . B u n u n İ ç i n d i r ki,

" V a h d a n i y e t a k i d e s i " n i n kâ şif i E f l â t u n ' d a n , d e v r i m i z i n

fikir v e f e ls e fe d â h i l e r i n e k a d a r , t a r i h t e i n s a n h k , u ğ r u n

d a ç a l ı ş m ı ş ve t e r a k k i y e h i z m e t e t m i ş o l a n b ü y ü k â l i m

v e filozofların h e m e n h e p s i , A l l a h ' ı t a n ı m ı ş m a n e v i y a tç ı i n s a n l a r d ı r .



n ı n h u k u k i n e t i c e s i o l a r a k d in i m ü e s s e s e ve t e ş k i l a t m

d e v l e t e k a r ş ı m u h t a r bir v a z i y e t a l m a s ı l â z ı m g e l i r k e n

b i l â k i s b u n l a r , t a m a m i y l e d e v l e t i n y â n i fiiliyattah ü k ü m e t i n k o l t u ğ u a l t ı n a k o n u l u r , d i y a n e t s i y a s e t e k u r

b a n e d i l i r .

D e v l e t in d i n e b a ğ l a n m a s ı s i s t e m i n d e s i y a s e t ve i d a

r e y e d i y a n e t ve din a d a m l a r ı h â k i m o l d u ğ u g i b i , d i n i n

d e v l e te b a ğ l a n m a s ı s i s t e m i n d e de, o n u n t a m a m i y l e ak

s i n e o l a r a k , d i y a n e t e s i y a s e t ve h ü k ü m e t a d a m l a r ı hâ

k i m o l u r . D i n î i n ü e s s e s e ve t e ş k i l a t ı o n l a r k u r a r , o n l a r

k a p a r , o n l a r i d a r e e d e r . Din a d a m l a r ı n ı v a z if e y e o n l a r

t a y i n e d e r , o n l a r m ü k â f a t l a n d ı r ı r , c e z a l a n d ı r ı r , h a t t â

o n l a r d o y u r u r . H ü l â s a bu s i s t e m d e h ü k ü m e t a d a m l a r ı

b ü t ü n d î n î h a r e k e t ve h a y a t ı e l l e r i n d e t u t a r l a r ve d i n i -

y a t a d i l e d i k l e r i g i b i i s t i k a m e t v e r e r e k onu p o l i t i k a l a r ı

n ı n , s a d ı k bir h i z m e t k â r ı g ö r m e k i s t e r l e r Ve bu y o l d a

t a b i a t ı y l a f e c i bir s i y a s i t a a s s u b a ve k ö r l ü ğ e s a p l a n ı r l a r

D i n e b a ğ l ı d e v l e t s i s t e m i n d e din a d a m l a r ı n a s ı l b i r e r

S e z a r k e s i h r s e , d e v l e t e b a ğ h dîn s i s t e m i n d e de

h ü k ü m e t a d a m l a r ı ve he r c i n s h u y d a n p o l i t i k a c ı l a r bi

r e r f u zu l i din d o k t o r u ve e h l iy e t si z r e f o r m a t ö r r o l ü oy

n a m a y a k a l k ış ı rl a r . D i n i n a s ı r l a r i ç i n d e y e r l e ş m i ş , ö r f i

v e t a r i h i b i r e r h a k i k a t k ı y m e t i a l m ı ş o l a n a k î d e ve e r k â

n ı , u s û l ve âdabı ü z e r i n d e , t ıp k ı o y u n c a k l a r ı y l a o y n a

y a n ç o c u k l a r g i b i , o y n a m a y a y e l t e n i r l e r . D i y a n e t e ve

d i n î h a y a t a d a i r i n d î k a r a r l a r v e r e r e k b u n l a r ı j a n d a r m a

v e p o l i s k u v v e t l e r i y l e i c r a y a k a l k ı ş ı r l a r . Din a d a m l a r ı n a

v e d i n i m ü e s s e s e l e r e k a r ş ı m e m l e k e t h a v a s ı n d a bir so

ğ u k l u k ve efl<ârda bir d ü ş m a n h k y a r a t m a ğ a k a lk ış ır la r .

M e m l e k e t t e A l l a h s ı z h ğ ı bir m o d a h a l i n e k o y a r l a r . Ma

n e v i y a t l a a l a y e d e r l e r . D i y a n e t e k a r ş ı lâubaliliği ve din

a d a m l a r ı n a k a r ş ı h a k a r e t e tm e y i bir nev i i l e r i l i k g ib i

g ö s t e r i r l e r . Bu s i s te m i n m e k t e p l e r i n d e ç o c u k l a r a d i n

d e n y â l n ı z onu t e z y i f i ç i n b a h s e d i l i r . T a r i h ve f e l se fed e r s l e r i g i b i k ü l t ü r e ait d e r s k i t a p l a r ı n d a ç o c u k l a r a ,



a ç ı k t a n o l m a z s a , h i l e l i v e ö r t ü l ü b i r ş e k i l d e d i n a l e y h

t a r l ı ğ ı t e l k i n o l u n u r .

D i n in d e v le t e b a ğ l a n m a s ı s i s t e m i n d e m a b e d i n m u h

t a r i y e t i h a t t â b a ş l ı b a ş ı n a b i r v a r h ğ ı k a l m a z . O n u n v a r

l ığ ı s ı rf h ü k ü m e t a d a m l a r ı n ı n m ü s a a d e s i n e b a ğ l ı d ı r. B u

s i s t e m d e , s ı r f c e h a l e t l e r i n i n v e r d i ğ i k ü s t a h l ı ğ a g ü v e

n e n b i r t a k ı m p o l it i k a d ü ş k ü n l e r i d e v l e t k u v v e t l e r i n e

a r k a l a n a r a k t a ş t ı k ç a t a ş a r l a r , o r t a l ı ğ ı t e h d i t v e t e d h i ş

h a v a s ı n a b o ğ a r l a r : B u h a v a d a n f a y d a l a n a r a k d i y a n e t i

v e d i n d a r l a r ı b i n b i r ş e k i l d e t a h k i r e k a l k ış ı rl a r . B u s i s

t e m d e d i n n a m ı n a k o n u ş m a v e d i n i n e r k â n ı n d a n o l a n

t a l i m v e t e d r i s i , n e ş i r v e t e l k i n v a z i f e l e r i n i y e r i n e g e t i r

m e y a s a k t ı r . B ö y l e b i r h a r e k e t m ü t h i ş b i r s u ç t e ş k i l

e d e r . B u s i s t e m i n p o l i ti k a c ı t a r a f t a r l a r ı , d i n a d a m l a r ı n

d a n v e d i n d a r l a r d a n t e z y if k â r b i r l is a n l a b a h s e d e r v e

d e v l e t k u v v e t l e r i n i d i n d a r l a r a l e y h i n e t e ş v i k e d e r l e r .

H ü l â s a , d e v le t i n d i n e b a ğ l a n m a s ı n ı h u k u k e n a y ı r d

e d e n n o k t a , c i s m a n î k u v v e t l e r i n r u h a n î h â k i m i y e t e t â b i

k a l m a s ı v e y u k a r ı d a d e d i ğ i m i z g i b i , d e v l e t i n d i n k a n u n l a r ı y l a i d a r e e d i l m e s i d i r . B e r i k i n i , y â n i d i n i n d e v l e t e

b a ğ l a n m a s ı s i s t e m i n i a y ı r d e d e n n o k t a i se , t a m a m i y l e

a k s i n e o l a r a k , r u h a n i y e t i n m a d d i v e c i s m a n i k u v v e t l e r

e l in e v e e m r i n e g e ç m e s i d i r . D i n i n d e v l e t e b a ğ l a n d ı ğ ı

m e m l e k e t l e r d e d i n i t e şk i la t v e p e r s o n e l d e v le t k a d r o s u

i ç i n e a l ın ı r. P e r s o n e l i m e m u r l a ş t ı r ı l ı p e m i r k u l u h a l i n e

k o n u l a n d i n i t e ş k i l â t ı n h i ç b i r n e v i m u h t a r i y e t i v e k a r a r

s e l â h i y e t i k a l m a z .

Lâikl ik bir i t idal ve muvazene sistemidir:

D i n v e d e v l e t a r a s ı n d a k i h â k i m i y e t m ü c a d e l e s i n d e n

d o ğ a n ik i z ı d s i s t e m i g ö z d e n g e ç i r d i k t e n s o n r a ş i m d i

l â i k l i ğ i n n a s ı l b i r o r t a l a y ı c ı v e m u t e d i l s i s t e m o l d u ğ u n u

a n l a m a k k o l a y l a ş m ı ş t ı r . F i l h a k i k a l â ik li k d e v l e t i n d i n e



v e d i n i n d e v l e t e b a ğ l a n m a s ı s i s t e m i n i n h e r i k i s i n e d ea y n i d e r e c e d e m u a r ı z v e h e r i k is in i a y n ı ş e k i l d e n e f y e -d e n ü ç ü n c ü b i r i t i d a l v e m u v a z e n e s i s t e m i d i r . B u s i s t e m d e n e d e v l e t d i n e , n e d e d i n d e v l e t e b a ğ l a n ı r . S a d e c e d i n v e d e v l e t b i r b i r i n d e n a y r ı l ı r v e h e r b i r i d i ğ e r i n ek a r ş ı m u h t a r ( = A u t o n o m e ) b i r v a z i y e t al ı r . D e v l e t n ed i n b e z i r g â n l ı ğ ı y a p a r , n e d e d i n d ü ş m a n ı k e s i l i r . B u n am u k a b i l , d i n d e n e d e v l e t m ü ş a v i r l i ğ i n e , n e d e s i y a s e tk â h y a h ğ m a k a lk ış ır . L â ik d e v l e t t e , t e k r a r e d e l i m s a d e c er u h a n î v e c i s m a n î k u v v e t l e r b i r b i r i n d e n a y rı lı r v e b u n l a r d a n h e r b i r i k e n d i h a r i m i n d e y a n i d i n , f e r d i v i c d a n l a r d a , d e v l e t d e s i y a s e t v e i d a r e s a h a s ı n d a h ü k ü m r a no l u r . R u h a n î k u v v e t i n m e r k e z i m â b e d t i r . C i s m a n î k u v v e t in m e r k e z i d e , b u g ü n k ü d e m o k r a t i k n i z a m d a , p a r l a m e n t o d u r . İş t e r u h a n î v e c i s m a n i ik i k u v v e t i n b u s u r e t l e a y r ı l m a s ı v e h e r b i r i n i n k e n d i n e m a h s u s s a h a d a h ü k ü m r a n o l m a s ı c e m i y e t t e b i r i ti da l v e m u v a z e n e h a v a s ıy a r a t ı r . V a t a n d a ş ı n d i n h ü r r i y e t i v e b u n a b a ğ l ı h a k l a r ıa n c a k b ö y l e b i r i t i d a l v e m u v a z e n e h a v a s ı i ç i n d e g ü ng ö r ü p y a ş a y a b i l i r .

Ş u n o k t a y a d i k k a t o l u n s u n k i, l âi k s i s t e m d e d i n i led e v l e t , m a b e t i le h ü k ü m e t b i r b i r i n d e n a y r ı l a c a k v e h e rb i r i k e n d i s a h a s ı n d a k a l a c a k t ı r d e m e k , b u n l a r b i r b i r i n e ,k a r ş ı l â k a y d v e y a b a n c ı y a h u t , d a h a k ö t ü s ü b i r b i r i n er a k i p o l a c a k d e m e k d e ğ i l d i r . A s l â ! B i l â k i s , b u a y r ı l ı ş ,e v v e l â , r u h a n i v e c i s m a n î i k i k u v v e t i n b i r e l d e v e b i r

m e r k e z d e t o p l a n a r a k k a b ı n a s ı ğ m a z b i r h a l a lm a s ı n ;s a n i y e n d e , b u a y r ı l ı ş s a y e s i n d e k u v v e t l e r d e n h e r b i r ik e n d i n e m a h s u s s a h a d a k a ls ın v e b u r a d a d a h a b ü y ü kb i r k e m a l v e i h t i s a s i l e i ş l e s i n i ç i n d i r . B i r b i r i n d e n a y r ı l a n d i n ile d e v l e t , m a b e t ile h ü k ü m e t b i r b i r i n e k a r ş ı l â k a y d v e y a b a n c ı k a l a m a z . H e l e b u n l a r b i r b i r i n e k a r ş ır a k i p v e d ü ş m a n v a z i y e t a s l â a l a m a z . Z i r a , i y i d ü ş ü n ü l ü r s e , m a b e d i n v e h ü k ü m e t i n s o n v e e n y ü k s e k hedef

l e r i n d e n b i r i d e ; c e m i y e t v e d o l a y ı s ı y l a f e r d d i r . H e r i k i s i d e i n s a n f e r d i n i n i y i l i ğ i , e m n i y e t i , h u z u r v e r a h a t



İ ç i n d e y a ş a m a s ı i ç i n d i r . M â b e d b u h e d e f e f e r d i n i ç â l e m i n i h ü k ü m e t i s e d ı ş m ü n a s e b e t l e r i n i t a n z i m e t m e k s u r e t i y l e y ü r ü r . N e m u t l u o m e m l e k e t l e r e k i , t o p r a k l a r ı

ü s t ü n d e m â b e d ile h ü k ü m e t , a y n ı b i r y o l u n y o l c u s u ik id o s t g i b i k o l k o l a g i d e r !

Din ve dev le t münasebet ler i

iht iyaçlardan doğar:

Z a n n e d i y o r u m k i, d i n ile d e v l e t a r a s ı n d a k i b a ğ h h ğ ıv e b u n u n ş e k l i n i t a r i h i i h t i y a ç l a r v e i ç t i m a î r e a l i t e l e r t a

y i n e t m e k t e d i r . İ p t i d a i d e v i r l e r i g e ç e h m , b ü y ü k d i n l e r i

a l a h m . B i l i n d i ğ i g i b i , H r ı s t i y a n h k R o m a ' d a k u v v e t l i v e

m e r k e z i y e t ç i b i r d e v l e t i le k a r ş ı l a ş m ı ş v e d e v r i n e g ö r e ,

i l e r i b i r i ç t i m a î m u h i t b u l m u ş t u r . Y a l n ı z H ı r i s t i y a n l ı ğ ı n

z u h u r u s ı r a l a r ı n d a R o m a d e v l e t i g ö r ü n ü ş t e k u v v e t l i i s e

d e , h a k i k a t t e ç ü r ü m ü ş v e ç ö k ü n t ü a l â m e t l e r i g ö s t e r m e

y e b a ş l a m ı ş t ı . B u v a z i y e t t e k i b i r d e v l e t c a m i a s ı n d a y e n id o ğ a n b i r d i n i ç i n i k i ş ı k t a n b i r i n i k a b u l e t m e k v a r d ı . Y a

d e v l e t i ş l e r i n e k a r ı ş ı p o n u n l a b i r l ik t e h a r c a n ı p ç ü r ü m e -

l i yd i, y a h u t d a b u i ş l e r d e n u z a k k a l a r a k b u s a y e d e h e m

t e m i z l i ğ i n i m u h a f a z a e t m e l i , h e m d e h e n ü z p e k z a y ı f

v a r h ğ ı ü z e r i n e p o l i t i k a n ı n k ı s k a n ç l ı ğ ı n ı v e d ü ş m a n l ı ğ ı

n ı ç e k m e m e l i y d i . B ü y ü k H n s t i y a n a z i z i S a i n t P a u l " S e -

z a r ' a a i t o l a n ı o n a , A l l a h ' a a i t o l a n ı d a A l l a h ' a b ı r a

k ı n ı z " d ü s t û r u n u k o y a r a k , H r ı s t i y a n h ğ a ik in c i ş ık k ı t e r c i h e t m e s i n i i h t a r e t m i ş v e H r ı s t i y a n h k i l e d e v l e t a r a

s ı n d a k i m ü n a s e b e t i n ş ek l i ni g ö s t e r m i ş t i r .

B u n a m u k a b i l İ s lâ m i y e t in k a r ş ı l a ş t ı ğ ı d u r u m d a h ab a ş k a o l m u ş t u r . İ s l âm i y et , d o ğ d u ğ u t o p r a k l a r ü s t ü n d es i y a s i b a k ı m d a n b i r a n a r ş i v e b i t m e z t ü k e n m e z b i r k a v i m v e k a b i l e k a v g a s i y l e , i ç t i m a î b a k ı m d a n d a k o y u b i rc a h i l i y e t i l e k a r ş ı l a ş m ı ş t ı r . B i n â e n a l e y h i s t e r i s t e m e z ,i ç i n d e b u l u n d u ğ u b u a n a r ş i k c e m i y e t i n h ü k ü m e t o t o r i -



t e v e n i z a m i h t iy a c m ı t e m i n e k o y u l m u ş t u r . İ s l â m i y e t i n

b ü n y e s i n d e k i d e v l e t v e o t o r i t e i l e s ı k ı m ü n a s e b e t v e

b a ğ l ı l ı k b u n d a n i l e r i g e l m i ş t i r . B u b a ğ l ı l ı ğ ı n b i r s i s t e mh a l i n i a l m a s ı v e İ s l â m D e v l e t l e r i n d e " d i n i ç i n d e d e v l e t "

v e s a l t a n a t ş e k l i n e d ö k ü l m e s i E b û S ü f y a n o ğ l u M u a v i -

y e i l e b a ş l a r . E m e v i l e r i n b u i l k h a l i f e s i d i r k i , İ s l â m î

a n ' a n e d e d i n i le d e v l e t i h t iş a m l ı b i r s a l t a n a t ş e k l i n d e

b i r l e ş i r v e b u n d a n e v v e l k i b a s i t v e p e d e r ş a h î i d a r e y e

r i n e , a r t ı k p o l i t ik a e s a s ı v e b ü r o t e ş k i l a t ı ü z e r i n d e n y e

n i b i r i d a r e k u r u l u r v e b u h a l b ü t ü n İ s l â m D e v l e t l e r i n

d e b i r g e l e n e k o l u r g i d e r .. F a k a t b u g ü n i h t i y a ç la r v e b u n l a r ı d o ğ u r a n r e a l it e le r

t a m a m i y l e d e ğ i ş m i ş t i r . İ s l â m i y e t t e ş u b i r a k i d e d i r k i ,

z a m a n l a r ı n d e ğ i ş m e s i y l e d i n i n a m e l a h k â m ı d a d e ğ i ş i r .

D i n i l e d e v l e t m ü n a s e b e t l e r i İ s l â m d i n i n i n i t i k a d î a h k â

m ı n d a n d e ğ il , s ır f â m e h a h k â m m d a n d ı r . D ü n d e n h a t t â

b a ş l a n g ı ç t a n b e r i d i n i le d e v l e t i n b i r l e ş m e s i n i i c a b e d e n

h a t t â d e v l e t in t a m a m i y l e d i n î b i r m a h i y e t a l m a s ı n ı e m

r e d e n a h k â m b u l u n a b i l i r . M a d e m k i, d i y o r u z , b u a h

k â m i t i k a d î d e ğ i l , a m e l î d i r v e m a d e m k i d i n i n a m e l î a h

k â m ı z a m a n ı n v e h a y a t ş a r t l a r ı n ı n d e ğ i ş m e s i y l e d e ğ i

ş i r ; o h a l d e d ü n o l d u ğ u g i b i b u g ü n d e d i n i l e d e v l e t i n

b i r l e ş m e s i l â z ı m g e l m e z . Ç ü n k ü z a m a n v e ş a r t l a r d e

ğ i ş m i ş t i r B i n â e n a l e y h d e ğ i ş e n z a m a n ı n v e h a y a t ş a r t

l a r ı n ı n i c a b ı n a g ö r e h a r e k e t e t m e y e ; d i n i n h e r a m e l î

m e s e l e s i g i b i , b u m e s e l e y i d e z a m a n l a h a y a t ş a r t l a r ı a lt ı n d a m ü t a l a a v e h a l l e tm e y e m e c b u r u z .

B ö y l e m ü t a l a a e t t iğ i m i z t a k d i r d e b u g ü n - d i n i n d e v

l e t t e n v e p o l i t i k a d a n u z a k k a l m a s ı , y a ş a m a s ı v e v a z i f e

s i n i h a k k i y l e g ö r e b i l m e s i i ç i n , h ü k ü m e t v e s i y a s e t t e n

y a k a s ı n ı s ı y ı r m a s ı v e h â k i m i y e t i n i f e r d î fiiller v e f e r d î

v i c d a n l a r d i y a r ı n d a t e s i s e t m e s i b i r z a r u r e t t i r . B u g ü n

d i n i ç i n s e l â m e t b u n d a d ı r . B u r e a l i t e y i g ö r m e m e k v e

d i y a n e t i p o l i t i k a n ı n k u y r u ğ u h a l i n e k o y m a k , o n a h i z



T e k r a r e d e l i m v e iy i a n l a ş a l ı m k i , b u g ü n d i n i n d e v

l e t t e n b e k l e y e c e ğ i b i r ş e y v a r d ı r : "Gölge etme, başka

ihsan istemem"dir. L â i kl iğ i n m â n a s ı v e b u g ü n ü n d i n v e

d e v l e t m ü n a s e b e t l e r i n d e k i r o l ü d e b u d u r : Y â n i d in id e v l e t e , d e v l e t i d e d i n e t â b i o l m a k t a n k u r t a r m a k v e b u

s a y e d e m â b e d ile h ü k ü m e t a r a s ı n d a k i t e z a t l a r ı k a l d ı r

m a k ; m a b e d i n fe r d i v i c d a n l a r ı n k a le s i , h ü k ü m e t i d e

m a d d e v e m e n f a a t d ü n y a s ı n ı n n â z ı m ı y a p m a k s u r e t i y

l e a r a d a k i i k t i d a r k ı s k a n ç l ı k l a r ı n ı e n k ü ç ü k h a d d i n e i n

d i r m e k t i r .

Z a m a n ı m ı z d a lâ ik r e j i m d e o l m a y a n b i r d e v l e t t e , d i

y a n e t , i s t e r i s t e m e z p o l i t i k a n ı n e m r i n e g i r m e y e v e p o l i

t ik a c ı la r ı n b i r m a ş a s ı o l m a y a m a h k û m d u r . E s a s e n , t a r i

h e d i k k a t e d e r s e n i z , d i n i n e n k u v v e t l i o l d u ğ u v e d e v l e

t i n t a m a m i y l e d i n e b a ğ l a n d ı ğ ı d e v i r l e r d e b ü e b u , b ö y l e

o l m u ş t u r . Ş u k a d a r k i o d e v i r l e r d e d e v l e t a d a m l a r ı n d a n

b i r ç o ğ u d i n d a r i n s a n l a r o l d u ğ u i ç in d i n i n p o l i t i k a e m

r i n e g i r m e s i b ü y ü k b i r m a h z u r t e ş k il e t m e m i ş t i r . B u

g ü n i s e h e r k e s b i l iy o r k i, v a z i y e t t a m a m i y l e b a ş k a d ı r ;

b u g ü n d e v l e t a d a m l a r ı n d a n d i n i s a l â b e t s a h i b i o l a n la r ı

- h i ç y o k d e ğ i l s e d e - m u h a k k a k k î, ç o k a z a lm ı ş t ı r . D i n

d a r o l m a y a n k i m s e l e r d e n d i n in a h k â m ı n ı y e r i n e g e t i r

m e y i b e k l e m e k r iy a y a v e s a h t e l i ğ e m e y d a n a ç m a k t ı r .

R i y a n ı n v e s a h t e l i ğ i n is e d î n d e y e r i y o k t u r . D i n , i n a n

m ı ş v e i m a n n u r u ile a y d ı n l a n m ı ş s a m i m î i n s a n l a r ı n

h i m m e t l e r i y l e y a ş a r . B i n â e n a l e y h t e k r a r e d e l i m k i , b u

g ü n d i n i le d e v l e t i n b i r b i r l e r i n d e n a y r ı l m a s ı v e h e r b i

r i n i n k e n d i s a h a s ı n d a k a l m a s ı ; d e v l e t i n d i n e d i n i n d e

d e v l e t e v e s i y a s e t e k a r ş ı t a r a f s ı z b i r d u r u m a l m a s ı , y â

n i , b î r k e l i m e i le lâ ik li k, d e v r i m i z i n i h t i y a ç l a r ı n d a n d o

ğ a n b i r z a r u r e t t i r .

L â i k r e j i m d e m â b e d s i y a s e t e k a r ı ş m a z ; d e v l e t f a a li

y e t l e r i n e d i r e k t i f v e r m e z ; h ü k ü m e t p o l i t i k a s ın ı d i n e u y

g u n l u k b a k ı m ı n d a n t e n k i d e d e r e k d i n d a r l a r ı a l e y h e

t e ş v i k e t m e z , h ü l â s a d i n a d a m l a r ı b i r e r p o l i t i k a c ı k e s i l

m e z . B u n a m u k a b i l , d e v l e t d e d i y a n e t e k a r ı ş m a z ;



h ü k ü m e t a d a m l a r ı d i n i k e n d i e m e l l e r i n e e r m e k i çi n b i r

m e r d i v e n o l a r a k k u l l a n m a z v e h e p s i b i r e r f a h r î v e f u z u

lî d i n m ü ç t e h i d i r o l ü a l m a z .H e m e n i l â v e e d e l i m k i, l â ik r e j i m d e d e v l e t d i n e k a

r ı ş m a z d e m e k , d i n i n i m a n , i b a d e t , t â l i m v e t e d r i s i ş l e r i n e m ü d a h e l e e t m e z v e r e s m e n m u a y y e n b i r d i n in a h k âm ı m , k e n d i i ş l e r i n e r e h b e r a l m a z , d e m e k t i r .

Y o k s a , m e s e l â T ü r k i y e g i b i, n ü f u s u n u n b ü y ü k b i r e k s e r i y e t i M ü s l ü m a n o l a n b i r m e m l e k e t t e , d e v l e t , d i n ît e ş k i l â ta v e m ü s l ü m a n h a l k ı n d i n i i h t iy a ç l a r ı n ı t e m i n e

y a r d ı m e t m e z d e m e k d e ğ i l d i r B i r h a l k h ü k ü m e t i n i nb a ş t a g e l e n p r e n s i b i , h a l k i ç i n ç a h ş m a k t ı r . B i n â e n a l e y hh a l k ı n d i n i i h t i y a ç l a r ı n ı d ü ş ü n m e k v e b u n l a r ı t e m i n e t m e k h a l k h ü k ü m e t i n i n v a z if e si d ir . E ğ e r b i r m e m l e k e th a l k ı n ı n i h t i y a ç l a r ı s ı r f s a ğ l ı k , s e r v e t v e k o n f o r , i l i m v ee ğ l e n c e d e n i b a r e t o l s a y d ı , d e v l e t d e y a l n ı z b u i h t i y a ç l a r ı d ü ş ü n ü r d ü . H a l b u k i b u m e y a n d a h a lk ı n d i n i i h t iy a ç l a rı d a v a r d ı r . V e b u n l a r ı n t a t m i n i c e m i y e t iç in m ü h i m

d ir . D e v l e t b u i h t i y a ç l a r a d a y a r d ı m e t m e y e v e b u n l a r ıd ü ş ü n m e y e m e c b u r d u r . B u g ü n g a r p m e m l e k e t l e r in d e k i K i h s e v e r g i s i v e b u n a d e v l e t i n m ü s a a d e s i b u d ü ş ü nc e y e d a y a n ı r . İ s v i ç r e ' d e v a t a n d a ş l a r i h t iy a r î m a h i y e t t ek i l i s e ve r g i s i v e r i r .

H ü l â s a , z a m a n ı m ı z d a v e t e k â m ü l ü n b u g ü n k ü m e rh a l e s i n d e d i n h ü r r i y e t i n i n v e b u n d a n d o ğ a n h a k l a r ı nt e m i n a t ı a n c a k d e v l e t i n l â i k o l m a s ı n d a d ı r . L â i k o l m a y a n b i r d e v l e t t e b u h ü r r i y e t i n g ü v e n i l i r b i r t e m i n a t ıy o k t u r v e o l a m a z . Ç ü n k ü , e v v e l â d i n e b a ğ h d e v l e t s i s t e m i n i a l ı r s a k , b u s i s t e m d e d e v l e t r e s m e n b i r d i n e s a h i p v e b ü t ü n h u k u k i y a t v e t e ş k i l â t i y l e m u a y y e n b i r d i n i n k a i d e v e p r e n s i p l e r i n e t â b i o l a c a ğ ı n d a n ; ''devlet dJ-

n i " n d e n b a ş k a b i r d i n e s a h i p v e b ü t ü n h u k u k i y a t v et e ş k i l a t ı y l a m u a y y e n b i r d i n i n k a i d e v e p r e n s i p l e r i n e



t â b i o l a c a ğ ı n d a n ; d e v l e t d i n i n d e n b a ş k a b i r d i n e s a h i p

v e y a h i ç b i r d i n e m e n s u p o l m a y a n k i m s e l e r i çi n , t a b i

a t iy l e d i n v e v i c d a n h ü r r i y e t i t e m i n a t s ı z k a h r . B i r k e r e

b u t a k d i r d e , d e v l e t d i n i n d e n b a ş k a b i r d i n e s a h i p o l a n

l ar , k e n d i d i n l e r i n d e n b a ş k a , k a n a a t l e r i n c e b â t ü b i r d i

n i n a h k â m ı n a r i a y e t e t m e y e m e c b u r e d i l m i ş o lu r . Ç ü n

k i u n u t m a m a l ı d ı r k i, s a m i m i b i r d i n d a r ı n n a z a r ı n d a

k e n d i d i n i h a k , b a ş k a d i n l e r b â t ı l d ı r . B u h a l d e "devlet

dinrnden b a ş k a b i r d i n e m e n s u p o l a n la r k e n d i h a k

d i n l e r i d u r u r k e n , b a ş k a b i r b â t ı l d i n i n k a i d e l e r i n e t â b i

k ı l ın m ı ş v e b i n â e n a l e y h d in h ü r r i y e t i n d e n m a h r u m b ı

r a k ı l m ı ş o l u r la r . H i ç b i r d i n e m e n s u p o l m a y a n l a r is e ,

b u n l a r d a i n a n m a d ı k l a r ı b i r d i n i n e s a s l a r ı n a riayete

m e c b u r v e d o la y is iy l e v i c d a n h ü r r i y e t i n d e n m a h r u m

e d i l m i ş o l u r l a r .

S a n i y e n d e v l e t e b a ğ l ı d i n s i s t e m i n i a l ır s a k , b u r a d a

d i n d o ğ r u d a n d o ğ r u y a p o l i t i k a n ın e m r i n e v e h i z m e t i n e

g i r m i ş , k u d s i y e t v e r u h a n i y e t i n i k a y b e t m i ş t i r . B u s is

t e m d e d e d i n a d a m l a r ı m e m u r l a ş t ır ı lm ı ş v e b u n l a r ı ni m a n l a r ı m e n f a a t v e ü n i f o r m a m u k a b i l i n d e s a t ı n al ın

m ı ş t ır . B i n â e n a l e y h b ö y l e b i r r e j i m d e d i n h ü r r i y e t i n e

t e m i n a t a r a m a k e s e s e n m â n a s ı z h k t ı r .

L â ik lik p r e n s i b i n i s a m i m i y e t l e k a b u l v e t a s v i p e d e n

b i r d e v l e t t e b ü t ü n b u a k s a k h k l a r b e r t a r a f e d il m i ş o l ur .

D i n d a r l a r , m e n s u p o ld u k l a r ı m â b e d i ç i n d e i n a n d ık l a r ı

d i n i le b a ş b a ş a b ı r a k ı l m ı ş , h i ç b i r d i n e m e n s u p o l m a

y a n l a r i s e , o n l a r d a k e n d i t a l i h l e r i n e t e r k e d i l m i ş o l u r .

B u s a y e d e , d i n , i l im v e f e l s e f e d e n h e r b i r i k e n d i s a h a

s ı n d a v e h e r ü ç ü a y n ı b i r g a y e y e y â n i i n s a n ı n i n s a n t a

r a f ı n d a n is t i s m a r ı n ı ö n l e m e y e y ü r ü r .



DÖRDÜNCÜ KISIM

TÜRKİYE'DE DİN VE DEVLET

MÜNASEBETLERİ TARİHİNE

KISA BİR BAKIŞ

Ey Hak!

Bildim seni âlemde penahım

Alemde budur varsa günahım

A b d ü l h a k H Â M İ D

D in ve d e v l e t m ü n a s e b e t l e r i b a h s i n d e k i s i s t e m l e r ig ö z d e n g e ç i r d i k t e n ve l â i k l i ğ i n m o d e r n d e v l e t t e k i y e r i n i ve r o l ü n ü g ö s t e r d i k t e n s o n r a , ş i m d i şu n o k t a y a ce

v a p v e r e l i m ; T ü r k i y e m î z bu s i s t e m l e r d e n a c a b a h a n g i s i ü z e r i n d e d i r ?

Eğer Hakk'm diliyle konuşm ak bir suç sayılmazsa,

tereddütsüzce diyeceğiz ki, Türkiye bugün ve otuz kü

sur senelik bir devir içinde dinin devlete bağlanm ası

sistemindedir.

T ü r k i y e A n a y a s a s m m 1 9 2 8 ' d e n b e r i tam lâik bir

a n a y a s a o l m a s m a ve h ü k ü m e t a d a m l a r ı m ı z m , s ı r a s ıg e l d i k ç e , T ü r k i y e ' d e l â i k l i k t e s i s e t m i ş o l m a k l a Ö v ü n m e l e r i n e r a ğ m e n , T ü r k iy e h e n ü z . G a r p h u k u k u n d a k im â n a s ı ve ş e k l iy l e , l âi kl iğ i t a t m a m ı ş t ı r . G a r p h u k u k u n

da l â ik l ik , dev le t in din ve m â b e d i ş l e r i n e m ü d a h a l e s i n i



v e v i c d a n h ü r r i y e t i n i n e n s a ğ l a m b i r t e m i n a t t ı r . B i z d e

i s e , l â ik l iğ i n z ı d d m a o l a r a k , d i y a n e t b ü t ü n t e ş k i la t ı v e

p e r s o n e l i y l e h ü k ü m e t a d a m l a r m ı n e m r i a l t ı n a g i r m i ş

v e d i n i ş l e r i s ı m s ı k ı d e v l e t e b a ğ l a n m ı ş t ı r . U z u n b i r t a r i

h i o l u ş u m , s i y a s i v e i ç t i m a î v u k u a t s i l s i l e s i n i n b i r n e t i

c e s i o l a n b u v a z i y e t i n n a s ı l d o ğ u p y e r l e ş t i ğ i n i b u r a d a

h ü l â s a o l a r a k g ö s t e r m e k f a y da l ı o lu r .



TÜRKİYE'DE ÜÇ DEVİR

VE ÜÇ SİSTEM

T ü r k i y e ' n i n din ve d e v l e t m ü n a s e b e t l e r i t a r i h i n e d i k k a t e d e r s e k , b u n u n üç d e v r e a y r ı l d ı ğ m ı ve b i r b i r i n d e n

fa rk l ı üç s i s t e m a r z e t t i ğ i n i g ö r ü r ü z . B i r i n c i d e v i r " d î n eb a ğ h d e v l e t " s i s t e m i d e v r i d i r ki, O s m a n l ı d e v l e ti n in ku

r u l u ş u n d a n , d a h a d o ğ r u s u O s m a n h p a d i ş a h l a r ı n ı n Ya

v u z S u l t a n S e l i m ile H a l i f e u n v a n ı m a l m a l a r ı n d a n i t i b a r e n o n d o k u z u n c u a s r ı n b i r in c i y a r ı s ı s o n l a r ı n a k a d a rd e v a m e d e r İ kin c i d e v i r 1839 " G ü l h a n e H a t t ı " n ı n i l â n ı n d a n 1 9 2 4 ' d e ş i m d i k i D i y a n e t İ ş l e r i R e i s l i ğ i t e ş k i l â t ı n ı n k u r u l m a s ı n a k a d a r s ü r e n " y a r ı d i n i d e v l e t " s i s t e m id e v r i d i r . N i h a y e t , ü ç ü n c ü d e v i r 1 9 2 4 ' d e n b e r i i ç i n d ey a ş a d ı ğ ı m ı z " d e v l e t e b a ğ l ı din" s i s t e m i d e v r i d i r .

1 - Türkiye'de dine bağlı devlet sistemi:

B i z d e d î n e b a ğ h d e v le t , i m p a r a t o r l u k d e v r i n i n s i s t e m i d i r . F i l h a k ik a O s m a n l ı d e v le t i k u r u l u ş u n d a İ s lâ m i bir

d e v l e t o l m u ş ve son g ü n l e r i n e k a d a r , a s ı r l a r ı k a p l a y a nö m r ü b o y u n c a , d i n e b a ğ l ı k a l m ı ş t ı r . Y a l n ı z bu b a ğ l ı l ı kh e p a y n ı k u v v e t t e g i t m e m i ş , e v v e l le r i çok s a ğ l a m ve sa

m i m i i k e n , s o n r a l a r ı g e v ş e k ve r i y a c ı bir g i d i ş a l m ı ş t ı r

O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n u n d i n i v a sf ı, h u s u s i y l e Os

m a n h h ü n k â r l a r ı , Y a vuz S u l t a n S e l i m île,'^^' H a l i f e ün-

(92) Yavuz Sultan Selim'e kadar Osmanlı hükümdarları sadece devlet Reisi

iken, bu padişah, halife unvanını almıştır ve böylece bir ruhaniyet iktisab etmiş

tir. Bilindiği gibi Yavuz Selim Mısır'ı zaptedince; o zamanlar Abbasilere mensup

halifelerin sonuncusu Mütevekkil Al Allah ile görüşerek kendisinden "Emânât-ı

Mükaddese"yİ ve "Alâmât-ı Hİlâfef'i devir almıştı. (Hicri 923). Bu tarihten sonraartık Osmanlı Hünkârlan "Halife-i Müslimin", "Hâdimü'l-Haremeyn", "Emirü'l-

Mümİnİn", "Halife-i Rûyİ Zemin" ünvanlanyla yâdedilmişlerdir.



v a n ve s e l â h i y e t i a l d ı k t a n s o n r a , t a m a m o l m u ş ve ke

m a l i n i b u l m u ş t u r . A r t ı k O s m a n l ı P a d i ş a h ı d e v l e t b a ş ı n d a y a l n ı z en y ü k s e k bir s i y a s i ş a h s i y e t ve O s m a n l ı l a r ı n

m e t b u u d e ğ i l , h e r r i de, â h i r z a m a n p e y g a m b e r i n i n ha

lefi ve vek i l i s ı f a t iy l e en y ü k s e k d i n i ve r u h a n i bir ş a h s i y e t t i r . Ve bu s ıf at la b ü t ü n d ü n y a M ü s l ü m a n l a r ı n ı n m e t b u u ve h a m i ş i d i r . D e v l e t i n A n a y a s a s ı Ş e r i a t , h ü k ü m e tv e i d a r e u m d e s i de s a l t a n a t t ı r . D e v l e t i n , b ü t ü n h u s u s ih u k u k u g i b i , â m m e h u k u k u ve i d a r e e s a s l a r ı da d o ğ r u d a n ve d o l a y ı s ı y l a İ s l â m d i n i n i n k a n u n l a r ı n a d a y a n m a k t a d ı r .

G e r ç i d e v l e t t e " K a n u n n a m e - i P a d i ş a h i " l e r v a r d ı r ve

H a l i f e S u l t a n , bu s ı f a t l a , (mü lk ve m i l l e t i ) i d a r e i ç i n ge

r e k h u s u s i h u k u k a ve g e r e k â m m e h u k u k u n a m ü t e d a i r ,k a n u n ve n i z a m l a r k o y a r ve t e b a s ı m b u n l a r ı n a h k â m ı n a r i a y e t e m e c b u r e d e r ; f a k a t b ü t ü n bu k a n u n ve ni

z a m l a r ı n " Ş e r ' i Ş e r i f e u y g u n o l m a s ı ş a r t t ı r . ' ^ ^ ' D e v l e t i nh i ç b i r k a n u n ve n i z a m ı " Ş e r ' i Ş e r i f e a y k ı r ı bir h ü k ü mi h t i v a e t m e z . H a l i f e - S u l t a n m v a z i f e s i ve Î f a s i y l e m ü k e l le f o l d u ğ u şey " e m r - i b i l m â r u f v e n e h y i a n i l m ü n k e r " d i r ,y â n i Ş e r i a t k a n u n l a r ı n ı n e m i r ve n e h y i n i y e r i n eg e t i r m e k t i r . H a l i f e - S u l t a n bu k a n u n l a r ı n hiç bir h ü k m ü n ü t e r k e d e m e z ve ş e r ' i n g ö s t e r d i ğ i y o l d a n d ı ş a r ı y aç ı k a m a z .

H a l i f e - S u l t a n a ş e r ' i n e m r i n i ve n e h y i n i b i l d i r m e y ev e i ş l e r i n d e , i c r a a t ı n d a ona d a i m a ş e r ' i n y o l u n u g ö s t e r

m e y e ve onu i r ş a d e t m e y e m e m u r d e v l e t t e " M e ş i h a t ıİ s l â m i y e " d i y e y ü k s e k bir d i n i m a k a m v a r d ı r . Bu m a k a m ı n s a h i b i " Ş e y h ü l i s l â m " ve " M ü f t i E l ' e n a m " d ı r . " ^ ' Ş e y -

03) "Şer'i Şerif", "Şeriat", "Şeriat Kanunları" İslâm dininin temel ahkâmını

vücuda getiren kaide ve kanunlardır. Bu kanunların başlıca kaynakları "Edille-İ

Erbaa" denilen dört delil veya rehberdir ki, bunlar, başta Kur'an gelmek üzere,

"Sünnet", "İcmâ-i Ümmet", "Kıyâs-ı Fukaba"dır. Tafsilât için Türkiye Siyasi Re

jimi ve Anayasa Prensipleri eseninizin giriş kısmına bakınız.

(94) Fatih devrine kadar bütün İslâm memleketlerinde olduğu gibi Osmanlı

ülkesinde de müftüler vardı. Ve devlet merkezindeki müftüler, taşra müftülerinebiraz mümtazca idiyseler de, arada büyük bir fark yoktu. Fatih Sultan Mehmed *.



h ü l i s l â m l ı k , ş e r ' i n m u h a f ı z ı ve H a l i f e - S u l t a m n d i n î r e h b e r i o l a r a k , d e v l e t t e en m ü h i m ve en n ü f u z l u bir ma

k a m d ı r . G e r ç i Ş e y h ü l i s l â m ı H a U f e - S u l t a n t a y i n e d e r veo n u bu m a k a m a o g e t i r i r ; f a k a t bir k e r e o m a k a m a g e l d i k t e n s o n r a Ş e y h ü h s l â m f e v k a l â d e bir n ü f u z ve k u d r e tk a z a n ı r ki; bu n ü f u z o n u n i c a b ı n d a v e r e c e ğ i bir (ha l ' i )f e tv a s ıy l a , H a l i f e -S u l t a n ı h ü k ü m d a r l ı k t a n a z l e k a d a r gi

d e r .

İ ş t e g e ç e n a s r ı n b i r i n c i y a r ı s ı s o n l a r ı n a k a d a r T ü r k i y e ' d e bu t e l â k k i ve s i s t e m h ü k ü m s ü r m ü ş ve d e v l e t ha

y a t ı bu t e l â k k i y e g ö r e a y a r l a n m ı ş t ı r . O s u r e t l e ki, b ü t ü nt e ş k i l â t ı , k a n u n ve n i z a m l a r i y l e d e v l e t d i n e b a ğ l a n m ı ş -tır'^^'

2 - Türkiye'de yan dini devlet

ve lâikliğe doğru gidiş:

B u d e v i r , m e m l e k e t i m i z d e y e n i h k h a r e k e t l e r i n i nb a ş l a n g ı c ı s a y ı l a n " T a n z i m a t " ile a ç ıh r .' ^' T a n z i m a t d e v r i n i de G ü l h a n e m e y d a n ı n d a S u l ta n A b d ü l m e c i d ' i nB a ş v e z i r i K o c a R e ş i d P a ş a t a r a f ı n d a n 1 8 3 9 ' d a o k u n a n

istanbul'u fethettikten sonra o devrin en yüksek ilim ve kemâl sahiplerinden olan

Celâlİzade Hızır Bey'e "Şeyhülislâm" unvanını tevcih ederek onu diğer bütün

müftülerden mümtaz kılmıştır. Şeyhülislâmlık, Kanuni devrinde ve ondan sonra

fevkalâde bir ehemmiyet almış ve devlette çok üstün bir makam olmuştur.

(95) Batıda da 16'inci asır sonlarına kadar Carp devletleri, biraz farklıca ol

makla beraber, aynı vaziyette İdiler. Meşhur St. Paui'ün, yukarıda kaydettiğimiz

hikmet dolu sözü çoktan unutulmuş, orta ve yenİ zamanlarda Hnstiyan Avrupa

(dine bağlı devlet) sisteminde yaşamıştır. Bu sisteme karşı ilk büyük reaksiyon

Fransız ihtilaliyle ortaya çıkmış ve Avrupa'da lâiklik 19'uncu asrın modası olmuş

tur. Bu noktada Garptan farkımız, bizde dine bağh devlet sisteminin daha uzun

sürüp yakın zamanlara kadar devam etmesidir. Bu bahiste tafsilât için Türkiye Si

yasî Rejimi ve Anayasa Prensİplen eserimizin giriş kısmına bakınız: (Türkiye'de

Anayasa Hareketleri Şimdiki Anayasamızın tarihi, fikn ve siyasî kaynaklan.)

(96) Gerçi bizde yenilik hareketlen Üçüncü Selim devrinden, hattâ daha ev

velinden başlar ve İkinci Mahmud devrinde geniş bir ıslâhat hareketi şeklindedevam eder. Fakat bizim bahsimiz olan din ve mezhep hürriyet va emniyetine

dair ilk teminat, adı geçen fermanlarda görülür.



(97) Tanzimatta ve İmparatorluk devrimizin yenileşme hareketlerine dair bizde -ekserisi yabancı kaynaklardan alınma- bir çok eser vardır. Bunlar arasında

Tanzimat'ın yüzüncü yıldönümü münasebetiyle İstanbul Üniversitesi tarafından

neşredilen "Tanzimat'' adlı eser başta gelir. İhtiva ettiği bir hayli propaganda ya

zısıyla ilmî kıymetini düşüren bu eser birçok fikir adamlan tarafından yazılmış

makalelerden mürekkeptir. (Tanzimat, I. 1940 Maarif Matbaası, istanbul).

(98) Tanzimat devrinde yapılan hareketlerden. Mecelle ve Arazi Kanunu gi

bi, bazılan yedidir. Ticaret Kanunları, Ceza Kanunu, Usulü Cezaiye ve Hukuki

ye Kanunları gİbİ, diğer bazıları da Avrupa'dan bilhassa Fransız kanunlarından

iktibas edilmiştir. (Tanzimat adh eserde, Ord. Prof Hıfzı Veldet Velİdedeoğlu'nunmakalesine bakınız).

v e o k u n d u ğ u G ü l h a n e M e y d a n ı n a i z afe tle " G ü l h a n e

H a t t ı H ü m a y u n u " d i y e a n ı l a n m e ş h u r f e r m a n ile b u n u n

t a t b i k s u r e t i n i g ö s t e r e n " I s l â h a t F e r m a n ı " a ç a r .

B u f e r m a n ile T ü r k i y e h a l k ı n a e v v e l â can ve m ü l k , ırz

v e n a m u s e m n i y e t i v e r i l m i ş , s a n i y e n de , din ve m e z h e p

h ü r r i y e t i t e m i n a t a l t ı n a a l ı n a r a k bu h u s u s t a l â z ı m g e l e n

k a n u n ve n i z a m l a r ı n k o n u l m a s ı ve b u n l a r ı n , din ve

m e z h e p f ar kı g ö z e t i lm e k s i z i n , b ü t ü n t e b a a y a m ü s a v a t

d a i r e s i n d e t a t b i k i k a r a r l a ş t ı r ı l m ı ş t ı r . Bu k a r a r g e r e ğ i n

c e , b i r ç o k k a n u n l a r y a p ı l m ı ş ve d e v l e t h a y a t ı y e n i bir

n i z a m a b a ğ l a n m ı ş t ı r . ' ^ ' - ^ 'G e r ç i T a n z i m a t d e v r i n d e , y u k a r ı d a b a h s e t t i ğ i m i z ,

" d e v l e t i ç i n d e din" t e ş k i l a t ı k a l k m ı ş d e ğ ü d i r . Bu t e ş k i l a t

d e v a m e t m i ş ve d e v l e t , e s k i s i g i b i , İ s l â m d î n i n e b a ğ l ı

k a lm ı ş t ı r . A n c a k T a n z i m a t d e v r i n d e :

a ) İ s l â m d i n i , p r e n s i p i t i b a r i y l e , d e v l e t d i n î o l m a k t a

d e v a m ü z e r e ise de, f i i l i y a t t a , h ü k ü m l e r i n e d e v l e t ç e

m e c b u r e d i l i r o l m a k t a n y a v a ş y a v a ş ç ı k m ı ş ve bu h a r e k e t l e m u v a z i o l a r a k , i k t i d a r s i v i l e l l e r e g e ç m i ş t i r .

b ) Y e n i y a p ı l a n k a n u n ve n i z a m l a r d a , d i n î e s a s l a r d a n

z i y a d e m ü n a s e b e t l e r h a y a t ı n ı n i c a p l a r ı g ö z ü n ü n d e tu

t u l m u ş ve d i n î e s a s l a r bu İ c a p l a r l a u z l a ş t ı r ı l m a y a ç a l ı

ş ı l m ı ş t ı r .

c) H a l k a r a s ı n d a k i M ü s l ü m a n h k ve H r ı s t i y a n l ı k f a r k

l a r ı n d a n n e ş ' e t e d i p y e r l e ş m i ş o l a n i s t i s n a l a r k a l d ı r ı l -



m ı ş ve d e v l e t d i n i o l a n M ü s l ü m a n l ı ğ f a e s k i d e n t a n ı n m ı ş

o l a n i m t i y a z l a r d a n b i r ç o ğ u i l g a e d i l m i ş ti r . ' ^ '

d ) M u h t e l i f t a r i h l e r d e ç ı k a n f e r m a n l a r l a H n s t i y a nh a l k a t a n ı n m ı ş o l a n din ve m e z h e p i m t iy a z la r ı , y e n i d e n

g ö z d e n g e ç i r i le r e k , b u n l a r ı n m u t e b e r l i ğ i k a b u l ve t e y i t

e d i l m i ş t i r .

H ü l â s a , T a n z i m a t f e r m a n ı ile b a ş l a y a n d e v i r d e , e s k i

d i n i l i k s i s t e m i n d e n s ı y r ı l m a t e ş e b b ü s l e r i ve d e v l e t i d a

r e s i n i l â i k l e ş t i r m e h a r e k e t l e r i b ü t ü n a ç ı k h ğ ıy l a g ö z e

ç a r p m a k t a d ı r M e m l e k e t t e a r t ık e s ki ş e r ' i h u k u k u n ya

n ı b a ş ı n d a v e . g i t t ik ç e , onu g ö l g e d e b ı r a k m a k ü z e r e , bir

d e n i z a m i d i y e b i l e c e ğ i m i z , l â i k z i h n i y e t t e bir h u k u k te

k e v v ü n e t m i ş t i r . Ve b u n u n n e t i c e s i o l a r a k e s k i ş e r ' i

m a h k e m e l e r i n y a n ı b a ş ı n d a n i z a m i m a h k e m e l e r , e s k i

d i n î t a h s i l m ü e s s e s e l e r i n i n y a n ı b a ş ı n d a m o d e r n t a l im

v e t e d r i s m e t o d l a r ı y l e ç a h ş a n m e k t e p l e r a ç ı lm ı ş t ı r .

İ lk Kanunu Esasî ve lâiklik hareketleri:

T a n z i m a t d e v r i n i n y a r ı d i n i l i k m a h i y e t i ve l â i k l i ğ e

d o ğ r u g id i ş ş e k U n d e d e v a m e d e n h a r e k e t ve t e ş e b b ü s

l e r i , ilk d e f a o l a r a k , 1876 " K a n u n u E s a s î "s i n de a n a y a s a

t e m i n a t ı n a k a v u ş m u ş t u r . F i l h a k ik a " K a n u n u E s a s î "

I l ' i n c i m a d d e s i y l e T ü r k i y e ' d e din h ü r r i y e t i t e s i s et

m e k t e ve m e m l e k e t t e m e v c u t , b ü t ü n d in le r in s e r b e s t ç e

i c r a s ı n ı d e v le t in h i m a y e s i n e v e r m e k t e d i r

B u n u n l a b e r a b e r , " K a n u n u E s a s î " n i n d e v l e t s i s t e m i ,

t a m d i n î o l m a d ı ğ ı g i b i , tam l â ik de d e ğ i l d i r ; t am d i n î

d e ğ i l d ir , ç i n k ü d e v l e t h a y a t ı e s k i d e n o l d u ğ u g i b i , d o ğ

r u d a n d o ğ r u y a d i n î a h k â m a d e ğ il , " K a n u n u E s a s î " g ib i

b e ş e r i bir e s a s a b a ğ l a n m ı ş t ı r . Tam lâik de d e ğ i l d i r , ç ü n

k ü , e s k i d e n o l d u ğ u g ib i , " K a n u n u E s a s î " s i s t e m i n d e

99) Devlet memuriyetlerinin yalnız mûslümanlara tahsisi İlga edilen imtiyaz

lar cümlesindendir.



İkinci meşrut iyet ve s o n r a s ı

lâikl ik hareketleri:

B u y a k l a ş ı ş ve l â i k l i k y o l u n d a k i bu i n k i ş a f İ k i n c iM e ş r u t i y e t t e , h a t t â B ü y ü k M i l l e t M e c l i s i h ü k ü m e t i za

m a n ı n d a ve C u m h u r i y e t i n ilk s e n e l e r i n d e d e v a m et

m i ş t i r . F i l h a k i k a , ilk " K a n u n u E s a s r n i n 1 9 0 9 'd a ge

ç i r d i ğ i g e n i ş t a d i l l e r a r a s ı n d a bu k a n u n u , y u k a r ı d a i ş a

r e t e t t i ğ i m i z , d i y a n e t e m ü t e d a i r h ü k ü m l e r i n e d o k u n u l

m a m ı ş , b i n â e n a l e y h " K a n u n u E s a s î " ile t e s i s o l u n a n ya

r ı d i n i ve l âi k s i s t e m m u h a f a z a e d i l m i ş t i r .B ü y ü k M i lle t M e c h s i h ü k ü m e t i z a m a n ı n a g e l i n c e ,

A n k a r a ' d a k u r u l a n ilk M i l le t M e c l i s i t a r a f ı n d a n 1 9 2 1 ' d e

y a p ı l a n ilk " T e ş k i l â t - ı E s a s i y e K a n u n u " n d a din ve ş e r i a t

k a n u n ü s t ü bir k ı y m e t o l a r a k k a b u l e d i l m i ş t i r C u m h u

r i y e t d e v r i n e ait bu ilk a n a y a s a n ı n y i rm i n c i m a d d e s i n

d e B ü y ü k M i ll et M e c U s i n in v a z if e le r i a r a s ı n d a " A h k â m -

1 Ş e r ' İ y e n İ n t e n f ı z i " yer a l m ı ş ve M e c U s i n y a p a c a ğ ı ka

n u n ve n i z a m l a r da z a m a n ı n i h t i y a ç l a r ı n a en u y g u n" A h k â m - ı F ı k h ı y y e " n i n e s a s t u t u l m a s ı l â z ı m g e l d i ğ i

t a s r i h e d i l m i ş t i r Y i n e B ü y ü k M i l le t M e c h s i H ü k ü m e t i

z a m a n ı n d a 29 E k i m 1 9 2 3 ' d e y a p ı l a n ve C u m h u r i y e t i

r e s m i l e ş t i r e n 364 n u m a r a h A n a y a s a d a da r e s m e n bir

d e v l e t d i n i k a b u l e d i l m i ş ve i ki nc i m a d d e s i n d e " T ü r k i y e

D e v l e t i n i n d i n i , D i n - i İ s l â m d ı r " d e n i l m i ş t i r N i h a y e t , 20

N i s a n 1924 t a r i h l i A n a y a s a m ı z ı n ik in ci m a d d e s i n d e

" T ü r k i y e D e v l e t in i n d in i , D i n - i İ s l â m d ı r " h ü k m ü t e k r a re d i l m i ş ve y i r m i a lt ın c ı m a d d e s i n d e " A h k â m - ı Ş e r ' İ y e

n İ n t e n f ı z i v a z i f e s i B ü y ü k M i h e t M e c h s i n i n u m u m i va-

Sırası gelmişken ilâve edelim ki, 1953 Maytsmda Irak Melikinin taç giyme

merasimine Irak hükümetinin davetlisi olarak gitrhiş ve bu fırsattan istifade ede

rek, Irak'daki dini tahsil durumu üzerinde bilgi edinmeğe çalışmıştım. Bu mak

satla Kâzimiye'deki İlahiyat Medresesini, ziyaret etmiştim. Yurtlu ve yatılı olan ve

kalabalık talebesi arasında bir kaç da değerli Türk talebeyi banndıran bu güzel

müessese bana yukarıda bahsettiğim, bizdeki Medresetül-Mütehassisin'in bir örneği ve bir devamı olduğu intibaını vermiştir. Bizde akamete uğrayan bu teşeb

büsün Irak'da yaşamasını ve muvaffak olmasını dilerim.




z i fe l e ri a r a s ı n a k o n u l m a k s u r e t i y l e d i n v e d e v l e t b a ğ l ı

l ığ ı t e y i d o l u n m u ş t u r .

Ç a r ç a b u k g ö z d e n g e ç i r d iğ i m i z m e v z u a t v e v u k u a t

g ö s t e r i y o r k i, T ü r k i y e m i z u z u n y ı ll a r " D i n e b a ğ l ı d e v

l e t" s i s t e m i n d e y a ş a d ı k t a n s o n r a , g e ç e n a s r ı n b i r in c i

y a r ı s ı o r t a l a r ı n d a n i t i b a r e n , b u s i s t e m d e n s ı y r ı l a r a k y a

r ı d i n i b i r s i s t e m e g i r m i ş v e h e r a n b i r a z d a h a lâ ik d e v

l e t s i s t e m i n e y a k l a ş ı l m ı ş t ır . B i r a ş ı r a y a k ı n b i r z a m a n

s ü r e n b u t e k â m ü l ü n y ü k s e l i ş i s t i k a m e t i n i n s a f l âi kl ik o l

d u ğ u a ş i k â r d ı r . E v v e l â t a m d i n î , s o n r a y a r ı d i n î , n i h a

y e t l â d i n î y â n i l âi k d e v l e t , d i n v e d e v l e t m ü n a s e b e t l e

r i n d e k i t e k â m ü l ü n G a r p m e m l e k e t l e r i n d e d e t a k i p e t ti

ğ i n o r m a l v e m a n t ı k i g i d i ş t i r .

B u n u n l a b e r a b e r , T ü r k i y e ' d e iş b ö y l e o l m a m ı ş t a m

v e s a f l â i k l iğ e g e l i n e c e k y e r d e 1 9 2 4 ' d e n i t i b a r e n , e s k i

" d i n e b a ğ l ı d e v l e t " s i s t e m i n i n t a m z ı d d ı o l a n v e i f r a t t a n

t e f r it e g id i ş i a n d ı r a n " d e v l e t e b a ğ h d i n " s i s t e m i n e g e

l i n m i ş t i r .

3 - T ü r k i y e ' d e d e v l e t e b a ğ l ı d i n s i s t e m i :

T e k r a r e d e l i m k i, b u s i s t e m " d i n e b a ğ l ı d e v l e t " s i s t e

m i n i n t a m z ı d d ı d ı r . B e r i k i n d e d e v l e t i ş l e r i n d e v e f a a l i

y e t l e r i n d e , d i n î d ü ş ü n c e l e r d e n d i r e k ti f a h r v e d i n

a d a m l a r ı d e v l e t ü z e r i n d e sı kı b i r v e s a y e t i c r a e d e r e k

d e v l e t e b a ş m ü ş a v i r l i k e d e r . " d e v l e t e b a ğ l ı d î n " s i s t e m i n d e i s e , t a m a m i y l e d e m i n k i n i n a k s i n e o l a r a k , d i n

k e n d i s a h a s ı n d a k i u m u r d a b i le p o l i t i k a d a n d ir e k t i f a l

m a k m e c b u r i y e t i n d e d i r v e d e v l e t a d a m l a r ı d i n ü z e r i n

d e e n ü s t ü n s ö z v e s a l â h i y e t s a h i b i d i r .

D i n e b a ğ l ı d e v l e t in T ü r k i y e ' d e a s ı r l a r b o y u n c a n a s ı l

a h e s t e a h e s t e k u r u l u p y e r l e ş t i ğ in i y u k a r ı d a g ö s t e r d i k .

Ş i m d i d e v l e t e bağh d i n s i s t e m i n i n n a s ı l d o ğ u p y e r l e ş t i

ğ i n i g ö r e l i m . Ve ö n c e d e n ş u n u s ö y l e y e l im k i, m a k s a d ı -



m ı z k i m s e y i t e n k i d e t m e k v e s u ç l a n d ı r m a k d e ğ i l d i r , s a d e c e i l m e h i z m e t v e h a k i k a t e s a d a k a t t i r .

"Hakkı tenvir ukûl için haktır/'

T e v f i k F İ K R E T

Şeyhülislâmhktan Şer' iye Vekil l iğine:

A n k a r a ' d a B ü y ü k M i l l et M e c h s i h ü k ü m e t i n i n k u r u l m a s ı n d a n i t i b a r e n d i n v e d e v l e t m ü n a s e b e t i e r i n d e k i t a r i h î i n k i ş a f a d i k k a t e d e r s e k , b u i n k i ş a f ı n b i r k a ç m e r h a l e d e n g e ç t i ğ i n i g ö r ü r ü z . İ l k m e r h a l e , 1 9 2 Û ' d e " Ş e r ' i y eV e k â l e t i " n i n i h d a s ı d ı r .

O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u d e v r i n d e d e v le t r e i s i n in H a -U f e - S u l t a n t a b i r i y l e i ş a r e t l e t t i ğ i m i z i k i s ı f a t ı v e s a l â h i y e

t i t e m s i l v e t e d v i r e " ş e y h ü l i s lâ m " ı n m e m u r o l d u ğ u n uy u k a r ı d a g ö r m ü ş t ü k . F a t i h d e v r i n d e t e s i s o l u n a n " Ş e y h ü l i s l â m l ı k " m a k a m ı n ı n , O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u g i b is iv il v e s i y a s i b ü t ü n u s u l v e e s a s l a r ı n ı n d i n e b a ğ l a n d ı ğ ıb i r d e v l e t t e , n a s ı l b i r y ü k s e k y e r i v e e h e m m i y e t i h a i zo l a c a ğ ı a ş i k â r d ı r O d e v i r d e d e v l e t b a ş ı n d a s a d r a z a mv e ş e y h ü l i s l â m o m u z o m u z a y ü r ü r . B u n l a r d a n s a d r a z a m h a l i f e - s u l t a n m d ü n y a i ş l e r i n d e , ş e y h ü l i s l â m d a d i n

u m u r u n d a b i r e r m u t l a k v e k i l i r o l ü n ü i f a e d e r Ş e y h ü l i s l â m d e v l e t v ü k e l â s ı n ı n y a l n ı z i ç i n d e v e y a l n ı z o n l a r d a nb i r i d e ğ i l , s a d r ı a z a m ile b i r li k t e , v ü k e l â n ı n b a ş ı n d a d ı r .Ş e y h ü l i s l â m l ı k m a k a m ı n ı n b u e h e m m i y e t i n d e n d o l a y ı d ı r k i, İ ki nc i M e ş r u t i y e t t e K a n u n u E s a s i ' n i n t a d i l i n d e ,v e k i l l e r i n t â y i n u s u l ü d e ğ i ş t i r i l d i ğ i v e s a d r ı a z a m d a nb a ş k a d i ğ e r v ü k e l â n ı n l is t e h a l i n d e v e t o p t a n t â y i n i n ey â n i p a r l a m e n t e r k a b i n e u s u l ü n e g i d i l d i ğ i h a l d e , ş e y

h ü l i s l â m ı n t â y i n i u s u l ü n e d o k u n u l m a m ı ş v e o n u n , e s k i s i g i b i i s m e n v e ş a h s e n , t â y in i h ü k ü m d a r a b ı r a k ı l m ı ş t ı r



2 3 N i s a n 1 9 2 0 ' d e A n k a r a ' d a B ü y ü k M i l le t M e c l i s ik u r u l u n c a , t a b i a t i y l e o r t a y a h ü k û r n e t t e ş k i l i m e s ' e l e s iç ı k m ı ş ve bum e s ' e l e y i h a l l e t m e k ü z e r e 4 M a y ı s 1 9 2 0 ' d e

b u n a d a i r m ü h i m bir k a n u n k a b u l e d i l m i ş t i r . " B ü y ü kM i l le t M e c l i s i İ c r a V e k i l le r i n in s u r e t i i n t i h a b ı n a d a i r ka-

n u n " ' " '" b a ş h ğ ı n ı t a ş ı y a n bu k a n u n u n ilk m a d d e s i n d eB ü y ü k M i l l e t M e c l i s i h ü k ü m e t i n i n a y r ı l d ı ğ ı ç a l ı ş m a da

i r e l e r i y â n i V e k â l e t l e r d e n b i r i d e " Ş e r ' i y e ve Evkaf" Ve

k â l e t i idi. Şu h a l d e ve bu ilk m e r h a l e d e din ile d e v l e t ay

r ı l m ı y o r , b i l â k i s , k a b i n e y e d a h i l v e İ s t a n b u l H ü k ü m e t i n d e k i Ş e y h ü l i s l â m g i b i , bir ne v i s i ya s i s ı f a t ı ha i z o l a n

Ş e r ' i y e V e k i l i m a r i f e t i y l e b i r l e ş i y o r d u . Şu f a r k ile ki, İst a n b u l H ü k ü m e t i n d e ş e y h ü l i s l â m H a l i f e - S u l ta m n v e k il io l d u ğ u h a l d e , b e r i d e Ş e r ' i y e V e k i l i , M i l l i H a k i m i y e t i nm e r k e z i v e m ü m e s s ü i o l a n B ü y ü k M i l l e t M e c l i s i n i n ve

kili v e bu s ıf a tl a M e c l i s t a r a f ı n d a n t â y i n e d i l m e k t e idi.

Ö r n e ğ i n i İ s t a n b u l H ü k ü m e t i n d e n a l a n bu s i s t e m ,1 9 2 4 'e k a d a r d e v a m e t m i ş ti r .

Şer' iye Veki l l iğ inden Diyanet İş leri Reis l iğ ine:

1 9 2 4 M a r t ı n ı n i k i n c i g ü n ü , İ k i n c i B ü y ü k M i l l e t M e c lisi iki b ü y ü k k a n u n k a b u l e t m i ş t i r . B i r i , Ş e r ' i y e ve Ev

k a f V e k â l e t i n i n i l g a s ı ile y e r i n e D i y a n e t İ ş l e r i R e i s l i ğ ik u r a n 429 s a y ı l ı k a n u n d u r . Ö b ü r ü d e o z a m a n k i T ü r k i y e ' d e m u h t e l i f i d a r e l e r e b a ğ l ı ç a h ş a n ö ğ r e t i m m ü e s s e

s e l e r i n i b i r l e ş t i r i p b u n l a r ı n tek e l d e n ve M a a r i f V e k â l e t i t a r a f ı n d a n i d a r e s i n i e m r e d e n , 430 s a y ı l ı " T e vh i d i T e d r i s a t " k a n u n u d u r . ' " " ^ '

B u n l a r d a n Ş e r ' i y e v e E v k a f V e k â l e t i n i i l g a e d e n ka

n u n , bu V e k â l e t i k a l d ı r d ı k t a n s o n r a ( M a d d e 2), din üe

d ü n y a i ş l e r i n i a y ı r m ı ş v e d ü n y a i ş l e r i n i k a n u n l a ş t ı r m a

(101) Düstur, tertip 3, cilt I, sah. 6, Kanun No: 9, 7 Şubat 1337.

(101 a) Bakınız: Kanunlarımız, cilt I, sah. 93, 96



s e l â h i y e t i n i B ü y ü k M i l l e t M e c l i s i n e , k a n u n l a r m i c r a s ı

v e in fa z ı s a l â h i y e t i n i d e , o n u n t e ş k il e d e c e ğ i h ü k ü m e t e

v e r m i ş t i r ( M a d d e 1). D i n i ş l e r in e g e h n c e a y n ı k a n u n ,b u i ş l e r i d e s ı r f i t i k â d v e i b a d e t a h k â m i y l e , c a m i , ı n e s -

c it , m e d r e s e g ib i d in i m ü e s s e s e l e r i n i d a r e s i n d e n i b a r e t

k a b u l e t m i ş v e b u a h k â m ı n t e d v i r i i l e d i n i m ü e s s e s e l e

rin i d a r e s i i ç in . B a ş v e k â l e t e b a ğ h o l m a k ü z e r e ( M a d d e

4 ) d e v l e t m e r k e z î n e b i r D i y a n e t İ ş l e r i R e i s l i ğ i k u r m u ş

t u r D i y a n e t İ ş le r i R e i s i, B a ş v e k i l t a r a f t n d a n s e ç i l ip i n h a

o l u n u r v e C u m h u r r e i s i t a r a f ı n d a n d a t â y i n e d il ir ( M a d

d e 3 ), D i y a n e t İ ş le r i R e is U ğ i B a ş v e k â l e t b ü t ç e s i n e m ü l h a k v e b ü t ç e ile i d a r e o l u n u r ( M a d d e 4) .

B u a r a d a t a b i a t ı y l a e v k a f i ş l e r i n e d e t e m a s e d e n b u

k a n u n d a b u i ş l e r i ç i n " E v k a f u m u r u m i l l e t i n h a k i k i m e -

n a f i i n e m u v a f i k b i r ş e k i l d e h a l l e d i l m e k ü z e r e b i r M ü d i -

r i y e t i U m u m i y e h a h n d e ş i m d i l i k B a ş v e k â l e t e t e v d i e d i l

m i ş t i r " ( M a d d e 7) d e n i l i y o r d u . B u h ü k m ü n ü z e r i n d e n

o t u z k ü s u r s e n e g e ç t i ğ i h a l d e , b u g ü n b i l e e v k a f i ş l e r i

B a ş v e k â l e t e b a ğ h b i r U m u m M ü d ü r l ü k şe k l in d e i d a r e

e d i l m e k t e o l d u ğ u n o k t a s ı n ı g e ç e h m .

G ö r ü l ü y o r k i, ü z e r i n d e d u r d u ğ u m u z k a n u n . T ü r k i

y e ' d e d i n i l e d e v l e t i ş l e r i n i b i r b i r i n d e n s a r i h v e k a t ' i s u

r e t t e a y ı r m ı ş t ı r . V e d e v l e t i d ü n y a i ş l e r i n d e , d i n i d e i t i

k â d v e i b a d e t a h k â m ı y l a d î n i m ü e s s e s e l e r i n , i d a r e s i n d e

s a l a h i y e t l i k ı l m a k s u r e t i y l e d i n v e d e v l e t m ü n a s e b e t l e r i

t a r i h i m i z i n t a k i p e t t i ğ i g i d i ş i n n o r m a l v e m a n t ı k i b i rv a r ı ş n o k t a s ı n ı t e ş k i l e t m i ş t i r . B u n d a n d o l a y ı b u k a n u

n u ö v e r i z . F a k a t , d i n v e d e v l e t a y r ı h ş m d a , b u k a n u n

d e v l e t i d i y a n e t e k a r ş ı r e ' s e n k a r a r s a l â h i y e t i n i h a i z

m ü s t a k i l b i r d u r u m a k o y d u ğ u h a l d e , d i y a n e t e d e h i ç o l

m a z s a m u h t a r b i r f a a l i y e t s a h a s ı a y ı r a c a k y e r d e , l â i k h k

u m d e s i n i n b u m a n t ı ğ ı n ı b i r t a r a f a b ı r a k a r a k , d i y a n e t i ,

b ü t ü n t e ş k i l a t v e p e r s o n e l i y l e b i r l i k t e , h ü k ü m e t i n e h v e

e m r i a l t ı n a k o y m u ş , y a n i , n e t i c e i t i b a r i y l e s a d e c e " d e v l e te b a ğ l ı d i n s i s t e m i " k u r m u ş t u r .



B iz b u r a d a b u n u n n i ç in l iğ i ü z e r i n d e y â n i T ü r k i

y e ' m i z i n bir a s ı r d a n b e r i t a k i p e t t i ğ i n o r m a l g i d i ş y o l u

o l a n l â i k l i k t e n b i r d e n b i r e n i ç i n u z a k î a ş ı l d ı ğ ı ve n i ç i n ,

l â i k l i k t e n bir n e v i r ü c û i f a d e e d e n " d e v l e t e b a ğ l ı din sis-

t e m i " n e g i d i l d i ğ i n o k t a s ı n d a d u r m a y a c a ğ ı z . S a d e c e şu

n u h a t ı r l a t a c a ğ ı z ki, m e ş h u r F r a n s ı z filo zofu H. T a i n e ' i n

F r a n s ı z B ü y ü k İh ti lâ li h a k k ı n d a k i " M u a s ı r F r a n s a ' n ı n

M e n ş e ' l e r i " a d l ı m u a z z a m e s e r i g i b i h a k i k a t l e r l e d o l u

b i r t e n k i t e s e r i n i n i n t i ş a r e d i p gün g ö r e b i l m e s i i ç i n in-

s a n h k tam s e k s e n beş s e n e b e k l e m i ş t i r . ' " " " '

Lâiklik prensibinin mantığı ve 429 sayıh kanun:

T e k r a r e d e l i m ve i y i c e a n l a ş a l ı m : Ş e r ' i y e V e k â l e t i n ii l g a e d e n 429 s a y ı h k a n u n , b i r i n c i m a d d e s i y l e d e v l e t id i n i n v e s a y e t i n d e n k u r t a r m ı ş , i ç ti m a î m ü n a s e b e t l e rh a y a t ı n ı n i c r a ve t e ş r i s a h a l a r ı n d a ona m u t l a k bir k a r a r

v e h a r e k e t s a l â h i y e t i t e m i n e t m e k s u r e t i y l e d e v l e t e tamb i r i s t i k l â l k a z a n d ı r m ı ş t ı r . F a k a t , b u n a m u k a b i l , m a b e d e de, i t i k a t u m u r u n d a , a h l â k ve i b a d e t e b a ğ l ı a m e l hu

s u s u n d a o l s u n , bir k a r a r ve h a r e k e t s a l â h i y e t i t a n ı m a kv e onu k e n d i s a h a s ı n d a m u h t a r (=autonome) k ı l m a k lâ

z ı m g e l i r d i . L â ik lik p r e n s i b i n i n m a n t ı ğ ı b u n u e m r e d e r d i . İ ş t e Ş e r ' i y e V e k â l e t in i i lg a e d e n k a n u n b u n u y a p m a m ı ş ve lâ ik lik y o l u n u n y a r ı s ı n d a d u r a k l a m ı ş t ı r . H a t t â ,

d i k k a t e d e r s e k , d u r a k l a m a k l a k a l m a m ı ş , k e n d i s i n d e nd ö r t ay k a d a r e v v e l 2 9 / 3 0 E k i m 1 9 2 3 ' d e y a p ı l ı p C u m h u r i y e t i r e s m i l e ş t i r e n 364 s a y ıh A n a y a s a m a h i y e t i n d e k ik a n u n u n ik in ci m a d d e s i y l e bir n e v i t e n a k u z a d ü ş m ü ş t ü r . Ç ü n k ü bu i k i n c i m a d d e d e İ k i n c i B ü y ü k M i l l e t M e c l i s i , T ü r k i y e D e v l e t i n i n d i n i n i n D i n - i İ s l â m o l d u ğ u n u

(101 b) Bakınız: Les Origines de le France Contemporaİne, H. Taine, Paris,

1887, Hachette. altı büyük ciltten mürekkep olan bu eser İntişarının onikinci se

nesinde onbeş defa basılmıştır.



İ l â n e t m i ş t i r / " ^ ' R e s m e n bir â m m e d i n i k a b u l e d e n d e v l e t , k a r a r ve h a r e k e t l e r i n d e t a b ia t ıy l a o n u n a h k â m ı n ar i a y e t e söz v e r i y o r , d e m e k t i r . H a l b u k i , Ş e r ' i y e V e k â l e t i n i i l g a e d e n 429 s a y ı h k a n u n l a , a y n ı d e v l e t , b u a h k â m ıb i r t a r a f a b ı r a k t ığ ı n ı s ö y l e m e k t e d i r

B u n a b e n z e r d a h a d e r i n bir t e n a k u z , Ş e r ' i y e V e k â l e t i n i i l g a e d e n 429 s a y ı h k a n u n d a n t a k r i b e n b i r b u ç u k ay

s o n r a y i n e İ k i n c i B ü y i i k M i l l e t M e c l i s i t a r a f ı n d a n k a b u lo l u n a n 20 N i s a n 1924 t a r i h l i " T e ş k i l â t ı E s a s i y e K a n u -n u " n d a g ö r ü l m e k t e d i r . " " 'B u k a n u n 19 2 4 A n a y a s a m ı z ı n

t a d i l e d i l m e z d e n e v v e l k i ş e k l i d i r . B u n u n i k i n c i m a d d e s i n d e ' T ü r k i y e D e v l e t i n i n d i n i , D i n - i İ s l â m d ı r " d e n i l m e k t e ve 26. m a d d e s i n d e B ü y ü k M i l l et M e c h s i n i n t e ş r is a l â h i y e t le r i a r a s ı n d a " A h k â m ı Ş e r ' i y e " n i n t en f ız i g ö s t e r i l m e k t e idi.

H ü l â s a e d e r ve b ü t ü n b u t e r e d d ü d ve t e n a k u z l a r ,i ç i n d e k i h ü k ü m l e r i yan y a n a g e t i r i r s e k , o r t a y a ş ö y l e bir

ş e m a ç ı k a r :

- T ü r k i y e D e v l e t i n i n d i n i v a r d ı r ( 2 9 /3 0 E k i m 1 9 2 3 ta-r ihU ve364 s a y ı h k a n u n ) .

- T ü r k i y e D e v l e t i n i n d i n i y o k t u r . (3 M a r t 1 9 2 4 t a r i h hv e 429 s a y ı l ı k a n u n ) .

- T ü r k i y e D e v l e t i n i n d i n i v a r d ı r ve b u d i n i n a h k â m ı n ı t e n f ı z e t m e k d e v l e t i n v a z i f e s i d i r . (20 N i s a n 1 9 2 4 T e ş k ilâ tı E s a s i y e K a n u n u ) .

Tereddüt ve tenakuzların mânası :

D i k k a t o l u n s u n k i , buh u s u s t a k i t e r e d d ü t ve t e n a k u z lar , o z a m a n k i B ü y ü k M i l l e t M e c h s i i ç i n d e ve e t r a f ı n d ae s a s e n m u h a l e f e t h a v a s ı n ı n a k i s l e r i ve m u h a f a z a k â r

(102) Bukanunun başlığı şöyledir: "Teşkilât-ı Esasiye Kanununun Bazı madde

lerinin Tadilen Tavzihine Dair Kanun" Bakınız: Düstur, cilt I, bölüm 4, sah. 196.

(103) 1924 Anayasasının bu ilk şeklini görmek için yalnız B.M.M. Kavanin

Mecmuası cilt 2, sah. 365. - Yahut Kanunlarımız, elit I, sah. 1.



e l e m a n l a r a k a r ş ı y a p ı l a n t â v i z l e r i n z a r u r i n e t i c e l e r i idi.

H a k i k a t te , O s m a n h İ m p a r a t o r l u ğ u n u ta s fi ye e d e r e k ye

r i n e T ü r k i y e C u m h u r i y e t i n i k u r a n l a r , bu y e n i d e v l e t i n

l âi k v a s i f d a o l m a s ı n a k a r a r v e r m i ş l e r d i r . '" " ' Bu k a r a r ı ni c r a s ı d a h a f a z l a g e c i k t i r i l m e y e r e k 10 N i s a n 1 9 2 8 ' d e

T e ş k i l â t ı E s a s i y e K a n u n u n u n 2 ve 2 6 ' n c ı m a d d e l e r i y l e

d a h a b a z ı m ü t e f e r r i k m a d d e l e r i n d e k i d i y a n e t e m ü t e d a

ir ftkra ve c ü m l e l e r k a l d ı r ı l m ı ş ve m e v z u a t t a k i t e n a k u z

l a r bu s u r e t l e b e r t a r a f e d i l m i ş t i r . ' " ^ ' N i h a y e t , 1937 Şu

b a t ı n d a , T e ş k ü â t ı E s a s i y e K a n u n u n d a y a p ı l a n b a ş k a bir

t a d i l ile bu k a n u n u n i k in c i m a d d e s i n e g i r e n a lt ı p r e n s i p

a r a s ı n d a " L â i k l i k " t â b i r i de yer a l m ı ş ve T ü r k i y e D e v l e t i n i n lâ ik o l d u ğ u t a s r i h o l u n m u ş t u r .

F a k a t T e şk il ât ı E s a s i y e K a n u n u n d a n d i y a n e t e m ü t e d a i r c ü m l e ve f ı k r a l a r k a l d ı r ı l m a k l a ve bu k a n u n d a T ü r k i y e D e v l e t i l â i k t i r d e n i l m e k l e d e v l e t h a k i k a t e n l â i k ol

m u ş m u d u r ?

K a n a a t i m c e h a y ı r . Ç ü n k ü l âi k o l a b i l m e s i i ç in Ş e r ' i y e

v e E v k a f V e k â l e t i n i i l g a e d e n 429 s a y ı h k a n u n u n da ta

d i l e d i l m e s i ve bu k a n u n l a d o ğ r u d a n d o ğ r u y a h ü k ü m e te m r i n e v e r i l e n d i y a n e t i ş l e ri t e ş k i l a t ın a , ü n i v e r s i t e l e rk a d a r o l s u n ; bir m u h t a r i y e t t a n ı n m a s ı ; d i n î g a y e ile te

s i s o l u n a n İ s lâ m i v a k ı f l a r ı n te s i s o l u n d u ğ u m a k s a t ve

g a y e y e t a h s i s o l u n m a s ı ve y ü k s e k din a d a m ı ve â l i m iy e t i ş ti r e c e k d i n i ö ğ r e t i m m ü e s s e s e l e r i k u r u l m a s ı i c a b e -d e r d i . B u n l a r y a p ı l m a m ı ş t ı r . Bir d e v l e t i n l â i k o l m a s ı

i ç i n , k a r a r ve h a r e k e t l e r i n d e d i n i m ü l â h a z a ve p r e n s i p l e r e yer v e r m e m e s i , y a l n ı z bu k a d a r l a k a l m a s ı k â f i de-

(104) Nitekim bunu Atatürk 1927 nutkunda şöyle ifade etmişti: "ilk Teşkilatı

Esasiye Kanununu hazırlayanlara bizzat riyaset ediyordum. Yapmakta olduğu

muz kanun ile. Ahkâmı Şer'iyenin bir münasebeti olmadığını anlatmağa çok ça

lıştım. Fakat, bu tâbirlerden kendi zanlarınca bambaşka bir mâna murad edenle

ri ikna mümkün olmadı. Kanunun gerek ikinci ve gerek 26'ncı maddelerinde za-

id görünen ve Yeni Türkiye Devletinin aslî karakteriyle kabili telif olmayan tâbirler, inkılap ve cumhuriyetin o zaman için beis görmediği tâvizlerdir. Millet, Teş

kilâtı Esasiye Kanunundan bu zevaldi ilk münasip zamanda kaldırmalıdır."

105) Bu husustaki tâdil teklifini görmek için bakınız: Önsöz, Not 5.



ğ i l d i r . A y n ı z a m a n d a d i y a n e t t e ş k i l a t ı n a da m u h t a r i y e tt a n ı n m a s ı , y â n i bu t e ş k i l â t ı k e n d i s a h a s ı n d a k i k a r a r ve

f a a l i y e t l e r i n d e s e r b e s t b ı r a k m a s ı ş a r t t ı r . H a l b u k i , t e k

r a r t e k r a r k a y d e t t i ğ i m i z 429 s a y ı h k a n u n ile, d i y a n e tt e ş k i l a t ı B a ş v e k â l e t e b a ğ l ı ve B a ş v e k i h n e m r i a l t ı n d ab i r h ü k ü m e t d a i r e s i ş e k l i n e k o n u l m u ş t u r . B u n d a n b a ş k a ve bu k a d a r l a i k t i f a e d i l m e y e r e k , m e m l e k e t t e k i d i n iö ğ r e t i m m ü e s s e s e l e r i de k a p a t ı l m ı ş t ı r .

Y u k a r ı d a 3 M a r t 1 9 2 4 ' d e İ k in c i B ü y ü k M i ll e t M e c U s it a r a f t n d a n iki m ü h i m k a n u n k a b u l e d i l d i ğ i n i , b u n l a r d a n b i r i n i n Ş e r ' i y e V e k â l e t i n i i l g a e d i p y e r i n e D i y a n i e t

İ ş l e r i R e i s l i ğ i T e ş k i l â t ı ku r a n 429 s a y ı h k a n u n o l d u ğ u n us ö y l e m i ş t i k . İ k in c i m ü h i m k a n u n da, ş i m d i a ş a ğ ı d a ba

h i s m e v z u u e d e c e ğ i m i z 430 s a y ı h "Tevhidi Tedrisat Kâ-

m i n u " d u r " « "

Dini öğre t im müessese ler i

ve Tevhid-i Tedrisat Kanunu:B u k a n u n o t a r i h t e k i T ü r k i y e ' d e , m u r a k a b e l e r i ve

b ü t ç e l e r i , t e ş k i l â t ve p e r s o n e l k a d r o l a r ı , i t i b a r i y l e m u h te li f v e k â l e t l e r e b a ğ l ı o l a r a k ç a l ı ş a n ö ğ r e t i m m ü e s s e s e l e r i n i, b a ğ h o l d u k l a r ı v e k â l e t l e r d e n a y ı r a r a k tek e l d e ni d a r e e d i l m e k ü z e r e . M a a r i f V e k â l e t i n e b a ğ l ı y o r d u . Bu

m ü e s s e s e l e r Ş e r 'i y e ve E v k a f V e k â l e t i n e b a ğ h ve d i n i va

k ı f l a r l a i d a r e e d i l e n m e k t e p ve m e d r e s e l e r l e , M i l U M ü d a

f a a V e k â l e t i n e b a ğ h a s k e r i m e k t e p l e r ve S ı h h i y e V e k â l e t i n e b a ğ h " D a r ü l e y t a m " d e n i l e n y e t i m m e k t e p l e r i y d i .

B u n l a r d a n a s k e r i m e k t e p l e r ile D a r ü l e y t a m l a r , b ü t ç e l e r i ve k a d r o l a r i y l e . M a a r i f V e k â l e ti n e d e v r o l u n m u ş -t u r . " " " D i n î t e d r i s a t y a p a n m e k t e p ve m e d r e s e l e r e ge

l i n c e , bu m ü e s s e s e l e r e d i n î v a k ı f la r c a t a h s i s o l u n a n

(106) Bakınız: Kavanin Mecmuası, dit 2, s. 242 - Yalıut Kanunlanmız, cilt I, s.96.

(107) Maamafih askeri mektepler, bu kanun ile Maarif Vekâletine devir edildiklerinden bir sene kadar sonra kanuna ilâve olunan müzeyyel bir madde ile ye

niden Milli Müdafaa Vekâletine İade ve devir olunmuştur.



" M e b a l i ğ m a a r i f b ü t ç e s i n e n a k i l " e d i l m i ş , f a k a t, m ü e s s e s e l e r i n k e n d i l e r i k a p a t ü m ı ş t ı r . G e r ç i k a n u n d a b u n l a r m k a p a t ü m a s m ı e m r e d e n bir h ü k ü m y o k t u r . B i l â k i s ,

k a n u n u n 1, 2, 3 ' ü n c ü m a d d e l e r i n d e n a n l a ş ı l a n m â n a y ag ö r e , d i n î m e k t e p ve m e d r e s e l e r de, t ı p k ı a s k e r i m e k t e p l e r l e D a r ü l e y t a m l a r g i b i . M a a r i f V e k â l e t i n e d e v r o l u -n a c a k ve bu V e k â l e t t a r a f ı n d a n i d a r e e d il e c e k t i . A n c a k ,k a n u n u n 4 ' ü n c ü m a d d e s i n e g ö r e " M a a r i f V e k â l e t i Y ü k s e k D i y a n e t m ü t e h a s s ı s l a r ı y e t i ş t i r m e k ü z e r e D a r ü l f ü n u n d a bir İlahiyat F a k ü l t e s i t e s i s ve i m a m e t ve h i t a b e tg i b i h i d e m a t ı m i l l i y e n i n i f a s ı v a z i f e s i y l e m ü k e l l e f mem u r l a r ı n y e t i ş m e s i i ç i n de a y r ı m e k t e p l e r k ü ş a d e d e

c e k " idi. Şu h a l d e bu d ö r d ü n c ü m a d d e y e g ö r e , o t a r i h t e m e v c u t o l a n m e k t e p ve m e d r e s e l e r e a r tı k l ü z u m k a l m a m ı ş t ı . Ç ü n k ü , bu m e k t e p ve m e d r e s e l e r iki z ü m r ed i n a d a m ı y e t i ş t i r m e k t e idi: B i ri y ü k s e k d i y a n e t m ü t e h a s s ı s ı m ü d e r r i s , m ü e l l i f ve v a i z l a r , d i ğ e r i de i m a m veh a t i p g i b i d i n i n y a l n ı z e z b e r a h k â m ı n ı ö ğ r e n m i ş o l a n la r. T e v h id i T e d r i s a t K a n u n u , y ü k s e k d i y a n e t m ü t e h a s s ıs ı y e t i ş t i r m e k ü z e r e M a a r i f V e k â l e t in c e D a r ü l f ü n u n d ab i r İlahiyat F a k ü l t e s i k u r u l m a s ı n ı ; i m a m ve h a t i p y e t i ş

t i r m e k ü z e r e de y e n i d e n m e k t e p l e r a ç ı l m a s ı n ı e m r e t t i ğ i n e g ö r e m e v c u t m e k t e p ve m e d r e s e l e r i n k a p a t ı l m a s ı n ı z ı m m n e n â m i r idi, d e n i l e b i l i r . Her ne i s e . . . V a k ı a şud u r ki, T e v h i d - i T e d r i s a t K a n u n u ile o t a r i h t e m e v c u to l a n d i n i ö ğ r e t i m m ü e s s e s e l e r i b ü s b ü t ü n k a p a t ı l m ı ş veu z u n z a m a n a ç ı l m a m ı ş t ı r . B u n l a r ı n ı s l â h ı ve y e n i d e nt a n z i m i y a h u t y e r l e r i n e y e n i l e r i n i n t e s i s i d a h a iyi vem e m l e k e t m e n f a a t l e r i n e d a h a u y g u n o lm a z m ı y d ı , n o k t a s ı n a g e ç e l i m . Y a l n ı z ş u n a d i k k a t e d e l i m ki, T e v h i d - iT e d r i s a t K a n u n u n u n v â zı ı b i l e re k v e y a b i l m e y e r e k" Y ü k s e k D i y a n e t M ü t e h a s s ı s ı " ile İlahiyat F a k ü l t e s i n d e n y e t i ş e c e k o l a n y ü k s e k i l â h i y a t ç ı y ı b i r b i r i n e k a r ı ş t ı r m ı ş t ı r . İ l â h i y a t ç ı , din f e l s e f e s i , d i n l e r t a r i h i ve din s o s y o l o j i s i ö ğ r e n m i ş bir m ü t e h a s s ı s v e y a filozo ftu r, f a k a td i n a d a m ı d e ğ i l d i r . " Y ü k s e k d i y a n e t m ü t e h a s s ı s ı " iseh e r ş e y d e n e v v e l , z ü h d ü t a k v a s a h i b i bir d i n d a r d ı r ; san i y e n de m u a y y e n bir d i n d e y ü k s e k i l i m ve k e m â l s a h i

b i o l m u ş bir din a d a m ı d ı r . B u n l a r d a n b i r i h a k k ı y l a



İ n a n m ı ş , Ö b ü r ü ise s a d e c e i m a n ü z e r i n d e z e k â o y u n uo y n a m a y ı ö ğ r e n m i ş t i r . M a a r i f V e k â l e t i n e b a ğ l ı ve o n u n

m u r a k a b e s i a l t ı n d a y a h u t b u g ü n ü n i v e r s i te c a m i a s ıi ç in d e ç a h ş a n bir İ l a h i y a t F a k ü l t e s i n d e , i t i r a f e d e r i m ki,

y ü k s e k i l a h i y a t f e l s e f e c i s i ve s o s y o l o g u y e t i ş e b i l i r . Fa

k a t " y ü k s e k d i y a n e t m ü t e h a s s ı s ı " din a d a m ı ve â l i m i as

l â y e t i ş e m e z . Ç ü n k ü , t e k r a r e d e l i m ki, " y ü k s e k d i y a n e tm ü t e h a s s ı s ı " h e r ş e y d e n e v v el h a h s bir d i n d a r d ı r , z a h i dv e m ü t t e k i d i r ; s o n r a da i n a n d ı ğ ı ve i ç i n i n s a m i m i y e t i y l e k a n i o l d u ğ u d i n d e y ü k s e k il im ve k e m â l s a h i b i d i r . Bu

v a s ı f l a r d a k i bir i n s a n ı n y e t i ş m e s i i ç i n n a s ı l bir h a v a ve

m u h i t i n m e v c u t o l m a s ı l â z ı m g e l d iğ i n i o k u y u c u m u nt a k d i r i n e b ı r a k ı y o r u m . Ş u r a s ı m u h a k k a k t ı r ki, d ü n y a n ı n hiç bir y e r i n d e , l â i k ü n i v e r s i t e ç a ü s ı a l t ı n d a k i i l a h i y a t F a k ü l t e l e r i n d e din a d a m ı ve â l i m i y e t i ş m e m i ş t i r .Ü n i v e r s i t e g i b i l â d i n î bir c a m i a i ç i n d e din a d a m ı ve â l i m i e l b e t t e y e t i ş e m e z . Ve b u n u n y e t i ş m e m e s i n e de ğ i l ,y e t i ş m e s i n e h a y r e t e d i l s e y e r i d i r . K a y a h k t a p i r i n ç b i t m ez.""* ' D e v l e t m e k t e p l e r i n d e , o r t a o k u l ve h s e n i n l â d i n îh a v a s ı , h a t t â din a l e y h t a r ı m u h i t i i ç i n d e y e t i ş i p o n s e k i z ,o n d o k u z y a ş m a g e l e n bir g e n ç , a l d ı ğ ı bu a l e y h t a r t e r b i y e ve bu m e n f î z i h n i y e t l e , i d a r e s i ve h o c a l a r ı çok ke

r e d i n e m u a r ı z o l a n , s i v i l bir İ l a h iy a t F a k ü l t e s i n d e o k u y u p da din a d a m ı o l a m a z .

Ş u h a l d e , İ s l â m d i n i n i n m u h t a ç o l d u ğ u y ü k s e k d i y a n e t m ü t e h a s s ı s ı ve din â l im i y e t i ş t i r m e k ü z e r e . D a r ü l f ü n u n d a bir İ l a h i y a t F a k ü l t e s i k u r u l m a s ı n ı e m r e d e n T e v h i d i T e d r i s a t K a n u n u , k a p a t t ı ğ ı d i ni ö ğ r e t i m m ü e s s e s el e r i a y a r ı n d a bir m ü e s s e s e k u r m u y o r d u , s a d e c e İ s l â m îs a h a d a y ü k s e k d i y a n e t m ü t e h a s s ı s ı a d a m l a r ı n k ö k ü n ük u r u t u y o r d u . F i lh a k ik a , y a ş a y a n din a d a m ı ve â l i m l e r ib i r e r i k i ş e r e b e d i y e t d i y a r ı n a g ö ç e t m i ş , f a k a t a r k a d a nb o ş l u k l a r ı d o l d u r a c a k a d a m l a r y e t i ş m e d i ğ i için," o t u z

(108) Gerçi ileri Garp memleketlerinde yüksek din adamı ve âlimi bilhassa

İlahiyat Fakültesinden yetişir, fakat bu Fakülteler, Tevhidi Tedrisat Kanununun ta

savvur ettiği şekilde. Darülfünun veya Üniversite gibi, lâdini bir müessesesenin

içinde ve çatısı altında değildir, katolik veya protestan enstitü ve üniversitelerininiçindedir. Bu enstitü ve üniversitelerin ve bu ilahiyat fakültelerinin bocalan gibiidarecileri de tamamiyle (Yüksek Diyanet Mütehassısı) âlimler ve din adamlarıdır.



b e ş s e n e s o n r a , b u g ü n T ü r k i y e ' d e İ s l â m d i n i n i n m u h

t a ç o l d u ğ u y ü k s e k d iy a n e t m ü t e h a s s ı s ı a d a m l a r h e m e n

h e m e n yok o l m u ş t u r .

Z a r u r e t l e r m i k t a r l a r ı n c a ö l ç ü l m e k l â z ı m d ı r :

H ü l â s a , b i z d e din ve d e v l e t m ü n a s e b e t l e r i T a n z i m a t ı

t a k i p e d e n d e v i r i ç i n d e , h e m e n h e m e n hiç d u r m a d a n

s a f l â i k l i ğe ve din ile d e v l e t i n a y r ı l m a s ı n a d o ğ r u bir is

t i k a m e t t a k i p e t m i ş k e n , 1 9 2 4 ' d e n i t i b a r e n , b i r d e n b i r e

b u i s t i k a m e t t e n d ö n ü l ü p d i n i n d e v l e t e b a ğ l a n m a s ı s i s

t e m i n e k a y ı l m ı ş t ı r . Bu n e t i c e y i 1 9 2 4 - 1 9 3 4 s e n e l e r i a r a

s ı n d a k i b ü y ü k i n k ı l â p h a r e k e t l e r i n e ve bu h a r e k e t l e r i n

d o ğ u r d u ğ u s i y a s i z a r u r e t l e r e b a ğ l a m a k y e r i n d e o l u r .

A s ı r la r ı n y o ğ u r u p m e y d a n a g e t i r d i ğ i m u a y y e n bir ha

y a t t a r z ve t e l â k k i s i n d e n b i r d e n b i r e b a ş k a bir h a y a t a

g e ç i ş t e bu g i b i z o r l a m a l a r ı ve t a r i h i g i d i ş i n n o r m a l i s t i

k a m e t i n d e n k a y ı l m a l a r ı m a z u r g ö r m e k i c a b e d e r . Maz u r g ö r ü l e c e k z o r l a m a l a r a r a s ı n d a (13 M a r t 1 9 2 6 t a r i h ,

7 65 s ay ıh ) C e z a K a n u n u n u n 1 6 3 ' ü n c ü m a d d e s i b a ş t a

gel i r / "«"

(W9) Bu meşhur 163'üncü maddenin 1946'daki şekh şöyledir: "Dini veya

dini hayatı veya dinen mukaddes sayılan şeyleri alet ederek, her ne suret ve

sıfatla olursa olsun, devletin emniyetini İhlâl edebilecek harekete halkı teşvik

veya bu babda cemiyet teşkil edenler, teşvikat ve teşkilatın bir güna fİİli esen

çıkmamış bile olsa - muvakkat ağır hapse mahkûm olurlar. Böyle bir cemiyetegirenler, 313'üncü maddeye göre cezalandırılıdar.

Dini efkâr ve hissiyata müstenit siyasi cemiyetler teşkil edilemez. Bu gibi ce

miyetler dağıtılır ve teşkil edenlerle azaları binnci fıkra mucibince cezalandırı

lıdar. "

Görülüyor ki madde, ağır bir ceza hükmü ihtiva etmektedir. Fakat dikkat

edelim ki, maddedeki hükmün ağırlığı, tayin ettiği cezada değil, müphemliğinde

ve İstenildiği gibi tefsir ve tatbik edilmeye müsait olmasındandır. Filhakika

maddedeki ceza hükmünün medarı, devletin emniyetini ihlâl edebilecek hareke

te halkı teşvik için dini âlet etmek keyfiyetidir. Bu ciheti tâyin hususunda elde sa

bit bir ölçü mevcut olmadığı için iş, kanunu tatbik ile mükellef olanların takdiri

ne kalmış olur.

Bu ise keyfiliğe ve nefsaniyete yol açar. Bu maddenin etrafa dehşet saçmasının hikmeti de budur.



A ğ ı r bir c e z a t e h d i d i i h t i v a e d e n bu m a d d e y i , g e n çv e çok d e ğ e r h bir h u k u k ç u m u z u n d a " " ' d e d i ğ i g ib i , ye

n i k u r u l a n C u m h u r i y e t i n bir m ü e y y i d e s i ve " y a p ı l a n ink ı l â p l a r a k a r ş ı t a a s s u p k a n a l ı n d a n g e ç e b i l e c e k o l a n ha-

r e k e t l e r " i ö n l e y i c i z a r u r i bir t e d b i r o l a r a k k a b u l e d e h m .A n c a k , m i l le t h a y a t ı n d a , z a r u r e t l e r m i k t a r l a r m c a t a k d i re d i l m e k ve z a r u r e t hah g e ç i n c e h e m e n n o r m a l e d ö n m e y i b i l m e k ve bu h u s u s t a d e v l e t a d a m ı s ı f a t ı y l a , c e s a r e t g ö s t e r m e k l â z ım d ı r . , K a n a a t i m i z c e z a r u r e t , h a l i( = e t a t de n e c e s s i t e ) h a k k ı ç i ğ n e m e y i , i p t a l ve i h m a l

e t m e y i m e ş r u l a ş t ı r m a z ; s a d e c e ona r i a y e t i i m h a l e müs a a d e e d e r . N i t e k i m bir h a r p v u k u u n d a d e v l e t n o r m a lin ü s t ü n e ç ı k a r a k f e v k a l a d e t e d b i r l e r e b a ş v u r a b i l i r ." M i l l e t i n s e l â m e t i en y ü k s e k k a n u n d u r " d e y i p v a t a n d a ş l a r ı n ana hak ve h ü r r i y e t l e r i n i b a s k ı y a v u r m a zo

r u n d a k a l a b i l i r . Ç a r e s i z l i k k a r ş ı s ı n d a y a p ı l a n bu h a r e k e t h u k u k e n m a z u r g ö r ü l ü r . F a k a t , e v v e l â , bu h a r e k e t id e v l e t i ç i n bir hak ve m e ş r u i y e t s e b e b i d e ğ i l , s a d e c em a z e r e t s e b e b i t e ş k i l . e d e r ve b i n â e n a l e y h h a k k a a y k ır ıo l a r a k a l m a n t e d b i r l e r , h u k u k d ış ı h a r e k e t l e r o l a r a k ka

h r . S a n i y e n de, z a r u r e t g e ç i n c e y â n i h a r p b i t i n c e , n o r m a l e d ö n m e k h ü k ü m e t a d a m l a r ı i ç i n bir va z i f e o l u r .H a r p b i t t i a m m a z a r u r e t h a l i d e v a m e d i y o r . . . g i b i bir

t a k ı m b a h a n e l e r l e h u k u k d ış ı t e d b i r l e r i d e v a m e t t i r m e km e ş r u i y e t i n t a m a m i y l e d ı ş ı n a ç ı k m a k t ır . N i h a y e t ş i d d e t e ve f e v k a l â d e t e d b i r l e r e b a ş v u r a n d e v l e t , bu h a r e k e -

, t i n d e m a z u r g ö r ü l e b i l m e k i ç i n , b a ş k a bir ç a r e b u l a m a m ı ş o l m a k l â z ı m d ı r B a ş k a t ü r l ü t e d b i r a l m a k i m k â n ıv a r k e n h u k u k a a y k ı r ı t e d b i r l e r e b a ş v u r m a k , d e v le t iç inb i r m a z e r e t s e b e b i o l m a z . İ ş te h a r p h a l i n d e d o ğ r u o l a nv e b u g ü n ü n m e d e n i m i l l e t le r i h u k u k u n d a k l a s i k le ş e nb u m ü t a l a a , k a n a a t i m i z c e , i n k ı l â p hah ve z a r u r e t i i ç i nd e d o ğ r u d u r .

(110) istanbul Hukuk Fakültesi Ord. Profesörlerinden Doktor Sulhi Dönme-

zer: "Dîni cemeiyet teşkili ve din propagandası Ceza Kanununun 163'üncü maddesinin analizi" İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası cilt XVI, sayı T-



B i z d e i n k ı l â p h a r e k e t l e r i n d e n d o ğ a n z a r u r e t hah

ç o k t a n g e ç m i ş k e n , n o r m a l e a v d e t e d i l e c e ğ i , z a r u r e t l e r

d e n d o ğ a n t e d b i r l e r i n y u m u ş a t ı l a r a k n o r m a l h u k u k re

j i m i n e g i r i l e c e ğ i u m u l u r k e n , b i l â k is d a h a ş i d d e t l i t e d b i r l e r e b a ş v u r u l m u ş ve d i y a n e t b a h s i n d e g i tt ik ç e d e h

ş e t i n i a r t t ı r a n bir y ı l d ı r m a p o l i t i k a s ı t a k i p e d i l m i ş t i r . O

s u r e t l e ki, 1926 t a r i h l i C e z a K a n u n u n u n m e ş h u r

1 6 3 ' ü n c ü m a d d e s i , 25 s e n e s o n r a , 1 9 4 9 ' d a , ş i d d e t i kat

k a t a r t t ı r ı l m a k ü z e r e d e ğ i ş t i r i l m i ş t i r . ' " " M a d d e n i n a l d ı

ğ ı y e n i ş e k l e g ö r e , T ü r k i y e ' d e din h ü r r i y e t i p r e n s i b i n

d e n d o ğ a n t a l im ve t e d r i s , n e ş i r ve t e l k i n h a k k ı d i y e he

m e n h e m e n bir şey k a l m a m ı ş t ı r . " ' ^ '

H a t t â b u n u n l a da k a l m a y a r a k , 1 9 5 3 ' d e " v i c d a n ve

t o p l a n m a h ü r r i y e t i n i n k o r u n m a s ı " b a ş h ğ ı a l t ı n d a y a p ı

l a n bir k a n u n l a , bu ş i d d e t b ü t ü n ö l ç ü l er i a ş a c a k bir h a l

d e ç ı k a r ı l m ı ş t ı r . " " '

G ö s t e r i l e n ş i d d e t i n m u h a k k a k ki bi r t a k ı m s i y a s i se

b e p l e r i v a r d ı . N i t e k im 1 6 3 ' ü n c ü m a d d e n i n 1949 t a d i U -

(111) 163. maddenin 1949 tadilinde aldığı şekil aynen şöyledir: "Lâikliğe

aykın olarak, devletin içtimaî veya siyasiî veya hukukî nizamlarını, kısmen de ol

sa , dinî esas ve inançlara uydurmak amacıyle cemiyet tesis, teşkil, tanzim veya

sevk ve idare eden kimse iki yıla kadar ağır hapis cezası ile cezalandırılır.

Böyle cemiyete girenler veya girmek için başkalarına yol gösterenler altı ay

dan aşağı olmamak üzere hapis cezasiyle cezalandınlır. Dağıl-malan emredilmiş

olan yukarıda yazılı cemiyetleri, sahte nam altında veya muvazaa şeklinde olsa

dahi yeniden tesis veya teşkil, tanzim veya sevk ve idare edenler hakkında veri

lecek cezalar üçte birden eksik olmamak üzere artırılır.

Lâikliğe aykırı olarak devletin İçtimaî veya iktisadi veya siyasi veya hukuki

temel nizamlarını kısmen de olsa dini esas ve İnançlara uydurmak amaciyle ve

ya siyasi menfaat veya şahsi nüfuz temin ve tesis eylemek maksadiyle dini ve dini hayatı veya dince mukaddes tanılan şeyleri âlet ederek her ne suretle olursa

olsun ve propaganda yapan, veya telkinde bulunan kimse bir yıldan beş yıla ka

dar ağır hapis cezasiyle cezalandınlır. Yukarıdaki fıkrada yazılı fiil yayın vasıta-

siyle İşlendiği takdirde verilecek ceza üçtebirden yarıya kadar arttırılır.

Yayım yeri veya yayım vasıtası veya yayım konusu bakımından az zarar

umulan hallerde faile altı aydan bir yıla kadar bapis cezası verilir.

(112) Biz burada bu hükmü yalnız İslâm dinini nazara alarak veriyoruz. İs-

lamdan başka olan dinlere ait, tedris ve telkin faaliyetleri ötedenberi ola geldiği

gibi devam etmiş, etmektedir.

(113) Bu kanunun bahsimizi ilgilendiren maddesini görmek İçin bakınız:Önsöz Not: 8.



n e ai t h ü k ü m e t t e k l i f i g e r e k ç e s i n d e bu s e b e p l e r d e n

b a h s e d i l m i ş t i r / ' " '

Ş u n u k a y d e d e l i m ki biz b u r a d a bu s e b e p l e r ü z e r i n d e m ü n a k a ş a e tm i y o r ve b u n l a r m e h e m m i y e t i n i kü-

ç ü m s e m i y o r u z . Biz b u r a d a g e r e k 1 6 3 ' ü n c ü m a d d e n i nv e g e r e k v i c d a n ve t o p l a n m a h ü r r i y e t i n in k o r u n m a s ıh a k k ı n d a k i k a n u n u n g ö s t e r d i ğ i ş i d d e t i ve m ü s a a d e l e -d i ğ i t e n k i l p o l i t i k a s ı n ı da ö l ç m ü y o r ve t e n k i t e t m i y o r u z .İ l m e n e d e m e y i z de. Z i r a , bir d e v l e t k e n d i e m n i y e t i n i ve

r e j i m i n i k o r u m a k i ç in i c a b ı n d a t e d b i r l e r i n en ş i d d e t l i s i

n e b a ş v u r a b i l i r . Bu o n u n i ç i n bir n e v i m e ş r u m ü d a f a a d ı r ve h a k t ı r . Biz b u r a d a ş u n u d e m e k i s t i y o r u z : d e v l e t ,k e n d i e m n i y e t i n i ve r e j i m i n i k o r u m a k i ç i n en ş i d d e t l it e d b i r l e r e büe b a ş v u r a b i l i r ama, v a z i y e t i t a m a m e n ve

y a k ı s m e n ı s l â h e d i c i t e d b i r l e r v a r k e n , b u n l a r ı bir t a r a fa b ı r a k a r a k , s ır f t e n k ü e d i c i t e d b i r l e r e g i t m e m e l i d i r .B u n e v i t e d b i r l e r e g i t m e y e m e c b u r o l d u ğ u t a k d i r d e de,

ö l ç ü y ü k a y b e d e r e k , y ı l d ı r m a ve s i n d i r m e p o l i t i k a s ı n a

s a p m a m a h d ı r . A k s i h a l d e d e v le t , y a v r u s u n u n a l n ı n ak o n a n bir s i n e ğ i e z m e k i ç i n m ü t h i ş bir p e n ç e d a r b e s i y le y a v r u c a ğ ı ö l d ü r e n h a y v a n v a z i y e t i n e d ü ş m ü ş o lu r .

. D e v l e t , d i y o r u z , y e r i n d e l i ğ i n f e v k i n e ç ı k a r a k l ü z u mö l ç ü l e r i n i a ş a n bir ş i d d e t l e d i n c i l i k h a r e k e t l e r i n i t e n k i le d e y i m d e r k e n m e m l e k e t t e bir t e r ö r h a v a s ı y a r a t ı r .B u n d a n ise n e s i l l e r z a r a r g ö r ü r . F i k i r ve k a n a a t l e r , ke

ç e g i b i t e k m e y e d i k ç e k a t ı l a ş a n bir k u v v e t t i r . Bu n e v ik u v v e t l e r , k u v v e t l e d e ğ i l , c e v a p v e r d i k l e r i i h t i y a ç t a t m i n e d i l m e k s u r e t i y le y e n il ir . E ğ e r b u g ü n T ü r k i y e ' d e

(T14} Bu gerekçede "Son zamanlarda", deniliyordu, "komünistlik ve dincilik

propaganda ve cereyanlan dikkati çekecek bir mahiyet almıştır. Hal ve vaziyetin

imkân ve müsaadesine göre çeşitli ve çok değişik şekil- lerde çalışmalar ile

cemiyet nizamlarını komünistlik esaslarına ve dini akidelere uydurmak İsteyen

lerin gizli ve açık her nevi hareket ve faaliyetleri memleketin ve halkın emniyet

ve selâmeti ve refahı, ilerleme ve gelişmesi namına bir tehlike teşkil etmeye baş

lamış ve cemiyeti içinden gevşetip çürütmeye matuf ve türlü bozguncu faaliyet

lerin lâyık oldukları şiddet ve ehemmiyette takip ve tenkilini gerekli kılmıştır."163'üncü madde üzerinde güzel bir tahlil etüdü olarak Profesör Doktor Sulhi

Dönmezer'İn yukarıda kaydettiğimiz makalelerini tavsiye ederiz.



D i N v e L A I K L I K

d i n c i l i k d i y e b i r k ı m ı l d a n m a v a r s a , b i l m e l i d i r k i t a t m i ne d i l m e s i n i b e k l e y e n b i r i h t i y a ç v a r d ı r . V e b u i h ti y a ç d e v a m e t t ik ç e , o k ı m ı l d a n m a d a d e v a m e d e c e k t i r . V a k t iy

le İ k in c i A b d ü l h a m i d h ü r r i y e t y o l u n d a k i fikir v e h a r ek e t l e r i y a s a k l a r , b e n d e l e r i n i v e t a r a f t a r l a r ı n ı s e r v e t eb o ğ a r k e n , n i c e i n s a n l a r ı d a F i z a n Ç ö l l e r i n e s ü r g ü n eg ö n d e r m i ş t i . B u t e r ö r o n a z a fe r k a z a n d ı r m a m ı ş , s a d e c e T ü r k i y e ' d e m o d e r n i z m i o t u z s e n e g e c i k t ir m i ş t i r . C e m i y e t i n s e r v e t h a z i n e s i n i v e s ü â h l ı k u v v e t l e r i n i e l l e r i n d e t u t a n l a r iç i n , t e r ö r p o l it i k a s ı e n k o l a y h ü k ü m e t y o l u d u r ; f a k a t m e m l e k e t i n h a y r ı n a v e y a r a r ı n a g ö t ü r e n b i r

y o l d e ğ i l d i r . B i z d e b u b a h i s t e m â k u l o l a n h a r e k e t t a r z ı ,g i t t i k ç e ş i d d e t i n i a r t t ı r a n b i r y ı l d ı r m a p o l i t i k a s ı d e ğ i l ,d i n v e m a n e v i y a t i h t iy a c ı n ı n n o r m a l m e c r a s ı n a k o n u l m a s ı v e e n m ü k e m m e l b i r ş e k i l d e t a t m i n e d i l m e s i y d i .B u y o l t u t u l m a m ı ş v e b u y ü z d e n T ü r k i y e b u g ü n t e h l i k e li b i r ç ı k m a z a g i r m i ş t i r .

D i y a n e t b a h s i n d e b i r ç ı k m a z d a y ı z :

T e k r a r e d e l i m k i, k a s d ı m ı z k i m s e y i t e n k i t e t m e k v ey a p ı l a n b ü y ü k i ş l e ri k ü ç ü m s e m e k d e ğ i ld i r . S a d e c e d i y a n e t b a h s i n d e b i z d e t u t u l a n y o l d a k i u ç u r u m u g ö s t e r m e k t i r . T ü r k i y e g i b i n ü f u s u n u n y ü z d e s e k s e n b e ş i ç iftç iv e i ş çi o l a n v e e n az y ü z d e a l t m ı ş b e ş i o k u y u p y a z m ab i l m e y e n b i r m e m l e k e t t e a s ı r l a r i ç i n d e y e r l e ş m i ş d i n v em a n e v i y a t b a ğ l a r ı n ı n b i r d e n k o p m a s m d a k i t e h l i k e y ig ö s t e r m e k m i l l i v e t a r i h i b i r v a z i f e d i r . B u t e h l i k e , i ç l e r is e r v e t h ı r s ı y l a y a n a n c a h ü v e i n a n ç s ı z i n s a n k i t l e l e r i n i nü m i t s i z l i ğ e d ü ş m e s i n d e n d o ğ a n k o m ü n i z m d i r . B u r e j i m i n iyi v e y a k ö t ü o l d u ğ u n u m ü n a k a ş a e t m i y o r u m . Y aln ı z ş u n u d i y o r u m k i, k o m ü n i z m i n a n a s ı , m a d d i v e m an e v i i k i ş e k l i y l e s e f a l e t t i r . H a t t â d i k k a t e d i l i r s e , k o m ü n i z m , m a d d i s e f a l e t te n z i y a d e , m â n e v i s e f a le t in ç o c u ğ u d u r . M â n e v i s e f a l e t i s e i n a n ç s ı z h k v e i d e a l s iz l i k te n



d o ğ a n r u h p e r i ş a n l ı ğ ı d ı r . U n u t m a m a l ı d ı r k i , v i c d a n l a r ıü z e n v e i s y a n ettirg en , m a d d i y o k s u l l u k t a n z i y a d e , m a

n e v i y o k s u l l u k t u r v e b u n u n d o ğ u r d u ğ u k ı sk a n ç lı k tı r .M a n e v i b i r d e s t e k t e n m a h r u m v e r u h l a r ı b i r b u h r a ni ç i n d e o l a n i n s a n l a r ı n , k e n d i k e n d i l e r i n e v e f ı r s a t b u l d u k l a r ı z a m a n b i r b i r l e r i n e ; N e y e o n u n v a r d a b e n i my o k d iy e s o r m a s ı , i ş t e k o m ü n i z m i n a n a s ı b u d u r . D i n , b us u â l i n c e v a b ı n ı v e r i r v e d i n d a r b u c e v a b ı b i h r v e i ç i r a h a t e d e r . D i n d a r o la n i n s a n b a ş k a s ı n ı n v a r h ğ ı n ı k ı s k a n m a z . Ç ü n k ü b i l ir v e i n a n ı r k i h e r k e s h a y a t t a A l l a h ' ı nt a k d i r e t t i ğ i n a s i b i n i a h r v e k ı s m e t i n i y e r . D i n d a r k ı s k a n m a z , i m r e n i r . O b a ş k a s ı g ib i k e n d i s i d e v a r l ık s a h i b i o l m a k i ç i n ç a l ı ş ı r D i n k ı s k a n ç h ğ ı ö n l e d i ğ i v e b u s e b e p l e k o m ü n i z m i k ö k ü n d e n n e f y e t t i ğ i i ç i n d i r k i , k o m ü n i s t l e r e n k o y u d in d ü ş m a n ı d ı r l a r . . .

M â n e v i y o k s u l l u k v e r u h i s e f a l e t , b i l h a s s a h a l k k i t l e l e r i n d e t e h l i k e s i n i n e n y ü k s e k h a d d i n i b u l u r . İ l i m n u r u n d a n m a h r u m o l a n k it le , b i r d e , i n s a n r u h u n u n ı şı ğı

o l a n i m a n d a n m a h r u m k a h r d a h a y a t ı s a d e y i y i p - i ç i p ,e ğ l e n m e k t e n i b a r e t a h r s a , b ö y l e b i r k i t le n i n g ö z l e r i s e r v e t v e k o n f o r ile d o y m a z o l u r İ n s a n b i l m e y e m u h t a ç o l d u ğ u g ib i , i n a n m a y a d a m u h t a ç t ı r . İ m a n s ı z i n s a n y u l a r -s ız h a y v a n g i b id i r. İ n s a n in a n ı p b i r n o k t a y a b a ğ l a n m ai h t i y a c m d a d ı r . B u n o k t a , k u d s i b i r a ş k k a y n a ğ ı h a l i n d ed i n o l a b i l d i ğ i g i b i , i l i m y a h u t i n s a n l ı k g i b i y ü k s e k b i re m e l d e o l a b i l i r . F a k a t , i l i m d e n t a b i a t ı y l a m a h r u m o l a n

k it le i ç in , i n s a n h k ç o k m ü c e r r e t v e n i ü p h e m b i r d u y g u d u r . A m e l i b i r h a y a t p l a n ı v e r m e z v e b u g ü n , m â n e v i b i rr e h b e r v e d e s t e k o l a r a k , d i n i n y e r i n i t u t m a z . D i n i n y e r i n i t u t a c a k r u h i d i s ip l i n k a y n a ğ ı h e n ü z y o k t u r .

İ ş te b u k a y n a k b u g ü n T ü r k i y e ' d e k u r u m a k t a v e c a m i ah a y a t ı t e h l i k e l i b i r ç ı k m a z a g i r m e k t e d i r E m i n i z k i e t r a f i -n ı g ö r e n v e m ü ş a h e d e l e r i n e m â n a v e r m e s i n i b i l e n o k u y u c u l a r ı m ı z b i z d e n b u n u n i s p a t ı n ı i s t e y e c e k d e ğ i l l e r d i r -

ç ü n k ü g ö r ü n e n k ö y k ı l a v u z i s t e m e z - f a k a t i ç i n e g i r d i ğ i m i z ç ı k m a z d a n k u r t u l m a n ı n ç a re s i n i s o r a c a k l a r d ı r .



Çıkmazdan kurtulmanın çares i :

M ill i c a m i a n m b u g ü n m u h t a ç o l d u ğ u m a n e v i d i s ip lin i k u r m a k v e T ü r k i y e 'y i m a n e v i c e p h e d e n k a l k m d ı r -

m a k i ç i n , k a n a a t i m i z c e h e r ş e y d e n e v v e l , s i y a s i t a a s -s u b d a n v e k ü ç ü k m e n f a a t k a y g ü a r m d a n s ı y rü a r a k , d i y a n e t i ş l e r i m i z i y e n i b a ş t a n c i d d i b i r s u r e t t e e l e a l m a k ,h e m b u n u n i ç i n ç o k a c e l e e t m e k l â z ı m d ı r . B u g ü n k ü g i d i ş t e ü ç - b e ş s e n e d a h a ı s r a r e d i l i rs e , k o r k a r ı m k i ,m e m l e k e t t el â fi s i v e t a m i r i - i m k â n s ı z d e m e y e l i m a m m a - ç o k g ü ç b i r d u r u m a d ü ş e r .

B u e s e r d e ş u n u o l s u n g ö s t e r e b i l d i k s a n ı y o r u z k i , b u g ü n b i r m e m l e k e t t e h a t t â a y n ı b i r f e r d d e , i l i m ü e d i n ,d i n il e f e l s e f e , s a n ' a t v e s i y a s e t y a n y a n a , f a k a t a y r ı h a y a t s a h a l a r ı n d a , b a r ı ş ı k b i r h a l d e y a ş a y a b i l i r . V e y a ş a m a s ı n d a c e m i y e t i çi n f a y d a v a r d ı r . B ü t ü n b ir i n c i k ı s m ı m ı z , d o ğ r u d a n v e y a d o l a yi s i y le , b u d â v a n ı n i s b a t ı n ab a ğ l a n ı r . G a y e t t a b u : İ n s a n d u y m a , b i l m e k , d i l e m e k v ei n a n m a k m e l e k e l e r i n e s a h i p b i r m a h l û k t u r . B i n â e n a

l e y h i n s a n v e c e m i y e t y a l n ı z d u y m a y a v e b i l m e y e d e ğ i l ,h e m d e i n a n m a y a m u h t a ç t ı r . İ li m , f el se fe , s a n ' a t v e s iy a s e t i n s a n ı n d u y m a k , b i lm e k v e a r z u l a m a k i h t i y a ç la r ı n a ; d i n d e i n a n m a i h t i y a c ı n a c e v a p v e r i r . F e r d i ç i n o l d u ğ u g i b i , m i l l i c a m i a v e i n s a n U k i ç i n d e s e l â m e t , b u i h t i y a ç l a r ı n t a t m i n i n d e v e b u i h t i y a ç l a r a c e v a p v e r e n m e l e k e l e r i n m u v a z e n e l i b i r s u r e t t e i n k i ş a f e t t i r i l m e s i n d e -d ir . H u s u s i y l e T ü r k i y e ' m i z g ib i k ü l t ü r ü h e n ü z g e l i ş m e m i ş g e n i ş h a l k k i t l e l e r i n e d a y a n a n b i r m e m l e k e t t e , h a y a t a v e c e m i y e t e sı rf m a d d i v e i k t is a d i b i r k ö ş e d e n b a k a r a k , m a n e v i y a t t e r b i y e s i n i i h m a l e t m e k t e , s i y a s i r e j i m n e o l u r s a o l s u n , t e h l i k e v a r d ı r . K a s t ı m ı z k i m s e y ea k ıl h o c a h ğ ı e t m e k d e ğ i l d i r ; m e m l e k e t e k a r ş ı t a r i h i b i rv a z i f e i f a e t m e k t i r . K a n a a t i m c e f a k i r m e m l e k e t i m i z i k a l k ı n d ı r m a k i ç i n y a p ü a c a k ilk h a y ı r h iş , o n a g i t ti ğ i y o l d a k i u ç u r u m u g ö s t e r m e k t i r . İ ş t e b i z b u r a d a b u v a z if ey iy a p t ı ğ ı m ı z a k a n i o l a r a k t e k r a r e d i y o r u z k i, d i y a n e t i ş le r i m i z i c i d d i b i r s u r e t t e y e n i d e n e l e a l m a y a m e c b u r u z .



B u İ ş le r in , s e n e l e r d e n b e r i o l a g e l d i ğ i g i b i , y ü z ü s t ü b ı r a k ı l m a s ı n d a v e T ü r k i y e ' d e d i n m ü e s s e s e s i n i n ç ö k m e s i n d e m e m l e k e t v e n e s i l l e r i ç i n h a j a r y o k t u r .

O k u y u c u m l a b u p r e n s i p n o k t a s ı n d a a n l a ş t ı k s a , t a t

b i k a t m e s ' e l e l e r i n e g e ç e r e k k e n d i k e n d i m i z e ş u n u s o r a

l ı m : D i y a n e t i ş l e r i m i z i h a n g i n o k t a s ı n d a n v e n a s ı l y e n i

d e n e l e a l m a l ı y ı z ?

Diyanet teşki lât ınamuhtar iyet tanımak lâz ımdır:

B i z c e b u g ü n T ü r k i y e ' d e İ sl â m î s a h a d a , y a p ı l a c a k i şl e r i n v e e l e a l ı n a c a k m e s ' e l e l e r i n b a ş ı n d a , d i y a n e t i ş l e r i n iy e n i d e n t a n z i m e d i p t e ş k i l a t l a n d ı r m a k v e v ü c u d a g e t i r i l e c e k y e n i t e ş k i l a t ı d e v l e t t e n a y ı r ı p , h i ç o l m a z s a ü n i v e r s i t e le r g i bi , m u h t a r b i r m ü e s s e s e h a l i n e k o y m a k g e l i r

B u n d a h e m d i y a n e t , h e m d e d e v l e t i çi n f a y d a l a r v a r d ı r . B i r k e r e d i y a n e t i ç i n f a y d a v a r d ı r Z i r a b u s a y e d ed i y a n e t i ş le r i v e d i n i m ü e s s e s e v e t e ş k il a t, h ü k ü m e t i ny a n i , n e t i c e i t i b a r i y l e , h e r a n d e ğ i ş e n b i r h a v a v e p o l i t i k a n ı n b a s k ı s ı n d a n k u r t u l a c a k v e k e n d i n e s a h i p , k e n d im u k a d d e r a t ı n a h â k i m b i r m ü e s s e s e h a l in i a la c a kt ır .D e v l e t i ç i n d e f a y d a v a r d ı r , z i r a b u s a y e d e d e v l e t i n l â -ikU k u m d e s i n o r m a l m â n a s ı n ı a la c a k v e b u u m d e , b u

g ü n o l d u ğ u g i b i, m a n t ı k s ı z v e k a y p a k b i r m e f h u m h a l in d e k a l m a k t a n k u r t u l a c a k t ı r

T ü r k i y e ' d e b u g ü n d i y a n e t i şl er i v e t e ş k il a t ı d o ğ r u d a n d o ğ r u y a B a ş v e k â l e t e b a ğ h d ı r . D i y a n e t İ ş l e r i R e i s iv e o n a b a ğ l ı b ü t ü n t e ş k i l â t v e p e r s o n e l B a ş v e k i l i n e m r ia l t ı n d a d ı r D i y a n e t İ ş l e r i R e i s i n i d o ğ r u d a n , d i ğ e r d i y a n e t t e ş k i lâ t ı p e r s o n e l i n i i s e d o l a y i s i y l e t â y i n e d e n v ei c a b ı n d a , i ş t e n e l ç e k t i r e n h ü k ü m e t t i r . V a k ıf la r d e v l e t e

b a ğ h d ı r v e h ü k ü m e t i n e m r i n d e d i r . B u n u n l a b e r a b e r ,T ü r k i y e ' d e d e v l e t l â i k t i r H a y ı r , o k u y u c u m ! B u o l a m a z ,




ç ü n k ü b u n d a m a n t ı k y o k t u r . Bu v a k t i y l e o l a b ü i y o r d u ,ç ü n k ü v a k t i y l e din ve d e v l e t h a l i f e - su l t a n ı n ş a h s ı n d ab i r l e ş m e k t e , d i y a n e t ve d e v l e t i ş l e r i H i l â f e t ve s a l t a n a t

f o n k s i y o n l a r ı ş e k l i n d e bir e l d e ve bi r m e r k e z d e t o p l a n m a k t a idi. F a k a t b u g ü n m a d e m ki de v l e t l â i k t i r ; o h a l d e din ve d e v l e t i şl er i b i r b i r i n d e n a y r ı l m a k , b i r i d i y a n e td i ğ e r i de s i y a s e t s a h a s ı n d a k a l m a k l â z ı m d ı r . L â i k l i ke s a s ı ü z e r i n d e k i bir d e v l e t t e a r t ı k d i n î t e ş k i lâ t ı h ü k ü m e te m r i a l t ı n d a t u t m a k t a bir m â n a ve m a n t ı k y o k t u r .

D i y a n e t t e ş k i l â t ı b a h s i n d e T ü r k i y e ' n i n b u g ü n k ü du

r u m u , y a l n ı z l â i k l i ğ e a y k ı r ı d e ğ i l , d i y a n e t i n de a l e y h i n e

d i r . B u g ü n k ü v a z i y e t , d i y a n e t i n s i y a s e t e e s a r e t i d i r . Bu

v a z i y e t t e k i d i n i t e ş k ü a t ve m ü e s s e s e l e r her gün b i r a zd a h a s ö n ü p ç ö k m e y e m a h k û m d u r . G a y e t t ab i i: d i y a n e ti m a n h ve e h l i y e t l i din a d a m l a r ı e l i n d e ve o n l a r ı n hü r ve

f e r a g a t l i ç a h ş m a l a n ve e s i r g e m e l e r i s a y e s i n d e y a ş a r :" A k s i h a l d e , din a d a m s ı z l ı k t a n ve b a k ı m s ı z h k t a n ç ö k m e y e e l b e t t e m a h k û m d u r . T ü r k i y e ' d e e k s e r iy e t i n d in i n ib u a k i b e t t e n bir an e v v e l k u r t a r a c a k tek ç a r e , d i y a n e t

i ş l e r i m i z i y e n i d e n t e ş k i l â t l a n d ı r m a k ve d i y a n e t t e ş k i l â t ı n a i l m î , i d a r î , h a t t â m a l î s a h a l a r d a m u h t a r i y e t t a n ı m a k , bu s a y e d e ona y a ş a m a ve g e l i ş m e i m k â n ı s a ğ l a m a k t ı r . İ l m î t e ş k i l a t ve m ü e s s e s e l e r d e m u h t a r i y e t ne ise

v e m u h t a r i y e t t e n n e l e r b e k l e n i r s e , d in î t e ş k ü â t ve mü

e s s e s e l e r d e de o d u r ve o n l a r b e k l e n i r , y â n i , en kı sa i f a d e s i y l e , y a ş a m a k ve s e r b e s t ç e i n k i ş a f e t m e k . İ l i m ve il

m î z i h n i y e t p o l i t i k a ile b a ğ d a ş a m a d ı ğ ı g i b i , din ve d i n î

h i s s i y a t da b a ğ d a ş a m a z . B u n u n i ç i n d i r ki, b u g ü n me

d e n i m e m l e k e t l e r d e y a l n ı z i l m î d e ğ i l , d i n î m ü e s s e s e ve

t e ş k i l â t da s i y a s e t t e n t a m a m i y l e a y r ı l m ı ş ve m u h t a r bir

s a h a y a ç e k i l m i ş t i r . B i z d e ise ü n i v e r s i t e l e r e t a n ı n m ı şo l a n m u h t a r i y e t i n d i y a n e t t e ş k i l a t ı n a da t a n ı n m a s ı za

m a n ı ç o k t a n g e l m i ş ti r . '" ^ '

(115) Diyanet teşkilatının muhtariyeti mes'elesi üzerinde tafsilat için bundan

evvel neşrettiğimiz bir makaleyi tavsiye ederiz: İslâmın Nuru mecmuası, Nisan1953, sayı 24. sahife 12.



D i n î t e ş k i l â t ı n m u h t a r i y e t i p r e n s i b i n d e m u t a b ı k k a l d ı k t a n s o n r a , b u m u h t a r i y e t i n t a n z i m i iş i k a h r k i b u , t a

m a m i y l e t a t b i k a t m e s ' e l e s id i r . V e b u h u s u s t a g ö z ö n ü n d e ü n i v e r s i t e l e r i m i z v a r d ı r . T ü r k i y e ' d e b u g ü n k ü ü n i v e r s i t e i n k i ş a fı n a ik i m e r h a l e d e n g e ç i l e r e k e r iş i ld i :1 9 3 3 ' d e ü n i v e r s i t e k u r u l d u . 1 9 4 6 ' d a ü n i v e r s i t e l e r em u h t a r i y e t t â n m d ı . D i n i t e ş k i l â t ı n m u h t a r i y e t i n e d eb ö y l e b î r y o l d a n g i t m e k v e k a d e m e k a d e m e i l e r l e m e km ü m k ü n d ü r .

Y a ln ız b i r n o k t a y a d i k k a t e d e l i m k i, b i z c e d i n î t e ş k i

l â t ın y a l n ı z i lm î v e i d a r î d e ğ i l , m a l î b a k ı m d a n d a m u h t a r o l m a s ı , y â n i k e n d i y a ğ ı y l a k a v r u l m a s ı v e y a ş a m a s ı n ı n i m k â n ı n ı d ev l e t i n a y e t i n d e n b e k l e m e m e s i ş a r t t ı r .B u n u n i ç in d e e v k af ı d i y a n e t i ş l e r i t e ş k i l â t ı n a d e v r e t m e k k â f i d i r .

Vakıfları Diyanet Teşkilâtma bağlamak lâzımdır:A ş i k â r ki , d î n i v a k ı f la r d i n i h i z m e t l e r i ç i n d i r B i n a

e n a l e y h b ü t ü n v a r ı , g e l i r v e g i d e r i y l e v a k ı f l a r ın d i y a n e ti ş le r i t e ş k i l â t ı n a b a ğ l a n m a s ı i c a b e d e r . B u s a y e d e h e mb u te ş k i lâ t n o r m a l s u r e t t e y a ş a m a i m k â n ı e l d e e d e c e k ,h e m d e İ s l â m i v a k ı f l a r t e s i s e d i l d i k l e r i g a y e y e u y g u nb i r ş e k i l d e i ş l e t i h n î ş o l a c a k t ı r .

D i n i t e ş k ü â t m a l î m u h t a r i y e t e k a v u ş u r d a d e v l e t b ü t

ç e s i n in n i m e t l e r i n d e n m a h r u m o l u rs a , p e r i ş a n l ı ğ a d ü ş e r z a n n e d i l m e m e h d i r . R e s m i e l l e r d e b i r h a y li h ı r p a l a n a n v a k ı f l a r ı n b u g ü n k ü g e li ri b i le T ü r k i y e ' d e d i y a n e tt e şk i lâ t ın ı b e s l e y e c e k y e t e r h k t e d i r V a k ıf la r ı n d i y a n e tt e ş k i l â t ı n a b a ğ l a n m a s ı b u t e ş k i l â t a k e n d i s a h a s ı n d ak e n d i b a ş ı n a y a ş a y ı p i n k i ş a f e t m e i m k â n ı s a ğ l a d ı k t a nb a ş k a , " ş a r t - ı v â k ı f ı " d a y e r i n e g e t i r e c e ğ i i ç i n , m e m l e k e t t e . y e n i y e n i v a k ı f l a r y a p ı l m a s ı n ı t e ş v i k e d e c e k t i r .

S o n s e n e l e r d e T ü r k i y e ' d e d i n i v a k ıf h e m e n h e m e n y a p ı l m a m a k t a d ı r . Ç ü n k ü v a k ıf la r ı n b u g ü n k ü d u r u m u n u



g ö r e n h a l k ı n v a k ı f m ü e s s e s e s i n e o l a n g ü v e n i s a r s ı l m ı ş t ı r. İ s l â m ı v a k ı f l a r, ş a r t - ı v â k ı f a u y g u n o l a r a k d i n i h i z m e t l e r e t a h s i s e d i l m e k ü z e r e , d i y a n e t t e ş k i l â t ı n a g e ç e r

s e h a l k t a y e n i d e n i t i m a t u y a n m a s ı ve y e n i y e n i v a k ı f l a ry a p ı l m a s ı m u h t e m e l d i r . ' " ^ '

F a k a t b ü t ü n bu i ş l e r i n y a p ı l a b i l m e s i d i y a n e t t e ş k i l â t ı n ı n m u h t a r i y e t e k a v u ş m a s ı ve v a k ı f l a r ı n bu t e ş k i l â t ab a ğ l a n m a s ı i ç i n ö n c e d e n t a h a k k u k e t t i r i l m e s i z a r u r î bir

ş a r t v a r d ı r . Bu ş a r t , d i y a n e t s a h a s ı n d a k ı y m e t l i e l e m a n l a r ı n y ü k s e k e h l i y et li d i y a n e t m ü t e h a s s ı s ı a d a m l a r ı n

y e t i ş t i r i l m e s i d i r . B u g ü n T ü r k i y e m i z d ebu

k ı y m e t l e rhe

m e n h e m e n yok o l m u ş t u r . Bu v a z i y e t t e ve b u g ü n k ü ha

l iy le d i y a n e t t e ş k i l â t ı n a m u h t a r i y e t t a n ı n m a s ı n ı n y e r iv e m â n a s ı y o k t u r . H u s u s i y l e m u h t a r i y e t h a v a s ı i ç i n d eç a h ş a c a k bir d i y a n e t t e ş k i l â t ı , s e l â m e t l e i ş l e y i p g a y e s i n e u l a ş a b i l m e k i ç i n , her ş e y d e n e v v e l , b i l g i l i ve y ü k s e ks e v i y e l i i n s a n l a r l â z ı m d ı r . Bu t ü r l ü i n s a n l a r ise, k u d r e th e l v a s ı g i b i ne g ö k t e n i n e r ve ne de ot g i b i y e r d e n bi

t e r ; bu g a y e iç in k u r u l a c a k bir t a h s i l ve t e r b i y e m ü e s s e s e s i n d e y e t i ş i r .

Yüksek bir 'Tslâmi İlimler Enstitüsü"

kurulması lâz ımdır:

B u n u k u r m a k i ç i n geç k a h n m ı ş t ı r . D a h a e v v e l " T e v

h i d i T e d r i s a t K a n u n u " ile, d i n i m e k t e p ve m ü e s s e s e l e rk a p a t ü m c a , c e m i y e t i n y ü k s e k din a d a m l a r ı n a o l a n i h t i y a c ı göz ö n ü n d e t u tu l a r a k , v a k i t k a y b e t m e d e n b ö y l eb i r m ü e s s e s e v ü c u d a g e t i r i l m e l i y d i . N i t e k i m 1 9 3 3 ' d ee s k i D a r ü l f ü n u n i l g a e d i l e re k y e r i n e b u g ü n k ü İ s t a n b u lÜ n i v e r s i t e s i k u r u l m u ş t u r . A y n ı y o l d a n g i d ü e r e k1 9 2 6 ' d a k a p a t ı l a n m ü e s s e s e l e r i n y e r i n e y ü k s e k bir d i n î

(110) Tafsilât İçin yukanda kaydettiğimiz makalede Vakıflar kısmını ve Vakıf lar Bankası üzerindeki mütalâyı tavsiye edenz.



(117) Bu eserin birinci basiiisında yanİ 1954'de ileri sürdüğümüz bu fikir ve

temenni, eski Konya Milletvekili Fahri Ağaoğlu başta olmak üzere, fikn benim

seyen bir kısım rnilletvekillerinin himmet ve gayretleriyle, beş sene sonra, tahak

kuk sahasına girmiş ve 1959'da B. Millet, Meclİsİ'nce kabul edilen bir kanun İle

İstanbul'da bir "Yüksek İslâm Enstitüsü" kurulmuştur. Bu güzel esere ait bir

hatıram ve bİr program raporum vardır.

Sırası gelmişken burada bunlardan bahsetmek İsterim: 1959 senesi 31 Aralık

günü, bana. Maarif Vekâleti Hususi Kalem Müdürü tarafından telefon edİldİ.

Maarif Vekilinin beni öğleden sonra ziyaret edeceğini haber verdi. Ankara

Hukuk Fakültesinden eski bir değerli talebem olan Vekil Atıf Benderlioğlu ile kar

şı karşıya oturduk. Hoş beşten sonra. Hocam size mühim bir rica için geldim,

dedi ve ilâve etti:

İstanbul'da açılan "Yüksek İslâm Enstitüsü"nün Müdürlüğü münhaldır. Bu

makama en ehliyetli sizi görüyoruz. Esasen bu müessese sizin fikrinizden doğ

muştur. Bu vazifeyi kabul etmenin benim için mânevi bİr borç olduğunu söyledi.

Kendilerine teveccühlerinden dolayı teşekkür etlikten sonra, bu müessesenin

kurulmasından duyduğum sevinci belirttim. Fakat benim bu vazifeye lâyık ol

madığımı, çünkü dini ameller bakımından kusurlu ve günahkâr olduğumu, böyle bir dini ve yüksek bir müessesenin başında bulunacak kimsenin yalnız İlmî eh

liyetinin kâfi gelmiyeceğini, aynı zamanda zühd ve takva sahibi bir insan olması

icab ettiğini bildirdim ve beni mazur görmesini rica ettim. Vekil teklifinde, ben

de fikrimde ısrar ettik. Neticede, müesseseyi bizzat görüp anladıktan sonra, teş

kilat ve tedrisatı hakkında kendisine bir rapor ve bir program vermemi istedi. Er

tesi gün müesseseye giderek talebesi ve hocalarıyla görüştüm ve mevcut prog-

ramlannı aldım. Bir kaç gün çalışarak uzunca bİr rapor hazırladım ve buna birde ders programı ekleyerek Maarif Vakâletİne gönderdim. Bu raporu ve programı

' eserin sonunda ek olarak aynen veriyorum.

Ö ğ r e t im m ü e s s e s e s i k u r u l m u ş o l s a y d ı , d i y a n e t s a h a s ı n

d a b u g ü n k ü c e h a l e t ç o r a ğ ı n a d ü ş ü l m e z d i . M a a m a f i h

b u m ü e s s e s e y i b u g ü n de k u r a b i H r i z ve m u h a k k a k kur-m a h y ı z . B u g ü n ç ı k m a z d a n k u r t u l m a n ı n y o l u ve y e g â n e

ç a r e s i b u d u r / " ' '

* * *

D i y a n e t iş l e r i m e r k e z t e ş k i l â t ı g i b i , İ s l â m İ l i m l e r i

E n s t i t ü s ü ' n ü n de y e r i İ s t a n b u l ' d u r . Ç ü n k ü bu t e ş k i l â t

v e m ü e s s e s e b u r a d a k u r u l u r s a , e v v e lâ p o l i t i k a n ı n t e s i

r i n d e n n i s b e t e n u z a k k a h r , s a n i y e n de i ş l e m e s i i ç i n lâ

z ı m o l a n e l e m a n l a r ı bu m u h i t t e d a h a k o l ay h k l a b u l m a k

m ü m k ü n o lu r . B iz im d ü ş ü n c e m i z de, e n s t i t ü , ilk, o r t a ,

l i s e , y ü k s e k ve i h t i s a s k ı s ı m l a r ı n ı h a v i g e n i ş ç e bir t e ş k i

l â t a s a h i p o l m a l ı d ı r . Bu k ı s ı m l a r d a n ilk i t a m a m i y l e d e v

l e t i l k o k u l l a r ı n a m u v a z i o l a r a k s e r b e s t t u t u l a b i l i r ve a s ı l

d i n i t a h s i l t a l e b e s i o r t a d a n b a ş l a t ı h r .



BEŞİNCİ KISIM

Z A M A N I M I Z D A İ L Î M V E D İ N

M Ü C A D E L E S İ

I

D İ N D E NA S VE N AKİL, İLİM VE M ARİFETMES'ELESİ VE DİNÎ SÜBJEKTİVİZM

Türkiye'de bugün derin bir d iyanet buhranı

h üküm sürmekted ir :Y u k a r ı d a İ s t a n b u l T o p lu B a s ı n M a h k e m e s i ' n e s u n

d u ğ u m b i r r a p o r d a n b a h s e t m i ş t i m / " " '

B u r a p o r d a b a h s i g e ç e n " m a k a l e s a h i b i " T ı p F a k ü l -t e s i ' n i n s o n s ın ı f ı n d a z e k i v e a n l a y ı ş lı b i r T ü r k g e n c i y ^

d i . K e n d i s i y le g ö r ü ş t ü m . D i n h a k k ı n d a k i m e n f i k a n a a t l e r i n d e s a m i m i i di . R a p o r d a d a k a y d e t t i ğ i m g i b i , b e n c eb u t ü r l ü a ç ı k f i k i r l i g e n ç l e r t a k i p e d i l m e m e l i d i r , a y d ı n -l a t ü m a l ı v e h a t a l a r ı k e n d i l e r i n e g ö s t e r i l m e l i d i r . F a k a tb u n u y a p m a k , y ü k s e k e h l i y e t l i d i n â l i m l e r i n e d ü ş e r . B ub a k ı m d a n i se , b u g ü n T ü r k iy e 'm i z , maalesef, ç o k f a k a tp e k ç o k f a ki rd i r. H a k i k a t a r a y a n v e ö ğ r e n m e k i ş t i y a k ı n d a b u l u n a n g e n ç l e r i m i z i t e n v i r v e t a t m i n e d e c e k y ü k -

(118) Bakınız: Not: 21.



N i ç i n b i r b i r i m i z d e n s a k l a y a l ı m v e v a k î i i n k a r e d e l im : B u g ü n r e s m i g ö r ü ş b i l e b u d e ğ i l m i d i r ? M e k t e b i n ,

h a t t â Ü n i v e r s i t e n i n h â k i m k a n a a t i b ı m d a n b a ş k a m ı d ı r ? H e r k e s d i l e d i ğ i k a n a a t i b e n i m s e r ! İ B u n a k i m s e n i nb i r d i y e c e ğ i o l a m a z . Y a ln ız , y a b u g ö r ü ş d o ğ r u d u r ; oh a l d e d i n d e n v e m a n e v i y a t t a n b a h s e t m e k a b e s t i r . Y a h u t b u g ö r ü ş y a n l ı ş t ı r ; o h a l d e d i n h a k t ı r , b i n a e n a l e y hh i ç o l m a z s a r e s m i y e t i n b u g ö r ü ş t e n s ı y r ı l m a s ı l â z ı m d ı r .F a k a t h e r h a l d e p u s u h a r b i n e s o n v e r i l m e l i , y a n i b u g ö r ü ş ü n y e r i n d e o l m a d ı ğ ı v e h a k i k i i l i m a n l a y ı ş ı n a a s l a

u y m a d ı ğ ı o r t a y a k o n u l u p g ö s t e r i l m e l i d i r . B u n u y a p m a k y ü k s e k d i n a l i m l e r i n e d ü ş e n b i r v a z i fe d i r . F a k a to n l a r n e r e d e ? S e n e l e r , . iç in d e t a t b i k e d i l e n m ü t h i ş b i rt e n k ü p o l i t i k a s ı , b u m e m l e k e t t e y ü k s e k e h l i y e t t e d i n â l i m i y e t i ş m e s i n e v e y ü k s e k v a s ıf ta d i n e s e r i ç ı k m a s ı n ai m k â n b ı r a k m a m ı ş t ı r . B u s e b e p l e , d i n b a h s i n d e b u g ü ne fk âr ı k a p k a r a b i r c e h a l e t b ü r ü m ü ş t ü r .

T e k r a r t e k r a r s ö y l e d i ğ i m i z g ib i , b u s a t ı r l a r ı n s a h i b i

b i r d i n â li m i d e ğ i l d i r . S a d e c e , i l i m v e d i n m ü c a d e l e s i nd e ö t e d e n b e r i a l d ığ ı b i r v a z i y e t v e d ü ş ü n d ü ğ ü b a z ış e y le r i b u r a d a s a m i m i m ü s l ü m a n l a r m te t k ik v e t e n k i tn a z a r l a r ı ö n ü n e k o y m a k n i y e t i n d e d i r .

Her gün sahas ı gen i ş l eyen i l im karş ı s ında

din ne yapmalı ve nası l vaziyet almalıdır?

K i m s e i n k â r e d e m e z k i, z a m a n ı m ı z d a i li m , e s k i d e no l d u ğ u g i b i , y a l n ı z ş e y l e r i v e h â d i s e l e r i d e ğ i l , h e m d ed i m a ğ l a r ı v e h a t t â , b i r d e r e c e y e k a d a r o l s u n , r u h l a r ıb ü e h â k i m i y e t i a l t ı n a a l m a i d d i a s ı n d a d ı r . B u s e b e p l eb u g ü n , i li m i le d i n v e d i n i i n a n ç l a r a r a s ı n d a ç e t i n b i rm ü c a d e l e k o p m u ş b u l u n u y o r . B u b i r v a k ıa d ı r.

F a k a t b u v a k ı a d a n m u a z z a m b i r m e s ' e l e d o ğ u y o r k i ,



g e n i ş l e t e n v e i n s a n a k lı n ı, h a t t â r u h u n u a v u ç l a r ı i ç i n ea l m a y a d o ğ r u g i d e n i lm i n b u i le r le y iş i k a r ş ı s ı n d a d i nn e y a p m a h v e n a s ı l b i r v a z i y e t a l m a h d ı r ?

K a b u l e d e r i m k i , b ö y l e b i r s u a l i , h a k i k i â li m g i b i , h a k i k i d i n d a r d a y e r s i z b u l u r . H e r i k i s i d e h a k l ı d ı r . Ç ü n k üh a k i k i d i n d a r ı n n a z a r ı n d a , d i n i lâ h i b i r y o l d u r S e l â m e ti s t e y e n i n s a n , ak lı , r u h u v e b ü t ü n v a r h ğ ı y l e b u y o l ag i r m e y e m e c b u r d u r H a k i k i â h m n a z a r ı n d a i se , i h m ,m e ç h u l â t ı m ı z a k ı y a s e n , n â m ü t e n â h i l i k i ç in d e n i h a y e tb i r z e r r e d i r . B i n a e n a l e y h i li m i le d i n a r a s ı n d a v a r l ı ğ ı n d a n b a h s e d i l e n m ü c a d e l e , h a k i k a t t e d e ğ i l , s ır f g ö r ü n ü r d e d i r .

G ö r ü n ü r d e d e o ls a , m ü c a d e l e y i s o n a e r d i r m e k , ş ü p h e v e t e r e d d ü t l e r i i za le e t m e k i ç in , y u k a r ı d a k i s u a l i s o r m a y a v e b u n a c e v a p v e r m e y e , y a n i i l im k a r ş ı s ı n d a d i n i n h u s u s i y l e İ s l â m i y e t i n a l m a s ı g e r e k e n v a z i y e t i t a y i nv e t e s b i t e t m e y e m e c b u r u z .

Bu suale cevap o larak i ler iye sürülen

düşünce ler:

M o d e r n ilm i n h e r g ü n b i r a z d a h a g e n i ş l e y e n h â k i m i y e t i k a r ş ı s ı n d a d i n n e y a p m a h v e n a s ı l b i r v a z i y e t a l m a h d ı r , s u a h n e c e v a p o l a r a k ş ö y l e b i r d ü ş ü n c e i l e ri y e s ü

r ü l e b i l i r . N i t e k i m , b a ş t a m e ş h u r b i r F r a n s ı z p r o t e s t a ni l â h i y a t ç ı s ı ' " ^ 'o l m a k ü z e r e , b i r ç o k l a r ı t a r a f ı n d a n b u d ü ş ü n c e i le r i s ü r ü l m ü ş t ü r .

İ l m i n a r t a n k u d r e t i ö n ü n d e d i n , o n u n l a m ü c a d e l e y eg i r i ş m e k t e n v e o n a m u a r ı z b i r s i s t e m g i d i ş i a l m a k t a nm u h a k k a k s u r e t t e k a ç m m a h v e i lm i n m u ' t a l a r ın a b o y u n e ğ m e l i , b u m u ' t a l a r a a s la y a b a n c ı k a l m a m a h d ı r .

(119) LauİsAugusle Sabalİer (1839-1910). Bakınız: Science et religion EmilBoutrou.



B i lâ k is , a n a a k i d e v e e r k â n ı n ı m u h a f a z a e t m e k l e b e r ab e r , d i n k e n d i n i i l m i n m u ş t a l a r ı n a v e h a k i k a t l e r i n e i n t i

b a k e t t i r m e l i d i r .B u g ö r ü ş s a h i p l e r i n e g ö r e , b u g ü n d i n , e s k i d e n o l d u

ğ u g i b i , i n s a n v e c e m i y e t ü z e r i n d e u m u m î v e m u t l a k b i rh â k i m i y e t i d d i a s ı n a k a l k ı ş a m a z . D i n b u v a r l ı k l a r ı b ug ü n ü i m ü e p a y l a ş m a y a m e c b u r d u r . D i ğ e r t a r a f t a n , b u g ü n d i n , k e n d i k a b u ğ u n a ç e k i l i p b i r n e v i i n z i v a h a y a t ıd a y a ş a y a m a z . Ç ü n k ü , e v v e l â , b u g ü n i n s a n v e c e m i y e td i n e v e o n u n n e ş r e t t i ğ i m a n e v i h a v a y a h e r d e v i r d e n

d a h a ç o k m u h t a ç t ı r . S a n i y e n , i n f i r a d a g i d e n v e i n z i v a y a ç e k i l e n d i n , b e l k i b i r z a m a n g ö n ü l l e r d e t u t u n u p y a ş a y a b i l i r , f a k a t g i t g i d e h a v a s ı z k a l a n n e b a t g i b i , s o l u pd ö k ü l m e y e m a h k û m o l ur . B i n a e n a l e y h b u g ü n d in , h e rd e v i r d e n ç o k , i ç t i m a î l e ş m e y e , i n f i r a d a d e ğ i l , i ç t i m a î l i ğ eg i t m e ğ e m e c b u r d u r .

İ m d i b ü t ü n m e s ' e l e b u n u t e m i n d e d i r . N a s ı l e d e l i md e d i n i h e m i n z i v a y a ç e k i l m e k t e n k u r t a r a l ı m , h e m d e

o n u m o d e r n i l m i n h a k i k a t i e r i y l e b a r ı ş t ı r ı p b u ik i d i s i p l in i o m u z o m u z a y ü r ü t e l i m .

B u n u n i ç in d i y o r l a r , y a p ı l a c a k i ki iş v a r d ı r : E v v e l â ,d i n i h a k i k a t e n k e n d i n d e n o l m a y a n ş e y l e r d e n , b i r t a k ı m h a ş v i y a t v e k a ş r i y a t t a n , e f s a n e v e e s a t i r d e n a y ı k l a m a k ; s a n i y e n , o n u h a k i k a t e n k e n d i n d e n v e k e n d i n i no l a n u n s u r v e e s a s l a r ü z e r i n d e o t u r t m a k , y a n i i l k d e v

r i n s a f v e t i n e i r c a e t m e k l â z ı m d ı r .D i n î b i r t a k ı m h a ş v i y a t t a n , e f s a n e v e e s a t i r d e n t e

m i z l e m e k v e o n u s ır f k e n d i n d e n o l a n e s a s l a r ü z e r i n eo t u r t m a k l â z ı m o l d u ğ u n d a h e r k e s m u t a b ı k t ı r . F a k a t ,d i n d e n g i bi g ö r ü n ü p d e h a k i k a t t e d i n d e n o l m a y a n ş e yl e r n e l e r d i r ? B u n l a r d i y o r l a r , e v v e l â i li m v e f e l s e f em e s ' e l e l e r i , s o n r a d a b e ş e r i o t o r i t e le r d i r .

B i r k e r e , i l m î b i l g i v e m u ' t a l a r v e fe ls ef i m e s ' e l e l e r

d i n d e n d e ğ i l d i r . D i n n e i l i m v e f e l s e f e , n e t a r i h v e c o ğ



v e b i l g i l e r i n y e r i y o k t u r . O b i r r u h v e m a n a a l e m i d i r .

D i n d e i h m v e m a r i f e t m e s ' e l e l e r i y e r a l m a h d ı r D i n i n

s a n ı n b i l m e i h t i y a c ı n ı d e ğ i l , İ n a n m a v e b i r i d e a l e b a ğ

l a n m a i h t iy a c ı n ı k a r ş ı l a r G e r ç i v a k t i y le b ü y ü k d i n l e r i nz u h u r u n d a d i n , i n s a n l a r ı n a y n ı z a m a n d a b i l m e i h ti y a cı

n a d a c e v a p v e r m e z o r u n d a k a l m ı ş t ı r . B u n u n i ç i n d i r k i ,

d i n l e r d e i h m v e f e l s e f e b a h i s l e r i , h a t t â t a r i h , c o ğ r a f y a

v e f e la k i y a t b i l g i le r i y e r a l m ı ş t ı r F a k a t b u g ü n b ü t ü n b u

i li m l er d i n d e n a y r ı lm ı ş v e a y r ı m e t o d l a r a b a ğ l a n m ı ş

a y r ı b i r e r d i s i p l i n t e ş k i l e t m i ş t i r .

D i n e i h m v e f e l s e fe k a r ı ş t ı r m a k , i li m v e f e ls e f e

m e s ' e l e l e r i n i m u k a d d e s k i t a p l a r ı n n a s l a r i y l e i z a h a k a l

k ı ş m a k , d i y o r l a r , d e v i r l e r i ç i n d e v e d u r m a d a n i le r l e y e n

i n s a n a k lı v e ' i lm i ö n ü n d e , d i n i , t e z a t t a n t e z a d a d ü ş ü r

m e k t i r E ğ e r b u g ü n ü n b ü y ü k d i n l e r i i lm i n t e r a k k i l e r i

k a r ş ı s ı n d a m ü ş k i l d u r u m d a is e l e r k i b ö y l e d i r, b u n u n

b a ş h c a s e b e b i , i h m v e f el se fe y a p m a y a k a l k ı ş m ı ş o l m a

l a r ı v e b u s u r e t l e r o U e r i n i n v e t a b i i s a h a l a r ı n ı n h u d u d u

n u a ş m ı ş b u l a n m a l a r ı d ı r .

Ş u n u b i l m e l i d i r k i , d i n i l e i l i m a y r ı a y r ı i k i s a h a d ı r v e

ik i a y r ı m e l e k e n i n m a h s u l ü d ü r İ l i m , a k l ın , d i n d e r u h u n

v e g ö n l ü n m a h d ı r . B u n l a r i n s a n h a y a t ı n ı n ik i a y r ı i h t i

y a c ı n ı k a r ş ı l a r : İ h m a k l ı n b i l m e i h t i y a c ı n a , d i n d e r u h u n

i n a n m a v e b u s a y e d e h u z u r v e s e k i n e t e e r m e i h t iy a c ı n a

c e v a p v e r i r . B i n a e n a l e y h n e i l m i n d i n d e n , n e d e d i n i n

i l im d e n b e k l e y e c e ğ i b i r ş e y y o k t u r Ç ü n k ü d i n , i lm i n

m e v z u u o l a n m a h s u s v e m e r î â l e m i n d ı ş ı n d a v e ö t e l e r i n d e b i r s a h a d ı r . D i n m e ş e i n i i n s a n i ç i n i d u r m a d a n t ı r

m a l a y a n k i f a y e t s i z l i k t e n , a c i z d e n , s e f a l e t v e m ü z a y a k a

h i s s i n d e n a lı r. B u h i s i s e , i n s a n ı n ü s t ü n v e a ş a ğ ı , i n s a n î

v e h a y v a n î ik i t i y n e t i n d e n h a y v a n î o l a n ı n ı n ç o k k e r e i n

s a n î t i n e t t e h a k i m o l m a s ı e n d i ş e s i n d e n v e , k o r k u s u n

d a n d o ğ a r . İ ş t e b ö y l e b i r e n d i ş e v e k o r k u i ç i n d e k i i n

s a n , d i n i n k u r t a r ı c ı v e s e k i n e t v e r i c i m a n e v i y a t ı n a s a r ı

l ı r v e b u s a y e d e h u z u r v e r a h a t a e r e r v e k u r t u l u r .



D i k k a t e d e l i m k i, d i y o r l a r , b u n e t i c e y e d i n , b i z e y e n ib i l g i l e r v e r m e k y a h u t m e v c u t b i lg i l er i m i z i g e n i ş l e t m e ks u r e t i y l e d e ğ i l , s ı r f b e n l i ğ i m i z i ü s t ü n t i n e t i m i z i n i n s a n it e m a y ü l l e r i n e d o ğ r u y ü k s e l t m e k s u r e t i y l e u l a şı r. B a ş k ab i r d e y i ş l e d i n , d o ğ u m d a n ö l ü m e k a d a r , h e r n e v a z i y e t t e o l u r s a k o l a l ı m , b i z i h i ç t e r k e t m e y e n k e d e r , e n d i ş ek o r k u v e ı s t ı r a p g i b i acizlik s e f a l e t l e r i k a r ş ı s ı n d a i ç i m i z i n ya l va r ı ş ı d ı r . D i n b u y a l va r ı ş a il i m v e f e l s e f e yo l u i l ed e ğ i l , i r a d e v e g ö n ü l y o l u i le u l a şı r . D i n d a r ı n n a z a r m d ai l m i n b i z e t a b i a t v e t e k â m ü l k a n u n l a r ı d i y e ö ğ r e t t i ğ ik â h r e e l v e k â h f a r a z i k a n u n l a r , h e p il â h i i r a d e n i n e z e lib i r e r t e c e l l i s i n d e n i b a r e t t i r .

H ü l â s a , b u g ö r ü ş ü m ü d a f a a e d e n l e r c e , d i n d a r o l m a kv e d i n i b i r h a y a t y a ş a m a k i ç i n i n s a n ı n y a l n ı z ü ç ş e y e i h t iy a c ı v a r d ı r ; K e n d i n i d a i m a A l l a h ' ı n h u z u r u n d a n a z a r ıv e i r a d e s i a l t ı n d a h i s s e t m e k - A l l a h ' a i b a d e t , d u a v e m ü -n a c a t y o l u il e k u l l u k e d i p y a l v a r n ı a k v e y a k l a ş m a k - A l l a h ' ı n m e r h a m e t v e m a ğ f i r e t i n d e n ü m i t k e s m e m e k .

Ş ü p h e y o k t u r k i, b u ü ç ş e y i lm i n h u d u t l a r ı d ı ş ı n d a v eo n u n h â k i m i y e t i n d e n ç o k u z a k l a r d a d ı r . İ l im n e k a d a rt e r a k k i e d e r s e e ts i n a k ıl n e k a d a r y ü k s e l i r s e y ü k s e l s i n ,i n s a n o ğ l u k e n d i m b u ü ç i h t i y a ç t a n k u r t a r a m a y a c a k t ı r .İ li m v e a k ı l b u i h t i y a ç l a r ı g i d e r m e y e k a t ı g e l e m e y e c e k t i r . F a k a t , d i y o r l a r , d i n d a r o l m a k v e b u ü ç i h t i y a c ı k a r -ş ü a m a k i ç i n y a l n ı z A l l a h ' a i m a n k â f i d i r . B u h u s u s t a n en a s s ' a v e n a k l ' e , n e d e h u s u s i y l e b e ş e r i o t o r i t e l e r e y a n i

n e b i v e v e l i g i b i A l l a h ü e k u l a r a s ı n a g i r e n v a s ı t a l a r a l ü z u m v e i h t i y a ç v a r d ı r .

B u g ü n d i y a n e t m e s ' e l e le r i y le a l â k a l a n a n i n s a n l a r ı nb i r ç o ğ u t a r a f ı n d a n k a b u l v e m ü d a f a a e d i le n v e b u g ü n ü n b i l h a s s a y a r ı m ü n e v v e r l e r i n i n p e k h o ş u n a g i d e nb u g ö r ü ş ü z e r i n d e b i r a z d a h a d u r a l ı m , t a k i k a r a n l ı k t a r a f ı k a l m a s ı n !



(120) Burada nas kelimesini (kitap) (dogme=) karşılğı alıyor ve bundan bir

dinin akide ve erkânının esaslarını ihtiva eden İbare ve metinleri, nakil kelimesi

ni "sünnet", "badis" (tradition^) karşılığı alıyor ve bir dinin Peygamberinden nak len gelen söz ve hareketlerin mecmuu ve (vahiy) kelimesinden de bir dinin Al

lah tarafından peygambere bildirilen hakikatlerini kasdediyorum.

(121) Reform hareketleri diye On altıncı asır başlarında Avrupa'da ortaya

çıkan dini ve siyasi cereyanlara denir. Katolikliğe ve onu temsil eden Papalığa

karşı bir nevi isyan şeklini alan bu cereyanların başında Martin Luther adında bir

Alman papazı vardı.

(122) Ansiklopediciler diye, Onsekizinci asırda Fransa'da ilim, felsefe,

san'at, edebiyat mevzuları üzerinde çıkarılan büyük bir kamusun muharrir ve

müelliflerine denir. Bunların başında meşhur Fransız mütefekkir ve edibi Vol

taire, Diderot ve d'Alemberl gibi o devrin din ile mücadele edenleri vardı.(Bakınız: Not: 2)

Dinde sübjekt iv izm:

Z a m a n ı m ı z d a m ü n e v v e r g e ç i n e n l e r d e n b i r ç o ğ u

g a r p t a k i bu c e r e y a n ı t a k l i t e d e r e k , d i n i s ı r f bir his m e v

z u u a l m a k t a onu " n a s " t a n , " n a k i r ' d e n h a t t â " v a h y "

d en "^ " b i l e a y ı r m a k t a ; b u n l a r ı i k i n c i p l a n a b ı r a k m a k t a ,

h a t t a b u n l a r ı b ü t ü n b ü t ü n d i n d e n ç ı k a r m a k i s t e m e k t e

d ir . B u n a g ö r e din n a s ' t a n , n a k i l ' d e n a y r ı bir ş e y d i r , bir

h i s ve bi r iç h a y a t ı d ı r .

B u g ö r ü ş e " d i n d e s ü b j e k t i v i z m " (= b a t m i h k ) d e n i r ki

A v r u p a ' d a k ö k l e r i tâ R e f o r m h a r e k e t l e r i n e u z a n ı r . " - "

F i l h a k i k a d i n î y a h u t da d i n d e s ü b j e k t i v i z m ' e ilk y o l u

a ç a n ş a h s i y e t . A l m a n p r o t e s t a n h ğ ı n ı n k u r u c u s u o l an

M a r t i n L u t h e r ( 1 4 8 3 - 1 5 6 1 ) s a y ı l ı r . Bu t e l â k k i , o n s e k i z i n

ci a s r ı n F r a n s ı z a n s i k l o p e d i c il e r iy l e ' "^ ' k u v v e t l e n d i k t e n

s o n r a g e ç e n a s r ı n i k in c i y a r ı s ı i ç i n d e " Y e n i H r ı s t i y a n

h k " m e z h e b i n i d o ğ u r m u ş t u r . Bu m e z h e b i n b e l l i b a ş h

ş a h s i y e t l e r i a r a s ı n d a m e ş h u r Rus r o m a n c ı s ı ve e d i b i

T o l s t o i ( 1 8 2 8 - 1 9 1 0 ) v a r d ı r . Bu m ü t e f e k k i r ; "Beni Hrısti-

yanlıği benimsetmekten alıiioyan şey, İsa'dan rivayet

edilen nakiller ve metinlerdir; bunlar olmasa çoktan

Hrıstiyanlığı benimseyeceğim../' d i y o r d u . F a k a t bu sö

z ü ile T o l s t o y a ğ a ç s ı z m e y v e o l s u n i s t i y o r d u da f a r k ı n

d a d e ğ i l d i .



Dinde sübjekt iv izm, manevi bir sükût

ve tereddinin a lâmetidir :

A v r u p a ' d a g e ç e n a s n n s o n l a n n d a bir n e v i m ü n e v -v e r l i k h a s t a l ı ğ ı ve bi r f i k r i n e v r a s t e n i g i b i y a y ı l a n bu te

l â kk i, m a d d i b a k ı m d a n çok i le r i g i t m i ş , f a k a t m a n e v i y a

t ı o n i s b e t t e g e r i d e k a l m ı ş t o p a l bir m e d e n i y e t i n e s e r i

v e bir s ü k û t a l â m e t i i d i . Bu t e l â k k i , H r ı s t i y a n h k ve mü s-

l ü m a n l ı k g i b i s e m a v i d i n l e r i n i s t e d i ğ i ve e m r e t t i ğ i r u h î

d i s i p l i n ve m a n e v i t o p a r l a n m a m e c b u r i y e t i n d e n y a ka y ı

s ı y ı r m a k i ç i n m a n e v i s a l a k h ğ ı n i l e r i y e s ü r d ü ğ ü bir ba

h a n e d e n i b a r e t t i . Bu t e l â k k i , h a y a t ı s ı rf y i y i p i ç i p e ğ l e n m e d e n i b a r e t g ö r e n s a n s ü a l i z m ' i n d ü n y a y ı f e lâ k e tl er e

s ü r ü k l e m e y e b a ş l a ğ ı bir d e v r i n h a b e r i ç i şi y d i. Bu t e l â k

k i ile, n i c e ş a i r filozof, m ü t e f e k k i r , i n s a n h k d ü n y a s ı n ı n

b a ş ı n a y i r m i n c i a s r ı n , iki D ü n y a H a r b i g i b i yer g ö t ü r

m e z f e l â k e tl e r in i ç a ğ ı r ı y o r l a r d ı da f a r k ı n d a d e ğ i l l e r d i .

Dini sübjektivizmin tenkidi:

Ş u h a l d e , " d i n i s ü b j e k t i v i z m " y a h u t " b a t m i h k " d e d i

ğ i m i z bu t e l â k k i y e g ö r e , din s a d e c e i m a n y a n i iç h a y a

t ı d ı r . Ruh c i s m i n , m a n a h a r f ve k e l i m en i n , f i k i r i f ad e

n i n a y n i o l m a d ı ğ ı b i l â k i s , b u n l a r a y r ı ş e y l e r o l d u ğ u gi

b i , din de nas ve n a k l ' i n a y n ı d e ğ i l d i r ve d i n e n i s b e t l e

n a s ve n a k i s ı r f b i r e r z a r f t a n i b a r e t t i r .

Que tes temples Seigneur, sont etroits pour mon, âme!..

Tombez, murs İmpuissanis, tombez!

Laissez-maİ voir ce ciel que vols me derobez!

Arcbitecte divin, tes domes sont de flamme!

Que tes temples. Seigneur, sont Ğtroits pour mon âme!

Tombez murs impuissants tombez!

Senin mabetlerin Allah'ım, benim ruhum için ne kadar dardır!... Yıkılın, kudretsiz duvarlar, yıkılın! Bırakınız beni, o nazarlarımdan gizlediğiniz semayı

göreyim! İlâhi mimar, senin kubbelerin alevdendir! Senin mabetlerin, Allahım,

benim ruhum için ne kadar dardıd Yıkılın kudretsiz duvarlar, yıkılın! Bırakınız

beni, o nazarlarımdan gizlediğiniz semayı göreyim!..(Harmonies poatiques et religiuse, Lİv. I, II.)



İ lk b a k ı ş t a ç o k c a z i p v e g ü ç l ü k l e r i h a l l e d e r g ö r ü n e nb u t e k li f v e t e l â k k i , d i k k a t e d i l i r s e , t a m a m i y l e b i r s a f s a t a y ı ğ m ı d ı r . D i n i , n a s v e n a k i l d e n a y ı r m a k v e o n u s ı r fb i r g ö n ü l i ş i g ö r m e k , h a k i k a t t e , o n u i n k a r e t m e k v e g ö n ü l l e r d e n d i n f ik r in i k a z ı m a y a g i t m e k t i r .

N a s v e n a k i l d e n a y r ı b i r d i n , d i n o l m a z ; b u b e l k i b i rf e l s e f i m e s l e k ( doc t r i ne ) ve ka na a t o l u r . D i n i l e f e l s e f îm e s l e k v e y a s i s t e m a r a s ı n d a g i d e r i l m e s i k a b il o l m a y a nb ü y ü k f a r k l a r v a r d ı r . B i r k e r e , f e l s e f i b i r m e s l e k s ı r f a k l ı n b u l d u ğ u v e d e r i n b i r c e h d i l e e l d e e t t i ğ i b i r b i l g i s i s

t e m i d i r . B i n a e n a l e y h a y n ı b i r ş a h s ı n f e l s e f î m e s l e k v ek a n a a t i y i n e a k l ı n b u l a c a ğ ı v e e l d e e d e c e ğ i d i ğ e r b i rs i s t e m il e s a r s ı l a b i l i r v e d e ğ i ş e b i l i r . H a l b u k i h a k i k i d i n d a r ı n d i n i k a n a a t v e b a ğ h l ı ğ ı - i r t i d a t h a s t a h ğ ı m ü s t e s n a - ö l ü m ü n e k a d a r d e v a m e d e r . H a k i k i d i n d a r c a i n a n d ı ğ ı d i n , h a k i k a t i n t a m a y n ı d ı r . S a n i y e n , f els ef î b i r m e s l e k v e s i s t e m , i n s a n l a r a k u v v e t l i v e d e v a m l ı b i r h a r e k e tv e m ü n a s e b e t t a r z ı t a y i n e d i p b i r c e m i y e t n i z a m ı v ü c u

d a g e t i r e m e z . N i t e k i m b u g ü n e k a d a r h i ç b i r i g e t i r e m e m i ş t i r . Ç ü n k ü f e l s e f î m e s l e k v e s i s t e m l e r , i n s a n a k l ı ,e s e r i o l d u k l a r ı i ç i n , d a i m a i n s a n a k l ı n ı n h u d u t l a r ı i ç i n d e k a l m a y a m a h k û m d u r l a r . H a l b u k i i n s a n , b a ğ l a n m a kv e iç t e n g e l e n b i r s e v g i v e y a k o r k u ile i t a a t e t m e k i ç i na k l ın i d r a k h a v s a l a s ı n ı a ş a n b i r id e a l e , b i r f e v k a l b e ş e r -l i ğ e m u h t a ç t ı r . Ç ü n k ü i n s a n e k s i k t i r , k a s i r v e â c i z d i r .İ m d i d i n , i n s a n ı n b u i d e a l , b u f e v k a l b e ş e r li k i h t i y a c ı n a

c e v a p v e r i r . Ç ü n k ü d i n , i n s a n a k l ın ı n v e m a d d i m a h s u -s a t ı n d ı ş ı n d a n v e ü s t â l e m i n n a m ü t e n a h i l i k l e r i n d e n k o p u p g e l e n h a k i k a t l e r s i s t e m i d i r . G e r ç i d i n i n a k l a h i t a pe t m e z v e a kı l i le i d r a k e d i l e m e z t a r a f l a r ı v e h ü k ü m l e r iy o k d e ğ i l d i r ; f a k a t o n u n a s ıl la r ı v e e r k a n ı a k h n v e m a h s û s u n d ı ş ı n d a b i r h a r i k u l a d e l i k t i r y a n i b i r k e l i m e i l e ,d i n v a h y d i r . V a h y , h e r h a n g i b i r f e l s e f i m e s l e k v e s i s t e mg i b i y a l n ı z a k l a d eğ i l , h e m d e b i l h a s s a t e h a s s ü s e v e i r a

d e y e h i t a p e d e r . D i n t e a k k u l , t e h a s s ü s v e i r a d e g i b i ü çb ü y ü k i n s a n i m e l e k e y i b i r d e n t e s h i r e l i n d e t u t a r . B u -



n u n i ç i n d i r ki, d i n i n i n s a n l a r ı ve c e m i y e t l e r i s e v k ve

i d a r e h u s u s u n d a , hiç bir f e l s e f i d o k t r i n ve s i s t e m l e öl

ç ü l m e s i m ü m k ü n o l m a y a n bir k u v v e t i v a r d ı r . Y i n e bu

n u n i ç i n d i r k i , hiç bir f e l s e f i d o k t r i n , d i n l e r k a d a r ne ta

r a f t a r t o p l a y a b i l m i ş , n e de o n l a r k a d a r d e v a m e d e b i l

m i ş t i r . Y u k a r ı d a da k a y d e t t i ğ i m i z g i b i , g e ç e n a s r ı n or

t a l a r ı n d a F r a n s a ' d a b ü y ü k ve m e ş h u r bir filozof, Au-

g u s t e C o m t e , i n s a n l ı k d i n i d i y e bir din i c a t e t m i ş t i . Bu

m a d d e ve ş e h v e t p e y g a m b e r i n i n i c a t e t t i ğ i bu d i n i n

ü m m e t i , birkaç yüz k i ş i y i , ö m r ü de beş on s e n e y i g e ç

m e m i ş t i r B u n a m u k a b i l , on d ö r t a s ı r d a n b e r i y ü z l e r c e

m i l y o n i n s a n m t a k d i s e tt iğ i İ s lâ m i y e t i d ü ş ü n ü n ü z !

H a y ı r , din y a l n ı z i m a n d a n i b a r e t o l m a d ı ğ ı g i b i, ma

k u l ü n i d r a k i n d e n de i ba re t değ i ld i r . "^^ ' Gerç i ak ı l b i ze

A l l a h ' ı s e z d i r i r . F a k a t A l l a h ' a y a k l a ş t ı r a n ve O ' n u n r ı z a

s ın ı t a h s i l e g ö t ü r e n y o l u b u l d u r a m a z . Ç ü n k ü a kı l , b e ş e

r i her m e l e k e ve k u v v e t g i b i m a h d u t t u r , z ay ı f v e â c i z d i r .

A k ıl y a l n ı z m a d d e y i ve m a d d e y i i r c a ı k a b i l m a k u l â t ı id

r a k e d e b i l i r . H a l b u k i m a d d e n i n ve bu n e v i m a k u l â t ı n

d ı ş m d a bir â l e m ve birn â m ü t e n â h i l i k va r kî, b e ş e r a k l ı

b u n u g e r ç i h a y a l m e y a l s e z e r , f a k a t ona n ü f u z ve onu

i d r a k ve i h a t a e d e m e z . İ ş t e o a l e m i b i z e nas ve n a k i l ,

h ü l â s a v a h y b i l d i r i r ve A U a h ' a g ö t ü r e n y o l u b i z e v a h y

(126) Evet fikir ifadeden, mana kelimeden ibaret değildir. Fakat ifadeden ay-n fikir, kelimeden ayn mana, fikir ve mana değil, bu sadece bir vehim ve hayal

dir. Fikir, fikir olmak için ifadeye, mana, mana olmak için kelimeye nasıl muhtaç

ise, din de din olmak için nas'a ve nakl'e muhtaçtır

Kabul ederim ki, Allah'a iman dinin en asli bir rüknüdür Mü'min İle münkir

her şeyden evvel bu noktada ayn lir. Fakat imanın dince tarif edildiği üzre olması

şarttır. Böyle olmayıp da, mesela,tabiat üstü mücerret bir kuvvetin varlığına

inanmak yahut Allah'ı (Pantheiste)lerin yaptığı gibi, yarattığı eşya ve kainaün aynı almak İman değildir.

(P3ntheiste)Ier ve (Pantheİsme) = (vücudiye mezhebi) de üstün bir kuvvetin

varlığına inanmaktadır. Fakat onlara göre, bu kuvvet eşya ve tabiat ten ayrı, zati

sıfatlarla muttasıf bir varlık değil, eşya ve tabiatte meknuz ve onun aynıdır. (Bumevzuda bakınız: Maddiyyün Mezhebinin İzmihlali, İsmail Fenni, Merhum.)



N e t i c e : B u g ü n E f l â t u n ' u b i l e n v e o n a i n t i s a p e d e n

m a h d u t z e k â la r a m u k a b i l , H a z r e t- i M u h a m m e d y ü z

l e r c e m i l y o n i n s a n g ö n l ü n d e y a ş a m a k t a d ı r . İ ş t e b u f ar k ,

i n s a n l a r a h a k i m o l m a k t a v e o n l a r ı s e v k v e i d a r e e t m e k t e a k ı l i le v a h y a r a s ı n d a k i f a r k t a n i l e ri g e l m e k t e d i r .

H ü l â s a , d i n i n a s v e n a k i l d e n a y ı r m a k , t e k r a r e d e y i m

k i , d i n fikrini k ö k ü n d e n b a l t a l a m a k t ı r . N a s v e n a k U h u

r a f e d e n t e m i z l e y e l i m v e d i n i i l k d e v i r l e r i n i n t e m i z l i ğ i n e

k a v u ş t u r a l ı m d e n i r s e , b u n u ü z e r i n d e d u r u l m a y a d e ğ e r

b i r fikir k a b u l e d e r i m . F a k a t d i n i n a s v e n a k i l d e n a y ı r a

l ım v e o n u s ı r f b i r g ö n ü l i şi h a l i n e k o y a l ı m , d e n i r s e , b u n a c e v a b ı m : H a y ı r a s l a !

Dini nas ve naki lden deği l ,

i l im ve fe lsefeden bi le ayırmak doğru olmaz:

B u , k e n d i h e s a b ı m a d i n i , d e ğ i l n a s v e n a k i l d e n , i h mv e f e l s e f e d e n a y ı r m a y a k a l k ı ş m a y ı b i le y e r i n d e b u l

m a m . Ç ü n k ü b u d a , n e t i c e i t i b a r i y l e , d i n i s ı r f b i r i ç h a

y a t ı v e g ö n ü l iş i g ö r m e k v e k a b u l e t m e k t i r . H a l b u k i d i n ,

t ı p k ı i h m g i b i h a y a t i ç i n d i r , y o k s a b i r z a v i y e v e m a n a s

t ı r m e t a ı d e ğ i l d i r . D i n i i li m v e f e l s e f e d e n a y ı r m a k , o n u n

y a ş a n ı l a n h a y a t i l e a l â k a s ı n ı k e s m e k v e b i n n e t i c e o n u

ö l ü m e m a h k û m e t m e k t i r

Ş u d a v a r k i , d i n il e i h m v e f e l se f e y i b i r b i r i n d e n a y ı r

m a k i h m d e n k o r k u p k a ç m a k t ı r . F a k a t d i n , i l i m d e n

k a ç m a m a l ı v e u z a k l a ş m a m a l ı , b i l a k i s o n a y a k l a ş m a l ı v e

i l m i n e n y e n i b i lg i v e m u ' t a l a r i y l e b e z e n i p z e n g i n l e ş m e -

h d i r . H e m b u g ü n n e r e y e k a ç a c a k s ı n ı z ? G e ç e n a s ı r d a

d î n v e i l i m d i y e i k i a y r ı s a h a d ü ş ü n ü l e b i l i r v e d i n i i l m i n

h i ç b i r v e ç h i l e el a t a m a y a c a ğ ı e m i n b i r s a h a d a y a ş a t

m a k m ü m k ü n o l u r d u . F a k a t z a m a n ı m ı z d a b u i m k â n

k a l k m ı ş t ı r g i b i g ö r ü n ü y o r . B u g ü n i lm i n e l a t m a d ı ğ ı k ö -



ş e v e b u c a k -h i ç k a l m a m ı ş t ı r d e m i y e y i m a m a - ç o k d a r a l m ı ş t ı r .

E s k i d e n i n s a n d a k i v i c d a n t e z a h ü r l e r i v e ş u u r h a l l e r i ; i ç i n e g i r i l m e z v e e s r a r ı k e ş f e d i l m e z m u a m m a l a r i d i .

İ l im b u m u a m m a l a r a e l s ü r m e y e b ü e c e s a r e t e d e m e z d i .

İ l i m d e n k a ç a n d i n , h i ç o l m a z s a , b u m u a m m a l a r k a l e s i

n e s ı ğ ın ı p k e n d i n i k u r t a r a b i l i r d i . Ç ü n k ü y a k ı n s e n e l e r e

k a d a r , i l i m s ı r f f i z i k h a d i s e l e r ü z e r i n d e y ü r ü m e k t e v e

b u n l a r ı n k a n u n l a r ı n ı b u l m a y a ç a h ş m a k t a y d ı . D i n i s e ,

m a n e v i y a t a l e m i n e a it o l d u ğ u i ç in , m e v z u u m a d d e d e n

i b a r e t o l a n i l i m d e n k a ç m a k l a k u r t u l a b i l i r d i . Z a m a n ı m ı z d a b u n a i m k â n k a l m a m ı ş t ı r . Ç ü n k ü b u g ü n i lim , b u

m u a m m a l a r k a le s in i d e f e t h e t m i ş v e i n s a n iç i d e d i ğ i m i z

b u e s r a r d o l u m a h z e n e d e g i r m i ş t i r . B u g ü n " E t a t s d e

C o n s c i e n c e " y â n i v i c d a n t e z a h ü r l e r i y a h u t ş u u r h a l l e r i

d e n i l e n m e s e l â t e h a s s ü s , t a a k k u l , t ef e kk ü r , t e e s s ü r v e

t e h a s s ü r g i b i m e l e k e l e r i m i z e n i n c e n o k t a l a r ı n a k a d a r ,

p s i k o lo j i i lm i n i n m e v z u u n a v e t e tk i k s a h a s ı n a m a l o l -

m u ş t u r .

Ş u h a l d e d în , b u g ü n i l i m d e n k a ç m a k l a y a k a s ı n ı k u r

t a r a m a z , s ı ğ ı n a c a k e m i n b i r y e r b u l a m a z . Y i n e ş u h a l

d e , k a ç m a m a l ı , b i lâ k i s d u r u p d ik i l m e v e m u ' t a l a r ı n ı ,

i lm i n m u ' t a l a r m a te vf ik e d i p b a r ı ş t ı r m a y a ç a h ş m a h d ı r .

İ l m î n z a y ı f t a r a f l a r ı n ı y o k l a m a l ı , o n u n k i f a y e t s i z l ik l e r i n i

k e ş f e ç a h ş m a l i ; h ü l â s a b u g ü n d î n , i lm i n y â n î i n s a n a k

l ı n ı n v e z e k â s ı n ı n h u d u d u n u t â y i n v e t e s p i t e t m e l i d i r .B u g ü n , y i r m i n c i a s ı r d a d i n ; i lîm k a r ş ı s ı n d a a n c a k , f a k a t

a n c a k b u ş a r t l a r a v e b u e s a s l a r a d a y a n a r a k t u t u n a b i l î r .

Dinde nas ve nakil esastır:

D î n , s ı r f v i c d a n i b i r ş e y , b i r g ö n ü l i ş i d e ğ i l d i r ; o a y

n ı z a m a n d a f e r d î v e i ç t i m a î b i r h a y a t n i z a m ı d ı r . B u n i



Nas ve nakli dinden saymamak,

dini inkâr etmektir.

Ş u h a l d e n a s s ı d i n d e n s a y m a m a k , b u n i z a m ı v e b ug ö r ü ş l e r i K u r ' a n d a n s a y m a m a k d e m e k o l u r B u i s e b u

i l â h i k i t a b ı v e t e s i s e t t iğ i d i n i a ç ı k t a n i n k â r d ı r . B i n â e n a l e y h d i n i n a s v e n a k h a y n ı k a b u l e t m e y e m e c b u r u z .

F a k a t b u t a k d i r d e , d e n i l e c e k ki , k o r k t u ğ u m u z b a ş ı m ı z a g e l i r , d i n i b i r t a r a f t a n i li m i le , b i r t a r a f t a n d a d e v r i n g i d i ş i v e i ç t i m a î i c a p l a r l a t e z a d a d ü ş ü r m ü ş o l u r u z .Ç ü n k ü k a b u l e t m e k l â z ı m d ı r k i, d i n n i z a m ı n ı v ü c u d ag e t i r e n a h k â m v e e s a s l a r d a n b a z ıl a r ın ı n b u g ü n f ii le nt a t b i k i k a b i l d e ğ i l d i r . M u k a d d e s k i t a p l a r ı n il im v e f e l se f e y e t e m a s e d e n a h k â m ı n d a n b a z ı l a r ı b u g ü n ü n i l i m v e

r ir . B i n a e n a l e y h v a h y e d a y a n a n n a s l a r v e b u n l a r ı b i z ei z a h e d i p a n l a t a n n a k i l l e r d i n d e e s a s t ı r . N a s v e n a k l id i n d e n ç ı k a r ı r s a n ı z , g e r i d e ş e k k v e i b h a m i l e k a r ı ş ı k s a

d e b i r s e z i ş v e b i r ç ı p l a k d u y g u k a l ı r k i , d i n b u d e ğ i l d i r .D i n m e f h u m u n d a n n a s v e n a k li a y ı r ı p ç ı k a r m a k

m ü m k ü n o l m a d ı ğ ı g i b i , i l im v e f e ls e fe m e s ' e l e l e r i n i d e

ç ı k a r m a k m ü m k ü n o l m a z .

K a b u l e d e r i m k i, d i n l e r i n m u k a d d e s k i ta p l a r ı , h u s u s i y le İ s l â m ' ı n K u r ' â n - ı K e r i m ' i n e b i r f e ls e fe k a m u s u d u r , n e d e b i r t a r i h v e k o z m o ğ r a f y a e l k i ta b ı d ı r. B u n u n

la b e r a b e r , b u i lâ h î k e l â m s a d e c e b i r d u a v e m ü n a c a a tk o U e k s î y o n u d a d e ğ i ld i r . G e r ç i o n d a d u a v e m ü n a c a a td a v a r d ı r , f a k a t a s ı l K u r ' â n - ı K e r i m , y u k a r ı d a d a k a y d e t t i ğ i m g i b i , f e r d i v e i ç t i m a î h a y a t ı m ı z a d a i r h u k u k i -y a t ı , a h l â k v e a d a b ı , s i y a s i y a t ı i l e d ö r t b a ş ı m a m u r b i rn i z a m k u r m u ş ih m v e f e l se fe y e t e m a s e d e n d e r i n g ö r ü ş l e r v e r m i ş t i r . V e a s ı r l a r i ç i n d e , y ü z l e r c e m i l y o n i n s a n b u g ö r ü ş l e r e b a ğ l a n ı p b u n i z a m ü z e r i n d e y a ş a m ı ş ,

b u g ü n d e y a ş a m a k t a d ı r .



f e lse fe g ö r ü ş l e r i n e u y m a m a k t a d ı r . E s a s e n b ü t ü n g ü ç

l ü k le r b u r a d a n n e ş ' e t e t m e k t e v e b u g ü n ü n il im v e d i n

m ü c a d e l e s i b u v a z i y e t t e n i l e r i g e l m e k t e d i r . N a s v e n a k li d i n d e n a y ı r m a k , d i n i i l m e v e d e v r i n i c a p v e

i h t iy a ç l a r ıy l a t e z a d a d ü ş ü r m e k , d i n i i l m e h ı r p a l a t ı p o n u

m a ğ l u p v e p e r i ş a n b i r d u r u m a k o y m a m a k iç in d i r. D i

n i n s e l â m e t i v e i s t i k b a h i l i m l e m ü c a d e l e y e v e d e v r i n

i c a p v e i h t i y a ç l a r ı y l a t e z a d a g i r m e m e k t e , b i l â k i s , i l i m l e

v e b u i c a p v e i h t i y a ç l a r l a b a r ı ş ı k g i t m e k t e d i r . G i t m e z

d e g i r e r s e , d i n i ç i n m a ğ l û b i y e t m u h a k k a k t ı r . F a k a t , t e k

r a r e d i le c e k v e d e n i l e c e k k i , g i r m e m e k i ç in t e k ç a r e ,h a s l a r d a n b u g ü n ü m ü z l e te 'l i f ı k a b i l o l m a y a n l a r ı d i n

d e n s a y m a m a k v e d i n i e s a s h b i r t a s v i y e y e t a b i t u t m a k

t ı r

İ t ir a f e d e l i m k i, b u n d a n e v v e l d e i ş a r e t e t t i ğ i m i z g i

b i , b u n o k t a b u g ü n ü n i h m v e d in , d i n v e h a y a t m e s e l e s i n i n m i h v e r i n i t e ş k i l e t m e k t e d i r . B u n o k t a d a k i m ü ş k ü l

l e r i h a l l e t m e k h a k i k a t e n d i n i n s e l â m e t i v e i s t i k b a l i n i

s a ğ l a m a k t ı r . F a k a t b u n o k t a y ı , ö t e d e n b e r i y a p ı l a g e l d i -

ğ i g i b i, m e ş k û k b ı r a k m a k m ü ş k ü l l e r i b i r k a t d a h a a r t ı r

m a k v e d i n h e s a b ı n a y a v a ş y a v a ş ç e k i l i p m a ğ l u b i y e t i

k a b u l e t m e k ti r . B i n a e n a l e y h b u g ü n ü n d i n a l i m l e r in e

d ü ş e n e n b ü y ü k v a z if e , y u k a r ı d a h ü l â s a e t t i ğ i m i z m e s e

le yi c e v a p l a n d ı r m a k v e b u n o k t a n ı n a r z e t t iğ i m ü ş k ü h e -r i b e r t a r a f e t m e k t i r . İ t ir a f e d e l i m k i, b i z b u n u y a p a c a k

i l m î e h l i y e t v e k u d r e t t e d e ğ i l i z . A n c a k , b i z i m ö t e d e n b e

r i s ı r f k e n d i m i z i t a t m i n i çi n d ü ş ü n d ü ğ ü m ü z b i r h â l s u

r e t i v a r k i, b u n u b u r a d a o k u y u c u l a r ı m ı z ı n t e n k i t n a z a r

l a r ı n a a r z e d e c e ğ i z . B i l m i y e r e k v e i s t e m i y e r e k h a t a

e d e r s e k , a f d i l e r i z .



n

ÎLİM VE İ S L Â M

İSLÂM'DA İLİM ve DİN MÜNAK AŞ AS IE v v e l e m i r d e ş u n a k a n i o l m a l ı d ı r k i , din n a m ı n a i l m e

v e h a y a t a , i l i m n a m ı n a da din ve m a n e v i y a t a ç a t a n l a r ,

e k s e r i y a ne din ve ne i l im b a h s i n d e d o ğ r u ve e s a s h bir

b i l g i y e s a h i p o l m a y a n l a r d ı r . B i n â e n a l e y h biz ' b u r a d a

s ö z e din ve h u s u s i y l e M ü s l ü m a n l ı k n e d i r ? s u a l i y l e b a ş

l a y a c a k ve bu s u a l e b u n d a n ev v e l v e r d i ğ i m i z c e v a b ı

m ü m k ü n o l a n k ı s a h k t a t e k r a r e d e c e ğ i z .M ü s l ü m a n l ı k , s ü b j e k t i v i s t l e r in z a n n e t t i k l e r i g i b i ,

h e r h a n g i bir ş e k i l d e i m a n ve a k i d e d e n i b a r e t bir e m r i

v i c d a n i d e ğ i l d i r ; a y n ı z a m a n d a , " a m e l " i l i m ve f e l s e f e

d i r . Yani f î i l , ha reke t ve i ç t i m a î m ü n a s e b e t l e r n i z a m ı d ı r .

B u h a k i k a t i i f a d e e t m e k ü z e r e , M ü s l ü m a n l ı k d ü n y a ve

â h i r e t s a a d e t i n i cami ve kâf î l bir d i n d i r , d i y e t a r i f edi-

jj j, a 2 r j m e v z u d a e s a s a g i r m e z d e n ö n c e üç n o k t a y a

i ş a r e t e t m e k i s t e r i m :

a) İ s l â m d i n i i l m e d a y a n a n ve a k l ı n s a l t a n a t ı n a b a ğ

l a n a n bir d i n d i r . İ s l â m i l m e çok b ü y ü k bir d e ğ e r v e r m i ş

v e i l i m e h l i n i i n s a n p a y e l e r i n i n en y ü k s e ğ i n e ç ı k a r m ı ş -

(127) İman ve İslâm aynî bir şey midir, ayrı şeyler midir? İman ile amel

arasındaki münasebet nedir? Amelsİz İmanın büİımü ve kıymeti nedir? gîbi

mes'eleler İslâm ulemasını ihtilafa düşürmüş ve Ehl-i Sünnet ile Mutezile arasın

da uzun münakalaşalar ayol açmıştır. Bu hususta etraflıca bilgi edinmek istiyen-lere tavsiye ederim: İhyâu'l-Ulûm, birinci cilt, İman ve İslâm ayni midir, gayri

midir bahsi.



t ı r /' ^* İ s l â m ' ın i lim ile t e a r u z e d e n ve h a k i k a t a r a y a n ak

l a a y k ı n g i d e n hiç bi r h ü k m ü y o k t u r . H n s t i y a n i ı ğ m es

r a r e n g i z l i ğ i n e m u k a b i l , İ s l â m ' ı n her c e p h e s i a ç ı k , her

y ö n ü s a d e ve b a s i t t i r . İ s l â m ' d a h e r k e s , â l i m ve c â h i la r a d ı ğ ı n ı b u l u r ve i ç in i t a t m i n e d e r .

b) İhm k a r ş ı s ı n d a H r ı s t i y a n h k zor d u r u m d a k a l a b i l i rv e k a l m ı ş t ı r . Ç ü n k ü H r ı s t i y a n h ğ ı n m u k a d d e s k i t a b ı İn

ci l , r i v a y e t e m ü s t e n i t t i r . H a z r e t - i İ s a ' d a n çok s o n r a ka

l e m e a h n m ı ş t ı r . Bu s e b e p l e İ n c i l , h a t t a T e v r a t , h a y a l ve

h u r a f e ile k a r ı ş m ı ş t ı r . B u n u n i ç i n d i r ki, H n s t i y a n â l i mv e i l â h i y a t ç ı l a r ı n a s l a r ı H r ı s t i y a n l ı k t a n s a y m a m a k ve

b u n l a r ı d i n d e n ç ı k a r m a k d â v a s ı n a s a p m ı ş l a r d ı r Müs-

l ü m a n h k t a b ö y l e bir d a v a b a h i s k o n u s u o l a m a z . Ç ü n k üM ü s l ü m a n h ğ m n a s l a r ı y a n i K u r ' a n İ s l âm ' ı n a y n ıd ı r.

K u r ' â n - ı K e r i m b u g ü n y e r y ü z ü n d e m e v c u d o l a n mu

k a d d e s k i t a p l a r ı n en s a h i h ve s a ğ l a m ı d ı r K u r ' a n , r i v a y e t e d e ğ i l , v a h y e ve d o ğ r u d a n t e b h ğ e m ü s t e n i t t i rO n u n , on d ö r t a s r a y a k ı n bir z a m a n i ç i n d e , hiç bir a y e

t i n d e , h a t t â k e l i m e s i n d e hiç bir s u r e t l e i h t i l a f e d i l m e m i ş , h i ç b i r c ü m l e s i n i n s ı h h a t i ü z e r i n d e t e r e d d ü d ile du

r u l m a m ı ş t ı r .

B i l i n d i ğ i g i b i , K u r ' a n â y e t â y e t n a z i l o l m u ş ve â y e t i nn ü z u l ü n d e P e y g a m b e r t a r a f ı n d a n a s h a b ı n a ez b e r l e tt i -r i l m i ş t i r A y r ı c a da " V a h i y k a t i p l e r i " t a r a f ı n d a n y a z ü -m ı ş t ı r P e y g a m b e r ' i n d e v r i n d e h e m e n h e r k e s K u r ' a nh a f ı z ı idi. A y r ı c a K u r ' a n h a f ı z l a r ı v a r d ı ki, b u n l a r ı n ba

ş ı n d a da ü ç ü n c ü H a l i f e H a z r e t - i O s m a n b u l u n m a k t ai d i . K u r ' a n , b u g ü n k ü k i t a p h a l i n d e bu h a l i f e z a m a n ı n d at o p l a n m ı ş t ı r B i n a e n a l e y h , İ s l â m ' d a n a s s m d i n d e n sa

y ı l m a m a s ı g i b i bir d a v a o r t a y a a t ı lm a z . Ç ü n k ü İ s l â m ' ı nK u r ' â n - ı K e r i m ' i , İ n c i l g i b i , rivay ete d e ğ i l , d o ğ r u d a nt e b h ğ e y a n i " V a h y e " d a y a n m a k t a d ı r

(128) İslâm'da ilme leşvil< ve lergib mahiyetinde bir çol< ayet ve hadis vardır.

Bunlar ehlince malûmdur. Biz burada ayrıca zikre hacet görmüyoruz. Merak

edenler, İmam-ı Cazali'nin İhyâu'-I Ulûm'una bakabilirler. Cilt I, ilmi Fazileti

bahsi.



c) B i z d e i l i m a d m a d i n e ç a t a n l a r m ç o ğ u , n e i l i m v e

n e d i n h a k k m d a d o ğ r u v e e s a s l ı b i r b i l g i s i o l m a y a n

a m a t ö r k a b i l i n d e n k i m s e le r d ir . B u h u s u s u g ö z ö n ü n d et u t a r a k b u r a d a İ s lâ m i y e t n e d i r v e i lim l e m ü n a s e b e t i n i

c e d i r ? s u a l i i le s ö z e b a ş l a y a c a k v e b u n d a n e v v e l v e r d i

ğ i m i z ş e m a y ı m ü m k ü n o l a n k ı s a h k ta h a t ı r l a ta c a ğ ı z .

İs lâm'm esas lar ı ve i l imle münasebet i :

K u r ' â n - ı K e r i m ' i b a ş t a n a ş a ğ ı m a n t ı k i v e m e t o d i k b i rt a h l i l e t a b i t u t a r d a d i k k a t l e i n c e l e r s e k , b u ü â h i k e l a m ı nü ç b ü y ü k h ü k ü m g r u b u " e m i r l e r , n e h i y l e r , ta v s i y e l e r "i h t i v a e t t i ğ i n i g ö r ü r ü z . B i r i n c i g r u p , i t i k a d a d a i r h ü k ü m l e r " a h k â m ı i t ik a d i y e " d ir . İ k i n c i g r u p , a m e l e y a n ih a r e k e t v e m ü n a s e b e t l e r e d a i r h ü k ü m l e r " a h k â m ' ıa m e l i y e v e a h l â k iy e " d i r . Ü ç ü n c ü g r u p d a i l m e , t a r i h e v ef e l s e fe y e d a i r h ü k ü m l e r " e s r a r - ı i l m i y e v e f e ls e f iy e , a h -

b a r - ı t a r i h i y e " d i r .B u ü ç g r u p a h k â m ı n a k ıl v e i l im ü e m ü n a s e b e t i n i t a

y i n i çi n İ s l â m ' ı n E h l- i S ü n n e t m e z h e b i n c e k a b u l e d i l e n ,ik i d e a n a h t a r - k a i d e s i v a r d ı r - k a i d e l e r d e n b i r i ş u d u r :

"Aklî île Din tearuz ettikte, akıl tercih ve din t e V i i

olunur/'

B u k a i d e y i k ı y m e t i n d e n h i ç b i r ş e y e k s i l tm e k s i z i n ş u

ş e k U d e i f a d e e d e b i l i r i z . "İlim ile din arasında aykırılıkgörüldükte ilmin yolu tutulur ve din, müm kün ise te'viî

yani ilme tevfik olunur."

D i ğ e r k a i d e d e ş u d u r :

"Mevrid-i nasta içtihada mesağ yoktur/' Yâni s a r i hv e m â n â s ı k a t ' i b i r n a s s m b u l u n d u ğ u y e r d e t e ' v ü v e i ç tih at y o l u n a g i d i l e m e z v e n a s s a i t t i b a o l u n u r .

İ m d i b u i ki k a i d e m e s ' e l e m i z d e k i b ü t ü n g ü ç l ü k l e r iy e n m e y e v e İ s l â m d i n i n i i li m le b a r ı ş ı k g ö t ü r m e y e k â fi di r.



İs lâm'm amel ahkâmı ve i l im:

K u r ' a n - ı K e r i m ' i n i k i n c i k ı s ı m a h k â m ı , d e d i k , a m e l ed a i r d i r . İ ı r ı a n , i ç i m i z i n k ı m ı l d a n ı ş ı , a m e l i s e v ü c u d u m u z u n v e b e d e n i u z u v l a r ı m ı z ı n h a r e k e t v e m ü n a s e b e t l e r i d i r . İ s l â m i a m e l l e r , ü â h î e m i r l e r v e n e h i y l e r l e t e ' s i s o l u n a n b i r t a k ı m v a z i fe l e r d ir k i , b u n l a r m b a ş ı n d a i b a d e t l e r g e l i r . İ b a d e t l e r , M ü s l ü m a n f e r d i n A l l a h ' a k a r ş ı Î f a s i y l e m ü k e l l e f o l d u ğ u o r u ç , n a m a z , h a c v e z e k a t g i b i f a

r i z a l a r d ı r . İ s l â m i a m e l o l a r a k , i b a d e t l e r d e n s o n r a , a h l â kg e l i r . A h l â k , b i r t a k ı m h a r e k e t v e m ü n a s e b e t ş e k i l l e r i d i r k i " f e r d î " v e " i ç t i m a î " ik i y e ay r ı l ır . " F e r d i ah l âk " , f e r d i n k e n d i n e f s i n e , " i ç t i m a î a h l â k " d a d i ğ e r f e r t l e r e k a r ş ı v az i f e l e r i d i r .

İ s l â m ' d a a h l â k t a n s o n r a v e b u n u n b i r d e v a m ı ş e k l i n d e " H u k u k " g e l i r . H u k u k d e v l e t ç e b i r m ü e y y i d e y e b a ğ

l a n m ı ş a h l â k t ı r v e a i l e h u k u k u , m ü l k i y e t , b o r ç l a r , c e z a ,i d a r e v e e s a s i y e g i b i k ı s ı m l a r a a y r ı h r .

İ l z a m e d e b i l s e y d i , y e r y ü z ü n d e A l l a h ' ı i n k â r e d e n k i m s ek a l m a z d ı . İ s t i d l a l y o l u i l e m ü n k i r i i l z a m m ü m k ü n o l m a

d ı ğ ı i ç i n d i r k i, İ s l â m â l i m l e r i A l l a h ' ı n v a r h ğ ı n d a n ç o kb i r li ğ i ü z e r i n d e d u r m u ş l a r d ı r . İ s l â m â l i m l e r i n i n a l d ığ ıb u v a z i y e t ç o k y e r i n d e d i r . Ç ü n k ü A l l a h ' ı n v a r l ı ğ ı m i s p a t a ç a l ı ş m a k , " v â c i b - ü l v ü c û d u " " m ü m k i n - ü l v ü c û d "i le , K ad i m ' i , h ad i s i l e , e ze l i y i f ân i i l e , m u t l ak ı i z a f i i l em u k a y e s e v e m u h a k e m e e tm e k t i r . B u i se m ü m k ü n d e ğ i l d i r .

H ü l â s a , İ s l â m ' ı n i t i k a d a d a i r o l a n h ü k ü m l e r i y â n iÂ m e n t ü u m d e l e r i a k ıl v e i li m le t e a r u z e t m e z . B u u m d e l e r a k l ı n v e i l m i n d e ğ i l , " v a h y i n " b i l d i r d i ğ i h a k i k a t l e r d i r. B u n l a r l a y a h i d a y e t e e r iş i li r v e y a i n a n ı l m a z d a l a l e t t e k a h n ı r .



B ü t ü n b u a m e l e d a i r h ü k ü m l e r i n i l im k a r ş ı s m d a v e

i li m le m ü n a s e b e t i n e g e l i n c e , b u n a , y u k a r ı d a v e r d i ğ i m i z

i k i n c i a n a h t a r k a i d e y i t a t b i k e t m e k l â z ı m g e l i r . Ş ö y l e k i

a m e l e d a i r h ü k ü m l e r d e n h a k l a r ı n d a s a r i h v e m a n a s ık a t ' i n a s m e v c u t o l a n l a r d a , n a s s m g ö s t e r d i ğ i y o l t u t u

lu r. B u ş e k i ld e s a r a h a t b u l u n m a y a n m e s ' e l e l e r d e n il im

v e t e a r u z e d e n l e r d e i s e , i l m i n y o l u n a g i di H r.

i s lâm'da i l im ve fe l sefe ahkâm ı ve m od er n i lim:

K u r ' â n - ı K e r i m ' i n i l m e v e f e ls e fe y e d a i r h ü k ü m l e r i

n i n m o d e r n ih m k a r ş ı s ı n d a k i d u r u m u n a g e l e h m .

B u h u s u s t a t a t b i k e d i l e c e k k a i d e , m u t l a k s u r e t t e b i

r i n c i a n a h t a r k a i d e d i r . Y a n i b u h ü k ü m l e r d e n h e r h a n g i

b i r i m o d e r n i h m l e t e a r u z e d e r , n a s s ı n d e l â l e t i i l m e a y

k ı rı g ö r ü l ü r s e , i l m i n m u t a s ı h a k i k a t k a b u l e d i li r v e n a s

t e f s i r v e t e ' v i l o l u n a r a k i l m e t e v fi k e d i l m e y e ç a lı şı lı r.

İ l im l e b a r ı ş t ı n i m a s ı m ü m k ü n g ö r ü n m e y e n n a s s ı n m â n â s ı v e m e d l u l ü h a k k a t e f v i z o l u n u r . Y a n i b i z n a s s ı n

m â n â s ı n ı a n l a y a m ı y o r u z , b u n u a n c a k A l l a h b i l i r d e r i z

v e i l m i n y o l u n u t u t a r ı z .

E v e t , a k ı l i l e n a k i l y â n i i h m i l e d i n a r a s ı n d a b i r a y r ı

h k v e a y k ı r ı h k g ö r ü l ü r s e , a k h n y â n i i lm i n g ö s t e r d i ğ i y o l

t u t u l u r ; n a k i l y â n i d i n i s e , b u n a g ö r e y e n i d e n m â n â l a n -

d ı r ı h p t e ' v i l o l u n u r G a y e t t a b i i : Z i r a a k i m n a k h y â n i d i

n i m u a y y e n b i r z a m a n d a k i a n l a y ı ş ı , b u z a m a n g e ç i p d e

h a l v e h â d i s e l e r i n ş e k l i d e ğ i ş i n c e , d e ğ i ş i r . F a k a t h ü k

m ü n d e b u n a g ö r e d e ğ i ş m e s i g e r e k i r . Ç ü n k ü İ s l â m ' d a

b u d a m e t i n b i r e s a s t ı r k i: " Z a m a n l a r ı n d e ğ i ş m e s i y l e ,

h ü k ü m l e r i n d e d e ğ i ş e c e ğ i i n k â r o l u n a m a z . " A k s i t a k

d i r d e , d i n i n s a n a a k h n m e r m e d i ğ i h a t t â k a b u l e t m e d i ğ i



İs lâm'da her veçhi le nass ı tercih eden içt ihad:

B u n u n l a b e r a b e r , b u g ö r ü ş ü n a k s i d e i d d i a o l u n a b i

l ir v e a k im k a r ş ı s ı n d a n a k l e y â n i d i n e u m u m i v e m u t l a k

b i r ü s t ü n l ü k v e r i l e b i l i r . N i t e k i m , H a z r e t - i A l i ' d e n n a k l e

d i l e n r i v a y e t l e r e u y a n . M â l i k b i n E n e s ( H i c r i 9 5 - 1 7 9 ) g i b i s e r t g ö r ü ş l ü m u t e b e r m e z h e p s a h i b i m ü ç t e h i t l e r v a r

d ır . B u n a g ö r e , a k ü n a s ü e m u a r a z a e d e m e z . Ç ü n k ü

m u a r a z a , a n c a k k u v v e t t e d e n k o l a n ş e y l e r a r a s ı n d a o la

b i l ir . H a l b u k i a k ı l z a if ti r, n a s m e t i n d i r . A k ı l d a i m a y a n ı l

m a t e h l ik e s i y l e k a r ş ı k a r ş ı y a d ı r . İl â h î h ü k ü m v e k a n u n

l a r ı n i c a p v e i ş a r e t l e r i a k ıl v a s ı t a s i y l e , s a t h i v e z a h i r i k ı

y a s l a r l a i d r â k v e i h a t a o l u n a m a z . B i n e a n a l e y h , a k ü n a s

s a t â b i o l m a y a m e c b u r d u r .

B u b a h i s t e ş u d a v a r d ı r ki, t e a r u z h a l i n d e n a s s ' ı a k

l a v e il m e g ö r e t e ' v ü e t m e k , o n u n i lâ h î s ı h h a t v e h a k i

k a t i n i i n k â r e t m e k d e m e k o l u r . Z i r a n a s b i r d e f a d a v e

b i r d e f a y a m a h s u s o l m a k v e d ü n y a l a r d u r d u k ç a d u r

m a k ü z e r e k o n u l m u ş h a k i k a t ti r . A k ü i s e d e v i r l e r e , m i l

l e t l e r e h a t t â ş a h ı s l a r a g ö r e d a i m a d e ğ i ş e n v e ö l ç ü d e

ğ i ş ti r en , k â h t e r e d d i v e k â h t e k â m ü l e d e n b i r m e l e k e d

i r . B a ş k a b i r t a b i r ü e , a k ı l b e ş e r i , n a k i l f e v k a l b e ş e r i d i r .

A k ı l s ü f l i , n a k i l k u d s i d i r . A k ı l m a d d e ü e m a h d u t v e

m a z r u f t u r . N a k il i s e z a r f ta n â r i v e m a d d e d e n m ü c e r r e t

t i r . B i n a e n a l e y h , n a s s ' ı a k l a g ö r e t e ' v ü e t m e k , e v v e l â ,

d i n i h a k i k a t l e r i h e r d e v r i n v e h e r m i l l e t i n , h a t t â h e r

ş a h s ı n g ö r ü ş ü n e v e a n l a y ı ş ı n a b a ğ l a m a k t ı r . B u i s e d i n i

t e m e l i n d e n s a r s m a k t ı r . S a n i y e n , ü s t ü n ü a ş a ğ ı y a k u d s i -y i s ü f l i ye t â b i k ı l m a k t ı r k i , b u d a a ç ı k b i r m a n t ı k s ı z l ı k t ı r .

b i r İŞ t e k l i f e t m i ş o l u r k i , bö y l e b i r t e k l i f İ s l â m i e s a s l a r a

k a t ' i o l a r a k a y k ı r ı d ı r .



H ü l â s a , b u g ö r ü ş e n a z a r a n , h e r h a l v e k â r d a i n s a nn a s s ' a t a b i o l m a y a m e c b u r d u r . Z ir a a kı l b e ş e r i d i r , y a n ı l ı r ; n a s i l â h i d i r v e m a h z - ı h a k i k a t t i r , y a n ı l m a z .

Akılcı ve nakilci görüşlerin tekl i f i :

İ h m v e d i n b a h s i n d e k i , b i r i a k ı l c ı v e d i ğ e r i n a k i l c i ,b u i k i g ö r ü ş , i y i d ü ş ü n ü l ü r s e , b i r b i r i n i n e f y e t m e z , b i l â k i s , b i r b i r i n i t a m a m l a r .

F i l h a k i k a ak ı l i le n a k i l a r a s ı n d a t e a r u z h e m o l u r, h e mo l a m a z . B i r k e r e i m a n v e i t i k a d m e s ' e l e l e r i n d e y a n i" Â m e n t ü " u m d e l e r i n d e t e a r u z y o k t u r v e o l a m a z . Ç ü n k ü b u u m d e l e r d e a k ı l h a k i k a t e n a c i z d i r , i l i m i s e k i f a y e t s i z d i r B e ş e r a k h v e i l m i " Â m e n t ü " u m d e l e r i n i i s p a t v ei z a h a m u k t e d i r d e ğ i l d i r . B u u m d e l e r d e n m e s e l â b î r â h i r e t v e b i r b a ' s ü b a d e l m e v t h a k i k a t i , s ı r f b i r e r d i n i h a k i k a t t i r v e i l m i n h u d u d u d ı ş ı n d a d ı r . F a k a t d i k k a t e d e l i m

k i , b u n e v i h a k i k a t l e r i n a k ıl i le v e m ü s b e t il im u s u l l e r ii l e y a n i t e c r ü b e , m ü ş a h a d e v e m u k a y e s e i l e i s p a t ı k a b i lo l m a d ı ğ ı g i b i i n k â r ı d a k a b i l d e ğ i l d i r . Ç ü n k ü i h m , i s p a t ı n a m u k t e d i r o l a m a d ı ğ ı b i r ş e y i i n k â r e t m e z , s a d e c e" b i l m i y o r u m " d e r .

D i n i n " a m e l " , " i l i m v e m a r i f e t " k ı s m ı n a g e l i n c e , b u r a d a a k ı l i le n a k i l a r a s ı n d a a y r ı lı k v e a y k ı r ıl ı k b u l u n a b i lir . V e b u l u n m a s ı g a y e t t a b i i d i r B u n u n a k s i n i i d d i a e t m e k v a k ı a l a r a k a r ş ı g ö z y u m m a k t ı r B ö y l e o l m a s ı t a b i i d i r , d i y o r u m , ç ü n k ü y u k a r ı d a d a i ş a r e t e t t i ğ i m g i b i ,n a s b ü t ü n z a m a n l a r v e m i l le t le r i ç in b i r d e f a y a m a h s u so l m a k ü z e r e k o n u l m u ş h a k i k a t t i r . A k ı l i s e z a m a n d a nz a m a n a d e ğ i ş m e k t e v e a k i m m a h s u l ü v e m e y v e s i o l a n ,i lim d e d a i m a t e k â m ü l v e i n k iş a f e t m e k t e d i r A k h n v e ilm i n b u d e ğ i ş m e l e r i v e i n k i ş afi a r ı y l a m u v a z i o l a r a k i n s a n l a r ı n f i i l v e h a r e k e t t a r z l a r ı , h a y a t t e l â k k i l e r i v e i ç t i

m a î m ü n a s e b e t l e r i n ş ek i ll e ri d e d e ğ i ş m e k t e d i r . İ s l â m ' ı n



b a ş l a n g ı c ı n d a n b u g ü n e k a d a r v ü c u d a g e le n d e ğ i ş m e l e r i ve y e n il ik l er i b u r a d a s a y ı p t ü k e t m e y e i m k â n y o k t u n

F a k a t b ü t ü n bu d e ğ i ş m e l e r ve y e n i l i k l e r ö n ü n d e , e z e l iv e d e ğ i ş m e z o l a n n a s s ı n l â f z ı ve e s a s ı baki k a l m a k ü z e r e , d e l â l e ti , i ş a r e t ve i c a b ı da d e ğ i ş m e k l â z ı m g e l i r . Ha

y ı r ! D e ğ i ş m e k d e ğ i l , d e ğ i ş e n h a y a t ve m ü n a s e b e t l e r it a k i b e n n a s s ' m e b e d i h a k i k a t l e r i n i b i z i m , k ı s ı r a k h m ı z -la , y e m d e n ve y e n i bi r ruh ve g ö r ü ş l e a n l a m a m ı z , o n u nt â k ı y a m e t e k a d a r b ü t ü n z a m a n l a r ı d o l d u r a n e s r a r ı n d a n y e n i v a z i y e t ve m ü n a s e b e t l e r e g ö r e a h k â m ç ı k a r ı pn a s s ' ı h a y a t a i n t i b a k e t t i r m e m i z l â z ı m g e l i r . Bu bi r i l m ic e h d ve g a y r e t t i r ki, b u n a İ s l â m ' d a " i ç t i h a t " d e n i r .

İçtihat fikri mes'elenin can noktasıdır:

İ m d i , i ç t i h a t f i k r i y l e m e s ' e l e m i z i n can n o k t a s ı n a g e l m i ş b u l u n u y o r u z . D i n i b u g ü n ü n i l m i y l e b a r ı ş t ı r m a k ve

b u iki h a y a t p r e n s i b i n i , i n s a n l a r ı n s a a d e t i y o l u n d ao m u z o m u z a y ü r ü t e b i l m e k iç in , i lm e a y k ı r ı g ö r ü l e nn a s s ' l a r ı d i n d e n s a y m a m a k y o l u n u t u t m a k h a t a d ı r . B i z c e d o ğ r u s u , bu n e v i n a s s ' l a r ı y e n i v a z i y e t ve h â d i s e l e r le k a r ş ı l a ş t ı r a r a k b u n l a r ı y e n i bir ruh üe y e n i d e n a n l a m a k t ı r . Bu c e h t ve g a y r e t e , d i y o r u m , " i ç t i h a t " adı v e r i -

İ ç t i ha t - e h l i i ç i n - " i f t a " ve " k a z a " d a n s o n r a ve f a k a tt e f a k k u h m e r t e b e l e r i n i n en y ü k s e ğ i n i t e ş k i l e t m e k ü z e r e b ü y ü k bir d i n i v a z i f e d i r. Bu v a z i f e y i ü s t ü n e a l ı p y e r i n e g e t i r e n l e r e " m ü ç t e h i t " d e n i r .

B i l i n d i ğ i g i b i , İ s l â m ' d a i l â h î a h k â m i n s a n l a r a ya "ri

v a y e t " v e y a " d i r a y e t " y o l u ile b i l d i r i l m i ş t i r . Ş e r ' i n e m i r

(129) Hircetin ikinci asrından itibaren büyük müçtetıitler gelmiş ve mezbeb-

ler doğmuştur. Çünkü Idazret-İ Muhammed devn uzaklaştıkça ve İslâm'ın diğer

yabancı milletlerle teması sıklaştıkça, yürüyen hayat karşısında nas ve nakîlJenyeni bir anlayışla yeniden tefsir ihtiyacı belirmiştir. İmam-ı Âzam EbO Hanife gibimüçtehitler bu ihtiyacın doğurduğu şahsiyetler olmuştur.



v e n e h y l e r i n i r i v a y e t y o l u ile b i l d i r e n l e r e " M u h a d d i s "

y a h u t " H a d î s K a v i l e r i " , d i r a y e t y o l u ile b i l d i r e n l e r e de

" İ s l â m f a k i h l e r î " d e n i r / " " ' H a d i s r a v i l e r i , t â b i r de g ö s

t e r d i ğ i ü z e r e , f a k i h d e ğ i U e r d i r . B u n l a r d a n " F a k i h " o l a n l a r da v a r s a da, h e p s i " F a k i h " d e ğ i l d i r . B u n l a r s a d e c e

P e y g a m b e r ' d e n v e y a a s h â b ve t a b i î n d e n i ş i t t i k l e r i n i ve

g ö r d ü k l e r i n i h ı fz e d ip s a d a k a t l e n a k l e d e r l e r B u n l a r d a n

m u a y y e n s a y ı d a " H a d i s " b i l e n l e r e " H a d i s h a f ı z l a n " de

n i r F a k a t İ s l â m f a k i h l e r î , din â l i m l e r i d i r . ' " " B u n l a r

ş e r ' i n h ü k ü m l e r i n i f i k r i bir c e h d ile e v v e l â a n l a m a y a

ç a h ş ı r , s o n r a da t e b h ğ e d e r l e r . İ s l â m f a k i h l e r î de üç gu

r u b a a y r ı l ı r . M ü ç t e h i t l e r , m ü f t ü l e r , k a d ı l a r . M ü ç t e h i t l e rd e , k e n d i a r a l a r ı n d a , m u h t e l i f t a b a k a l a r a a y r ı l ı r l a r

B u n l a r ı n en y ü k s e k t a b a k a s ı n ı hak m e z h e p s a h i b i m ü ç

t e h i t l e r t e ş k i l e d e r . H i c r e t i n i k i n c i a s r ı n d a n i t i b a r e n zu

h u r e d e n hak m e z h e p l e r d e n z a m a n ı m ı z d a k a l a n l a r ı

d ö r t t ü r . B u n l a r , H a n e f î , M â h k î , Ş a f i î , H a n b e l î ' d i r . Bu

m e z h e p l e r i n d ö r d ü de M ü s l ü m a n h ğ m e s a s a h k â m ı n d a

b i r l e ş i r . A y r ı l d ı k l a r ı n o k t a l a r , b a z ı a m e l a h k â m ı d ı r .

M ü ç t e h i t , i l â h î a h k â m ı d o ğ r u d a n d o ğ r u y a k i t a p ve

s ü n n e t t e n a n l a y ı p ç ı k a r a n ve s ı h h a t i n i n m a n e y i

m e ş g u l i y e t i n i ü s t ü n e a l a r a k , i s t i h r a ç e t t i ğ i h ü k ü m l e r i

(130) İslâmî ilimler muhtelif bakımlardan tasnif edilir ve bir tasnife göre âlet

ve gaye İlimlen diye ikiye ayrılır. "Âlet ilimleri" sarf, nahv, bedi' beyan gibi...Kitap ve sünneti anlamağa yarayan ilimlerdir "Gaye İlimleri" ise kitap ve sünnet

ten çıkarılan ilimlerdir ki, bunlar da başlıca ikiye ayrılır. Fıkıh, kelâm, "kelâm il

mi" İslâmî mantık ve metafiziktir. Fıkıha gelince, "usûl" ve "fürû" kısımlariyle

fıkıh, İmam-ı Azam'dan gelen bir tarife göre, şahsın hak ve vazifelerini bilmesidemektir. Bu tariften de anlaşıldığı gibi, İslâm'da fıkıh, bütün hukuk, ahlâk ve

siyaseti içine almak üzere çok geniş bir saha kaplar ve İjugünkü "içümaî ilimler"mefhumuna tekabül eder. Şu halde fıkıh, İslâmî hukuk, ahlâk ve siyaset İlmidemektir.

(131)^ Fıkıh ile hadis hafızı arasındaki farkı şu rivayet pek güzel canlandırır:

İmam-ı Azam'ın değerli telabesi İmam-ı Ebû Yûsuf'a bİr gün, A'meş adındaki

hadis hafızlarından biri, bir mes'ele danışır. Aldığı cevaptan son derece memnun

olarak, bu cevabı nereden istihraç ettiğini sorar. Bunun üzenne, aralarında şöy

le bir muhavere geçer:

- Sizin bana rivayet ettiğiniz hadisten çıkardım.

- Allah razı olsun, ben bu hadisi sen henüz dünyaya gelmezden evvel bilebiliyordum ama, böyle bir mânası olduğunu hiç düşünmemiştim.



A l l a h ' ı n ve R e s û l ' ü n ü n m u r a t e t t i ğ i m â n â o l m a k ü z e r e

i n s a n l a r a t e b l i ğ e d e n f a k i h t i r . M ü f t ü , ş e r ' i n h ü k ü m l e r i

n i d o ğ r u d a n d o ğ r u y a k i t ap ve s ü n n e t t e n d e ğ i l , birm ü ç t e h i t t e n ö ğ r e n i p t e b l i ğ e d e n ; k a d ı ise, y a l n ı z t e b l i ğ

i le k a l m a y ı p a y n ı z a m a n d a ş e r ' i n a h k â m ı n ı t a t b i k ve in

f a z e y l e y e n f a k i h t i r . G e r ç i m ü ç t e h i t h a d d i z a t ı n d a müf

t ü d ü r ; f a k a t her m ü f t ü n ü n a y n ı z a m a n d a m ü ç t e h i t ol

m a s ı , k i t a p ve s ü n n e t t e n h ü k ü m i s t i h r a ç e t m e s i ş a r t de

ğ i l d i r . B u n u n g i b i , k a d ı l a r ı n da aym z a m a n d a m ü ç t e h i t

o l m a l a r ı t e m e n n i y e şayandır, f ak a t b u n u t e ' m i n m ü m

k ü n o l m a d ı ğ ı iç in , k a d ı ' m n bir m ü ç t e h i t i t a k l i t e t m e s iv e onu a n l a y a b i l m e s i k â f i d i r . ' " ^ '

İfta ile k a z a ve m ü f t ü ile k a d ı b i r b i r i n d e n bi r çok ba

k ı m l a r d a n a y r ı l m a k l a b e r a b e r ' " ^ ^ b u n l a r t e b l i ğ v a z i f e

s i n d e b i r l e ş i r ve he r i k i s i e s a s l ı bir s u r e t t e m ü ç t e h i t t e n

a y r ı l ı r . M üf t ü ile h â k i m k e n d i l e r i n e a r z o l u n a n bi r hal,

h â d i s e , fiü ve h a r e k e t i ş e r ' i n m ü e s s e s k a i d e ve k a n u n

l a r ı n a t a t b i k e d e r , u y g u n d ü ş e r s e , d o ğ r u d u r , h a k t ı r , uy

g u n d ü ş m e z s e , h a t a d ı r , b a t ı l d ı r h ü k m ü n ü v e r i r . F a k a t

m ü ç t e h i t b ö y l e y a p m a z . O, fiil ve h a r e k e t l e r i n i n t i b a k

e t m e s i l â z ı m g e l e n ş e r i a t k a i d e ve k a n u n l a r ı m , k i t a p ve

s ü n n e t t e n i s t in b a t ve i s t i h r a ç e d e r e k b i z z a t k u r a r . M ü ç

t e h i t , k i t a p ve s ü n n e t t e n h a r e k e t e d e r e k ş e r ' i n k a n u n ve

k a i d e l e r i n i t e s b i t e d e r . Y a n i ş e r ' i a k l a , i l m e ve d e v r i n

h a y a t ve m ü n a s e b e t ş e k i l ve ş a r t l a r ı n a g ö r e , t e ' v ü ve

t e f s i r e d e r e k bu s a y e d e a r a d a k i a y r ı l ı k l a r ı k a l d ı r ı r . Vey i n e bu s a y e d e m ü ç t e h i t , d i n d e i s t i m r a r ve i s t i k r a r ı

s a ğ l a r . İ s l â m d i n i k ı y a m e t e k a d a r b a k i o l d u ğ u n a g ö r e ,

b u b a k a ve i s t i m r a r a n c a k bu s a y e d e t e ' m i n o l u n a b il i r .

A k s i t a k d i r d e din ile h a y a t ı n a r a s ı a ç ı l ı r , h a y a t , d i n e ya-

(132) Bu hususta bakınız: "Büyük Türk Hükümdan Sultan Mehmed Han ve

Adalet Hayatı" muhterem üstad Ali Himmet Berki, sayfa 39, 40 ve müteakib...

Kurtulmuş Basımevi, İstanbul, 1953.

133) Bakmız: "Kitabülifta velkaza" Izmİdİ İsmail Hakkı, merhum. Darül Hik-

melül İ.<^lâmiye neşriyatı. Evkaf Matbaası, 1338.



b a n c ı bir g i d i ş a l ı r ve y a v a ş y a v a ş k a l b l e r d e i m a n ş u ' i e -s i s ö n e r .

İ s l â m ' d a , h i c r e t i n i k i n c i a s r ı n d a , b a ş t a î m a m - ı Â z a mv e I V Î â l i k o l m a k ü z e r e , z u h u r e d e n i ç t i h a t h a r e k e t l e r ib ö y l e bir i h t i y a ç t a n d o ğ m u ş ve b ö y l e bir t e h l i k e y i ö n l e m i ş t i r . Bu b ü y ü k m ü ç t e h i t l e r i n c e h d ve g a y r e t i s a y e s i n d e , İ s l â m i y e t , o d e v i r d e m a r u z k a l d ı ğ ı çok t e h l i k e ha n a r ş i k bir d u r u m d a n k u r t u l m u ş t u r . Bu d u r u m , İs

l â m ' ı n H i c a z h u d u t l a r ı m a ş a r a k I r a k , İ r a n , S u r i y e ve

M ı s ı r g i b i e s k i m e d e n i y e t l e r i n m e r k e z i o l a n k ı t a l a r a ya-

y ı l m a s ı y l e h a s ı l o l m u ş t u r İ s l â m ' ı n k i t a p ve s ü n n e t i bu

s a h a l a r d a , bir t a r a f t a n , e sk i Y u n a n ' m R o m a ' n m ve Bi

z a n s ' ı n ihm ve f e l s e f e s i y l e , d i ğ e r t a r a f t a n da H i n t - İ r a nk ü l t ü r ü y l e k a r ş ı l a ş m ı ş t ı r Bu k a r ş ı l a ş m a d a İ s l â m ' ı nm a ğ l û p o l m a m a s ı i ç i n tek ç a r e h a s m a k e n d i s i l â h i y l em u k a b e l e e t m e k t i . H a s m ı n s i l â h ı ise, s a d e c e m a n t ı k ve

m a ' k û l â t îdi. B i n a e n a l e y h İ s l â m ' ı n k i t a p ve s ü n n e t i s ı r f" r i v a y e t " s a h a s ı n d a k a l m a m a l ı , " d i r a y e t " s a h a s ı n a g e ç m e l i , y â n i m a n t ı k ve m a k û l a t d a i r e s i n d e t e f s i r e d i l i p an

l a ş ı l m a l ı y d ı . İ s l â m ' ı n bir k ü l t ü r h a r e k e t i ve bir a k l a hi

t a p e d e r din o l a r a k y a ş a m a s ı i ç i n bu l â z ı m d ı . B i l h a s s aİ m a m - ı Â z a m Ebû H a n i f e , t e ş r i h u s u s u n d a " r e ' y " , "kı

y a s " ve " î s t i h s a n " k a i d e s i n e g e n i ş bir ye r v e r m e k l e bu

n u t e ' m i n e t m i ş t i r . İ s l â m ' d a hak m e z h e p l e r i n h e p s i ak

la ve i ç t i h a d a b ü y ü k bir k ı y m e t v e r m i ş t i r . A n c a k î m a m -1 Â z a m ' m a k l a , i l m e ve i ç t i h a d a v e r d i ğ i k ı y m e t h e p s i n d e n ü s t ü n d ü r . Bu d â h i i m a m a g ö r e , İ s l â m ' d a h a k i k a t e

g ö t ü r e n k a t ' i d e l i l ü ç t ü r : Nas, i c m a , a k ı l d ı r "Akhn sur e t - / kafiyede iptal ettiği şeyi, şeriat tecviz etmez. Ak

len muhal olan şey, şer'an müm kün olmaz. Akim hilâfı

na şer'in vürudu müstehildlr.'^"^'

İ s l â m â l i m l e r i n i n bu en b ü y ü ğ ü İ m a m , a k ı l ile n a k i lv e n a s s ile i l i m m ü n a s e b e t l e r i n e d a i r k o y d u ğ u bu k ı s t a s

(134) (Fıkıb-ı Hanefi'nin esasalı) ve (Kıyas ve dine müteallik mesail), Seyyid NesibEfendi, Darül Hikmelül İslâmiye neşnyatı. Evkaf Matbaası, 1339..



(135) İslâm (t'itri, tabii ve umumi bir dindir), Matbaa Ehuzziya, istanbul 1943,s. 506.

lan ve zamanlan müsait olmayanlar için tefviz citıetini

iltizam etmek muvafıktır. Kariha ları sağlam , tahsilleri

yüksek olup bu gibi mes'eleleri incelemek ve bunların

mânasını anlayabilmek iktidarında olanlar için görünüşte akl-ı selime aykırı gibi olan mes'elelerde birinci

mezhep ihtiyar olunur. Maa mafih selef âdeti veçhile

mes'eîenin hakikatini A llah'a tefviz etmek de kendileri

için mümkündür. Şer'in zahirinden birisi akıl ile tearuz

ettiği zaman akhn hükmüyle hareket olunmasının sebe

bi ikidir:

î) İslâm nazarında hak teaddüt etmez.2) Muha l olan bir akidenin, yahut ahlâki delil ve buh

ran ile hilafı sabit olmuş bir hükmün kabulüne aklı ic

bar etmenin imkânsızlığı.

"İşte Kur'an ve hadiste akla muarız gibi görülen ba

zı şeyler hakkında bu suretle hareket olunur. Kur'an ve

hadiste hükmü cari olan bu metin esası sayesindedir ki,

aklın azmi önünde yolların hepsi açılmış, ilerlemek yo

lundaki engeller kamilen kaldırılmış, aklın dolaşacağı

alan hudutsuz bir surette genişlem iştir.

A k s e k il i m e r h u m d a n a y r ıl d ığ ı m ı z n o k t a :

B u i z a h ç o k a ç ı k v e g ü z e l d i r . Y a l n ı z b i z , â c i z a n e , A h

m e d H a m d i E f e n d i m e r h u m d a n ik i n o k t a d a a y r ı l a c a

ğ ı z :

B i r i ; m e r h u m a g ö r e , a k ıl i le n a k i l a r a s ı n d a t e a r u z

g ö r ü l ü r s e , a k i m h ü k m ü k a b u l e d i l m e k l e b e r a b e r n a k i l

i ç i n i ki y o l d a n b i r i n e g id i l ir : Y a n a k i l t e ' v i l o l u n u r , y a h u t

n a k l i n h a k i k i m â n â s ı n ı A l l a h b i l i r d e n i h p g e ç i h r .

B i z e g ö r e , m a d e m k i , İ s l â m f u k a h â s ı n d a n b i r k ı s m ıb i r i n c i ş ı k k ı y â n i t e ' v i l y o l u n u , b i r k ı s m ı d a i k i n c i ş ı k k ıy â n i h a k k a te fv iz y o l u n u t u t m u ş l a r d ı r V e m a d e m k i h e r



İ k i y o l d a e h l ' i s ü n n e t y o l u d u r v e h a k t ı r , o h a l d e b u i k im e z h e b i a y ı r a c a ğ ı m ı z a v e i s t e r b u y o l u , i s t e r ş u y o l u

t u t u n d i y e c e ğ i m i z e , t e ' l i f y o l u n a g i d e r v e i k i m e z h e b im e z ç v e t e 'l if e d e r i z . O s u r e t l e k i , b a z ı a m e l m e s ' e l e l e -r i y le b ü t ü n i li m v e m a r i f e t m e s ' d e l e r i n d e te 'v i l y o l u n u ,i t i k a d m e s ' e l e l e r i n d e d e h a k k a t e f v i z v e n a k l e t e m e s s ü ky o l u n u t u t a r ı z . B a ş k a b i r i f a d e i le , " â m e n t ü " u m d e l e r ib a h s i n d e , n a s s v e n a k l i o l d u ğ u g i b i a l ı r , k i t a p v e s ü n n e t e t e r e d d ü d s ü z c e v e h e r v e ç h i l e b a ğ l a n ı r ı z . F a k a t h u s u s i y l e i l i m v e f e l s e f e m e s ' e l e l e r i n d e , a k ü i l e n a k i l a r a s ı n

d a b i r a y r ı l ı k g ö r ü l ü r s e , d a i m a t e ' v i l v e i ç t i h a t y o l u n ag i d e r , n a k l i a k l a v e i l m e t e v f i k e d e r v e y a k l a ş t ı r ı r ı z .

D i k k a t o l u n s u n k i, b i z i m t e k li f e t t i ğ i m i z ş e k i l d e ik im e z h e b i t e 'l if y o l u , m e z h e p l e r d e n b i r in i d i ğ e r i n e t e r c i hy o l u n d a n h e m d a h a m a k u l h e m d e d a h a s a l i m d i r . Ç ü n k ü :

a ) Â m e n t ü u m d e l e r i b a h s i n d e n a s s v e n a k l e t e m e s

s ü k v e t e s l i m i y e t t e n b a ş k a ç a r e y o k t u r . Z i r a b u u m d e l e r , ç o k d e f a l a r t e k r a r e t t i ğ i m i z g i b i , a k i m v e i l m i n h u d u d u d ı ş ı n d a d ı r . B i n a e n a l e y h b u n l a r ı a k l e n v e i l m e n i s p a t v e i z a h i m k â n s ı z d ı r . F a k a t a k l e n v e i l m e n i z a h v e i s p a t e d i l e m e y e n b i r ş e y , y i n e a k l e n v e i l m e n i n k â r d ae d i l e m e z . A k h n i d r â k e d e m e d i ğ i b i r ş e y i i n k â r e t m e k i l m î u s u l v e z i h n i y e t e a y k ı r ı d ı r .

S o n r a , â m e n t ü u m d e l e r i f e r d i n v i c d a n ı n a h i t a p e d e r

v e d e r û n i h a y a t ı n d a y a ş a r . B u n l a r ı f e r t , i ç i n i n s a m i m i y e t i y l e i s t e r k a b u l v e i s t e r r e d d e d e r . H a t t â n e k a b u l , n ed e r e d d e d e r , f a k a t d e r i n b i r ş e k k i ç i n d e b u n a h p k a h r .F e r d i n â m e n t ü u m d e l e r i n i g e r e k k a b u l ü g e r e k r e d d i v eg e r e k b u h u s u s l a r d a k i ş e k k i a k l î v e i lm î d e h l l e r i n ş e v k iv e i b r a m i y l e d e ğ i l d i r . F a k a t s ı r f r u h î v e i ç t e n g e l e n b i rh a m l e i le v â k i o l m a k t a d ı r . F e r t , A l l a h ' a v e d i ğ e r â m e n t ü u m d e l e r i n e i n a n m a k i ç in a k lî v e i lm î delU a r a m a m a k

t a b i l â k i s i ç i n i n d e r i n l i k l e r i n d e n k o p u p g e l e n b i r h a m l ei le i m a n e t m e k t e d i r . İ m a n e t m e k i ç in d e li l v e b u r h a n i s -


http://slidepdf.com/reader/full/din-ve-laiklik-ord 242/319(136) Yûnus süresi, âyet: 101.

t e y e n le r , i m a n e t m e m e k iç in b a h a n e a r a y a n l a r d ı n Hü

l â s a i m a n d e l i l d e n ^ m ü t a l â a ve m ü l â h a z a d a n d e ğ i l , fa

k a t r u h u n h u s u s i bir i s t i d a t ve k a b i l i y e t i n d e n d o ğ a r ki,

b u n a İ s lâ m i bh - t â b i r ile " h i d a y e t " d e n i r . G e r ç i , K u r ' â n -1 K e r i m ' d e d e n i l d i ğ i g ib i '" " ' g ö k l e r d e ve y e r y ü z ü n d e

o l u p b i t e n l e r e d i k k a t ve i m ' â n ile b a k a r s a k , her şey bi

z e A l l a h ' ı n v a r h ğ m ı ve b i r l i ğ i n i l i s a n - ı hâl ile b i l d i r m e k

t e ve b i z i i m â n a d a v e t e t m e k t e d i r . E l v e r i r k i , biz bu d i k

k a t i g ö s t e r e b i l e l i m ve bu l i s a n ı a n l ı y a b i l e l i m . M a n e v i

y a t g ö z l e r i k ö r , k u l a k l a r ı t ı k a h ve k a l b l e ri m ü h ü r l ü o l a n

l a r a g ö k l e r d e ve y e r d e o l u p b i t e n l e r , h i ç b i r şey s ö y l e

m e m e k t e ve b i l d i r m e m e k t e d ir .

H ü l â s a , i m a n ve a k î d e m e s ' e l e l e r i n d e a k ı l â c i z , ihm

k i f a y e t s i z d i r . A l l a h ' ı n v a r h ğ m ı z a t i ve k e m â l i s ı f a t l a r ı n ı

ak ı l ve i d r a k ve i l im ile i z a h ve i s p a t a ç a l ı ş m a k , v â c i b - ü l

v ü c û d ' u m ü m k i n - ü l v ü c û d ile, k a d i m i hadîs ile, e b e d i y i

z a i l ile i d r a k ve i h a t a y a k a l k ı ş m a k t ı r ve i l â h i v a r h ğ ı

m ü m k i n a t a r a s ı n a k o y m a k t ı r . B i n a e n a l e y h i t i k a d b a h

s i n d e n a k l i o l d u ğ u g i b i a l m a y a ve t e ' v i l d e n k a ç ı n m a y am e c b u r u z .

b ) F a k a t a m e l ve a h l â k m e s ' e l e l e r i n d e iş b ö y l e d e ğ i l

d i r . Bu s a h a d a n a s s ve n a k i l , v i c d a n a ve d e r û n i h a y a t a

d e ğ i l i n s a n l a r ı n f i i l ve h a r e k e t l e r i n e ve b i r b i r l e r i y l e

o l a n m ü n a s e b e t l e r i n e t e a l l û k e d e r . A m e l s a h a s ı n d a k i

n a k i l l e r i n h e p s i b i r e r " t e k l i f t a z a m m u n e d e r ve i m a n

e h l i n e b i r e r " m ü k e l l e f i y e t " y ü k l e t i r , ş u n u yap, b u n u

y a p m a g i b i bir e m i r ve n e h y i i f a d e e d e r . İ s l â m ' d a mü

k e l l e f i y e t ve m e s ' u l i y e t i n m e d a r ı ve m e s n e d i ise, bir ke

l i m e ile " a k ı l " d ı r . Şu h a l d e f e r t , ş e r ' i n h e r h a n g i bir h ü k

m ü y l e m ü k e l l e f o l m a k ve m e s ' u l t u t u l m a k i ç i n , t e k l i f - i

ş e r ' i y i a k l ı n ı n k a b u l e t m e s i ve b e n i m s e m e s i l â z ı m g e h r .

A k s i h a l d e , f e r t a k l ı n ı n e r m e d i ğ i ve k a b u l e t m e d i ğ i bir

t e k l i f ile m ü k e l l e f ve m e s ' u l t u t u l m u ş , a k l ın ı n h i l â f ın a



B u g ü n i ç i n d e b u l u n d u ğ u m u z d i y a n e t b u h r a n ı n d a nk u r t u l m a n ı n , b e n c e ç a r e s i a k ı l ile n a k l i ve i l im ile d i n i

b a r ı ş t ı r m a k t ı r . Ve y u k a r ı d a g ö s t e r m e y e ç a l ı ş t ı m ki, bu

m ü m k ü n d ü r . İ s l â m d i n i n i n h a k i k a t i n d e i l i m üe din, a k ı l

ü e n a k i l a r a s ı n d a t e z a d ve t e a r u z y o k t u r . Ç ü n k ü bi r ke

r e , d i n i n e s a s a k i d e l e r i a k l ı n ve i l m in h u d u d u d ı ş ı n d a

d ır . B i n a e n a l e y h h u d u t dı şı bir s a h a d a ç a r p ı ş m a o l a

m a z . S a n i y e n , a m e l m e s ' e l e l e r i n d e a k ı l ile n a k i l ve i l im

ile din a r a s ı n d a bir a y r ı l ı k g ö r ü l ü r s e , İ s l â m î u s u l d e , ha

k ik a t t a a d d ü t e t m e y e c e ğ i ve a k l a , i l m e a y k ı r ı b i r ş e y de

h a k i k a t o l a m a y a c a ğ ı i ç i n a k l ı n m a n t ı ğ ı ve i l m i n m u t a s ı

h a k i k a t o l a r a k k a b u l e d i l i r . Nas ve n a k i l ise s a r a h a t bu

l u n m a y a n m e s e l e l e r d e b u n a g ö r e t e 'v i l o l u n u p y e n i d e n

m â n â l a n d ı r ı l ı r . F a k a t k a r ş ı l a ş t ı ğ ı m ı z n a s s ' m İ s l â m î te-

137) Talâk sûresi, âyet: 6.

(138) Bakara süresi, âyet: 276.

(139) Bakara süresi âyet: 256.

h a r e k e t e t m e y e z o r l a n m ı ş o l u r ki, b ö y l e bir şey İ s l â m î

e s a s a k a t ' i s u r e t t e a y k ı r ı d ı r . İ s l â m î e s a s a g ö r e :

''Allah kimseyi verebileceğinden fazlasiyle mükelleftutmaz/'^"''

"Allah kimseye takatmdan fazlasmı teklif etmez.

"Dinde cebir ve zorlama yoktur."^'

İ m d i m a d e m k i İ s l â m ' d a m e d a r - ı t e k l i f a k ı l d ı r ve ma

d e m ki a k l ı m ı z ı n a l m a d ı ğ ı b ü* n a k i l k a r ş ı s ı n d a y ı z ; o h a l

d e n a k l i a k l a y a k l a ş t ı r m a y a ve ak ı l ile n a k l i b a r ı ş t ı r m a

y a ç a l ı ş ı r ı z . B u n u n i ç i n de kâh l i sa n k a i d e l e r i n d e n t e f s i ru s u l l e r i n d e n , kâh b i z z a t k i t a p ve s ü n n e t i n d i ğ e r a h k â

m ı n d a n , kâh İ s lâ m î t e a m ü l d e n i s t if a d e e d e r i z . F a k a t ,

a m e l , h u s u s i l e i l i m ve m a r i f e t m e s ' e l e r i n d e n a s s ' a b i l e

r e k ve i ç i m i z d e n k a b u l e d e r e k t â b i o l u r u z .



a m ü l d e k i m â n â s ı a ç ık v e m e d l u l ü s a r i h i s e , b u t a k d i r d e ,

y u k a r ı d a k a y d e t t i ğ im i z i k in c i k a i d e y e b a ş v u r u r u z . K a

i d ey i t e k r a r e d e h m .

İ k i n c i k a i d e : "Mevridi nass'ta içtihada mesağ yok

tur. " Y a n i m â n â s ı a ç ı k o l a n n a s k a r ş ı s ı n d a t e 'v i l v e i ç t i

h a t y o l u n a g i d i l e m e z . B ö y l e b i r h a l d e n a s s a b a ğ l a n ı r ı z .

N a m a z , o r u ç , h a c , z e k a t g i b i İ s l â m ' ı n ş a r t l a r ı b u c ü m l e

d e n d i r . B u ş a r t l a r ş e r ' i n a ç ı k n a s l a r i y l e v e P e y g a m

b e r ' d e n g e l e n İ s l â m î t e a m ü l l e s a b i t ti r . B i n a e n a l e y h

b u n l a r ı k e n d i a k l ı m ı z a g ö r e t â d i l v e t e ' v i l e d e m e y i z .

M ü s l ü m a n sı fa tı a l m a k i ç in , n a s i le s a b i t o l a n b u ş a r t l a

r ı t e a m ü l e n o l d u k l a r ı g i b i k a b u l ' e m e c b u r u z . A k s i h a l

d e , b i l h a s s a z a m a n ı m ı z d a b a z ı l a r ı n ı n b i li r b i l m e z y a p t ı

ğ ı g i b i , a ç ı k n a s k a r ş ı s ı n d a te ' v il y o l u m ü m k ü n o l s a , o r

t a d a d i n k a l m a z .

Ş u h a l d e , i t ik a d e s a s l a r i y l e , h a k l a r ı n d a s a r i h n a s

o l a n a m e l m e s ' e l e l e r i d ı ş ı n d a k a l a n b ü t ü n m e s ' e le l e r l e

i li m , f e ls e f e , h u k u k , s i y a s e t b a h i s l e r i n d e te ' v il v e i ç t i h a t

y o l u a ç ı k t ır . B u t ü r l ü m e s ' e l e l e r d e a k ı l i l e d i n k a r ş ı l a ş ı n c a , d i n a k l a t e v f i k o l u n u r . Y i n e ş u h a l d e , a m e l a h k â m ı

s a h a s ı n d a d a t e z a t v e t e s a d ü m i m k â n ı o r t a d a n k a lk a r .

V e n e t i c e o l a r a k , İ s l â m i y e t h e r d e v i r d e a k i m t e c e l h l e r i

v e i lm î n t e k â m ü l ü i le b a r ı ş ı k g i d e r A h m e d H a m d i

E f e n d i m e r h u m d a n a y r ı l d ı ğ ım ı z i k i nc i n o k t a y a g e l in c e :

Naklin tefsir ve te'vilini kimler yapabilir?

B ü t ü n m e s ' e l e , b u t e f s i r v e t e ' v i h n k i m l e r t a r a f ı n d a nv e n a s ı l y a p ı l a c a ğ ı n ı t a y i n d e d i r . B u r a d a d u r m a k i s te d i ğ i m n o k t a d a b u d u r . H e m e n i t i r a f e d e y i m k i , d i y a n e tb a h s i n i n e n n a z i k v e e n t e h h k e h b i r n o k t a s ı ü z e r i n d e y i z . B u t ü r l ü n a z i k m e s ' e l e l e r i b e n i m g i b i n e i l m i e h l i y e t i , n e d e d i n i s a l â b e t i o l m a y a n g ü n a h k â r l a r ı n e l e a l m a s ı a y r ı c a b i r t e h h k e v e b i r v e b a l d i r . B u n u d a i t i r a f e d e -



r i m . Y a ln ız , ş u n u b i l e l i m k i, b u g ü n M ü s l ü m a n l ı ğ ı n i s ti k

b a l i v e d ü n y a M ü s l ü m a n l a r ı n ı n s e l â m e t i t e h l ik e d e d i r .

B u g ü n M ü s l ü m a n l ı k v e d ü n y a M ü s l ü m a n l a r ı d ö r t y a n d a n t e h d i t a l t ı n d a d ı r . B ö y l e b i r v a z i y e t t e , m e s ' e l e y i h a l

l e t m e k d e ğ i l , f a k a t s a d e c e k u r c a l a m a k v e h i ç o l m a z s a

e h l i y e t v e s a l â b e t s a h i p l e r i n i n m e s ' e l e ü z e r i n e d i k k a t l e

r i n i ç e k m e k , t e h l i k e y i g ö r e n l e r v e y ü r e k l e r i s ı z l a y a n l a r

i ç i n b i r v a z i f e d i r . İ l m î e h l i y e t s i z l i k , i l i m s a h i p l e r i n e y a l

v a r m a y a , d in î m ü b a l â t s ı z l ı k i s e d i n d a r l ı ğ ı s e v m e y e v e

d i n i n s e l â m e t i n i i s t e m e y e m â n i d e ğ i l d i r .

E v e t , a k ı l i l e n a s t e a r u z e t t i k t e , a k ı l t e r c i h v e n a k i lt e ' v i l o l u n a c a k t ı r , f a k a t b u t e 'v i l v e t e r c i h i k i m l e r v e n a

s ıl y a p a c a k l a r d ı r ? Y u k a r ı d a i z a h l a r ı n ı a y n e n k a y d e t t i

ğ i m m e r h u m A h m e d H a m d i A k s e k i b u m e s ' e l e d e M ü s

l ü m a n l a r ı i k i z ü m r e y e a y ı r ı y o r . B i l g i l i v e y ü k s e k t a h s i l l i

o l u p d a d i y a n e t m e s ' e l e l e r iy l e u ğ r a ş m a y a v a k i t b u l a n

l a r a r e ' s e n t e ' v i l h a k k ı t a n ı y o r ; i ş g ü ç s a h i b i o l u p d a b i l

g i s i v e t a h s i l i e k s i k o l a n l a r a d a n a s ' a t a b ı o l m a v a z i f e s i

v e r i y o r .

Ş ü p h e y o k ki , İ s l â m î y o l b u d u r . V e İ s l â m i y e t i lm e v e

f i k r e b u d e r e c e g e n i ş b i r y e r v e r m e k l e v e b u k a d a r l i b e

r a l b i r y o l t u t m a k l a , m u h a k k a k k i, b ü t ü n d i n l e r d e n a y

r ı l m ı ş , t a k d i r v e h a y r e t l e r e ş â y â n b i r k u d r e t v e u l v i y e t

g ö s t e r m i ş t i r .

A n c a k b i z e g ö r e b u y o l b u g ü n d i n d e fikir v e i ç t i h a t

a n a r ş i s i d o ğ u r m a y a m ü s a i t t e h li k e li b i r y o l d u r . H e r k e sn a s ' a v e n a k l e k e n d i n e g ö r e b i r m â n â v e r i r s e , b u n d a na n a r ş i d o ğ a r . B u g ü n , k a n u n l a r ı n t e f s i r i b a h s i n d e b i l ec a i z g ö r ü l m e y e n b u y o l , d i n î a h k â m h a k k m d a h i ç c a i zg ö r ü l m e m e k i c a b e d e r . E s a s e n b ö y l e b i r a n a r ş i k v a z i y e to r t a y a ç ı k m a s ı n d a n k o r k t u k l a r ı i ç i n d i r k i, İ m a m - ı M â lik g i b i b a z ı m u t e b e r m ü ç t e h i t l e r d a i m a n a s s ' a ü s t ü n l ü kt a n ı m ı ş v e n a k l e t e m e s s ü k y o l u n u t a v s i y e e t m i ş l e r d i r .

H a t t â m ü t e a h h i r i n c e i ç t ih a t k a p ı s ın ı n k a p a n m ı ş o l d u ğ uş e k l i n d e b e l i r m i ş o l a n k a n a a t d e b ö y l e b i r v a z i y e t i n o r -



t a y a ç ı k m a s ı n d a n k o r k u l d u ğ u i ç in d ir . M a l u m o l d u ğ u

ü z e r e , i ç t i h a t k a p ı s ı k a p a t ı l m ı ş d e ğ i l , i ç t i h a t e h h k a l m a

d ı ğ ı i ç in , k e n d i l i ğ i n d e n k a p a n m ı ş t ı r . F a k a t , h e r z a m a n

o l d u ğ u g ib i , b u g ü n d e e h h n e b u k a p ı a çı k tı r.

Serbest tefsir ve te 'vi l yerine bir nevi

resmi te 'vi l ve içt ihat yolu tutulmahdır.

H ü l â s a b i z c e s e r b e s t t e 'v i l v e te f s ir y o l u b u g ü n h e r

z a m a n d a n d a h a t e h h k e h d i r B u y o l y e r i n e b u g ü n r e s m it e 'v i l , t e f s i r v e i ç t i h a t y o l u t u t u l m a h d ı r . B u n u n i ç i n d e :

a) T ü r k i y e ' n i n t e ş e b b ü s ü i le b i r " M ü s l ü m a n m i l l e t le r

ş û r a s ı " t o p l a n m a h v e ş û r a , M ü s l ü m a n m e m l e k e t l e r d e n

k a t ı l a c a k ü ç e r , b e ş e r d i n â l i m i n d e n t e ş e k k ü l e t m e h d i r .

b) Ş û r a c a b u g ü n ü n e n y ü k s e k d i n â l i m l e r i n d e n se ç il

m e k ü z e r e b i r " İ ç t i h a t e n c ü m e n i " t e ş k i l o l u n m a l ı v e b u

e n c ü m e n İ s l â m ' ı n a m e l v e i b a d e t a h k â m ı n ı , i l im v e m a r i f e t m e s ' e l e l e r i n i e l e a l a r a k y e n i b a ş t a n t e t k i k e d i p y e

n i b i r i ç t i h a d a t a b i t u t m a k l a v a z i f e l e n d i r i l m e n d i r .

c ) B i r İ s l â m a k a d e m i s i ş e k l i n d e , m a h d u t s a y ı d a y ü k

s e k e h l i y e t l i a z a d a n t e r e k k ü b e d e c e k v e d a i m i b i r m a h i

y e t a l a c a k o l a n " İ ç t i h a t e n c ü m e n i " b u g ü n k ü M ü s l ü m a n

l a r d ü n y a s ı n ı n d i m a ğ ı m e v k i i n d e o l m a l ı d ı r

d ) " İ ç t i h a t e n c ü m e n i " i l m î e h l i y e t i n e v e d i n i s a l â b e t i -n e d a y a n a r a k , d i n i n a m e l v e i b a d e t a h k â m ı ü z e r i n d e

y e n i i ç t i h a t l a r d a b u l u n m a l ı v e t e k r a r t e k r a r t o p l a n a c a k

o l a n " M ü s l ü m a n m î l l e t l e r ş û r a s ı " n c a b u i ç t i h a t l a r d a n

k a b u l v e t a s d i k e d i l e n l e r i b i r e r " İ c m a i ü m m e t " k u v v e t

v e m a h i y e t i n d e o l m a k ü z e r e b ü t ü n M ü s l ü m a n m e m l e

k e t l e r d e n e ş r v e t a m i m e d i lm e l i d ir .



Hülâsa edel im:

B u ç o k m ü h i m m e s ' e l e m i z , b u g ü n b i r b i r i y l e m ü c a

d e l e h a l i n d e b u l u n a n i l im i le d i n î v e d i n il e a k ıl ı b a r ı ş t ı r

m a k v e b u n l a r ı h a y a t y o l u n d a o m u z o m u z a y ü r ü t m e k t i r .

B u h u s u s t a , b i r t e k l i f o l a r a k , d i n i n a s v e n a k i l d e n

a y ı r m a k v e U im i le m u a r a z a y a g i r e n n a s s ı v e n a k l i d i n

d e n ç ı k a r ı p d i n i b i r g ö n ü l h a y a t ı h a l i n e k o y m a k fik riyle

k a r ş ı l a ş t ı k . B i z b u f ikri r e d d e t t i k . V e , n a s s v e n a k i l d e n

s o y u l m u ş b i r d i n t a s a v v u r e t m e k , d i n fikrini k ö k ü n d e n

d e v i r m e k t i r , d e d i k . B u n u n l a b e r a b e r , i li m v e a k ıl i le t e

a r u z e d e n n a s s ' l a r ü z e r i n d e d e e h e m m i y e t l e d ü ş ü n m e k

l â z ı m o l d u ğ u n u k a b u l e t t i k . B u n o k t a d a İ s l â m ' ı n k a b u l

e t ti ğ i ik i m ü h i m e s a s ı e le a l d ık . B u e s a s l a r a g ö r e , t e a r u z

h a l i n d e b a k a r ı z : E ğ e r n a s s a r i h , m â n a s ı v e d e l â l e t i k a t ' i

i s e , n a s s ı a lı r ız . E ğ e r n a s s t a m ü b h e m l i k v e m â n a s ı n d a

t e r e d d ü t e d e r s e k , b u t a k d i r d e i l m i n m u ' t a s ı n ı k a b u l

e d e r v e n a s s a , m u v a z i ş e k ü d e t e ' v i l e d e r i z . D i n i n a m e l i

m e s ' e l e l e r i b u e s a s t a n h a r e k e t e d i l e r e k y e n i b i r i ç t i h a tn i z a m ı n a t a b i t u t u l u n c a , k a n a a t i m i z c e , i l i m v e d i n m ü -

Z a m a n ı m ı z d a n a s v e n a k i l i le i li m a r a s ı n d a g ö r ü l e n

a y r ı l ı k l a r ı g i d e r m e k i ç i n b e n i m , s ı r f İ s l â m î e s a s l a r y o

l u n c a g i t m e k ü z e r e , d ü ş ü n d ü ğ ü m te d b i r b u d u r . B u n u

d i n â l im l e r im i z i n t a s v i p v e t e n k i d n a z a r ı n a s u n u y o r u m .

B u r a d a a k la g e l e n şe y , b ö y l e b i r ş û r a t o p l a n a b i l i r m i

v e h u s u s i y l e , b a h s e t t i ğ i m i z ş e k i l d e b i r e n c ü m e n k u r u

l u p f a y d a l ı b i r s u r e t t e ç a h ş a b i l i r m i g i b i s ı r f t a t b i k a t a a l t

n o k t a l a r d ı r . H e m e n c e v a p v e r e y i m ki, t e d b i r d ü ş ü n ü p

b u l m a k v e b u n u i c r a e t m e k a y r ı ş e y l e r d i r . B e n k e n d i k ö

ş e m d e d ü ş ü n d ü m v e a r z e t t i ğ i m t e d b i r i b u l d u m . B u n u n

t a t b i k i n i d e l ü t f e n b a ş k a l a r ı d ü ş ü n s ü n .



c a d e l e l e r i o r t a d a n k a l k a r v e b u i k i d i s i p l i n h a y a t i ç i nb i r b i r i n i t a m a m l a y ı c ı b i r ş e k i l a l ı r .

Ş u h a l d e d i n i l i m d e n k o r k u p s ı ğ ı n a c a k a y r ı b i r s a h a

a r a m a m a h d ı r . B i l â k i s , e v v e l â , k e n d i b ü n y e s i n i t a s f i y ee t m e l i v e y e n i i ç t i h a t l a r l a b e z e n e r e k i l m e y a k l a ş m a l ı d ı r .S a n i y e n d e , i l m i n z a y ı f v e k i f a y e t s iz t a r a f l a r ı n ı k e ş f e t -m e l i v e b u n l a r ı t a m a m l a y ı c ı b i r d i s i p l i n h a l i n e g e l m e l i ;h ü l â s a d i n i n s a n z e k â s ı n ı n k u d r e t d e r e c e s i n i v e i l m i nh u d u d u n u t â y i n v e t e s b i t e ç a l ı şm a l ıd ı r.

E s a s e n i l e r l e y e n i l i m k a r ş ı s ı n d a d i n i k u r t a r m a k i ç i no n a e m i n b i r s a h a v e ç e h k t e n b i r k a l e a r a y a n l a r , i l i m s a h a s ı n ı n g e n i ş h ğ i n i v e i n s a n z e k â s ı n ı n k u d r e t i n i y a n h şö l ç ü y o r v e m ü b a l â ğ a y a k a ç ı y o r la r . V e b u s e b e p l e ,o n u n l a o r t a k b i r s a h a d a y a n y a n a b u l u n u p k o m ş u l u k e tm e k t e n ç e k i n i y o r ; i h m i le m ü c e d e l e y e g i r iş i p m a ğ l u po l m a k t a n is e , o n a h iç r a s t l a m a m a y ı t e r c i h e d i y o r l a r

F a k a t b u g ö r ü ş t a m a m i y l e y a n l ı ş t ı r . E ğ e r b u g ü n y i r m i n c i a s r ı n i l m i n i e l e a l ı r v e o n u , b i r ş a r l a t a n g i b i d e ğ i ld e , b i r a l î m g i b i t e t k i k e d e r v e a n l a r s a k , g ö r ü r ü z k i , n ei l m i n s a h a s ı z a n n e d i l d i ğ i k a d a r g e n i ş t i r , n e d e i h m i l ed i n a r a s ı n d a t a h m i n , e d i l d iğ i g i b i , b i r d ü ş m a n h k v e b i ru ç u r u m v a r d ı r . B i l a k i s i l i m v e d i n b i r b i r i n e ç o k y a k ı n v eb i r b i r i y le i n a n ı l m a y a c a k k a d a r d o s t t u r .

Y a ln ız b u h a k i k a t i g ö r m e k i ç in , i li m m e f h u m u n u n z a m a n ı m ı z d a u ğ r a d ı ğ ı d e r i n d e ğ i ş i k l i ğ i g ö r m e k l â z ı m d ı r .İ h m m e f h u m u , o n y e d i v e o n s e k i z i n c i a s ı r l a r ı n h a t t a g e ç e n a s n n a n l a y ı ş ı n a n i s p e t l e , b u g ü n ç o k d e ğ i ş m i ş t i r .E s k i d e n , t a Y u n a n filozo fla rından k o p u p ge l e n b i r a n l a y ı şl a, i l im d e n i n c e b u n d a n e ş y a v e t a b i a t ı n " m u t l a k m a r i fe t i " ( = C o n n a i s s a n c e a b s o l u e ) a n l a ş ı l ır d ı . V e i li m t a b i r i m u t l a k k a t ' i s a b i t v e m u t t a r i t b i l g i m a n a s ı n a a l ı n ı r d ı .Es k i Y u n an filozofla rından s ü r ü p g e l en an la y ı ş , az ço kb i z i m K e l â m i y y u n ' a b i le s i r a y e t e t m i ş ti . K e l â m i y y u n n a -



z a r ı n d a dâ " E ş y a n ı n h a k i k a t l e r i s a b i t t i r ve bu s a b i t o l a n

h a k i k a t l e r i i d r a k e t m e k k ab ild ir ." "" "" H a l b u k i b u g ü n an

l a ş ı l m ı ş t ı r ki, ne s a b i t h a k i k a t var, ne de b u n u n m u t l a ks u r e t t e i d r a k i k a b ü d i r . B U a k i s , bu a l e m d e k i her f a n i v a r

l ı k g i b i , h a k i k a t de ve b u n u k e ş f e ç a l ı ş a n i n s a n i l m i de

i za f id i r . Ve bu h u s u s l a r d a a k ı l a c i z d i r . E z e l d e n b e r i eş

y a ve k a i n a t ı n n i h a y e t s i z e s r a r ı n ı k e ş f e ç a h ş a n i n s a n

a k l ı n ı n ve i l m i n i n , z a m a n z a m a n b a z ı h a k i k a t l e r e bel

b a ğ l a m a s ı ; t ı p k ı u z u n bir y o l u n y o l c u s u n u n z a m a n za

m a n d u r u p d i n l e n m e s i g i b i d i r . H a d d i z a t ı n d a her şey

geç ic i , i za f i ve f a n i d i r . Dün h a k i k a t d i y e t a p t ı ğ ı m ı z , bug ü n b a t ı l d ı r . B u g ü n b a t ı l s a n d ı ğ ı m ı z a , m ü m k ü n d ü r ki,

y a r ı n h a k i k a t d i y e y e n i d e n t a p a l ı m .

İ ş te e s k i d e n b i l i n m e y e n ve k a b u l e d i l m e y e n şey b u y

d u . G e ç e n a s ı r l a r d a i l i m , g e r e k s a h a s ı ve g e r e k m e v z u u

i t i b a r i y l e , a s l a h u d u t t a n ı m a y a n ve n â m ü t e n a h i l i ğ e

u z a n a n bir z i h n i f a a l i y e t t e l â k k i o l u n u y o r d u . İ n s a n a k l ı

n ı n n ü f u z e d i p k e şf e d e m e y e c e ğ i bir s a h a y o k t u r ve bü

t ü n m e ç h u l l e r i n s a n z e k â s ı n ı n n i h a y e t s i z k u d r e t i ö n ü n

d e s a p ı r s a p ı r d ö k ü l m e y e m a h k û m d u r z a n n e d i l i y o r d u .

B i l h a s s a g e ç e n iki a s ı r d a b ö y l e bir i d d i a ile o r t a y a

a t ı l a n i l i m , ş ı m a r ı k ç o c u k l a r a m a h s u s bir t a f r a f ü r u ş l u k -

l a d i n e ve d i n i n t e m e l i o l a n i n a n ç l a r a h u c ü m a g e ç m i ş

v e bu e s r a r d o l u i n a n ç l a r ı t a m a m i y l e i t i b a r i ş e y l e r ad

d e t m e k t e b e i s g ö r m e m i ş t i .

B ö y l e bir h o y r a t il i m t e la k k i si k a r ş ı s ı n d a d i y a n e t e

d ü ş e n iş, e ğ e r k e n d i n d e n e m i n o l a r a k y a ş a m a k i s t iy o r

s a , k e n d i n e i l m i n t e c a v ü z s a h a s ı n d a n h a r i ç ve bu d ü ş

m a n l a k a r ş ı l a ş m a s ı n a i m k a n v e r m e y e c e k bir k a l e t e d a

r i k e d i p i ç i n e g i r m e k t i . İ l m e m u a r ı z g ö r ü n e n n a k i l l e r i

d i n d e n ç ı k a r ı n a ve d i n i t a m a m i y l e bir iç h a y a t ı h a l i n e

k o y m a e n d i ş e s i b u r a d a n d o ğ m a k t a y d ı .

(140) "Hakayİku el'eşyai sabitetün vel itmü biha mütehakkıkatün" (Akaİd-İ

neşefıyye)



F a k a t , y u k a r ı d a d a s ö y l e d i ğ i m i z g i b i, b u g ü n il im a n l a y ı ş ı d e ğ i ş m i ş , i l i m t e l a k k i s i e s k i y e n i s b e t l e ç o k i l e r l e m i ş t i r . B u g ü n a r t ı k , z e k â , n i h a y e t s i z b i r k e ş i f k u d r e t i ,

i h m d e h u d u t s u z b i r z i h n i f a a l iy e t d e m e k d e ğ i l d i r . İ li ma r t ı k m u t l a k , k a t ' i v e s a b i t b i l g i d e m e k h i ç d e ğ i l d i r . B u g ü n i h m , g e ç e n i k i a s ı r d a k i ç o c u k l u k v e g e n ç l i k d e v i r l e r i n i n t o y l u ğ u n u v e h o y r a t h ğ ı n ı g e r i d e b ı r a k m ı ş v e o l g u n i n s a n l a r a m a h s u s b i r a ğ ı r b a ş h h k v e b i r h a d d i n i b i -l ir h k e l d e e t m i ş t i r . T a e s k i Y u n a n ' ı n f e ls e fe d ü n y a s ı n d a ni t ib a r e n u z u n , g ü ç f a k a t y o r u l m a z ç a h ş m a l a r v e a r a ş t ı r m a l a r n e t i c e s i n d e , b u g ü n il im d e d i ğ i m i z z e k â f a a l i y et i

a r tı k y o l u n u v e m e t o d u n u b u l m u ş t u r B u m e t o d t e c r ü b e , m ü ş a h e d e v e m u k a y e s e d i r B u g ü n fizik i s a h a d a i h md e m e k , s ı r f t e c r ü b e , m ü ş a h e d e v e m u k a y e s e ile e l d ee d i le n b i lg i d e m e k t i r M o d e r n il im , t e c r ü b e y e , m ü ş a h e d e v e m u k a y e s e y e d a y a n m a k t a d ı r . G e r ç i t e c r ü b e , m ü ş a h e d e v e m u k a y e s e l e r i n n e t i c e le r in i tasnif, t e c r i t v et e f s i r e t m e k v e m â n â l a n d ı r m a k l â z ı m d ı r B u i s e , indul

g e ç o k m ü s a i t z i h n i b i r a m e l i y e d i r . F a k a t b ü t ü n b u n l a r ı b u g ü n k ü İ l i m , i n d î l i ğ e v e k e y f î l i ğ e a s l a m e y d a n v e r

m e y e c e k b i r s u r e t t e v e d a i m a t e c r ü b e u s u l ü n ü n ş a r t l a r ı n a u y g u n b i r ş e k i l d e y a p m a k t a d ı r .

Ş u n a d i k k a t e d e l i m k i, m o d e r n i lim b u y e n i a r a ş t ı r m a u s u l ü n ü b u l m a k v e k a b u l e t m e k l e b ü y ü k f a y d a l a rt e m i n i n e m u v a f f a k o l m u ş v e h a r i k u l a d e k e ş i f l e r v e t e r a k k i l e r k a y d e t m i ş t i r . T e c r ü b e , m ü ş a h e d e v e m u k a y e s em e t o d u s a y e s i n d e m o d e r n i lm i n e l d e e t ti ğ i e n b ü y ü k

f a yd a , ş a ş m a d a n v e y a n ı l m a d a n d o ğ r u c a a r a d ı ğ ı h a k i k a t e v a r m a k t ı r E s k i d e n il im k i b i r h i n s a n l a r g i b i h e py u k a r ı d a n b a k m a k t a , f a k a t a r a ş t ı r m a l a r ı n ı n n e t i c e s i n d e n a s l a e m i n o l m a m a k t a y d ı . H a l b u k i b u g ü n , t e c r ü b im e t o t s a y e s i n d e , i l i m n e r e y e g i t t i ğ i n i t a m a m i y l e b i l m e k t e v e b ü s e b e p l e , e l d e e t t i ğ i n e t i c e l e r i b a s i t v e y a ü s t ü n h e r k e s e i s t e r i s t e m e z k a b u l e t t i r m e k t e d i r . B u g ü n i l m i n m u ' t a l a n ö n ü n d e h e r ze k â e ğ i l m e k t e v e b u n l a r ı b i r e r h a k i k a t o l a r a k k a b u l e t m e k t e d i r Ç ü n k ü h e r k e s b i l i

y o r v e t a k d i r e d i y o r k i , m o d e r n i i m in m u ' t a l a n v e n e t i -



ç e le r i h e p t e c r ü b e n i n , m ü ş a h e d e v e m u k a y e s e n i n m a h

s u l ü d ü r .

F a k a t b u k a z a n c a m u k a b i l , m o d e r n i l im , e s k i s in en i s b e t l e , ç o k ş e y l e r d e k a y b e t m i ş t i r . T e c r ü b î m e t o t s a

y e s i n d e e l d e e d ü e n k a t ' i y e t e m u k a b i l , b u g ü n i l m î n s a

h a s ı y u k a r ı d a g ö s t e r d i ğ i m i z g ib i , g e r e k g e n i ş l i k v e g e

r e k d e r i n l i k i t i b a r i y l e h u d u t l a n m ı ş t ı r . N a s ı l v e n e s u r e t

le h u d u t l a n d ı ğ m ı v e b u n d a n n e g ib i n e t i c e l e r d o ğ d u ğ u

n u b u e s e r i n b i r in c i k ı s m ı n d a g ö s t e r m i ş b u l u n u y o r u z .



SON S O Z

Tesadüfler ve m o d e r n i l m i n d o ğ u ş u :

B ü t ü n o r t a z a m a n l a r b o y u n c a i n s a n l ı k . Ş a r k t a ve

G a r p t a , İ s l â m ve H r i s t i y a n d i y e , â d e t a i k i y e b ö l ü n m ü şy a ş a d ı . Ve iki b a y r a k a l t ı n d a t o p l a n a r a k , k â i n a t a hep

m a b e t h a r i m i n d e n b a k t ı , h a y a t y o l u n u n ı ş ı ğ ı n ı ve k ı y m e t h ü k ü m l e r i n i n p r e n s i b i n i A l l a h i d e a l i n d e a r a d ı ; bü

t ü n ü m i t ve i m k â n l a r ı n ı bu i d e a l e b a ğ l a d ı ; bu u ğ u r d aç a r p ı ş t ı , ö l d ü . F a k a t , Ukv e h l e d e e h e m m i y e t s i z g i b i gö

r ü n e n b a z ı h â d i s e ve t e s a d ü f l e r , bu h a y a t ı ve o r t a za

m a n c e m i y e t l e r i n i n d ü z e n i n i a l t ü s t e t m e y e k â f î g e l d i .İ n s a n - a d m a i s t e r tesadüf, i s t e r k a d e r d e y i n i z - g ö r ü n

m e z ve k a r ş ı s ı n d a d i r e n i l m e z bir k u v v e t i n o y u n c a ğ ı d ı rd a b u n u n f a r k ı n d a d e ğ i l d i r.

Ö n c e I r a k ' t a , s o n r a İ s p a n y a ' d a veE n d ü l ü s ' t e p a r l a y a n İ s l â m i l m i ve m e d e n i y e t i , o r t a z a m a n l a r ı n s o n l a r ı n a d o ğ r u , F r a n s a ' n ı n c e n u b u n d a n ve İ t a l y a ' n ı n S i c i l y a ' s ı n d a n , y a v a ş y a v a ş A v r u p a i ç l e r i n e k a d a r s ı z ı p ya-

y ü d ı . İ s l â m ' ı n İ b n - i Sina'ları'"", İ b n - i R ü ş d ' l e r i' " ^ , G a r b ı n s k o l â s t i k " " ' ü n i v e r s i t e l e r i n d e t a n ı n m a y a ve o k u n -

(141) Ebu Ali Hüseyin bin abdullah İbn-i Sinâ:Şarl(ta şeyh reisi ve Avrupalılarca hekimlerin prensi adı verilen İbn-i Sina, İslâm dünyasının, fİkİr ve felsefe tarihinin en büyük simalarından biridir (980-1037).

(142) Kâzı Ebû Elvelid Muhammed bin Ahmed ibn-İ Rüşd: Düşünen insan

lığın en büyük simalarından bir diğeri ve İslâm medeniyetinin medarı iftiharıdır.Hicretin 514 yani miladın 12. asrı başlarında Kurtuba'da doğmuştur. İbn-i

Rüşd'ün fikir ve felsefesi Hrıstiyanlan delâlete düşürdüğü iddiasıyle gerek Paris

Üniversitesi'nce ve gerek Papalıkça afaroz edilmiş ve eserlen üzerine yasak

konulmuştur. (1198). Buna rağmen bu büyük fıkır adamının eserlen elden eledolaşmış ve yakalananlar cezalandırılmıştır.

(143) Yani tamamiyle şekle bağlı, müşahededen ve doğrudan doğruya hayat

ile temastan uzak, surTbir tefekkür deryasına dalmış demektir.



m a y a b a ş l a n m ı ş ü r . F a k a t b u v a k ı a G a r p d ü n y a s ı n d au m u l m a d ı k b i r i s y a n ı n ilk i ş a r e t i o l m u ş t u r . H n s t i y a na k i d e l e r i ü z e r i n d e ilk t e r e d d ü t l e r h a t t â i r t i d a t l a r b e l i r

m i ş t i r K a t o h k k i l i s e si n in t e m e U e r i n d e s a r s ı n t ı l a r d u y u l m u ş t u r . P a p a n ı n s ö z g ö t ü r m e z o t o r i t e s i h a k k ı n d a i l kş ü p h e l e r u y a n m ı ş t ır . B u h a r e k e t l e r i ş i d d e t h r e a k s i y o n l a r t a k i p e t m i ş , k u r u l a n e n g i z i s y o n l a r a s ı r l a r b o y u n c ad e v a m e t m i ş v e y ü z b i n l e r c e i n s a n c a n ı n a k ı y m ı ş t ı r . F a k a t b u ş i d d e t v e t e n k i l p o l i t i k a s ı k o p m u ş o l a n i s y a n ıb a s t ı r a m a m ı ş b i lâ k is i s y a n d e v a m e t m i ş v e n e t i c e d e .G a r p d ü n y a s ı n d a k i a k i d e b i r l iğ i n in p a r ç a l a n m a s ı n a v e

k a t o l i k k i l i s e s i n i n k a r ş ı s ı n d a p r o t e s t a n k i l i s e s i n i n d o ğ m a s ı n a s e b e p o l m u ş t u r .

İ s y a n v e b u h r a n b u k a d a r l a d a b i t m e m i ş , b u n a y i n e

g ö r ü n ü ş t e , p e k e h e m m i y e t s i z b i r k a ç h â d i s e d a h a e k

l e n m i ş t i r C o p e r n i c ( 1 47 3 -1 5 4 3 ) a d ı n d a b i r P o l o n y a l ı

y e r y ü z ü n ü n g ü n e ş m a n z u m e s i i ç in d e , s a d e c e b i r p e y k

t e n i b a r e t o l d u ğ u n u il er i s ü r m ü ş t ü r K i lis e b u i d d i a y ı

ş i d d e t l e r e d d e d e r e k b u a d a m ı d i n i n â s l a r a a y k ı r ı fikir

l e r i i l e r i s ü r m e k l e s u ç l a n d ı r m ı ş t ı r . D e r k e n , b u n u G a l i

l e e ( 1 5 6 4 -1 6 4 2 ) a d ı n d a b i r İ t a l y a n t a k i p e t m i ş t i r B u d a

k â i n a t ı n m e r k e z i n i n , z a n n e d i l d i ğ i g i b i , a r z ı m ı z d e ğ i l ,

g ü n e ş o l d u ğ u n u v e d i ğ e r s e y y a r e l e r l e b i r l i k t e , a r z ı m ı

z ı n d a g ü n e ş e t r a f i n d a h e m m i h v e r i h e m d e d a i r e s i

ü z e r i n d e d ö n d ü ğ ü i d d i a s ı n d a b u l u n m u ş t u r . B u d e f a

e n g i z i s y o n h a r e k e t e g e ç m i ş , n e t i c e d e i h t i y a r G a l i l e e

h â k i m l e r i n ö n ü n d e d iz ç ö k ü p t ö v b e e tm e y e m e c b u r o lm u ş t u r .

G ö k l e r e a i t b u k e ş if le r o l u p g i d e r k e n y e r y ü z ü n e a i t

b a ş k a k e ş i f l e r d e o l m u ş t u r . M a r c o P o l o ( 1 2 5 4 - 1 3 2 3 )

a d ı n d a b i r d i ğ e r İ t a ly a n A v r u p a ' y a , A s y a ' m ı z ı n u z a k d i

y a r l a r ı m t a n ı t m ı ş t ı r . C h r i s t o p h e C o l o m b ( 1 4 5 1 - 1 5 0 4 )

A m e r i k a ' y ı b u l m u ş t u r V a s c o di G a m a ( 14 6 9- 15 2 4) H i n t

d ü n y a s ı n ı n d e n i z y o U a n n ı k e ş f e t m i ş t i r N i h a y e t , G u t e n

b e r g (1 3 9 7- 1 46 8 ) a d h b i r A l m a n ı n m a t b a a s ı d a b ü t ü n



b u y e n i b u l u ş l a r ı d ü n y a n ı n d ö r t k ö ş e s i n e s a ç ı p y a y m ı ş

t ı r

İ ş te b u b i r k a ç h a d i s e v e b i r k a ç a d a m ı n ş a h s ı n d a b e l i r e n ş u b i r k a ç tesadüf, a s ı r l a r i ç i n d e ç a l k a l a n a ç a l k a l a -n a y o r g u n d ü ş e n i m a n d ü n y a s ı n ı d e r i n u y k u s u n d a nu y a n d ı r m a y a kâfi g e l m i ş t i r A r t ı k b i r d e v i r k a p a n m ı ş ,y e n i b i r d e v r i n e ş i ğ i n e b a s ı l m ı ş t ı . E s k i Y u n a n filozoflar ı n ı n m i r a s ı o l a n v e s ı r f t e a k k u l ( = reflexion), t e f a h h u s(= i n t r o s p e c t i o n ) v e t e m a ş a (= c o m t e m p l a t i o n ) u s u l ü n ed a y a n a n t e f e k k ü r t a r z ı n ı n y a n ı b a ş ı n d a , b i l g i v a s ı t a s ı

o l a r a k , y e p y e n i b i r t a r z v e u s u l d a h a p e y d a o l m u ş t u .E ş y a v e h â d i s e l e r i n d o ğ r u d a n v e t e c r ü b i ( = e x p e r i m e n -t al) b i r s u r e t t e t e t k ik v e m ü ş a h e d e s i n d e n i b a r e t o l a n b uus u l g i t t i kç e ge l i ş i p k ı j T ne t a l m ı ş t ı r . B unda n da i l i m ( =S c i -e n c e) a d ı v e r d i ğ i m i z b i lg i le r m a n z u m e s i d o ğ m u ş t u r .

İhnin insan üzerind eki hâkimiyet i:K ı s a d e n i l e c e k b i r z a m a n i ç i n d e i n k i ş a f e d i p g e n i ş l e

y e n m o d e r n i h m , i n s a n l a r ü z e r i n d e o k a d a r b ü y ü k v ek a t ' i b i r h â k i m i y e t k a z a n m ı ş t ı r k i, R ö n e s a n s ' t a n d a h ad o ğ r u s u ü ç n e s i l d e n b e r i â d e t a i n s a n h ğ ı n p u t u o l m u ş t u r A r t ık i lm i n n ü f u z s a h a s ı n d a d ı ş a r d a v e o n u n k u d r e t i n d e n u z a k h i ç b i r h a k i k a t y o k t u . A r t ı k i l i m h e m k e n d i n e , h e m d e i n s a n a k âfi i d i . İ l m i n p r a t i k h a y a t t a v ü c u

d a g e t i r d i ğ i h a r e k e t v e t e ' s i r v a s ı t a l a r ı , y â n i t e k n o l o j i ,o n a h a r i k u l a d e b i r n ü f u z v e i t i b a r k a z a n d ı r m ı ş t ı . İ lm i nb u n ü f u z v e i t i b a r ı g i t t i k ç e a r t m ı ş t ı r F a k a t b u n u n l a m u v a z i o l a r a k d a î n s a n i ç i n d e n m a n e v î d i s i p l i n k a l k m ı ş t ı rÇ ü n k ü i l m i n v e r d i ğ i i m k â n l a r s a y e s i n d e i n s a n i d a r e s it a m a m i y l e y e r y ü z ü n ü n m a d d i v e i k ti sa d i n i m e t l e r i n ey ö n e l m i ş t i r . A r t ı k i n s a n i ç i n t e k g a y e , k â r v e k a z a n ç o l m u ş t u r . İ k t i s a d i k u v v e t v e i m k â n l a r , i n s a n i r a d e s i n i n

u z a n d ı ğ ı s o n m e r h a l e y i t e şk i l e t m i ş t i r H ü l â s a , e s k i d e nh a y a t a m a b e t h a r i m i n d e n b a k a n v e h a y a t y o l u n u n ış ı-



ğ ı n ı d i n d e ve a k i d e le r i n n u r u n d a a r a y a n i n s a n , m o d e r n

i l m i n h â k i m i y e t i a l t m a g i r i n c e , a r t ı k h a y a t a r a s a t k u l e

s i n d e n b a k m a y a ve din m e v z u l a r ı n ı h a k i r g ö r m e y e

b a ş l a m ı ş t ı r . B u n u k m a m a y a h m . B e ş e r i n t e f e k k ü r h a y a t ı o s e a n l a r a b e n z iy o r . O n u n da, o s e a n l a r g i b i met ve

c e z i r l e r i var. B u n a , i s t e r s e n i z t e k â m ü l d e y i n iz , o k u y u

c u m . Y a l n ı z , d i k k a t e d i n i z ki, t e k â m ü l düz bi r hat ü z e

r i n d e d a i m a y ü k s e k l e r e d o ğ r u bir i l e r l e y i ş d e ğ i l d i r ; bi

l â k i s , s o n u g e l m e y e n z i k z a k l a r d a n m ü t e ş e k k i l i ni şl i ve

y o k u ş l u bir g i d iş t ir . D a i m a y ü k s e l d i ğ i n i s a n a n i n s a n ,

ç o k k e r e f a r k ı n d a o l m a y a r a k , bu z i k z a k l a r a r a s ı n d a bo

c a l a m a k t a , bir gün e v v e l t a p t ı ğ ı p u t l a r ı bir gün s o n r ad e v i r i p ç i ğ n e m e k t e d i r . B u n u da t a b i i g ö r e l i m : B e ş e r

h a y a t m d a i f r a t ve t e f r i t b i r b i r i n i d o ğ u r u r ve d i k k a t

e d e r s e k , t a r i h i f r a t ile t e f r i t ş e k l i n d e k i a m e l ve a k s ü l a -

m e l l e r i n u z u n bir h i k â y e s i o l m a k t a n b a ş k a b i r ş e y d e ğ i l

d i r . F ak a t i f r a t ve t e fr i t r e a k s i y o n l a r ı n ı n b i r i n d e n d i ğ e

r i n e g e ç m e k iç in m e s a f e o k a d a r az ve a ş ı l m a s ı o k a d a r

k o l a y d ı r ki, çok k e r e , y a ş a y a n n e s i l bu g e ç i ş i n f a r k ı n d a

b i l e o l m u y o r ve bu h a r e k e t l e r i n r u h l a r d a h a s ı l e t ti ğ is a r s ı n t ı l a r ı ve ı s t ı r a p l a r ı d a h a çok s o n r a g e l e n n e s i l l e r

d u y u y o r .

İlim ve din mücade les i :

R ö n e s a n s h a r e k e t l e r i i ç i n d e d o ğ a n ve b i l h a s s a , on

s e k i z i n c i a s r ı n r a s y o n a l i z m i ' * ^ ^ ile b e s l e n i p g e l i ş e n mod e r n i l i m , y a l n ı z e s k i f e l s e f e ile d e ğ i l , he m de i m a n Üe

m ü c a d e l e y e g i r m i ş t i r . G e r ç i saf i l im ile saf i m a n b i r b i

r i n i n e f y e d e n ş e y l e r d e ğ i l d i ; b i l âk i s b i r b i r i n i t a m a m l a

y a n ve b i r i z e k â y ı d i ğ e r i v i c d a n ı t a t m i n e t t iğ i i çi n, o m u z

o m u z a y ü r ü y e b i l e n iki y o l d a ş t ı . B i n a e n a l e y h i l i m ve din

(]44} Rationalisme - Vahyi inicâr edereii herşeyi sırf akıl ile idrak ve izah et

mek isteyen ve akıl ile idrak edilemiyen şeylerin var olabileceğini kabul etmeyenfelsefi mezheptir.



a y n ı z a m a n d a ve a y n ı bir ş a h ı s t a yan y a n a y a ş a y a b i U r -d i . N i t e k i m i n s a n l a r ı n bir ç o ğ u n d a y a ş a m ı ş ve y a ş a m a k t a d ı r . F a k a t m o d e r n i l im d a h a d o ğ u ş u n d a k e m i y e t i k e y f i y e t e , m a d d e y i ruh ve m â n a y a t e r c i h e d e r bir gi

d i ş a l m ı ş , i n s a n ı b ı r a k ı p e ş y a y a , c a n s ı z ve ş u u r s u z m a d d e y e y ö n e l m i ş t i . İ l i m bu y o l d a i l e r l e d i k ç e ve c a n s ı zm a d d e s a h a s ı n d a h a r i k a l a r y a r a t t ı k ç a , y a v a ş y a v a şm a d d e c i po z i t iv i zm i n '" ^ ' h ü k m ü a l t ın a g i r m i ş t i r .

M a d d e c i p o z i t i v i z m :

B u d o k t r i n i n n a z a r ı n d a ise, y a r a t ı c ı bir k u d r e t k a y n a ğ ı a k i d e s i t a m a m i y l e bir h a y a l m a h s û l ü d ü r ve t a r i h ek a r ı ş m ı ş bir f a r a z i y e d i r . H a y a t ve k â i n a t s â d e m a d d e d e n ve b u n u v ü c u d a g e t i r e n m o l e k ü l l e r d e n i b a re t t i r .M a d d e bir t a k ı m m e k a n i k ve z a r u r i k a n u n l a r l a k e n d ik e n d i n i var e t m i ş ve a y n ı k a n u n l a r v a s ı t a s ı y l e , k e n d i

k e n d i n i i d a r e e t m e k t e d i r . H e p i m i z e z e l i ve c i h a n ş ü m u lb i r m a d d e n i n b i r e r p a r ç a s ı h a l i n d e t e c e l l i y i z , ve h e p i m i z t o p r a k t a n var o l d u k , y a r ı n da toz t o p r a k o l u p g i d e c e ğ i z . Bu h a y a t ı n ö t e s i n d e b a ş k a bir h a y a t b e k l e m e kb o ş t u r . Ç ü n k ü bu, m ü ş a h e d e ve t e c r ü b e ile s a b i t o l m u şb i r şey d e ğ i l d i r . Ruh ve b ü t ü n r u h i m e l e k e l e r i m i z f iz ikv a r h ğ ı m ı z ı t e ş k i l e d e n o r g a n i z m a n ı n b i r e r n e v i f o n k s i y o n u d u r . K a r a c i ğ e r i n s a f r a i f r a z e t t i ğ i g i b i b e y i n de fi

k i r ve his i f r a z e d e r . R u h i m e l e k e l e r i m i z e b u n d a n b a ş k a bir m a n a v e r m e k m a n a s ı z lı k t ı r . İş te , b u g ü n İhm na

m ı n a i l e ri s ü r ü l e n m a d d e c i fikirlerin h ü l â s a s ı .

(145) Posİtivİzm materaialiste - Tecrübe ve müşahede ile bilinemiyen ve mad

di varhğı olmayan şeylerin mevatl olabileceğini kabul etmeyen felsefi mezheptir.



M a d d e c i p o z i t i v i z m i n k ı y m e t i :

H a y a t v e c e m i y e t h a k k m d a k i f e l s e f i b i r d o k t r i n i nk ı y m e t i i n s a n ı v e a h l a k î n e t i c e l e r i y l e v e i ç t i m a î m u h i t

i ç i n d e k i v e r i m l e r i y l e ö l ç ü l ü r . İ li m n a m ı n a k o n u ş t u ğ u n ui d d i a e d e n m a d d e c i p o z i t i v i z m , h a k i k a t t e b i r e r t a h m i nv e f a r a z i y e d e n i b a r e t o l a n fikirlerini m ü d a f a a e d e r k e n ,i n s a n h a y a t ı n ı n a s ı l b i r ç a m u r a g ö m d ü ğ ü n ü n v e c e m i y e t i n a s ı l b i r ç ı k m a z a s o k t u ğ u n u n f a r k ı n d a d e ğ i l . D ü ş ü n m e l i d i r k i, e ğ e r i n s a n , s o n u n d a , h iç lik d e r y a s ı n a k a r ı ş ı p k a y b o l m a k iç in h i ç t e n v a r o l m u ş i se ; e ğ e r b u g ü n k ü h a y a t ı n ö t e s i n d e k a r a n l ı k b i r y o k l u k t a n b a ş k a b i r

h a k i k a t m e v c u t d e ğ i l s e , e ğ e r i n s a n l a r ı n e k s ik , t o p a l v eç o k k e r e , ç i r k i n a d a l e t i n d e n b a ş k a t e m i z v e i d e a l b i ra d a l e t y o k s a , e ğ e r k ö t ü l e r k ö t ü l ü k l e r i n i n c e z a s ı n ı v ei y il er i y il ik l er in i n m ü k â f a t m ı g ö r m e y e c e k s e v e s o n u n d a s u y u g e t i r e n l e t e s t i y i k ı r a n b i r o l a c a k s a ; e ğ e r k ö t üi le i yi yi a y n ı b i r k a s v e t l i a k ı b e t v e a y n ı b i r k a r a n l ı k â l e mb e k l i y o r s a h a k iç i n , iy ilik v e i n s a n h k i ç in m ü c a d e l e e d i pı s t ı ra p ç e k m e k n e y e y a r a r ? F a z il e t , d o ğ r u l u k , n a m u s l u lu k , m e r h a m e t , c e s a r e t , h ü l â s a g ü z e l a h l â k v e y ü k s e k

s e c i y e n e y e y a r a r ? N i ç i n i ş t a h l a r ı m ı k ı s a c a k , a r z u l a r ı m ıt a h d i t e d e c e k v e s u ç i ş l e m e k t e n k a ç ı n a c a ğ ı m ? N i ç inb a ş k a l a r ı h e s a b ı n a k e n d i m i r a h a t s ı z e d i p ü z ü n t ü y e v et e h l ik e y e s o k a c a ğ ı m ? M a d e m ki b u â l e m d e s a d e c e k ö rb i r k u v v e t , ş u u r s u z v e i d r a k s i z b i r m a d d e d e n b a ş k a b i rv a r l ık y o k t u r ; m a d e m k i h e p i m i z r u h s u z v e ş u u r s u z b i rt e s a d ü f ü n a m a n s ı z h ü k m ü a l t ı n d a y ı z , o h a l d e iy ilik v ea d a l e t , a h l â k î g ü z e l l i k , ü s t ü n l ü k v e a s a l e t h e p y a l a n v eh a y a l d i r . O h a l d e h a y a t ı n g a y e s i v a z i f e d e ğ i l , s a d e c ez e v k v e e ğ l e n c e d i r . B u g a y e y e u l a ş m a k i ç i n i s e h e r v a s ı t a v e y o l u n u b u l a n i ç i n , h e r c i n a y e t v e h e r ç e ş i t r e z a l e t m u b a h t ı r . Y a ş a m a k v e k e y f e t m e k i ç i n m u k t e d i r i s e nç a l , ç i ğ n e , e z v e ö l d ü r . Y i n e o h a l d e , m a h r u m l a r v e s e filler i ç i n ü m i t e t m e k v e t e s e l l i u m m a k a be s t i r . K ör t a l i h i n m a ğ d u r l a r ı v e a c ı t e s a d ü f l e r i n m a h k û m l a r ı i ç inb e k l e n e c e k iyi b i r g ü n v e ü m i t e d i l e c e k y ü k s e k b i r a d a l e t y o k t u r . O h a l d e n e y a p ı p e t m e l i , ç a l ı p ç ı r p m a l ı , k e y -

f e d e n l e r z ü m r e s i n e g e ç m e l i d i r .



Maddeci pozi t iv izm ve devrimiz buhranlar ı :

İ ş te m a d d e c i p o z i t i v iz m i n g ö t ü r d ü ğ ü h a y a t v e c e m i

y e t f e l s e f e s i . İ ş t e d e v r i m i z i n k a i m v e k a r a n l ı k b u h r a n l a r ı n ı n k a y n a ğ ı . H e r k e s b i l i y o r ki b u g ü n c e m i y e t l e r s i y a s i , i k t is ad i v e i ç ti m a î b u h r a n l a r i ç i n d e k ı v r a n m a k t a d ı rB i r i n c i D ü n y a H a r b i i l e d e ş i l e n v e i k i n c i s i y l e b i r k a t d a h a a r t a n b u b u h r a n l a r , a r d ı a r k a s ı g e l m e k s i z i n , d e v a me t m e k t e v e i n s a n h ğ ı k a s ı p k a v u r m a k t a d ı r . Y i n e h e r k e sb i l iy o r k i, b u g ü n h e r m e m l e k e t t e h ü k ü m e t l e r b u ç e ş it lib u h r a n l a r ı y a t ı ş t ı r m a y a v e k e ş m e k e ş i ç i n d e ç a l k a l a n a nh a y a t ı d ü z e t m e y e ç a h ş ı y o r . İ k t i sa d i k a l k m m a , b u g ü n ü n

b i l h a s s a g e r i k a l m ı ş m e m l e k e t l e r i n d e , m o d a t a b i r l e r d e n o l du . B u n u n l a b e r a b e r b u h r a n l a r a l ab i ld i ğ in e d e v a m e d i y o r v e g i t t i k ç e a r t ı y o r . F a k a t b u n l a r d e v a me d i p a r t a c a k t ı r . M e m l e k e t l e r i k t i s ad i s e r v e t e v e b o l l u ğ ag ö m ü l s e l e r d e b u h r a n l a r ı n s o n u g e l m e y e c e k t i r . Ç ü n k üa s ı l ç ı b a n b a ş ı b u h r a n , n e i k t i s a d i , n e d e s i y a s i d i r ; f a k a tm a n e v i v e a h l â k i d i r . M o d e r n c e m i y e t l e r i n i n s a n l a r ı i ç i ne k s i k o l a n n e h a y a t k o l a y l ı k l a rı , n e s e r v e t v e l ü k s t ü r , f a k a t iç r a h a t ı , m â n e v i h u z u r v e m e s e r r e t t i r . B u g ü n ü n i n s a n ı y a ln ı z b u n i m e t t e n m a h r u m d u r . F a k a t b u n i m e t ,y e r y ü z ü n i m e t l e r in i n b a ş ı d ı r İ ş t e m o d e r n i n s a n , k e n d ik e n d i n e i z a h e t m e k s i z i n , b u n i m e t i n h a s r e t i n i ç e k m e k t e d i r . M a n e v i h u z u r u v e iç r a h a t ı n ı , k i m n e d e r s e d e s i n ,a n c a k b i r ş e y t e m i n e d e r ; m a n e v i y a t h a v a s ı v e t e r b i y e s i . Ş u h a l d e , b u g ü n ü n m u z t a r i p i n s a n ı n d a e k s ik o l a n ,h a k i k a t t e m a n e v i y a t t ı r , i n a n v e i d e a l d i r M o d e r n i n s a n ,k e n d i n i , i l im n a m ı n a k o n u ş t u ğ u n u i d d ia e d e n m a d d e c i

v e b o z g u n c u b i r p o z i t i v i z m i n a k ı ş ı n a b ı r a k m ı ş t ı r . B ud o k t r i n i n h a y a t v e c e m i y e t f e ls e fe s i i s e , h i ç li k v e b o ş v e -r i c i l i k t i r B u d o k t r i n i n n a z a r ı n d a v a r l ı k g i b i , k ı y m e t v em e n f a a t d e m a d d i d i r . H a l b u k i b i z z a t k e n d i n e f s i m i z d e -k i g ü n l ü k t e c r ü b e l e r i m i z l e b i l i y o r u z k î , i n s a n ı y a l n ı zm a d d i v a r h k v e s e r v e t m e s ' u t e t m i y o r . E d e m e z , ç ü n k üi n s a n s a d e c e e t t e n , k e m i k t e n i b a r e t b i r r o b o t d e ğ i l d ir ;r u h t a ş ı y a n v e h a y a t ı n n i ç in l iğ i n i , n e r e d e n g e l i p n e r e y eg i t t i ğ i ü s t ü n d e d ü ş ü n e b i l e n y a n i , b i r k e l i m e i l e , m a n e v ib i r m a h l û k t u r



H ü l â s a d e v r i m i z i n b u h r a n ı , h a k i k a t t e , i fa d e s in i i m a nv e i d e al y o k l u ğ u n d a b u l a n , d e r i n b i r m a n e v i y a t b u h r a n ıd ı r . S e r v e t v e k o n f o r a r k a s ı n d a k o ş m a k t a n y o r g u n

d ü ş e n m o d e r n i n s a n , b u g ü n k a y b e t t i ğ i i m a n ı v e i d e a l ia r a m a k t a v e o n u n h a s r e t i y l e y a n m a k t a d ı r . G a r i p t i r k i ,h ü k ü m e t l e r i n e n ç o k i h m a l e t t i k le r i , h a t t â b a z ı m e m l e k e t l e r d e h i ç m e ş g u l b i le o l m a d ı k l a r ı b u h r a n d a m â n e v ib u h r a n d ı r . H a l k ı n m a d d i v e i k t is a d i i h t i y a ç l a r ı t a t m i ne d i l in c e h e r iş d ü z e l e c e k v e h e r ş e y y o l u n a g i r e c e k m iz a n n e d i l i y o r ? F a k a t b u n u v u k u a t v e m ü ş a h e d e l e r t e k z ip e t m e k t e d i r . U n u t m a m a l ı d ı r ki, i n s a n , h a y v a n l a r

a r a s ı n d a , a c ı k m a d a n y i y e n v e s u s a m a d a n i ç en g a r i pb i r h a y v a n d ı r . V e b u s e b e p l e h a y v a n l a r ı n e n h a r i s i v ed o y m a k b i lm e y e n i d i r . İ n s a n ı n b u t ıy n e t i , m a d d e c i p o z i -t i v i s t l e r i n a h l â k t e l â k k i s i n e d e k â f i b i r c e v a p t e ş k i l e t m e k t e d i r : B u n l a r a g ö r e a h l â k ı c e m i y e t d o ğ u r u r . A h l â ky ü k s e k t e f e k k ü r ü n y e i d e a l i n m e y v e s i d e ğ il ; i ç t i m a î m ü n a s e b e t l e r h a y a t ı n ı n m a h s u l ü d ü r ; g e ç e n d e v i r l e r i n i ç t i m a î m ü n a s e b e t l e r i es ki i n s a n l a r ı n a h lâ k ın ı d o ğ u r d u ğ u

g i b i, m o d e r n f a a li y e t h a y a t ı d a k e n d i n e y a r a ş a n a h l â k ıd o ğ u r a c a k t ı r ; b u n d a n e n d i ş e e t m e m e l id i r , d i y o r l a r .

F a k a t c e m i y e t , c i n a y e t , s a f a l e t v e h e r t ü r l ü r e z a l e t v e

r e d a e t d e d o ğ u r u y o r . E ğ e r a h l âk ı y ü k s e k t e f e k k ü r d e n

v e i d e a l d e n d e ğ i l d e f a a l i y e t v e m ü n a s e b e t l e r h a y a t ı n

d a n b e k l e y e c e k s e k , a h l â k y e r i n e h a y v a n i h ı r s l a r ı n v e

ş e h v a n î s e v k ı t a b i i l e r i n k ü k r e m e s i y l e k a r ş ı l a ş a c a ğ ı m ı z

m u h a k k a k t ı r .

D izg in len m eye n arzu ve ih t iyaç

sah ib in i ç iğner:

İ n s a n ı n a r z u v e i h t i y a ç l a r ı , m i k t a r i t i b a r i y l e m a h d u ti s e d e , k e y f iy e t i t ib a r i y l e s o n s u z d u r . H e r g ü n k ü t e c r ü b e l e r i m i z l e b i l i y o r u z k i, g i d e r i l e n b i r i h t i y a c ı n a r k a s m -



d a n b î r s ü r ü i h t i y a ç d a h a ç ı k ı y o r . H e r b i r i m i z y a ş ı m ı z a

v e i ç t i m a î d u r u m u m u z a g ö re ^ b i n b i r a r z u b e k h y o r , b i n

b i r i h t iy a ç d u y u y o r u z v e b u n l a r ı g i d e r m e k iç in d e h e rg ü n v e h e r a n ç a h ş ı p d i d i n i y o r u z . F a k a t d u r m u y o r v e

d o y m u y o r u z . H a y a t ı n s ı r r ı d a b u r a d a d ı r . İ n s a n ı n d o y

m a z o l u ş u , o n u d u r m a d a n ç a h ş m a y a , a r a m a y a v e b u l

m a y a s e v k e d i y o r T e ra k k i d e b u n d a n d o ğ u y o r Y a ln ız

ş u n a d i k k a t i ç e k m e k i s t e r i m ki, a r z u v e i h t i y a ç l a r ı m ı z ı n

e s i r i o l m a m a k i ç i n o n l a r ı d i z g i n l e m e y e m e c b u r u z . A k s i

h a l d e c i ğ e r b u l a ş m ı ş b i r e ğ e y i y a l a y a n a ç k e d i v a z i y e t i

n e d ü ş e r , d i h m i z d e n a k a n k a n l a r ı y a l a r ız d a h a b e r i m i zo l m a z .

A r z u v e i h t i y a ç l a r ı n y e g â n e freni i s e m a n e v i y a t t e r -

b i y e s i d i r . İ k t i s a d i v a r l ı k i ç i n d e y a ş a y a n b i r i n s a n , b u

t e r b i y e d e n m a h r u m o l u n c a , a l tı n h a z î n e s i i ç i n d e k a p a

lı k a l m ı ş b i r h a s i s e d ö n e r v e h ı r s ı n ı n k u r b a n ı o l u p g i

d e r .

İlmin Zaferi:

A ş i k â r k i, i h m v e o n u n m a d d e y e t a t b i k ş e k h d e m e k

o l a n t e k n o l o j i c a n s ı z m a d d e ( = M a t i e r e i n e r t e ) s a h a s ı n

d a b ü y ü k z a f e r le r k a z a n d ı ; B u z a f e r l e r d e n b u g ü n ü n

m u a z z a m m a k i n e d ü n y a s ı d o ğ d u v e i n s a n l a r y e r y ü z ü

n e h a k i m o l d u . Z a m a n ı m ı z ı n il er i m e m l e k e t l e r i n d e i n s a n l a r , e s k i d e v i r l e r i n z o r v e z a h m e t h h a y a t ı n d a n k u r

t u l m u ş b u l u n u y o r B u g ü n a r tı k s o ğ u k t a n , s ı c a k t a n , f ı r

t ı n a d a n , ' y a ğ m u r v e k a r d a n , k a r a n h k t a n k o r k m u y o r u z .

B ü t ü n b u â fe t le r e k a r ş ı b u g ü n e l im i z d e k o r u n m a

i m k â n l a r ı v a r B u g ü n u z u n k ı ş g e c e l e r i ı ş ı k l a r i ç i n d e

g e ç i y o r

B u g ü n m e s a f e a d e t a o r t a d a n k a l k m ı ş v e m i ll e tl e r

b i r b i r i n e y a k l a ş m ı ş t ı r B i l g i u m u m i l e ş m i ş , e s k i İ m t i y a z l a r ı n v e e s k i m ü s a v a t s ı z h k l a r m y e r i n i h a k v e k a n u n a l -



m ı ş t ı r . E s k i d e n k ö y l e r i v e ş e h i r l e r i s ö n d ü r e n s a l g ı nh a s t a h k i a r ı n i l âc ı b u l u n m u ş , i n s a n l a r b i r ç o k â f e t v e f e l â k e t l e r e k a r ş ı e m n i y e t k a z a n m ı ş t ı r .

F a k a t f i z i k v e t e k n i k s a h a d a e l d e e d ü e n b ü y ü k t e r a k k i le r e r a ğ m e n , m a n e v i y a t s a h a s ı n d a , a h l â k v e s e c i y eb a k ı m ı n d a n m a a l e s e f h e m e n h e m e n h i ç i l e r l e n m e m i ş -t i r . H a t t â b u s a h a d a b u g ü n k ü in s a n l a r d ü n k ü n e n a z a r a n b e l k i d a h a g e r i d i r . M a n e v i f a y d a l a r ı n ı v e i ç h u z u r u n u m a d d i s e r v e t e v e l ü k s e f e d a e d e n b u g ü n ü n i n s a n ı ,b i n b i r ç e ş it b u h r a n i ç i n d e h u z u r v e r a h a t s u s u z l u ğ uç e k m e k t e d i r .

G e r ç i m o d e r n i lm i n v e t e k n o l o j in i n s a y e s i n d e b u g ü n ü n g e r i m e m l e k e t l e r i n d e b i l e s e r v e t v e m a d d i k o n f o ra k lı h a y r e t e d ü ş ü r e c e k ş e k i l d e ç o ğ a l m ı ş t ı r . D ü n ü n b i r -ik i m i l y o n e r l i T ü r k i y e s i y e r i n d e b u g ü n m i l y o n e r l e r iâ d e t a s a y ı l a m a y a c a k k a d a r ç o ğ a l a n b i r T ü r k i y e v a r . F a k a t d i k k a t e d i l i r s e , b u s e r v e t m u a y y e n k a n a l l a r d a n m u a y y e n k u y t u l a r a a k m ı ş v e m a h d u t e l le r d e t o p l a n m ı ş t ı r .

B u g ü n m ü s a v a t v e v a t a n d a ş h k , y ü r e k l e r d e n z i y a d em e y d a n n u t u k l a r ı n d a y e r a l m a k t a d ı r . B u g ü n b ü y ü k ş e h i r l e r i n s e r v e t i , l ü k s ü v e g ü n d ü z g e c e l e r i i ç i n d e k a r a n l ık ta y a ş a y a n a i le le r, h a s t a h a n e k a p ı l a r ı n d a s ü r ü n e nh a s t a l a r , a ç l ı k t a n h e l a k o l a n b i ç a r e l e r v a r . B ü y ü k ş e h i r l e r i n i ş ç i m a h a l l e l e r i v e s a n a y i k a r t i y e l e r i f i z i k v e a h l â k i s e f a le t i n y u v a s ı h a l i n d e d i r . B u g ü n k u m a r , f u h u ş , a l k o l s u ı s t i m a l i v e h e r ç e ş i t s e f a h a t h a y a t ı k ö y l e r e v a r ı n

c a y a k a d a r z e h i r i n i s a ç ı y o r , h a y a t k a y n a k l a r ı n ı k u r u t u pn e s i l l e r i n e n e r j i s i n i t ü k e t i y o r . Ü m i t s i z l i k h e r g ü n i n t i h a r ş e k l i n d e s a y ı sı z k u r b a n l a r v e r i y o r . Ö b ü r t a r a f t a d a i m a ç o k s a t ı p ç o k k a z a n m a k t a n b a ş k a b i r e m e l b e s l e m e y e n g a z e t e v e m e c m u a l a r ı n e t ra f a y a y d ı ğ ı g a y e t k ö t ü b i r p r o p a g a n d a v e ş e h v e t e d e b i y a t ı d i m a ğ l a r ı u y u ş t u r u p r u h l a r ı ö l d ü r ü y o r . G a z e t e c i y a y g a r a s ı n ı n v e g a z e t e e d e b i y a t ı n ı n , b i l h a s s a T ü r k i y e m i z g i b i g e r i k a l m ı ş

m e m l e k e t l e r d e y a p t ı ğ ı f e n a l ı k l a r ı a k l ı b a ş ı n d a o l a n h e r k e s g ö r ü y o r v e b i li y o r. M a d d e c i p o z i t iv i z m i n b a ş p r o -



p a g a n d a c i s i o l a n b i r k ı s ı m g a z e t e l e r i n n e s i l l e r i , n a s ı l

z e h i r l e d i ğ i v e n a s ı l b i r f e s a t k a y n a ğ ı o l d u ğ u m a l û m d u r .

A s r ı m ı z d a k i m a k i n e m e d e n i y e t i n i n , m u h a k k a k ki iyi v e

ü s t ü n t a r a f l a r ı v a r . B u g ü n i n s a n h k t a b i a t ı n e s i ri o l m a k

t a n k u r t u l m u ş v e â d e t a , t a b i a t a h â k i m o l m u ş t u r F a k a t ,

b u m e d e n i y e t i n s e f a le t v e ı z t ır a p d o ğ u r a n v e i n s a n ı

i n s a n l ı ğ ı n d a n u z a k l a ş t ı r ıp s u k u t e t t i r e n t a r a f l a r ı d a v a r

H a l b u k i d i y o r u z , i li m y a l n ı z m a d d e y e v e m a d d î y e k ı y

m e t v e r m e y i p d e i n s a n a v e i n s a n l ı ğ a d a y ö n e l m i ş o l

s a y d ı , b u g ü n ü n t o p a l m e d e n i y e t i y e r i n d e , m a d d i y a t ı

k a d a r m a n e v i y a t ı d a i le r l e m i ş v e m u v a z e n e l i b i r m e d e

n i y e t d o ğ a r d ı . . .

M addec i poz i tiv izm ve mu as ır m edeniye t :

H ü l â s a , m a d d e c i p o z i t i v iz m m u a s ı r m e d e n i y e t i b i r

b o z g u n a u ğ r a t m ı ş v e c e m i y e t l e r d e t e d a v i s i g ü ç y a r a l a r

a ç m ı ş t ı r M u h a k k a k o l a n b i r ş e y v a r s a , b u g ü n ü n m e d e n i y e t i h a s t a d ı r . H a s t a l ı k f e r t t e , c e m i y e t t e , ı r k t a v e m i l

l e t l e ra r a s ı m ü n a s e b e t l e r d e , h ü l â s a h a y a t ı n h e m e n h e r

s a f h a s ı n d a k e n d i n i d u y u r m a k t a d ı r . B u g ü n k ü m e d e n i

y e t in d o ğ u r d u ğ u fe rt , i ç in d e y a ş a m a y a m e c b u r o l d u ğ u

m u h i t e , i k li m e v e h a v a y a i n t ib a k e d e m e m i ş t i r . Ç ü n k ü

m a d d i s a h a d a k i t e r a k k i l e r e r a ğ m e n , f e r d i n r u h i v e z i h

n i s e v i y e s i, a h l â k v e m a n e v i y a t ı o n i s b e t t e y ü k s e l m e -

m i ş t i r . B i l â k i s, t ü r l ü i f ra t la r , g a y e s i z v e m e s ' u l i y e t s i z b i rh a y a t t a r z ı , l ü k s v e k o n f o r s e v d a s ı y ü z ü n d e n f e r d i n s i

n i r m a n z u m e s i b o z u l m u ş , m u k a v e m e t k a b i li y e tl e r i z a

y ı f l a m ı ş t ı r H a t t â d e n i l e b i l i r k i, b u g ü n ü n i l er i m e m l e

k e t l e r i n d e i n s a n l ı k , z e k â s e v i y e s i n i n v e a k l -ı s e l i m i n s u

k u t u t e h l i k e s i i le k a r ş ı k a r ş ı y a d ı r B u g ü n A v r u p a v e

A m e r i k a ' d a y a ş a y a n i n s a n l a r d a n b i r ç o ğ u , a h l â k b a k ı

m ı n d a n d e j e n e r e v e a n o r m a l d i r .

B u g ü n , y a l n ı z a l k o l v e k u m a r s u i s t i m a l i d e ğ i l s i n e m a , r a d y o v e m e k t e p p r o g r a m l a r ı n ı n m a n a s ı z l ığ ı d a



Örnek memleket ler , takl i tç i memleket ler:

D i k k a t e d e l i m ki , m o d e r n m e d e n i y e t i n i n s a n î v e a h

l â k i h a y a t t a k i n e t i c e l e r i h e r y e r d e b i r d e ğ i l d i r . B u b a k ı m d a n b u g ü n ü n m e d e n i d ü n y a s ı n ı " ö r n e k m e m l e k e t l e r " v e " t a k l i t ç i m e m l e k e t l e r " d i y e i k i y e a y ı r m a k y e r i n d e ol u r. B i r i n c i le r t â R ö n e s a n s t a n b e r i m ü s p e t i l im ,y ü k s e k t e f e k k ü r v e s a n ' a t y o l u n d a y ü r ü y e n v e e s k i G r e -k o - R o m e n m e d e n i y e t i n i n m i r a s ç ı l a r ı o l a n g a r p m e m l e k e t l e r i d i r . T a k l i t ç i m e m l e k e t l e r i s e , y a l n ı z e l h - y ü z s e n e d e n b e r i t a b i î b i r h a y r a n l ı k v e a ş a ğ ı h k d u y g u s u ş e v k i y

l e , k e l e b e k le r g i b i ş u u r s u z c a , g a r b ı n m e d e n i y e tm e ş ' a l e s i e t r a f ın d a u ç u ş a n m e m l e k e t l e r d i r .

Ö r n e k m e m l e k e t l e rd e , b u g ü n k ü m e d e n i y e t i n d o ğ u py e r l e ş e b i l m e s i i ç i n , h a l k ı n h e r s ı n ı f f e r d i t a r a f ı n d a n , e na z d ö r t y ü z e lli s e n e , i ğ n e i le k u y u k a z a r g i b i , z a h m e t l ev e s i n d i r e s i n d i r e ç a l ı ş ı l m ı ş t ı r B u s e b e p l e , z a r a r h taraf

l a r ı o l m a k l a b e r a b e r , g a r p l ı la r c a b u g ü n k ü m e d e n i y e tb e n i m s e n i p h a z m e d i l m i ş t i r . Ç ü n k ü , n e t i c e i t i b a r i y l e ,

b i z z a t k e n d i l e r i n i n e s e r i d i r . S o n r a , g a r p t a m u a s ı rm e d e n i y e t i n z a r a r h t a r a f l a r ı m k u v v e t l e k a r ş ı l a y a c a k i l m i , d i n i v e i n s a n i m ü e s s e s e l e r m e v c u t t u r . K il is e v e ü n i v e r s i t e l e r b u n l a r ı n b a ş ı n d a g e l e n l e r i d i r .

T a kl i tç i m e m l e k e t l e r e g e h n c e , b u m e m l e k e t l e r d em u a s ı r m e d e n i y e t h a lk ı n r u h u n d a n v e t a r i h i n d e n k o p u p g e l m e d i ğ i i çi n , t a b i a t iy l e h a l k a y a b a n c ı k a l m a k t av e a h lâ k i h a y a t t a d a h a b ü y ü k t a h r i b a t y a p m a k t a d ı r

Ş u d a v a r k i, t a k li tç i m e m l e k e t l e r d e , y i n e d e r i n b i rh a y r a n h k v e a ş a ğ ı l ı k d u y g u s u s e v g i y l e , k ö t ü l ü k l e r ek a r ş ı b i r e r b a r a j h i z m e t i g ö r e n t a r i h i m ü e s s e s e l e r p e r v a s ı z c a y ı k ı l d ı ğ ı v e i n s a n l a r f i z i k v e ş e h v a n i h i s l e r i y l eb a ş b a ş a b ır a k ı l d ığ ı iç in m a d d e c i m e d e n i y e t i n t a h r i p l e r i a ş k ı n b i r h a d d e v a r m a k t a d ı r .

G e r ç i m a d d e c i p o z i t i v i s t l e r i ç i n b u i k i k ı s ı m m e m l e

k e t l e r a r a s m d a k i f a r k ı g ö r m e m e k v e b ü t ü n g ö z l e r e b a t a n re a l it e le r i i n k â r e d i p i y i m s e r b i r t a v ı r a l m a k m ü m -



k ü n d ü r . İ y i m s e r l i k ç o k k e r e a c ı h a k i k a t l e r l e k a r ş ı l a ş

m a k c e s a r e t s i z l i ğ i n d e n i l e r i g e i i r . İ n s a n k ö t ü l ü ğ ü g ö r

m e y e , h a s t a l a r ü s t l e r in e h a s t a l ık y o r m a m a y a m ü t e m a

y ild ir . Ç ü n k ü k ö t ü l ü ğ ü g ö r m e m e k , o n u n l a m ü c a d e l e y eg i r i ş m e k t e n m ü s t a ğ n i k ü a r . B u b i r n e v i t e m b e l l i k t i r . F a

k a t t e m b e l l i k k ö t ü l ü ğ ü İ z a l e e t m e k v e a k a n y a r a y ı s a r

m a k i ç i n ç a r e d e ğ i l d i r .

E ğ e r k ö t ü l ü ğ ü iz a l e e t m e k is t i y o r s a k , e v v e l â , o n u n

v a r l ı ğ ı m a ç ı k ç a k a b u l e t m e k ; s o n r a n e r e d e n v e n a s ı l

g e l d i ğ i n i ö ğ r e n m e k , n i h a y e t i za le s i ç a r e l e r i n i a r a ş t ı r

m a k l â z ı m d ı r .

Muas ır medeniye t has tadır :

E v v e l â , k a b u l e t m e l i d i r k i, m u a s ı r m e d e n i y e t h a s t a

d ı r ; i n s a n h ğ ı n r u h i v e m a n e v i i h t i y a ç l a r ı n a c e v a p v e r

m e k t e n u z a k t ı r . Z a m a n ı m ı z d a k i b u h r a n l a r ı n v e i ç t i m a î

b o z g u n l u k l a r ı n m e n ş e i d e b u d u r .B u n d a n e v v e l i n s a n l a r d a h a m ı i y i i d i l e r ? B u n d a n

e v v e l c e m i y e t l e r c e n n e t m i i d i? T a r i h t e k i c i n a y e t l e r i v ey e r g ö t ü r m e z f e c a a tl e r i n e ç a b u k u n u t t u k ? B u g ü n k üm e d e n i y e t i k ö t ü l e m e k , g e ç e n d e v i r l e r i n s e f a l e t i n i v eb a r b a r l ı ğ ı n ı m ü d a f a a d e m e k d e ğ il m i d i r ? d i y e c e k s in i z .B u n u d e m e k t e h a k l ı s ı n ı z , o k u y u c u m . B e n d e b i l i y o r u mk i , d ü n l e r i m i z b u g ü n l e r i m i z d e n d a h a m e s ' u t g e ç m e d i .

İ n s a n h k d a i m a ı s t ı r a p ç e k t i v e i n le d i . F a k a t ş u n u s o r a r ı m : b i z b u ı s t ı r a b ı n d e v a m e t m e s i n i v e a r t m a s ı n ı m ı ,y o k s a d i n m e s i n i m i i s t i y o r u z ? D i n m e s i n i v e i n s a n l ı ğ ı ng ü l m e s i n i i s t e d i ğ i m i z e g ö r e ; d i y o r u m k i, m o d e r n m e d e n i y e t ı s t ı r a b ı d i n d i r e m e m i ş v e a ğ l a y a n i n s a n l ı ğ ı g ü l -d ü r e m e m i ş t i r . M a d d e s a h a s ı n d a m u v a f f a k o l a n i l i m ,h a y a t s a h a s ı n d a ç o k g e r i k a lm ı ş t ı r . B u g ü n k ü i n s a n l a r ı nb i r b i r l e r i y l e m ü n a s e b e t l e r i , b u g ü n k ü h ü k ü m e t v e i d a

r e l e r i n v a t a n d a ş l a r a k a r ş ı m u a m e l e l e r i , b u g ü n k ü m i l -



l e t l e r a r a s ı h a y a t d ü n k ü n d e n d a h a i l er i v e i n s a n i d e ğ i l

d ir . Ü m a n i z m a y a d a y a n d ı ğ ı m id d i a e d e n m o d e r n

m e d e n i y e t , ü m a n i z m a d a n , i n s a n l ı k t a n f e r s a h f e r sa hu z a k l a ş m ı ş t ı r d a h a b e r i m i z y o k .

H a s t a h ğ m s e b e b i :

B u s e b e b i o n a l t ı n c ı a s ı r d a , y a n i m u a s ı r m e d e n i y e t i nm e n ş e l e r i n d e , a t ı l a n y a n h ş b i r a d ı m d a a r a m a h d ı r . B u

y a n l ı ş a d ı m , t e k r a r e d e l i m k i , k e y f iy e t i k e m i y e t e , r u h um a d d e y e f e d a e t m e k t i r . M o d e r n m e d e n i y e t , m a d d i v er u h i , i k i c e p h e s i o l a n h a y a t r e a l i t e s i n i y a l n ı z b i r c e p h e s i n d e n g ö r ü p al dı ; y a l n ız m a d d e y e e h e m m i y e t v e r d i v eb u s u r e t l e m a d d e c i p o z i t i v i z m e s a p l a n d ı . A ş i k â r k i , i n s a n y a l n ı z m a d d e v e c i s i m d e ğ i l , h e m d e r u h v e ş u u r d u r . İ ş te m o d e r n m e d e n i y e t b u h a k i k a t i i h m a l e t t i v e i n s a n ı b ı r a k ı p , y a l n ı z m a d d e y i ö ğ r e n m e y e ç a l ı ş t ı . Y e r y ü

z ü n d e v e g ö k l e r i n n a m ü t e n a h i l i k l e r i n d e k i h e r ş e y i b i l m e k i s t e d i . B u n d a n y a l n ı z h a y a t ı v e i n s a n g ö n l ü n ü i s t i s n a e t t i. H ü l â s a , m o d e r n m e d e n i y e t , h e r ş e y d e n e v ve l" k e n d i n i b il " h a k i k a t i n i u n u t t u .

R ö n e s a n s i le d o ğ a n m o d e r n i lim , t e t k i k l e r i n e y a l n ızm a d d e d ü n y a s ı n ı m e v z u a ld ı v e b u d ü n y a n ı n n i m e t l e r i n i e l d e e t m e y e y ö n e l d i . T e k â m ü l e d e n t e k n i k i n s a n l a r as e r v e t , k o n f o r v e h e r t ü r l ü y a ş a m a k o l a y l ı k l a r ı g e t i r d i .

F a k a t b u a r a d a i n s a n ı , i n s a n r u h u n u v e r u h i t e m a y ü l l e r in i i h m a l e tt i. M o d e r n in s a n k e n d i n i ö ğ r e n m e d e nm a d d e y i ö ğ r e n d i v e m a d d e i li m le r in i h a y a t i l i m l e r in et e r c i h e t t i. H a l b u k i , h a y a t il im l e ri i n s a n iç i n m a d d ei l i m l e r i n d e n h e m d a h a m ü h i m , h e m d e d a h a g e r i i d i .B ö y l e c e İ n sa r i; k e n d i e li yl e, s a d e c e m a d d i t e r a k k i l e r ey a r a y a n b i r d ü n y a y a r a t t ı . F a k a t k e n d i s i , y a r a t t ı ğ ı b ud ü n y a i ç i n d e , y a b a n c ı k a l d ı. B u g ü n i n s a n l a r ı n b i r b i r i y

le m ü n a s e b e t l e r i , g e ç i m ş a r t v e ş e k il le r i, h ü k ü m e t v ei d a r e u s u l l e r i a s ı r l a r c a e v v e l k i n d e n ç o k f a rk l ı d e ğ i l d i r



B u g ü n k ü h ü k ü m e t v e i d a r e c i l e r d e , a d ı v e s ıf at ı n e o l u r

s a o l s u n , h â l â M a k y a v e l p r e n s i p l e r i h a k i m d i r . B u g ü n

G a r b ı n e n i l e r i m ü l e t l e r i n d e b i l e , ö r n e k h u k u k , h â l â e s

ki R o m a H u k u k u d u r . E s k i d e v i r l e r i n i n s a n e s a r e t i n d e nk u r t u l a n f e r d i , b u g ü n k e n d i y a r a t t ı ğ ı m a k i n e n i n e s a r e

t i n e g i r m i ş t i r . D i ğ e r t a r a f t a n r e s m i m a k a m l a r a v a r ı n c a

y a k a d a r y a l a n c ü ı k v e s a h t e k â r h k ı s t ı r a p v e r e c e k h a d d e

ç ı k m ı ş t ı r .

B u n u n l a b e r a b e r i n s a n h a y a t ı n ı d ü z e l t e b i li r v e c e m i

y e t i ş l e r in i t a n z i m e d i p i n s a n l ı ğ ı ı s t ı r a p t a n k u r t a r a b i l i

r i z . M a d d e y e t a t b i k e t t i ğ i m i z z e k â m ı z ı h a y a t a , r u h a v em a n e v i y a t a d a t a tb i k e d e r s e k , m a d d e d ü n y a s ı n d a m u

v af f ak o l d u ğ u m u z g i b i r u h v e m â n a d ü n y a s ı n d a d a m u

v a f f a k o l a b i l i r i z . V e o l m a l ı y ı z ; g e l e c e k n e s i l l e r b i z e v e

b i z d e n e v v e l k i l e r e b e l k i d e ş a ş a c a k l a r d ı r . E l l e r i m i z d e

g e n i ş i m k â n l a r v a r k e n , m a d d e y e v e g a y r ı u z v i y e , i s r a f

e d e r c e s m e t a t b i k e tt iğ i m i z z e k â m ı z ı k e n d i h a y a t ı m ı z a

n i z a m v e r m e k i çi n k u l l a n a m a y ı ş ı m ı z a a c ı y a c a k t ır .

K u r t u l m a n ı n ç a r e l e r i ;

B u v a z i y e t t e n n a s ı l k u r t u l m a l ı d ı r ? B u n d a n k u r t u l

m a k i ç i n i l k v e s o n ç a r e , m a d d e c i p o z i t i v i z m i n y ı k ı c ı t e

s i r i i le b i r b i r i n e d ü ş m a n o l a n ik i k u v v e t i , m a z i il e i s ti k

b a l i, i li m il e m a n e v i y a t ı b a r ı ş t ı r ı p u z l a ş t ı r m a k t ı r . B u g ü n

e f k â r m a z i i l e i s t i k b a l , i l i m i l e d i n a r a s ı n d a m ü t e r e d d i t

t ir . İ n s a n l a r d a n b i r k ı s m ı k a y b e t t i ğ i A l l a h ' ı a r a m a k t a ,

b i r k ı s m ı d a o n u n l a a ç ı k t a n m ü c a d e l e y e g i r m i ş b u l u n

m a k t a d ı r . B u g ü n h e m e n h e r m e m l e k e t t e h a l k k i t l e l e r i

b u ik i k u t u p a r a s ı n d a b o c a l a m a k t a d ı r . B u n u n z a r a r l ı

n e t i c e l e r i f e r d h a y a t m d a , a i l e d e , m e k t e p t e v e c e m i y e t

t e g ö r ü l m e k t e d i r . B u n e t i c e l e r , h u s u s i y l e , t ak l it ç i m e m

l e k e t l e rd e ç o k ü r k ü t ü c ü b i r m a n z a r a a r z e t m e k t e d i r .

M a z i i le i s t i k b a l i n , i li m ü e d i n v e m a n e v i y a t ı n b a r ı ş ı p



u z l a ş m a s ı İ se f e r d d e v e c e m i y e t t e b i r m u v a z e n e y a r a t ac a k v e h a y a t a b i r i s t i k a m e t v e r e c e k t i r .

K a b u l e t m e k l â z ı m d ı r k i, b u g ü n ş a r k t a v e g a r p t a e s k i d e v i r l e r i n d i n v e m a n e v i y a t k u v v e t i m e v c u t d e ğ i l d i r.F a k a t m o d e r n i h m v e m e d e n i y e t d e e s k i i m a n ı n b o ş k a l a n y e r i n i d o l d u r a m a m ı ş , i n s a n h a y a t ı n ı d in v e m a n e v i y a t t e r b i y e s i n d e n m ü s t a ğ n i k ı l a m a m ı ş t ı r . K ı l a m a z ç ü nk ü i n s a n m ü c e r r e t i yi li ğe v e y ü k s e k b i r a d a l e t e i n a n m a ğ a v e f i z i k â l e m l e r i n ü s t ü n d e y ü k s e k b i r i d e a l e b a ğ l a n m a y a m u h t a ç t ı r . B u i n s a n ı v e b u i d e a l i i s e i n s a n b u g ü n

a n c a k m a n e v i y a t t e r b i y e s i n d e b u l a b i l m e k t e d i r . D i n i s e ,m u h a k k a k ki, b u t e r b i y e n i n e n m ü k e m m e l m e k t e b i d i r .B i n a e n a l e y h m e m l e k e t i n , h a t t â i n s a n l ı ğ ı n , h a y r ı v e s e l â m e t i d i n i n v e d i n i m ü e s s e s e l e r i n y ı k ı l ı p y o k o l m a s ı n d a d e ğ i l d i r ; b i l â k i s k e m a l e e r i p y a ş a m a s ı n d a v e e n y ü k s e k i n s a n z e k â s ı n ı n b i l e a n l a m a i h t i y a c ı n a c e v a p v e r i rb i r m e r t e b e y e ç ı k m a s ı n d a d ı r . B a ş k a b i r i f a d e i l e , i n s a n h ğ ı n s e l â m e t i , m a d d e c i v e i n k a r c ı p o z i t i v i z m i n " E ğ e r

T a n r ı v a r i s e , o n u y o k e t m e l i d i r " f o r m ü l ü n d e d e ğ i l , f a k a t " E ğ e r T a n r ı y o k i s e , o n u v a r e t m e l i " h a . k i k a t i n d e d i r .Ç ü n k ü t e c r ü b e l e r g ö s t e r i y o r k i, i m a n s ı z h a y a t i n s a n l ar ı m e s ' u t e t m i y o r . A l l a h s ı z m e m l e k e t l e r ş e y t a n l a r ı n i s t i l â s ın a u ğ r u y o r . İ n a n ç s ı z i n s a n l a r , k u d u r m u ş k u r t l a rg i b i b i r b i r l e r i y l e b o ğ u ş u y o r Â l e m l e r i n n i z a m ı , t a b i a tü s t ü v e l â m a d d i b i r A U a h i d e a l i n d e d i r . B u i d e a l d e nm a h r u m o l a n m e m l e k e t l e r , a n a r ş i y e v e r u h s e f a le t in e

d ü ş m e y e m a h k û m d u r .



MÜSLÜMANLIKTA

REFORM LÂZIM MIDIR?**'

SORU: îsîâm dininde reformdan çok bahsedilmekte

dir. Hattâ bu konuda bazı yazılar da vardır. Kur'ân'mesash hükümlerinde reform bahis konusu olmamak lâ

zımdır. Kur'ân'm esaslı olmayan, fer'i telâkki edilebile

cek hükümleri var mıdır ve bunların tatbikatında her

devrin ve memleketin icaplarına uygun tefsirlere taraf

tar mısınız? ( M e s a â : K ı y a f e t ve i b a d e t ş e k i l l e r i ve sa

i re . . . )

S u a l b i r b i r i n d e n f a r k l ı iki m e s ' e l e i h t i v a e d i y o r : B i r i

İ s l â m i y e t t e r e f o r m m e s ' e l e s i , d i ğ e r i de K u r ' â n - ı Ke

r i m ' d e a s l i ve f e r ' i h ü k ü m l e r m e s ' e l e s i d i r . Ö n c e b i r i n c i

n o k t a y ı ele a l a c a ğ ı m .

E v v e l â ş u n u s ö y l e m e l i y i m ki, b e n c e r e f o r m t â b i r i İs-

l â m i y e t e y a r a ş ı r bir t â b i r d e ğ ü d i r . Bu t â b i r , X V I ' n c i

a s ı r d a b a z ı u y g u n s u z p a p a l a r ı n sui i d a r e s i n e k a r ş ı is

y a n e d e n p r o t e s t a n k i l i s e s i n i n k a t o l i k k i l i s e s i n d e n a y n i -

m a s ı n ı i fa d e e d e r . İ s lâ m i y e t te r e f o r m d a n b a h s e d e n l e r ,b a n a ö y l e g e l i y o r ki, bu d i n i n e s a s i b ü n y e s i n i l â y ı k i y l e

b i l m e y e n l e r d i r . M a l û m o l d u ğ u ü z e r e , r e f o r m y a h u t re

f o r m a t i o n , " d e f o r m a t i o n " u n z ıd d ı d ır . D e f o r m a s y o n bir

ş e y i n a s li ş e k l i n d e n ç ı k m a s ı , a s l ı n ı n b o z u l m a s ı , r e f o r m

y a h u t r e f o r m a t i o n da a s l ı n d a n ç ı k a n ve b o z u l a n ş e y i n

a s l ı n a i r c a e d i l m e s i d e m e k t i r .

(*) Bu yazı Türk Düşüncesi Mecmuası tarafından yapılan bir ankete cevap

olarak aynı mecmuada çıkmıştır. Türk Düşüncesi: Nisan 1959 sayısı). Yazı, hlâm

mecmuası tarafından iktibas edilerek tekrar neşredilmiştir.



İ s l â m i y e t g e r e k a k i d e l e r i v e g e r e k a m e l i h ü k ü m l e r i y le P e y g a m b e r t a r a f m d a n n a s ı l t â l i m ed i ld i v e g ö s t e r i l d i y s e , h i ç b i r ş e k i l d e ğ i ş t i r m e d e n , o n d ö r t a s r a y a k ı n

b i r z a m a n d a n b e r i d e v a m e d i p g e l m e k t e d i r . İ s l âm i y e t inn e i t i k a d i y a t ı n d a , n e d e a m e l i y a t ı n d a " d e f o r m e " o l m u şb i r c i h e t y o k t u r k i " r e f o r m e " o l m a s ı b a h i s m e v z u u o l a b i l s i n .

B i U n d i ğ i g i b i İ s l â m i y e t i n a n a k a y n a k l a r ı K u r ' â n - ıK e r i m il e P e y g a m b e r i n s ü n n e t i , y â n i g i t t i ğ i y o l d u r .K u r ' â n - ı K e r i m b ü t ü n d ü n y a d a m e v c u t m u k a d d e s k i t a p l a r a r a s ı n d a , o l d u ğ u g i b i m u h a f a z a e d i l eb i l e n y e g a

n e m u k a d d e s k i t ap t ı r . Kur'an â y e t â y e t n a z i l o l m u ş v eh e r n ü z u l e d e n a y e t P e y g a m b e r t a r a f ı n d a n e s h a b v ec e m a a t i n e d e r h a l t e b l i ğ e d i l e r e k e z b e r l e t i l m i ş t i r v eKur'an k â t i p l e r i n e y a z d ı r ı l m ı ş t ı r . Kur'an, P e y g a m b e r i nd e v r i n d e b ü t ü n y a k ı n l a r ı n ı n e z b e r i n d e y d i v e Kur'an

h a f ı z l a r ı n ı n b a ş ı n d a R â ş i d i n M a h f e l e ri n i n ü ç ü n c ü s üH a z r e t - i O s m a n g e l m e k t e y d i . B e n a e n a l e y h Kur'an'ın

y a z ı l m a s ı , İ n c i l g i b i n a k i l v e r i v a y e t ş e k h n d e d e ğ i l d i r ;

h e r k e s i n e z b e r i n d e , o l a n â y e t l e r i n b i r a r a y a t o p l a n m a s ı n d a n i b a r e t t i r K u r ' a n ' ı n o n d ö r t a s ı r d a n b e r i h i ç b i râ y e t i n e i n k â r a u ğ r a m ı ş , n e d e ü z e r i n d e i h t i l a f e d i l m i ş t ir . H a z r e t - i P e y g a m b e r i n t e b l i ğ e t t iğ i g i b i m u h a f a z ae d i l m i ş t i r Y a ln ız b a z ı k e l i m e l e r i n o k u n m a s ı n d a i h t i l a fe d i l m i ş t i r k i , b u d a " K ı r a a t - i s e b ' a " a d i y l e a y r ı b i r i h t i s a s m e v z u u t e ş k i l e t m i ş t i r .

İ s l â m d a İ ç t i h a t v e M ü ç t e h i t l e r :

İ ç t i h a d , K u r ' â n - ı K e r i m ' i v e P e y g a m b e r i n s ü n n e t i n it e f s i r , t e ' v i l v e k ı y a s u s u l l e r i d a i r e s i n d e , z a m a n v e m e k â n i h t i y a ç l a r ı n a g ö r e , a n l a y ı p izah e t m e k d e m e k t i r İ sl â m i y e t t e i ç t i h a d ı n g e n i ş y e r i v e b ü y ü k b i r k ı y m e t i v a r d ı r V e h e r z a m a n s e r b e s t ç e i ç t i h a d e d i l e b i l i r İ s l â m i y e ta k l a , t e f e k k ü r v e m u h a k e m e y e g e n i ş y e r v e r e n b i r d i n -



d i r. İ s l â m i y e t t e a n a k a i d e l e r d e n d i r k i : " a k ıl i le " v e a k l ı n

m u t a s ı o l a n i l i m i l e " n a k i l " y â n i Kur'an v e s ü n n e t " t e

a r u z e t t i k d e " e ğ e r n a k i l s a r i h o i r n a z d a t e f s i r v e t e ' v i l em ü s a i t o l u r s a " a k ü t e r c i h v e n a k i l t e ' vU o l u n u r . " İ s l â m

d a a k l ın y â n i t e f e k k ü r v e m u h a k e m e n i n y o l u n a "i ç t i

h a d " b u y o l d a ç a l ı ş a n d i n â l i m l e r i n e d e m ü ç t e h i t " d e

n i r .

M ü ç t e h i t l i ğ i n m u h t e l i f d e r e c e l e r i v a r d ı r k i b u n l a r ı ne n y ü k s e ğ i " m e z h e p s a h i b i m ü ç t e h i t " d i r . H i c r e t i n b i r i n c i a s ı r s o n l a r ı n d a n i t i b a r e n b i r ç o k m ü ç t e h i t z u h u r e t

m i ş t i r . B u n l a r ı n k i m i " i t i k a d " d a , y a n i d i n i n t e m e l a k i d e l e r i n d e , k i m i d e " a m e f ' d e y a n i d i n i n i b a d e t , m u a m e le v e m ü n a s e b e t l e r e d a i r o l a n h ü k ü m l e r i n d e m ü ç t e h i t -t ir . Y ü z l e r c e a s ı r d a n b e r i b ü t ü n İ s l â m d ü n y a s ı n d a h a ko l a r a k k a b u l e d i l e n " i t î k a d d a m e z h e p " " e h l - i s ü n n e tm e z h e b i " y a n i H a z r e t - i P e y g a m b e r i n y o l u n d a v e i z i n d eg i d e n m e z h e p t i r . " E h l - i s ü n n e t m e z h e b i " n i n t e m e l a k i d e l e r i " â m e n t ü " d e t o p l a n m ı ş t ı r . B u a k i d e l e r m ü ' m i n o l

m a n ı n e s a s ş a r t l a r ı d ı r . B u n l a r d a n b i r i n i i n k a r e t m e k İ s l â m i y e t i i n k â r e t m e k d e m e k t i r . B u s e b e p l e d i r k i , t e m e la k i d e l e r d e i ç t i h a d , y a n i te f si r , t e ' v i l v e k ı y a s c a r i o l m a z .Ç ü n k ü ak s i t a k d i r d e o r t a d a d i n m e f h u m u k a l m a z . D i ni le h e r h a n g i b i r f el se fî , i ç t i m a î , i k t i s a d î d o k t r i n a r a s ı n d a k i f a rk d a b u r a d a d ı r . D i n t e m e l a k i d e l e r i d e ğ i ş m e y e n , ü s t ü n d e m ü n a k a ş a e d i l e m e y e n , a k la v e m u h a k e m e y e g ö r e t e f s ir v e t e 'v i l k a b u l e t m e y e n b i r d o k t r i n d i r .

D i n i n t e m e l a k i d e l e r i , m e s e l â A l l a h , P e y g a m b e r , m e l â -i k e , â h i r e t i n a n ç l a r ı a k l a d e ğ i l , n a k l e ( r e v a l a t i o n ) m ü s -t e n i d t i r . B u n l a r a k l ı n i d r a k s a h a s ı d ı ş ı n d a k a l a n v eg a y r ı m a h s û s b i r â l e m e a i t o l a n h a k i k a t l e r d i r . A k ü b uh a k i k a t l e r i b i r d e r e c e y e k a d a r s e z e b i l i r , f a k a t a s l a k ü n -h ü n ü v e t a m a m ı n ı k a v r a y a m a z . A k i m i d ra k s a h a s ım a d d i v e m a h s û s â l e m d i r . D i n b e ş e r i b i r v a k ı a d e ğ i l( s u p r a h u m a i n ) b i r h a k i k a t t i r . H ü l â s a d i n i n t e m e l a k i d e

l e r i n e d o k u n u l a m a z . D o k u n u l u r v e b u n l a r ü z e r i n d e i n -k a r h b i r m ü n a k a ş a a ç ı l ı r s a o r t a d a d i n k a l m a z . D i n , t a -



rifı m u c i b i n c e e s a s î a n d e ğ i ş m e y e n b i r i n a n ç s i s te m i d i r .

A m e l d e , y â n i d i n i n i b a d e t , m u a m e l e v e m ü n a s e b e t l e r i n e d a i r o l a n a h k â m m d a k i m e z h e p l e r e g e l i n c e , b u n l a r d a v a k t i y l e p e k ç o k t u . F a k a t y i n e y ü z l e r c e a s ı r d a nb e r i h a k v e m e ş r u k a b u l e d i l e n d ö r t m e z h e p v a r d ı r k i ,b u n l a r M a l ik î , H a n e f î , Ş a fi î v e H a n b e h m e z h e p l e r i d i r .T ü r k i y e T ü r k l e r i n in ç o ğ u n u n m e z h e b i H a n e f ı d i r B um e z h e b i n m ü ç t e h i t i . H i c r e t i n b i r in c i a s r ı n d a y a ş a y a nİ m a m - ı Â z a m E b u H a n i f e , e s ki R o m a ' n ı n G a i u s v eU l p i a m u s ' l a r ı m e r t e b e s i n d e y ü k s e k b i r h u k u k ç u , d ü n y ah u k u k t a r i h i n i n k a y d e t t i ğ i m ü s t e s n a d â h i l e r d e n m e t i nb i r d i n a d a m ı i d i .

Ş u r a s ı n a d i k k a t o l u n s u n k i, b u d ö r t m e z h e p m ü ç t e -h i t l e r i n d e n s o n r a a r t ı k i ç t i h a d e d i l e m e z , ç ü n k ü i ç t i h a dk a p ıs ı k a p a n m ı ş t ı r d e n i l e m e z . B ö y l e b i r i d d i a d a b u l u n m a k İ s l â m i y e t i n r u h u n u , r e ' y ü l e s a s ı n ı b i l m e m e k t i r . D e d i ğ i m g i b i, i ç t ih a d d a i m a m ü m k ü n d ü r . Ç ü n k ü İ s lâ m i y e t

a k la , t e f e k k ü r v e m u h a k e m e y e , r e ' y v e k ı y a s a g e n i ş y e rv e r e n b i r d i n d i r İ s l â m P e y g a m b e r i d e r k i : "Benden si

ze bir söz nakîediUrse, bunu aklınızla mu hakem e edi

niz, eğer aklınız kabul etmezse, biliniz ki onu ben söy-

lememişimdir." B u i f a d e d e k i b ü y ü k l ü k , m â n a v e i ş a r e tü z e r i n d e d u r m a y a h a c e t g ö r m e m .

İ m d i , b u g ü n İ s l â m d ü n y a s ı n ı n m u h t a ç o l d u ğ u v eb e k l e d i ğ i ş e y , b e n c e " r e f o r m " g i b i b i r H n s t i y a n t a k l i t ç i l i ğ i d e ğ i l , f a k a t İ m a m - ı Â z a m E b u H a n İ f e g i b i b i rm ü c t e h i t d i r F a k a t b ü t ü n m e s e l e , b u y ü k se k l ik t e b î r d i nâ l i m in i b u g ü n n e r e d e b u l u r u z , n o k t a s ı n d a d ı r . B u n u b u g ü n b u l a m a y ı z . O h a l d e y a p ı l a c a k b i r iş k a h r O d a t e kb î r m ü ç t e h i t y e r i n e b u g ü n k ü İ s l â m d ü n y a s ı n ı n e n m u t e b e r d i n â l i m l e r i n d e n m ü r e k k e p b i r " D i y a n e t Ş û r a s ı "k u r m a k t ı r B u ş û r a , Kur'an v e s ü n n e t e s a s l a r ı n ı t e d k i ke d e r v e d e v r i n i h t i y a ç l a r ı n a g ö r e y e n i b i r i ç t i h a d o r t a

y a k o y a r B ö y l e b i r ş û r a n ı n d in i k a r a r l a n T ü r k i y e m i z i n ,



h a t t â İ s lâ m d ü n y a s m m h e r t a r a f i n d a n k a b u l e m a z h a ro l ur . Ç ü n k ü b u k a r a r l a r d e v r i n e n y ü k s e k d i n â l i m l e r i n -c e v e r i l m i ş " İ c m â - ı Ü m m e t " k u v v e t v e k ı y m e t i n d e k a r a r l a r o l u r . B u n a M ü s l ü m a n l a r ı n t â b i o l m a s ı d i n i b i rv a z i f e t e ş k i l e d e r . V a k t i y l e d ö r t m e z h e p s a h i b i n a s ü ç a l ış tı v e i ç t i h a d e d e r e k d ö r t m e z h e b i n a s ü t e s i s e t t i y s e ,b u g ü n d e k u r u l a c a k " D i y a n e t Ş û r a s ı " a y n ı u s u l v e m e t o t l a r l a ç a l ı ş a r a k h e m b i r " t e v h i d - i m e z h e p " y a p a b i l i r ,h e m d e İ s l â m i a h k â m ı b u g ü n k ü h a y a t ş a r t l a r ı n a g ö r et e f s ir v e t a n z i m e d e b i l i r .

B e n c e y a p ı l a c a k v e d i y a n e t i b u g ü n i ç i n e d ü ş t ü ğ üa n a r ş i d e n k u r t a r a c a k ç a r e b u d u r . V e b u ç a r e y e b a ş v u r m a k z a m a n ı m ı z d a b i r z a r u r e t t i r . S o n g ü n l e r d e D i y a n e tİ ş l e r i R e i s i ' n i n d i n i b i r m e s ' e l e y e d a i r v e r d i ğ i b i r f e t v aü z e r i n d e k o p a r ı l a n y e r s i z m ü n a k a ş a l a r b u z a r u r e t i b i rk e r e d a h a o r t a y a k o y m u ş t u r . R a s t g e l e n b u f e tv a ü z e r i n e fikir y ü r ü t t ü . H e r e li k a l e m t u t a n b i r d i n d o k t o r ue d a s i y l e o r t a y a a t ı l d ı .

B u g ü n m u h a k k a k o l an ş e y ş u d u r : D i n i o t o r i t e b u h r a n ı v e k o r k u n ç b i r a n a r ş i i ç i n d e y i z . İ t i r a f e t m e l i d i r k i ,b u a n a r ş i n i n t o h u m l a r ı b u g ü n d e ğ il , b u n d a n o t u z s e n ee v v e l , 1 9 2 6 ' d a T ü r k i y e ' n i n e sk i d i n i t a h s i l m ü e s s e s e l e r io l a n m e d r e s e l e r k a p a t ı l d ı k t a n i t i b a r e n y a v a ş y a v a ş b u g ü n k ü a n a r ş i y e g i di lm i ş ti r . M e d r e s e l e r i n k a p a t ı l m a s ı n ıh i ç k ı n a m a m v e k a b u l e d e r i m k i, b u m ü e s s e l e r , s o n d e v i r d e s a p l a n d ı k l a r ı s k o l a s t i k t e d r i s a t ü z e r i n e , f a y d a lı

d e ğ i l le r d ir . F a k a t m e d r e s e l e r k a p a t ı l d ı k t a n s o n r a , d i y a n e t i n T ü r k i y e m ill i b ü n y e s i n d e k i y e r i v e e h e m m i y e t ig ö z ö n ü n d e t u t u l a r a k ilk , o r t a v e y ü k s e k k ı s ı m l a r iy l em o d e r n v e m ü k e m m e l d in i b i r t a h s i l m ü e s s e s e s i k u r u l m a lı id i. B u s a y e d e d i y a n e t i n m u h t a ç o l d u ğ u m ü t e h a s s ı s l a r v e y ü k s e k d i n a l i m l e r i y e t i ş t i r i l m e l i y d i . O t u z k ü s u r s e n e i h m a l e d i l e n v e y ü k s e k il im v e e s a s l a r ı o k u t u l u p ö ğ r e t i l m e y e n b i r d i n a ş i k a r k i, g ü n ü n b i r i n d e c e

h a l e t v e a n a r ş i y e s a p l a n a c a k t ı . E s e f e d e l i m k i , b u g ü nb ö y l e o l d u .



B a n a A n k a r a ' d a k i İlahiyat F a k ü l t e s i n d e n y a h u tİ m a m - H a t i p O k u U a r m d a n b a h s e t m e y i n i z , r ic a e d e r i m .L â ik ü n i v e r s i t e y e b a ğ h f a k ü l t e l e r d i n a h m i d e ğ i l , d i n

t e n k i t ç i s i y e t i ş t i r i r . İ m a m - H a t i p m e k t e p l e r i İ s l â m i y e t i ny a l n ı z e l e m a n t e r b i l g i l e r i n i ö ğ r e t m e k l e k a h r . İ s l â m i y e t i n y ü k s e k i l i m l e r i , k e l a m i y a t v e b e d i i y a t ı u z u n s e n e l e ro k u t u l m a m a k y ü z ü n d e n b u g ü n h e m e n h e m e n y o k o l m u ş t u r . B u m e v z u d a t a k l i t e t m e ğ e ö z e n d i ğ i m i z A v r u p a ' y a b a k a l ı m . B u m e m l e k e t l e r i n m ü t e a d d i t k a t o l i k v ep r o t e s t a n ü n i v e r s i t e v e e n s t i t ü l e r i n d e o k u n a n d i n i l i m l e r i n e v e h e r s e n e i n t i ş a r e d e n y ü z l e r c e d i n i e s e r l e r e i n

s a n h a s r e t l e i m r e n i y o r .

M a z i y i b ı r a k a l ı m . B u g ü n ü v e b u n d a n s o n r a s ı n ı d ü ş ü n e l i m . D i n , i ç t i m a î h a y a t ı n v e h u s u s i y l e h a l k a h l â k i -y a t ı n ı n t e m e U e r i n d e n b i r i v e e n e h e m m i y e t l i s i o l d u ğ u n a v e y ü k s e k b i r b i l g i v e i h t i s a s m e v z u u t e ş k i l e t t i ğ i n eg ö r e , b u m e v z u u d a h a fa zla i h m a l e t m e k t e m e m l e k e ti çi n h a y ı r y o k t u r . B u h u s u s t a b u g ü n y a p ı l a c a k iş , d e d i ğ i m g i bi , b i r t a r a f t a n d e v l e t t e ş e b b ü s ü y l e b a h s e t t i ğ i mş û r a y ı k u r m a k , b i r t a r a f t a n d a v a k i t g e ç i r m e d e n y ü k s e k t a h s i l U d i n â l i m l e r i y e t i ş t i r m e k ü z e r e b i r " İ s l â m K ü l l iy e s i " y a h u t E n s t i t ü s ü v ü c u d a g e t i r m e k t i r .

K u r ' â n - ı K e r i m ' d e a s h v e f er 'i h ü k ü m l e r m e s ' e l e s i n eg e h n c e , İ s l â m î a k i d e d e K u r ' a n b i r b ü t ü n d ü r . H e r â y e t iA r a p li s a n ı ü z e r e v a h i y y o l u ile n a z i l o l m u ş t u r . K u r ' a n ,y a l n ı z m â n a s i y l e d e ğ i l , h e m d e l â f z ı y l e K u r ' â n ' d ı r . B i n a e n a l e y h K u r ' a n ' ı n t e r c ü m e s i , K u r ' a n d e ğ i l d i r v e K u r ' a nş i m d i k i ç o k e k s i k l â t i n h a r f l e r i y l e y a z ı l a m a z . Ç ü n k ü b uh a r f l e r , b i z i m g ü z e l T ü r k ç e m i z i b i l e e d a y a v e i f â d e y ek â f i d e ğ i l d i r . K a l d ı k i K u r ' a n ' ı n , n e t e r c ü m e s i n d e , n e d e

l â t i n h a r f l e r i y l e y a z ı l m a s ı n d a n e b i r z a r u r e t , h a t t â n e d eb i r f a y d a v a r d ı r . M i l h y e t ç i h k i le m i l l iy e t t a a s s u b u n u



b i r b i r i n e k a r ı ş t ı r m a m a l ı d ı r B u g ü n A v r u p a h a l k ın ı n

b i n d e k a ç ı l â t i n c e b i l i r v e o k u r ? B u n u n l a b e r a b e r , b u

g ü n b ü t ü n k a t o h k d ü n y a s ı i b a d e t v e d u a s ı n ı l â t i n c e y a p a r Ç ü n k ü k a t o l i k d ü n y a s ı n ı n m u k a d d e s k i t a p l a r ı l â

t i n c e y a z ı h d ı r .

M u k a d d e s k i t a p l a r b i r e r m e k t e p e l k i t a b ı d e ğ i l d i r .

B u n l a r ı n k u d s i y e t i l h a m e t t i k l e r i a ş k v e i m a n d a d ı r

K u r ' â n - ı K e r i m b u a ş k v e i m a n ı a n c a k n a z i l o l d u ğ u h -

s a n i l e i l h a m e d e r P o l i t ik a i h t i r a s ı n ı m e m l e k e t i n m u

k a d d e s k i t a b ı n a e l u z a t a c a k k a d a r i le ri g ö t ü r m e k t e

m e m l e k e t i ç i n t a h m i n v e t a s a v v u r e d i l e m e y e c e k d e r e c e d e z a r a r v a r d ı r .

Kur 'an 'da a s h v e f e r ' i h ü k ü m l e r d i y e b i r t a s n i f y a p ı l a m a z . M ü s l ü m a n h k t a Kur 'an ' ın h e r â y e t i l â f z i y l e v em â n a s i y l e i l â h i d i r Y a ln ız , y u k a r ı d a b a h s e t t i ğ i m g i b i ,Kur'an i ç t i h a d e n t e f s ir v e t e ' v i l o l u n a b i l i r F a k a t b u n ur a s t g e l e h e r k e s i n d e ğ i l , s a l â h i y e t h v e m e t i n d i n a d a m l a r ı n ı n y a p m a s ı ş a r t t ı r . Kur'an v e h a d i s t e f s i r i n i n m u

a y y e n u s u l l e r i v a r d ı r B u u s u l l e r ü z e r i n d e n g i d i le r e kâ y e t l e r e m â n a v e r m e k , i l â h i i r a d e y i h e r d e v r i n a k l ı n av e i l m i n e , d e ğ i ş e n h a y a t ş a r t l a r ı n a g ö r e a n l a m a k v ei z a h e t m e k m ü m k ü n , h a t t â l â z ı m d ı r F a k a t , t e k r a r e d i y o r u m k i , b u iş i z a m a n ı m ı z d a a n c a k d i n i b i r i li m h e y e t i , b i r "Diyanet Ş û r a s ı " y a p a b i l i r . ,

B ö y l e b i r h e y e t Kur 'an 'da b u g ü n k ü n e s l i n a k l ı n ı v e

i l m i n i t a t m i n e d e c e k h a z i n e l e r b u l a b i l i r . Ç ü n k ü Kur'anİ s lâ m P e y g a m b e r i n i n e n b ü y ü k m ü c i z e s i d i r . B u g ü n e n

a y d ı n b i r i n s a n b i l e b u m a k a d d e s k i t a p t a a r a d ı ğ ı n ı b u

l u r v e i ç i n i t a t m i n e d e b i l i r . B i r m i s a l v e r e y i m :

Z a m a n ı m ı z d a h u k u k ç u v e i ç t im a i y a t ç ı l a r f e rd î m ü l k i ye t i n m e ş r u i y e t i s e b e p l e r i ü z e r i n d e m ü n a k a ş a e d e r l e r . K i m i m ü l k ü n c e m i y e t e a i t o l u p , f e r d i m ü l k i y e t i nm e ş r u o l m a d ı ğ ı n ı i d d i a e d e r . K i m i f e r d î m ü l k i y e t i i ç t i

m a î f a y d a f ik r iy l e i z a h e d e r B u g ü n k l a s i k l e ş e n t e l â k k i y e g ö r e , f e r d î m ü l k i y e t i n m e s n e d i v e m e ş ' r û i y e t i n i n



s e b e b i s a ' y d i r . F e r d i m ü l k i y e t m e ş r u d u r , ç ü n k ü m ü l k

f e r d i n ya b i z z a t k e n d i s i n i n v e y a e c d a d ı n ı n aim t e r i y l e

k a z a n ı l m ı ş t ı r .

F a k a t d ü ş ü n d ü k ç e h a y r a n o l u y o r u m ki, bu fikri

Kur 'an on d ö r t a s ı r e v v e l o r t a y a k o y m u ş ve "insan için

hak ve meşru olan, ancak sa'yinin mahsulüdür̂ ' demiş

tir.



EKLER

KANUN TEKLİFLERİ

1

YÜKSEK İSLÂM ENSTİTÜSÜNE AİTTEŞKİLÂT PROJESİ

Bir tahsi l müessesesinde program, kadro ve teşki lât muayyen bir gayeye varmak için birer vasıtadır. Binaenaleyh evvelâgayenin ne olduğu iyice anlaşılmalıdır ki, vasıtalar ona göre seçilip tanzim edilebilsin.

E n s t i t ü n ü n g a y e s i :

Bizce, Yüksek İslâm Enstitüsünün, biri ideal, diğeri praükbaşlıca iki gayesi vardır. İlişik ders cedvelleri ve bu teşkilat projesi bu iki gaye göz ünü nd e tutularak hazır lanmışt ır .

A ) î d e a l g a y e :

İslâm dininin Kur'an ve Had is ' ten ib aret olan ana kaynaklar ı nı gerek (rivayet) ve gerek bilhassa doğrudan, (dirayet) metodu

ile anlayıp izah etmeye; "Ehl-i Sünnet" yolundan aynlmaksızm,bu iki kaynaktan zamanın ihtiyacına göre re'sen hüküm çıkarma ya m ukted ir yüksek ehliyet, dini terbiy e ve seciye sahibi âlimler yetişmesine imkân hazırlamaktır.

Türkiyemiz, hattâ bü tün İslâm Dü nyası, bu vasıfta d in âlimlerine çoktan beri şiddetle ihtiyaç duymaktadır. Milâdm sekizinciasr ından ondördüncü asr ına kadar al t ıyüz sene dünyanın şarkve garp ülkeler ine, hemen her sahada, marifet ve medeniyet ruhu saçmış olan yüksek İslâm varlığının gittikçe fakirleşip gerilemesinin ve müslüman mil let ler in bugünkü perişan hale düşme

sinin başlıca sebebi arzedilen iktidar ve ehliyette din adamlarından mahrum kalmış bulunmasıdır .



D I N v e L A İ K L İ K

Bilindiği gibi, İslâmın ilim tarih i ve âlimler silsilesi "m üte ka d-dimin" ve "müteahhirin" diye ikiye ayrıl ır . Onbeşince asır başlarında yaşayan meşhur Teftazanî bu ayrıhşta sınır teşkil eder. Filhakika Teftezanî 'den evvelkilerin i lmi doğrudan doğruya ana

kaynaklarını tetkik, tahlil ve tahkik ile durmadan değişen insanhayat ve münasebet ler i üzer indeki müşahade ve mukayeseler den doğan "orij inal" i l imlerdir. Sonrakilerin i lmi ise, ana kaynaklan, müşahade ve mukayeseyi bir tarafa bırakarak, şerhçi l ikve haşiyecjük çerçevesi içinde kalan, söylenmiş ve yazılmışlarmdar bir zihniyetle tekrarından ibaret olan (skolastik) i l imdir.

Eski Roma'nın geri leme devrindeki "glassateur"-Ier le or tazamanların Garp Üniversi teler indeki "Copistes"ler nası l bir taassup zihniyetinin intişar merkezleri olmuş iseler, bizdeki şerhçive haşiyeciler de öyle bir zihniyetin sembolleri olmuşlardı. Gerçi bir arahk Ali Kuşçu ve Molla Hüsrev gibi orijinalliğe yükselenbazı adamlarımızın himmetiyle Fatih ve Süleymaniye Külliyeler ind e yeni bir harek et bel i rmiş ise de, maalesef çok deva m etmemiş ve medreseler yemden skolas t ik çorağına saplanmış ve buhal İkinci Meşrutiyete kadar devam etmiştir .

İkinci Meşrutiyet senelerinde İslâm ilimleri sahasında yeniden çok ümit verici bir kalkınma ve ilerleme hamlesi yapılmıştır .Bu devirde kurulan "Medresesetülvâizin", "Darülhi lâfe Medreseler i" , hususiyle "Medresetül Mütehassisin" bu hamlenin mer

kezlerini teşkil etmiştir. Ne yazık ki, 1926'da kabul ve tatbik edilen "Tevhid-i Tedrisat Kanunu" ile bu hayırh müeseseseler kapatı l ınca son ümit de sönmüştür. Neticede Türkiye'de dini hayatkaranlık ve tehlikeli bir safhaya girmiştir . 1926'dan bu yana geçen otuzbeş senelik fetret devrinin Türkiye içtimaî hayatında doğurduğu pürüzler nihayet görülmüş ve pek İsabet l i bir karar i le"Yüksek İslâm Enstitüsü" açılmıştır .

Bugün bütün mes 'ele bu müesseseyi bundan evvelki ler in akı bet ine uğramaktan korumaktır . Bunun için ise, daha kuruluşta,

programı, hocası ve teşkilatı i le enstitünün orij inal i lme yönelti lmesi, Türkiyemizin bugün muhtaç olduğu (müçtehit) ehliyet vesalahiyetinde din âlimlerinin yetişmesine imkân hazırlayıcı birmüessese olarak işe girişmesi, hülâsa temellerin inşa edilecek binaya göre at ı lması bir zaruret t i r .

Gerçi enst i tüden, bütün öğrenci ler ini birer Ebu Hanife yet işt i r ip mezu n etmesi beklen em ez. Esasen hiç kimse me ktep, enst itü veya üniversiteden âlim olup çıkmaz. Fakat bu müesseselerden her biri , aşıladığı ruh, öğrettiği metot ve kazandırdığı fikridisiplin sayesinde istidadı olanlara âlim olmak imkânı sağlar. İs

lâm Enst i tüsünden bu net ice beklenir .



B ) H n s ü t ü ı m ı ı p r a t i k g a y e s i :

Her enstitü ve üniversitenin olduğu gibi, İslâm Enstitüsününde hedefi sırf il im için değildir; aynı zam an da me mle kette d uyu

lan ihtiyaçları karşılamaktır. Bugün Türkiye'de yüksek ehliyetlidin adamlarına bilhassa aşağıdaki sahalarda ihtiyaç vardır.

1- Î m a m - H a t i p O k u l l a r ı n d a v e d i ğ e r o k u l l a n n

d i n d e r s l e r i n d e h o c a i h t i y a c ı :

Bu ihtiyacı İstanbul İmam-Hatip Okulu'na yaptığım ziyarettedaha iyi gördüm. Bu okulun dörtyüz kadar mevcudu arasındaArapç a bir metni düri istçe okuyup terc üm e edecek yalnız birkaçöğrenci çıktı . Yüksek İslâm Enstitüsü'nün bu sene imtihanla alınan yetmiş kadar talebesi arasmda aynı iktidarda üç-beş kişi bulunduğunu gördü m. Din i b i r müessesed e seneler süren b i r tahsilden sonra bu netice hazin bir muvaffakıyetsizliktir.

Katolik dünyas ı için Lâtince ne ise Müslü ma n düny ası için deArapça odur, yani mabed lisanıdır. İleride mabed hadimi olacakgençler bu dili bilmezlerse, dini vazifelerini ifa edemezler veİmam-Hatip okulları eski medreselerin daha zararlı bir tekrarından ibaret kalır.

Bu netice gösteriyor ki, İmam-Hatip okullarında Arapça ve

buna kıyasen diğer meslek öğretimi hem ehliyetli ellerde değildir hem de takip edilen öğretim metodu bozuktur.

Kabul edelim ki Arapça, Lâtince gibi öğrenilmesi güç lisanlardandır . Eski medrese lerde talebe senelerce A rapç a okur, yinede lâyıkı ile öğrenemezdi. Fakat bu güçlük geniş bir ölçüde takipedilen öğretim metodunun bozukluğundan ileri gelmektedir.Bunun delil i , bugün Paris ' teki Şark Lisanları Mektebi 'nde birgrup teşkil eden Arapça ve Türkçe üç senede öğretilmektedir.Bu mektepten mezun olan talebe edebi Arapçayı okuyup anlamaktadır. Şu halde mes'ele, hocada ve takip edilecek metodda-

dır. İşte İslâm E nstitüsü nün ilk pratik gayesi a radığımız b u hoca yı yetiştirmektir.

Buna bağlı olarak enstitünün pratik bir gayesi de, okullardaki din derslerinin hoca ihtiyacını karşılamaktır. Mekteplerdekidin dersleri ancak bir hususi formasyon ile yetişmiş hocalar tarafından okutulursa faydalı olur. Aksi halde ve bugünkü şeldin-de devam ederse, bu esaslar faydasız hattâ zararlıdır. Çünkü dindersleri dini bilgi dersleri olduğu kadar, dini telkin ve terbiyedersidir. Bu ise ancak ina nan ve din ile amel ed en kimseler tara fından yapılabilir.

Enst i tüden mezun olan talebeden, derecelerine göre, bazı ları İmam-Hatip okullarına, bazüan da mekteplerdeki din dersleri



olur ve bunlar; meslek dersleri , kültür dersleri ve lisan dersleri

olmak üzere üç gruba ayrılır .

D e r s l e r i n s ı n ı f l a r a , g ü n v e s a a t l e r e t e v z i i :

Enstitü dör t se ne ve dö rt smıflı oldu ğu na g ör e, i lk iki se ne

müşterek, son iki sene ise, üç ihtisas şubesine ayrılacak ve her

şub e ikişer devrel i o lacakt ır . M üşterek smıflarda h er öğre nci bü

tün dersleri takip edecektir.

S o n i k i s ı n ı f ı n i k i ş e r d e v r e l i i h t i s a s ş u b e l e r i ş u n l a r d ı r :

1- Tefsir ve Hadîs şubesi,2- Fıkıh ve usûl-ü fıkıh şubesi,

3 - Kelâm ve felsefe şubesi.

Gerek müşterek sınıflarda ve gerek ihtisas şubelerinde okutulacak derslerin, mevzu ve bahis i t ibariyle, müfredat program-lariyle her de rse ayrılacak gün ve saa tler alâkah hoc a veya hoc alar tarafından teklif olunur ve Enstitü meclisince müzakere edilip karar verildikten sonra Maarif Vekâletinin tasdikine sunulur.

Derslere ayrılacak gün ve saatler, dersin mesleki ve kültürelehem miye tine gör e, muvazeneli bir sure tte tesbit edilmeli ve daima enst i tünün yüksek ehl iyet te din adamı yet iş t i rmekten ibaretolan gayesi gözönünde tutulmalıdır. Biz bu hususta şöyle bir ölçü teklif ediy oruz : H er sınıfta meslek ders leri as hdir. Kü ltür der sleri tali ve yardımc ıdır. Lisan derslerin e gelince, bu nla rda n Türkçe milli dil ve Arapça Kur'an dili olmak itibariyle her ikisi de aslidir. Farisi bîr yabancı dil, enstitü talebesi için birer kültür dilidir, binaenaleyh yardımcıdır.

Enstitüde ç a l ı ş m a ve a r a ş t ı r m a l a r :

Bu araştırma ve çalışmalar:

a) günlük dersler,

bl mütalâalar,

c) toplu müz akereler,

d) konferanslar,

e) sem inerler,fl mezuniyet tezi safhalarına ayrılır.



K o n f e r a n s l a r :

Her ders senesi başında idarece, dinî, i lmî, edebî, içtimaîmevzularda bir konferans serisi tertip olunur. Tanınmış i l im ve

fikir adamları davet edilerek konferanslar veril ir . Bütün talebebu konferanslar ı takibe mecburdur.

U m u m i i m t i h a n l a r :

Enstitüde imtihanlar yazılı ve sözlü olmak üzere iki şekildeyapılır.

Y a z ı l ı i m t i h a n l a r :

a ) M ü ş t e r e k s ı n ı f l a r d a ;

Müşterek sınıflarda yazılı imtihan İki dersten yapılır. Bunlardan birisi ders senesinin i lk ayı içinde meslek derslerinden biriEnstitü Meclisi tarafından birinci yazılı imtihan dersi olarak tespit edilir ve idarece talebeye bildirilir.

İkinci yazılı imtihan dersi ders kesiminden bir hafta evvel sınıfın bütün dersleri arasında telebe önünde kur ' a i le çeküir.

b ) i h t i s a s ş u b e l e r i n d e ;

Talebeye Kur 'an veya Hadisten yahut Arapça muteber bireserde n bir parç a yazdır ıl ır ve bu nu n evvela tercüm esi , son ra daizah ve m ün aka şası istenilir.

Yazıh imtihan kağıtları dersin hocasından başka ders i le alâkalı diğe r bir hoca tarafın dan oku nur. H er ikisinin takdir ettikleri notların ortalam ası alınır. İki ho ca a ras ınd a ihtilaf halind e de rsin hocasının verdiği nota i t ibar olunur. Yazılı imtihanlarda talebede aydın bir anlayış , muhakeme ve münakaşa ediş melekesiaranır. Gerek müşterek sınıflan ve gerek ihtisas şubelerinde sözlü imtiharilara kabul olunmak için yazılı imtihanlarda her dersten en az beş not almış olmak şartt ır .

S ö z l ü i m t i h a n l a r :

Yazüılardan sonra başlanacak sözlü imtihanlar en çok birergün fasüa ile yapılır. Sözlü imtihanlarda mümeyyiz ve müfettişbulundurulabilir . Sözlü imtihanlarda talebenin selis Türkçe ifadesine serbest ve kolay konuşma kabiliyetine dikkat edilir .

Yazüı ve sözlü imtihanlarda tam not (on)dur. Müşterek sınıf

larda , sınıf ve ihtisas şu be lerind e d ev re geçm ek için yazılı ve sö z-



İÜ İm tihan larda n kazanılan n otların ( 7 ) ortalamayı tutması şar t t ı r . Ortalama hesabına ( 5 ) den aşağı not lar girmez.

İ k m a l i m t i h a n l a r ı :Bu imt ihanlar ders baş lamına tekaddüm eden on beş gün

içinde ve yukarıda gösterilen usul üzere yapılır. Yalnız ikinci yazılı imtihan dersi idarece tesbit olunur. Bir hafta evvel talebeyebildirilir.

Üst üste iki sene sınıfta kalan veya devre geçemeyen talebenin kaydı silinir.

M e t o t ve h o c a m e s e l e s i :

Enst i tünün en büyük mes 'elesine gel iyoruz.a ) M e t o t ;

Bir tahsi l müessesesinde metodun bizzat i l im kadar mühimolduğu malûmdur. Bugün şark i le garbı ayıran ne zekâ ve kabiliyettir ne de çalışkanlık, fakat m eto dd ur. Y ukarda arzed ildiği gibi Paris Şark Lisanlar ı Mektebinde üç senede öğret i len Arapçabizim eski medreselerde onbeş senede Öğret i lemiyordu. Bu farkbir kelime ile metot farkıdır.

Yalnız bu noktada çok iyi anlaşmak lâzımdır.

Din ilimleri İle müsbet hattâ sosyal ve moral ilimlerde metotaynı değildir ve olmaz. Müsbet i l imlerde sahasına göre "induction" yolu i le tecrübe, müşahade ve mukayese metot lar ı tatbikedildiği halde din i l imlerinde bu yoldan gitmeye ve bu metotların hepsini tatbik etmeye imkân yoktur. Çünkü müsbet i l imler"Ratİonel", din i l imleri "dogmatique" dir. Müsbet i l imlerde zekâtamamiyle serbest ve rasyonel bir sahada hareket et t iği haldedin i l imlerinde önceden hakikat kabul edi len dogmatik mebde-lerden hareket etmek zorundadır. Bilindiği gibi her dinin kendisine has dogmatik mebdeler i yani vahye müsteni t nasslar ı var

dır. İslâmın nassları "Kur'an" ve "Hadis"dir. Din adamı bu nasslar ı tereddütsüz ve münakaşasızca bir üstün hakikat kabul etmeye, dini ahkâmı bu nasslara is t inat et t i rmeye mecburdur. Böylekabul etmez de nasslar üzerinde tereddüt göster i r ve münakaşaederse, din adamı olmaktan çıkar ve fi lozoflar zümresine girer.Din adamı ile filozof arasında bu fark vardır. Bir filozof hususiyle bir metafizikçi de din adamı gibi evveli illetler ve hakikatlerüzerind e du ru r ve düşün ür. Metafiziğin mevzu ve mes 'eleler i dedin gibi evveli illet ve hakikatlerdir. Ancak filozof bu sahada kendisini tamamiyle serbest gördüğü haide dîn adamı bu serbest l i ğe malik değildir. Din adamı (âmentü) umdelerini birer evveli

hakikat ve birer "donnees immediotes" kabul etmek zorundadır .



Bu durum din adamı için zannedilebileceğİ gibi bir noksandeğil bilakis kemaldir. Çü nkü insa n aklı ve zekâsı varlığı gibi acizve fanidir ve insanın üstünde yaşadığı toprak parçası gibi mah-

dudtur . Aklın idrak sahası maddi ve mahsûs alemdir . Fakat düşünen insan içinin derinl ikler inden gelen bir hisle büyüyor, kimaddi ve mahsûsun dış ında namütenahi bi r saha kaplayan lamaddi ve gayr-İ mahsus bir âlem var. Bu âlemi akıl i le idrak etmek mümkün deği ldir . Din adamı bu alemin hakikat ler inin akı li le değil "nakil" ve "vahiy' le bilineceğine inanmakta ve bu noktada filozoftan ayrıl ıp ' 'atheisme'"den uzaklaşmaktadır. Din adamının filozofa üstü nlüğ ün de bu n okta da oldu ğun u ve vaziyet temin etmektedir . Bir Aristo, insanhk tar ihinin benzerini kaydetmediği harikulade bir zekâya ve mucizevî bir ihataya malikt i .Hazret- i Muhammed ise ümmi bir insandı . Fakat ondört asırdanberi milyarlarca insan Hazret- i Muhammed'e tabi yaşamış, Aristo i se çok ma hd ut bi r züm re taraf ından tanınmış tı r .

Hülâsa metot bahsinde din i l imleri i le müsbet i l imler birbirinden esaslı bir surette ayrıl ır . Berikilerin "induction" usulünemukabil din üimleri "deduction" usûlü kullanır ve bunu "Exege-tisme" yani tahlil ve tefsir metodu ile ikmal eder.

Bu no ktad a da iyi anlaşmak lâzım dın D in i limleri " dedu ct ion"tatbik eder demek, müsbet i l imlerin müşahede ve mukayesemetotlarına arka çevirir demek değildir. BUakis din i l imlerinde

aydın mânası i le "Exeget isme" müsbet i l imlerdeki müşahede vemu kayesed en başka b ir şey değüdir . Yetişkin bir din ada m ı nas s-1ar üzerinde yaptığı tahlil ve tefsirleri zamanın ihtiyacını ve durma dan tekamül eden hay at ve mü nasebet ler i d ikkatle m üşah edeve mukayeseden geçirmek suretiyle hakikatleştirecektir .

Yukanda mütalâa üzerinde mutabık isek enst i tünün meslekdersler inde takib edümesi gereken metot kendi l iğinden ortayaçıkmış olur. Bu metot müşahede ve mukayese ile takviye edilmişve hakikatleştirilmiş "tahlil" ve "tefsir" usulüdür. Vaktiyle EbuHanife gibi büyü k mü çtehitlerin usulü d e bu idi. (Ezmanın te gay -

yürü ile ahkâm tebeddül eder) kaidesi bu usul i le ortaya konulmuştur . İmam-ı Azam mezhebindeki "Rey" ve "Kıyas" bahset t i ğimiz müşahede ve mukayese metodu i le takviye edi lmiş bir"Exeget isme"den b aşka bir şey deği ldir. Enst i tü prog ram ına bazı kültür dersleri bu metodun iyi anlaşıl ıp tatbik edilmesine imkân vermek için konulmuştur .

b ) Hoca mese les i :metot hakikate varmak için bir yol ve vasıtadır. Asıl mes'ele

bu vasıtayı kullanacak olan hocalardadır. Hoca mes'elesinin enhayırlı bir şekilde hallini bizzat enstitüden beklemek lâzımdır.Fakat bug ün için ne yapm alıdır? Bizde hali hazırda İslâmm yük -



sek il imlerini hakkıyle okutacak ancak bir iki zat vardır. Bunlarda hayli yaşlı insanlardır.

Bu vaziyette m uh taç oldu ğum uz ö ğret im elem anlarını vakt iyle üniversi tenin kuruluşunda yapı ldığı gibi dışar ıdan tedarik etmeye mecburuz. Üniversi te bu iş i Nazizmden kaçan Alman otoriteleriyle kolayca halledebilmişti . Enstitünün hususiyeti gözönünde tutulunca bu müessese iç in dışar ıdan hoca tedar ikindeki güçlük aşikârdır. Enstitü aradığı şart ve vasıftaki hocaları bugün için ancak Müslüman memleketlerden tedarik edebilir . Bu işburadan ısmarlama suret iyle olmaz. Enst i tü namına selahiyet l ibir zat ın bazı Müslüman memleket lere gi tmesi ve yerinde yapacağı soruş turm a ve ara şt ı rm a i le lâzını.olan ho calar ı bulup üçer-beşer sene angaje etmesi icabeder. Ümit edilir ki bir-iki devresonra Enst i tü kendi elemanlarını kendisi temin etsin. Nitekim

üniversitelerimiz temin etmektedirler.

E ns t i t üde hoc a l a r ı n ç a l ı ş m a t a r z ı :

Enst i tünün mesleki ders hocalar ının kendi ler ini tamamiylemüesseseye bağlamaları şar t t ı r . Hocalar takrir suret iyle verdikler i dersler i ya not olarak yah ut m atbu şekilde vakt inde ve m un tazaman talebeye vermelidir .

Hocalar dersler inde Kur 'an, Hadis , emsal ve aş 'ar müstesna

olmak üzere muayyen ki tap kabul etmemeli , fakat talebenin mütalâası ve is ti fadesi için m ür ac aa t eser ler i tavsiyesinde bulu nm a-hdır.

Hususiyle Arapça Öğret iminde eski kavaid ezberleme usulün den k a t i sure t te s akimim alı dır . Ga rp l isanlar ının öğre t imin deolduğu gibi "metode directe" ve "textes expliques" usûlü tatbikedilmelidir. Hocalar derslerine ait eser vermeye ayrıca teşvikolunmahdı r .

E ns t i t ü b i na s ı ve kü t üpha ne s i :Enstitü için münasip bir yerde yeni bir bina yapılması şartt ır .

Bunun masrafı Vakıflar Bankasına tahmil edilebilir ve edilmesiVakfın manasına ve maksadına uygundur. Binanın şehir dışındave etrafında hoca evleri ile birlikte İnşası idealdir.

Bu temenni tahakkuk edinceye kadar enst i tüde şimdiden İyibir kü tüp han e tesis edi lmelidir . Hocalar taraf ından lüzum gös ter i lecek ki tap ve eser ler umumi kütüphanelerden toplanıp enst i tükütüphanesine yerleşt i r i lmelidir . Aksi halde bugün olduğu gibiöğleden sonralar ı talebe kütüphanelere gidiyoruz diye sokaklara dökülür. Disiplin bakımından çok mahzurlu olan bu vaziyetin



derhal or tadan kaldır ı lması ve en kısa bir zam and a en s t i tüde kifayet edecek bir kütüphanenin tesis edi lmesi zaruridir .

T a l e b e d i s i p l i n i :

Enst i tüde İslâmi terbiye ve ahlâkın emret t iği esaslar daire sinde sıkı bir disiplin tatbik edümeli ve müessesede dini bir ha

va ve hareket hükiim sürmelidir. İ leride birer din adamı olacakgençler bu sayede İslâmi terbiye ve ahlâkı yalnız kitaptan nazariolarak değil bilfi i l yaşamak suretiyle öğrenmeli ve benimsemel i dir. Askeri bir okul mesleğin icabına göre nasıl bir disiplin altm da ise enstitü de kendi gayesine uygun dini bir disiplin içinde ça lışmalıdır. Binaenaleyh talebenin dini fariza ve vazifeleri vaktin

deve

usulüne uygun olarak yerine get i rmeler ineen

büyük dik kat ve ihtimam gösterilmelidir. Talebeden hem akide sağlamlığı,hem de amel bakımından dini salâbet istenilmelidir. Amelsiz ve

laubali din adamlarmdan cemiyete fayda yer ine zarar geleceği ni unutmamalıdır .

E n s t i t ü n ü n i d a r e p e r s o n e l i :

Enst i tü başında bir Reis ve bir Müdür bulunur. Reis fakültedekanlar ı vaziyet inde müessesenin i lmî ve terbiyevî faaliyetinitanzim ve idare eder ve ita amirl iğini yapar . Enst i tünün bütünidari işlerini çekip çevirmek reisin murakabesi altmda müdüreaitt ir . Mali bakımdan müdür tahakkuk amiridir.

Ens t i tü mecl i s i :Meclis Enstitü Reisinin riyaseti ile m ü d ü r ve bütün enstitü

hocalarından teşekkül eder. Meclis i lmi terbiyevi ve idari işler den reisin havale ett iği hususlara karar verir . Enstitü meclisininverdiği kararlar maarif Vekâletinin tasdiki ile kesinlesin

Yüksek İslam En st i tüsü'nün kuruluş dev resine ait olmak üze re sunulan bir projeden Maarif Vekâletinin tasdikine iktiraneden hususlar "Ders ve İmtihan Talimatnamesi",. "Disiplin Tali matnamesi" şekl inde birer tal imatname hal ine konulmahdır .

('} Bu tasarıyı burada son ve kat'i bir düşünce otarak değil, sırfbir ön tasan olarak

sunuyor ve bunu umumi efkann tenkidine arzediyoruz.



D İ Y A N E T İ Ş L E R İ T E Ş K İ L A TK A N U N U T A S A R I S I

BİRİNCİ KISIM

UMUMİ HÜKÜMLER

M a d d e 1- Diyanet işleri teşkilatı ilmi, idari ve mali muhtariyeti haiz hükmi bir şahıs olup, bu kanunda göster i len uzuvlarmarifetiyle temsil olunur.

İslâm dininin ibadetleri ve İslâmi talim ve ter biy e ile ilgili bü

tün teşkilat ve müesseseler Diyanet İşleri Reisliğine bağhdır.

Diyanet İşleri Reishğinin merkez teşkilatı İstanbul 'da bulunur .

M a d d e 2 - Diyanet İşleri Reisliğiyle ona bağh teşki lat ve mü

esseselerde vazife görenler, siyasi parti lere giremez, siyaseüeuğ r a ş m a z ve hükümet iş ler ine karışmaz.

M a d d e 3- Diyanet İşleri Teşkilâtı kendi gelir ve gider bütçesini, bu kanunda gösterilen ilgil i uzuvlar marifetiyle kendisi tanzim ve kabul eder.

Diyanet İşleri Teşkilâtı bütçesinin gelirleri, eskiden beri mevcut dini vakıflarla yeniden yapılan bağışlar, para yardımları ve

dini tesislerdir. Diyanet İşleri Teşkilatı bütçesinin giderleri, ma

aş, inşaa, tamir, tesis, te'lif ve tercübe, talim ve terbiye gibi dinihizmetler karşıl ığı masraflardır.

M a d d e 4- Vakıflar Umum Müdürlüğü, bütün teşkilâtı ve mü

esseseleriyle ve bütün varı , geliri ve gideri ile, bu kanunun neş ri tarihinden it ibaren Diyanet İşleri Reisliğine bağlanmıştır .

M a d d e 5- Diyanet İşleri Reisliğine bağlı teşkilât ve müesse selerde dini vazife görenler, bu sıfatla ve vazifeleri itibariyle Di

yanet İşleri Reisliğinin emrindedir. Bu kimseler kanunlar ın devlet memurlar ına tanıdığı himaye ve imtiyazlardan istifade eder-

C) Diyanet İşleri Reisi, kaydı bayat ile seçildiği kabul edilirse, bu takdirde. Şûraya

Diyanet Reisi veya vekili riyaset eder.



ler ve devlet memurları maaş ve ücret baremine muvazi bir şekilde. Diyanet Reisliğince, tanzim olunacalc bir barem üzerindenmaaş ve ücret alırlar.

Madde 6- Diyanet İşleri Reisliğine bağlı teşkilât ve müesseselerde vazife görenlerin tayin ve terfileri ile, vazifelerine son verilmesi ve Diyanet İşleri Reisliği emrine alınması, emekliye ayrılması ve emeklilik maaşı keyfiyetleri, bu husularda devlet memurları hakkında tatbik olunan kanun hükümleri esas tutularak.Diyanet İşleri Reisliğince tesbit olunur.

I K I N C I KISIM

1. FASIL

DİYANET İŞLERİ TEŞKİLÂTI

Merkez Teşkilâtı

Madde 7- Diyanet İşleri Merkez Teşküâtı: Reislik, DiyanetŞûrası, Başmüşavirlik, Yüksek Müşavere Hey'etî, Başmüfettişlik,Varidat ve Evkaf, Tedris ve Neşriyat, İmar, Muhasebe ve Zat İş

leri Müdürlükleriyle Hukuk Müşavirliği ve İnzibat Meclîsini ihtiva eder.

Reis

Madde 8- Diyanet İşleri Reisi, İslâm Enstitüsü müderrislerinden, Medresetü'l-Mütehassisin mezunları üe icazetli veyaenstitü mezunu müftülerden. Dersiam payesini haiz, veya İslâmilimlerine vukufu eserleriyle sabit, itikad ve amelce diyanetebağlılığı ile maruf kimseler arasından Diyanet Şûrası tarafından,gizli rey ve mutlak ekseriyetle beş sene için (yahut yaşadığı müddetçe) seçüir. Birinci seçimde mutlak ekseriyet hâsıl olmazsa,tekrar yapılacak seçimde izafi ekseriyetle iktifa edilir. Müddetibiten reis, tekrar seçilebilir.

Madde 9- Reis seçimi Eylül ayı içinde yapılır. Ölüm veya istifa halinde, yeni reis seçimine kadar reisliİc vazifesi Başmüşavirtarafından görülür.

Diyanet Şûrası

Madde 10- Diyanet Şûrası, İslâm İ lahiyat Enstitüsü Müderrisleri ile, Medreset'ül Mütehassisin mezunlarından, icazetli ve-



ya ensti tü mezunu vi layet müftüler inden, dersiam pay esine haizveya İslâm İlimlerine vukufu, eserleriyle sabit , İ t ikad ve amelcediyanete bağhhğı i le mâruf kimseler arasından, yüksek müşave

re he/etinin teklifi üzerine. Diyanet İşleri Reisliğince seçilip davet edilenlerden teşekkül eder.

Yüksek Müşavere Hey'eti ve İslâm Enstitüsü reisi ve muavinleri i le Diyanet İşleri müşavir, müfettiş ve müdürleri , şûrası 'nmtabiî âzası sayılır.

M ad d e 1 1 - Diyanet Şûrası her be ş sen ed e bir. Eylül ayı İçinde toplanır. Ve Diyanet İşleri Reisi seçimi var ise, bunu takipeden günün er tesi günü, müzakereye başlar .

Şûra gündemi, yüksek müşavere hey'et ince tesbi t olunaraktoplantıdan en az iki ay evvel reislikçe şûra azasına bildiriHr.

Şûra riyaset divanı, seçilecek bir reis ve bir reis vekili ile üçaza ve iki kâtipten teşekkül eder'"'.

Şûraca, ekseriyet le karar veri ldiği takdirde, gündemde tadi lve i lâve yapılabilir . Şûra kararlarının icrasına Diyanet İşleri Reisi memurdur.

B a ş M ü ş a v i rM ad d e 12 - Başmüşavir , Diyanet İş ler i reis inin b aş yardım cı

sı ve yüksek müşavere hey'etinin reisidir.Başmüşavir, bütün kolları i le, tek meclis halinde toplanan,

yüksek müşavere hey'etince gizli rey ve izafî ekseriyetle seçilipgösterilen üç namzet arasından birini tercih suretiyle DiyanetReisliğince tayin olunu r.

Y üks e k M üş a ve r e H e ye t i

Madde 13- Müşavere hey'eti . Diyanet İşleriyle teşkilât vemüesseselerinin tanzim ve idaresinde Diyanet işleri Reisinin

yardımcısı olup, reislikçe havale olunan hususlar hakkında isti-şari kararlar verir . Bu kararlar Diyanet İşleri Reisinin tasdiki i lekesinleşir.

M üş a ve r e he y ' e t i"Talim ve Terbiye", "plan, program ve talimat", "te'lif, tetkik.

ve tercüme" olmak üzere beşer kişil ik üç kola ayrıl ır . Her kolunreis ve kâtibi ile, iş sah as ı. Diyane t Reisliğince tayin ve tes pi t olunur.

Madde 14- İlk yüksek müşavere hey'etini teşkil eden âzâ. Diyanet İşleri Reisi tarafmdan re'sen seçilip tayin olunur. İleride



D I N v e L Â İ K L İ K

münhal vukuunda her kol tek mecl is haünde toplanarak, alâkahkolca göster i len namzetler arasmdan, gizl i rey ve ekseriyet usûlü i le âza seçerek Diyanet İşleri Reisliğinin tasdikine sunar.

B a ş M ü f e t t i ş

M ad de 1 5 - Baş müfet ti ş , d iyanet teşkilat müesseseler ininidari ve mali işleri ile tedris faaliyetlerinde teftiş ve murakabeyitemin eder . Baş müfet tiş liğe b ağh lüzum u ka da r diyanet , ders veidare ve evkaf müfettişi bulunur. Diyanet müfetdşlikleri , imam,hat ip, vaiz ve müftü gibi vazife gö ren lerd en Türkiye Cu m huriye-ü kanun ve nizamlarma, din, edep ve ahlâkma ve diyanet teşki-lâtmm kanun, nizam, tal imat ve tebl igatma r iayet dereceler ini ,ders müfettişleri , reisliğe bağh tedris faaliyetlerini; idare ve ev

kaf müfettişleri ise, teşkilatm maU ve idare kısımları ile vakıflaridaresini tef t iş ve murakebe eder .

M ad d e 1 6 - Mü fett iş ler baş müfett iş in inhası üzerine, başmüfet t iş de, tek mecl is hal inde toplanan yüksek müşaverehey'et ince göster i len namzetler arasından bir ini tercih etmeksuretiyle. Diyanet İşleri Reisi tarafından tayin olur.

D a i r e M ü d ü r l e r i v e H u k u k M ü ş a v i r i

M a d d e 1 7 - Varidat ve evkaf, terris ve neşriyat müdürleri i lehukuk müşavir i , imar, muhasebe ve zat iş ler i müdürler i tek meclis hal inde toplan an yüksek m üşav ere hey'et ince göster i len na m zetler arasından birinin tercih edilmesi suretiyle Diyanet İşleriReisi tarafından tayin olunur.

Hukuk müşavi r i üe , yu ka nd a adı geçen dai re mü dür ler indenherbirinin vazife, salâhiyet ve mes'uliyetieri ayrı bir iç nizamname ile tesbit olunur.

D i y a n e t î ş l e r i İ n z i b a t M e c l i s i

M a d d e 1 8 - Diyanet İşleri İnzibat Meclisi, Başmüfettişin reisliği alt ında. Hukuk M üşa viri ve Zat İşleri M üd ürü ile yüksek m üşavere hey'et inden, al t ı ayda bir nöbet leşe değişmek üzere, üçazadan ve iş in mahiyet ine göre, alâkal ı daire müdür veya vekilinden teşekkül eder.

M a d d e 1 9 - İnzibat Meclisi , diyanet teşkilat ve müesseseler inde vazife görenler in kanuna, usûl ve tal imata uymayan hareket ler inden dolayı haklar ın da inzibat i cezalar verm eye salahiyetlidirler. İmam, vaiz ve müftü gibi dini bir vazife görenlerin din,

i t ikad ve ameline, edep ve ahlâkına; Diyanet reisliği emir ve tebl iğler ine uymadığı iddia olunan hareket ler i hakkmda inzibat



K A N U N T E K L I F L E R I

meclisi evvel emirde yüksek müşavere hey'etinin alâkah kolundan mütalâa sorar .

Diyanet İşleri , inzibat meclisinin vermeye selahiyetli olduğu

cezaların nevi ve dereceleri i le neticeleri , ayrı bir iç nizamnameile gösterilecektir.

D i y a n e t İ ş l e r i B ü t ç e s i

M a d d e 2 0 - Diyanet İşleri Teşkilâtı Bütçesi, Varidat ve EvkafM üdür lüğünce hazır lanın Ve yüksek m üşavere hey 'e tince m üzakere edilip kabul olunur.

Her daire müdürü, kendi dairesi bütçesini hazır layıp Varidatve Evkaf M üdü r lüğüne tevdi eden Bu mü dür lük d e kendi bütçesini hazır ladıktan ve he/et i - i umumiyesi üzerinde incelemeleryapt ıktan sonra, yüksek müşavere hey'et i reis l iğine gönderir .Her daire müdürü, dairesi bütçesinin müzakeresinde kendisi veya vekili hazır bulunu r. M üşavere he y'et ince kabul olunan bütç e.Diyanet İşleri Reisinin tasdiki ile kesinleşir.

1 1 . FASILVİLÂYET v e KAZA TEŞKİLÂTI

M a d d e 2 1 - Vilâyet lerde ve mümkün olan kazalarda; diyanetişleri başında müftü, diyanet meclisi, diyanet işleri meclisi, inzibat meclisi ve ayrıca vilâyet merkezlerinde bir müftü müşaviribulunur.

V i l â y e t M ü f t ü s ü

M a d d e 2 2 - Vilâyet müftüsü, vilâyette Diyanet İşleri Reisininmümessili ve bu sıfatla vilâyetin diyanet teşkilat ve müessesele

rinin baş ı ve kaz a mü ftülerinin ilk m erciidir. Vilâyet ye kaza müf

tüleri , i leride İslâm Enstitüsü mensuplarından seçilmek üzere,şimdilik mevcut ve müteamel usûle göre tayin olunurlar.

M ü f t ü M ü ş a v i r i

M a d d e 2 3 - M üftü müşaviri , müftünün yardımcısı olup on uninhası üzerine veya, icabında, re'sen Diyanet Reisliğince tayinolunur.

M üşavir, müftü tarafınd an v erilen işleri g ör ü r ve maz ereti

halinde müftüye vekâlet eder.Vilâyet müftülüklerinde lüzuma gö re kâtip ve m em ur bulunur.



Diyane t Mec l i s i

Madde 24- Diyanet meclisi , vilâyet ve İcaza merkezler inde,

nahiye ve köylerde vazife g ören m üd err is , vaiz, hat ip ve imam lar arasmdan ve tarafmdan, üç sene için seçüen; lüzumu kadarazada n teşekkül eder . Mecl is, m uta d üzere, her aym ilk cum a gü nü Müftülükte, müftü veya vekilinin reisliğinde toplanır. A z a d a nbiri, meclisin kâtiplik vazifesini görür.

Diyanet meclisi , müftü tarafından vaz'olunan mes'elelerle,mahalli bilûmum diyanet işleri ve ihtiyaçları hakkında müzakereedip karar verir .

Meclisçe verilen kararlardan. Diyanet Reisliğinden istizânemuhtaç olmayanları , müftülüklerce icra olunun Ne gibi kararların istizana muhtaç olduğu. Diyanet Reisliğince tesbit olunur.

Diyanet Meclisi i le aşağıdaki maddede gösterilen Diyanet İşleri İdare Meclisinin senelik faaliyetleri , kararları ve bunlardanicra olunanları her sene kaza müftülüklerince de umumi bir rapor halinde Diyanet İşleri Reisliğine bildirilin

Diyane t İ ş l e r i İda re Mec l i s i

Madde 25- Vilâyet lerde ve mümkün olan kazalarda bir Diyanet İdare Meclisi kurulun Meclis, mahalli ihtiyaç ve imkâna göre, lüzumu kadar , dini gayret sahibi hayırsever âza ve murakıptan teşekkül eder. Ve üç senede bir nisbetinde yenilenin Müddeti biten âza ve murakıplar, yeniden seçilebilin Meclis, kendi âzasından birini reisliğe, birini kâtipliğe, birini de muhasip ve mutemetliğe seçen İdare meclisi seçiminden bir hafta evvel, müftülükte toplanarak üç senel ik faal iyet ve hesap raporlanm tanzimedip müf tüye tevdi eden M uha sebe ve vezne durumu mu rakıp-larca tetkik edilin

İdare Mec l i s i Seç imiMadde 26- Diyanet İşleri İdare Meclisi seçimi. Ramazan ayı-nm son Cuma namazmı müteakip bir cami veya mescidde, yahutmüftülükte yapılın

Müftü v e y a vekili, m üd de ti biten m eclisçe yapılan ve dah a yapı lacak i ş ler hakkında beyanda bulunduktan, umumî raporokunduktan \ L ' nıurakıplarca muhasebe ve vezne durumu izaholunduktan sonra, seçime geçi l i r .

M a d d e 27 - İdare meclisi seçimi, hamiyet ve dini gay ret sah i

bi müslümanları , vakitlerinden bir kısmını hayır işleme yolundakullanmaya davet mânasınadm Seçim işler i bu nokta gözönün-



de tutularak Diyanet Reisliğince hazırlanacak bir seçim talima

tıyla tanzim olunur.

İdare Mecl î s inin Vazi fe ler i

M a d d e 28 - Diya net İşleri Meclisinin, vilâyet ve kaza m üslü-manlar cemiyet inin idare uzvu mahiyet inde olup, onu temsileder. Bu mahalli halkın dini ihtiyaçlarını maddi bakımdan temine çahşmak; dini hayrat ın iyi bakımına ve temiz tutu m un a nezaret etmek; tesis, para yardımı ve bağışları teşvik etmek suretiyledini hay rat ve müe sseseler in im ar ve ihyasına g ayret etmek; yetim, fakir ve kimsesiz çocukları bayram hediyeleri i le sevindir

mek hizmetleridir.Madde 29- Diyanet İş ler i İdare Meclis i , her sene Ramazan

dan bir hafta evvel, müftülükte, müftü veya vekilinin reisliği alt ında. Diyanet meclisi azaları i le birl ikte müşterek bir toplantıyapan Bu toplantıda, geçen senenin faaliyetleri ve eksik kalan işleri görüşüldükten sonra gelecek seneye ait işler i le diyanet ihtiyaçları müzakere edilip kararlaştırılır. »

Gel i r lerMadde 30- Vilâyet, kaza, nahiye ve köylerde, vakıflar ve te

sisler şümulüne girmeyen diyanet ihtiyaçları , bağış, para yardım ı, kurban derisi satımı ve sadaka gibi gelirlerle temine çalışır .

Yard ım Kutu la r ı

M ad d e 3 1 - Diyanet İş leri Teşkilât ve mües seseler ine m ens up

olanlar i le, dini hayrat hademesinin ve diğer kimselerinmabet

içinde sadaka, zekât ve f it re is temesine ve toplama sına m üs aad eedilmez.

Bu gibi dini borçların ifasını kolaylaştırmak üzere; cami vemescidlerde para atmaya mahsus lüzumu kadar yardım kutular ıbulundurulur .

Yardım kutular ı her hafta Cuma namazından sonra. Diyanetİdare Meclisince kararlaştırı lacak usûl dairesinde açılarak muhteviyatı sayılıp, cami veya mescidin yardım defterine kaydedil

dikten sonra. Diyanet İdare Meclis i sandığına, makbuz mukabilinde yatırılır.



Yardım Has ı l a t ı

Madde 32- Yardım kutular ı ve umumiyet le para yardımlar ıve bağışlar hası lat ı . Ramazan ve Kurban Bayramlarının i lk günlerinde aşağıdaki tertip üzere hisselere ayrıl ır; Diyanet İşleri Re

isliğince tesbit edilecek miktarı aşan hasılatın, bu miktardan fazlasının yüzde 15'i muhtaç vilâyetlerin müslüman fakirlerine vediyanet mensuplar ına yardım hissesi olarak Diyanet Reisl iği emrine veril ir . Mütebaki hasılatın yüzde 25'ini âni ihtiyaçları karşılamak üzere, ihtiyaç akçesi olarak. Diyanet İdare Meclisi sandığında bırakılır . Geride kalan hasılat . Diyanet Meclisince karar-laştirı lacak usûl ve nisbet dairesinde müstehliklerine dağıti l ır .

İnz iba t Mec l i s i

Madde 33- Vüâyet ve kazada müftü veya vekilinin reisliği alt ında, bir inzibat meclisi kurulur.

Vilâyet ve kaza İnzibat meclislerinin vazife ve salâhiyetleri İleteşekkül sure tieri . Diyanet R eisliğine bir talimat ile tesbit olunur.

ÜÇÜNCÜ KISIM

DİNİ TALİM VE TERBİYEI. FASIL

DİYANET MEKTEPLERİ

Din i Mev ' i ze l e r ve Ders l e r

Madde 34- Vilâyet ve kazalar ın ve imkân nisbet inde nahiyeve köylerin müftülüklerce tesbit olunan, camilerinde veya müştem ilâtında (D iyanet Mektepleri) açılır . Bu me ktep lerde, reşid ol

mayan küçüklere ve büyüklere mahsus olmak üzere, ayrı ayrıgün ve saatlerde, serbest din bilgisi dersleri veril ir . Dersler, islâm Enstİ tüsü'nden mezun yet iş inceye kadar ehl iyet l i din adamıolmakla mâruf kimseler tarafından okutulur.

Diyanet mekteplerinde hafız da yetiştiri l ir .

Madde 35- Şehir ve kasabalarda ve imkân nisbet inde, köylerd e h er hafta C um a nam azınd an evvel veya sonra , en az bir camide İslâmiyetin esas akide ve amel ahkâmına ve büyüklerininhal ve hayatına dair mev'izeler ve din dersleri veril ir .

Bu mev' ize ve dersler Ramazan'da her gün, mümkün olursa,her camide yapı l ı r .



1 1 . FASIL

İLAHİYAT ENSTİTÜSÜ

M ad d e 3 6- Din hadim i, hocası ve âl imi yet iş t i rmek üz ere, İstanbul 'da ve icap eden başka yerlerde Diyanet İşleri Reisliğinebağh muhtar birer (İslâm İlimleri Enstitüsü) kurulur. Enstitününher devresi yatıl ı ve meccanidir.

M a d d e 3 7 - Enstitünün ilk devresi alt ı , orta devresi dört senesi birinci ve dört senesi ikinci olmak üzere sekiz; yüksek devresi dö rt ve ihti .sas de vre si ü ç sen edir.

M a d d e 3 8 - İlk devreye yedi yaşına basan küçükler alının Yetim ve kimsesizler, müftü, hatip ve imam gibi diyanet mensuplarının çocukları tercih olunur.

Bu devrede devlet i lk mektepler ine muvazi bir program tatbik olunun Ancak, programda, üçüncü sınıf tan i t ibaren elemanter din bilgisi dersleri yer ahr.

M a d d e 3 9 - Orta devre birinci ve ikinci kısımlarda devlet orta mektepler i i le l ise programlarına mümkün olabi ldiği kadaryaklaşma k ve din bilgisi dersleri i le İslâm tarih ine v e ses musikisine genişçe bir yer ayırmak üzere hususi bir program tatbikolunur.

O rta devrenin bir inci kısmında eski harf lerle Ar ap ça ve Fa rsça yazma Öğretimine ve Garp dillerinden birinin okutulmasınabaşlanır .

M a d d e 4 0 - Orta devrede birinci kısmı muvaffakiyetle bitirip

de pekiyi veya iyi der ece kaz ana m am ış o lanlar, ken dileri ve velileri isterse, iki senelik "orta birinci meslek kursu" na ayrılırlar.Bu ku rsta imam lık, hatiplik, müezzinlik g ibi dini bir vazife g ör ecek kimselerde aranan din bilgisi ve terbiyesi temin olunur. Sesve hafıza ölçüsü üzerinde istidat gösterenler hafız yetiştirilir.Kursu muvaffakiyetle bitirenler, derecelerine göre, ikinci sınıfimamlık, hatiplik ve müezzinlik, kasaba ve köy Diyanet mektebive enstitü i lk devre hocalığına veya bu derecelerdeki vazifeleretayin edilirler.

Bunlardan kursa girmek istemeyenlerle kursu muvaffakiyetle bitiremeyenlere devlet orta okul diplomasına muadil diplomaverilir.



Madde 41- Orta devre bir inci kısmı pekiyi ve iyi derece i lebitirenler, ikinci kısma geçerler. Bu kısım programlarında Arabive şer ' i i l imlere, İslâm tarihiyle dinler tarihine, İslâm büyüklerinin siyer ve hal tercüm elerine ve yabancı düe d ah a g eniş bir yer

verilir.Madde 42- Orta devre ikinci kısmını muvaffakiyetle bitirip

de pekiyi veya iyi derece kazanamamış olanlardan arzu edenleriki senelik "orta ikinci meslek kursuna" girerler.

Bu kursta birinci sınıf imamlık, hatiplik ve ikinci sınıf vaizlik,din dersleri hocalığı gibi vazife görenlerde aranan bügi ve olgunluk temin olunur.

Kursu muvaffakiyetle bitirenler, derecelerine göre, yukarıdasöylenen vazifelere tayin olunurlar Kursa girmek istemeyenler

le kursu muvaffakiyetle bitiremeyenlere, devlet l iseleri diplomasına muad il diplam a veril ir . Ve bu nla rd an isteyenler 40 ' mcımaddenin son fıkrasında gösterilen vazifelere tercihan tayinolunurlar.

Madde 43- Orta devre ikinci kısmı pekiyi veya iyi derece ilebitirenler, yüksek devreye geçerler.

İslâm Enstitüsü y üksek dev resi, yüksek de receli dini tahsil veren bir müessesedir. Bu devreyi muyafakiyetle bitirenler, 43'ün-cü maddede gösterilen vazifelere tercihan tayin edilebileceklerigibi. Enstitünün reis ve muavinliklerine, orta, yüksek ve ihtisas

devreleri müdür, muallim ve müderrisliklerine; Diyanet İşleriteşkilatının kademelerine tayin edilebilirler.

IH . F A S I L

E n s t i t ü d e D İ s İ p l İ n v e İ d a r e

Madde 44- Enst i tünün her devres inde dini terbiye ve ahlâkın gösterdiği yoldan bir disiplin tatbik edilir. Sınıf ve devre ter-ülerinde, talebenin dini terbiye ve ahlâk bakımından hal ve hareketi esas tutulur.

Dini terbiye ve ahlâka aykırı hareket etmek it iyad ve istidadıgösterenlerle dini vazifeleri ifada tekâsülü it iyad edinen öğrenciler, sınıf ve devre terfi edemezler. Bu hususu temin içİn, ilk devreden başlamak üzere, enst i tünün her devresinde her talebeyemahsus bir "Hal ve hareket fişi" tutulur. İmtihanlardan evvel,devre müdür ve hocalar ı toplanarak hal ve hareket f iş ler ine nazaran her talebenin durumunu tesbi t ederler . Bi lgi bakımından



olduğu gibi, hal ve hareket bakımından da iki sene sınıfta kalantalebenin kaydı silinir.

Enst i tünün her devresine mahsus çlarak bir disipl in tal imatıyapılır.

Madde 45- Enst i tü talebesine, İs lâmi an'aneye uygun olarak,devrelere göre, kabul edUecek şekilde elbise giydirilir. Talebe,Enstitü İçinde ve dışında devresine mahsus olan elbiseyi giymeye mecburdur .

Madde 46- Enst i tünün başında Diyanet İş ler i Reisl iği tarafmdan tayin edilen bir enstitü reisi ve bir reis muavini bulunur.Devreler, yine Diyanet Reisliğince tayin edilen birer müdür vemuavinle idare olunur. Enst i tünün kalem ve muhasebesinde lü

zumu kadar kâtip ve memur çalıştırı l ır .Devreler in ders programları ve imtihan tal imatnameleri ens

ti tü meclisince tanzim edilerek Maarif Vekâletinin mütalâasıahndıktan sonra. Diyanet Reisliğince tasdik olunur.

M ad d e 47 - Enst i tü m eclisi . Enst i tü reis inin başk anh ğınd ayüksek ve iht isas devreler i öğ retm en v e m üd err is ler inde n teşekkül eden Meclisin vazife salâhiyetleri bir talimat ile tesbit olunur.İslâm En stitü sü'n de vazife alacak kim selerde it ikad ve am elce diyanete bağlılık esastır.

D Ö R D Ü N C Ü K I S I M

Ç E Ş İ T L İ M E S E L E L E R

Madde 48- Diyanet teşki lat ve müesseseler inde dini vazifegö ren kimseler, mâ be d içinde ve vazife b aşın da g iydikleri elbiseden başka, dışarda; İslâmi an'aneye ve sağlık kaideleri i le gözzevkine uygun olarak kabul edilecek şekilde elbise giyerler. İlmiye kıyafet ve elbisesi ile kahve, gazino, sinema ve tiyatro gibi eğlence yerlerine girilmez.

Madde 49- İs lâm Enst i tüsü, kendi mezunlar ı i le İdare edi l i rbir duruma gel inceye kadar başka İslâm memleket ler inden müderrislik, öğretmenlik gibi hizmetlerde çalıştırılmak üzere, ehliyetli din âlimleri celbolun acaktır .

Bunlardan isteyenler Vekiller He/eti karariyle hemen Türki



M a d d e 5 0 - İs lâm Enst i tüsü mezun vermeye başlaymcaya kadar, başka İslâm memleketlerinin yüksek din i l imleri okunanmerkezlerine Diyanet İşleri Reisliğince talebe gönderil ir . Bunlaravdet ler inde dereceler ine göre, İs lâm Enst i tüsü' nde vazife al ı r

lar.M a d d e 5 1 - Bu kanunun tadil veya ilgası için Büyük Millet

Meclisinin tam sayısının üçte ikisi ekseriyetince karar verilmesişartt ır .

M u v a k k a t M a d d e l e r

M a d d e 5 2 - Evkaf teşkilâtını ve vakıflar idaresini, bu kanunhükümleri dairesinde, yeniden düzenlemek üzere. Diyanet İş ler iReisliğince, bir sene içinde, bir kanun tasarısı hazırlanacaktın

M a d d e 5 3 - Bu kanunda derpiş edi len teşki lat ve müesseseleri kurup İşler bir hale getirmek üzere, devletçe Diyanet İşleri Reisl iğince bir defaya mahsus olarak lüzumu kadar para veri lecektir.

M a d d e 5 4 - İlk Diyanet Şûrası bu kanunun neşrini takip edenüçüncü senenin Eylülünde toplanır ve İlk Diyanet İşleri Reisi seçimine kadar Reislik vazife ve salâhiyetleri bu kanunun neşri tar ihinde reis bulunan zat taraf ından i fa olunur.



İ Ç İ N D E K İ L E R

önsöz 11

İkinci Bask ı için önsöz 19

B İ R İ N C İ K I S I MD İ N VE H A Y A T T A K İ Y E R İ

I -- İ N K A R C I G Ö R Ü Ş L E R VEY A N I L D I K L A R I N O K T A L A R

S o n devrin jnlcârcıiık modası ve çeşitli inkarcı kollar 27

Ansiklopediciler ne diyorlardı? 28

Ansiklopediciler nerede yanılıyor lardı? 30

Ansiklopedicileri yanıltan sebepler 31

D i n , İflâs etmedi ve etmeyecektir. 33

Maddeciler ne düşünüyor ve ne diyoriar? 34

Esk i zaman maddecileri ne diyodar? 35

Maddecilik karşısında Eflâtun maneviyatçı lığı ". 37

Röne s a n s ve modern ilim hareketlerinin başlangıcı 39

Modern maddeciliğin doğuşu 41

İlmi'maddecilik ^l

Pozİtîvİstler ve pozitivizm 44

Tarihî maddecilik 45

Tarihî maddeciler ne diyor ve nerede yanılıyor lar? 46

İlmî maddeciler ne diyodar? 48

Dinlere göre hayat ve kâinat 48

Maddeci liğe göre hayat ve kâinat 50

İlmî maddeciliğin tenkidi 53

İlim mefhumunda vukua gelen değişiklikler 54

İirhin sahası dışında kalan hakikatler 57

İlim ve ameli hayal 57

İlmin kendi sahasındaki kıymeti " 61

I I - D İ N N E D İ R ?

Allah ve din 67

Di n nedir? 68

Din ve kendiliğinden var olma fikn 70

D i n , insan vicdanının ilk ve doğrudan bir mu'tasıdır 75

Din derin bir temayülün ve hayalî bir ihtiyacın ifadesidir 78

İlim ve hayat muamması 79

Din ve hayat muamması 80

Bırakınız, herkes gönlünün ışığını kendisi yaksın 82

Di n ahlâkiyatının kuvveli ve İçtimaî hayat için ehemmiyeti 83

İ K İ N C İ K I S I M

D İ N H Ü R R İ Y E T İ NE D E M E K T İ R ?

Bugünkü devletlerde dİn ve devlet münasebetleri 91



I - D İ N M E F H U M U N U N U N S U R L A R I

İman ve amel - - - 95

Fevri ve yakınî iman 96

Amel in nevileri 97

Takdis vazifesi 98

Mabed teşkilâtı ve ruhanîlik mesleği 99

I I - D İ N H Ü R R İ Y E T İ P R E N S İ B İ N D E N D O Ğ A N H A K L A R

inanma hakkı 104

İbadet ve dua hakkı 106

Talim ve tedris, neşir ve lelkin hakkı 112

Dini okutup öğretmek bir haktır 114

Neşir hakkı din hürriyetinin en hayalî cephesidir 117

Din neşriyat ile himaye ve müdafaa edilir 119

Dinî talim ve tedris faaliyetinin içtimaî ve millî ehemmiyeti 120

İnsanda iç huzuru, maneviya t terbiyesinin meyvasıdır 125

Dinin emirlerini yerine getirme hakkı 127

III - D İ N H Ü R R İ Y E T İ N İ N VE B U N A B A Ğ U H A K L A R I N H U D U D U

Din hürriyetinin hudutlanması mı lâzımdı r? 129

İnanma hakkı hudutlanabilir mi? 130

Di n hürriyeti ve ibadet hakkı 131

Fiil ve hareketlerimizin tasnifi 132

İbadet ne zaman ve ne şartla içtimaî fİİl vastı alır? 134

Dindar ın secdegâhma hükümet kuvvetleri ayak basamaz 136

Talim ve tedris, neşir ve lelkin hakkının hududu 137

Dinî neşriyatın tahdidi •- 139

Din in emirlerini yerine getirme hakkının hududu 140

Ü Ç Ü N C Ü K I S I M

L Â İ K L İ K NE D E M E K T İ R ! L Â İK L İ K VE M O D E R N D E V L E T

Lâiklik nedir? 151

Din hürriyetinin düşmanları 152

Dinî taassup 154

islâmiyet ve taassup 155

S iyas î taassup 159

Di n hürriyetini koruma çaresi ve lâiklik prensibi 160

Garp hukukunda lâiklik 160

Lâiklik münkİHİk değildir 161

Lâiklik din düşmanlığı demek hiç değildir 164

Dine bağlı devlet sistemi 165

Devlet kuvvetleriyle silahlanan din terakkiye mânidir 167

Mâbel hariminde kalan din terakkiyi destekler 167



Devlete bağlı din sistemi ; 168

Lâiklik bir itidal ve muvazene sistemidir • 170

Din ve devlet münasebetleri ihtiyaçlardan doğar 172

DÖRDÜNCÜ K I S I M

T Ü R K İ Y E ' D E Dİ N VE D E V L E T M Ü N A S E B E T L E R İ T A R İ H İ N E K I S A B İ R B A K I Ş

Türkiye'de üç devi r ve üç sistem 179

1 - Türkiye'de dine bağlı devlet sistemi 179

2 - Türkiye'de yan dİnİ devlet ve lâikliğe doğru gidiş 181

İlk kanunu esasî ve lâiklik hareketleri 183

İkinci meşrutiyet ve sonrası lâiklik hareketlen 185

3 - Türkiye'de devlete bağlı din sistemi 186Şeyhülislâmlıktan Şer'iye Vekilliğine 187

Şer'iye Vekilliğinden Diyanet İşleri Reisliğine 188

Lâiklik prensibinin mantığı ve 429 sayılı kanun 190

Tereddüt ve tenakuzların mânası 191

Dini öğretim müesseseleri ve Tevhidi Tedrisat Kanunu 193

Zaruretler miktarlannca ölçülmek lâzımdır 196

Diyanet bahsinde bir çıkmazdayız 200

Çıkmazdan kurtulmanın çaresi 202

Diyanet teşkilâtına muhtariyet tanımak lâzımdır 203

Vakıflan Diyanet Teşkilâtına bağlamak lâzımdır 205

Yüksek bir «İslâm İlimleri Enstitüsü» kurulması lâzımdır 206

BEŞİNCİ K I S I M

Z A M A N I M I Z D A İ L İ M VE D İ N M Ü C A D E L E S İ

I - D İ N D E N A S VE N A K İ L , İ L İ M VE M A R İ F E T M E S E L E S İ

V E D İ N Î S Ü B I E K T İ V İ Z M

Türkiye'de bugün derin bir diyanet buhranı hüküm sürmektedir. 209

H e r gün sahası genişleyen ilim karşısında din ne yapmalı

v e nasıl bir vaziyet almalıdır? 211

B u suale cevap olarak ileriye sürülen düşünceler 212

Dinde sübjektivizm - 216

Dinde sübjektivizm, manevi bir sükût ve tereddinin alâmetidir. 218

Dinî sübjektivizmîn tenkidi 218

Dinî, nas ve nakilden deği l, İl im ve felsefeden bile ayırmak doğru olmaz . . 222

Dinde nas ve nakil esastır 223

N a s ve nakli dinden saymamak, dini inkâr etmektir 224



D I N v e L Â İ K L İ K

I I - l l l M VE İ S L Â M

islâmda ilim ve din münakaşası 227

İslâm' ın esaslara ve itimle münasebelleri 229

İlmin karcısında İslâm'ın astî akideleri - - - 230

İslâm'ın amel ankâmı ve ilim 231islâm'da tlim ve felsefe ahkâmı ve modern îlim - 232

İslâm'da her veçhil e nassı lercih eden İçlİhat 233

Akılcı ve nakilci görüşlerin teklifi 234

İçtihad fikri meselenin can noktasıdır 235

Akıl karşı sında' nas've' nakil ' 239

Naklin tefsir ve te'vilini kimler yapabil ir? 244

Serbest tefsir ve te'vi l yeri ne bir nevi resmi te'vil ve İçtihad yolu tutulmalıdır 246

Hülâsa edelim 247

S O N S Ö Z

Tesadüfler ve modern ilmin doğuşu 253

i lmîn İnsan üzerindeki hakimiyeti 255

ilim ve din mücadelesi 256

Maddeci pozivitizm 257

Maddeci pozivitizm'İn kıymeti 258

Maddeci pozivitizm ve devrimiz buhranlan 259

Diz gin len m eye n arzu v e iht iyaç , sahibini ç iğner 260

İlmin zaferi 261

Maddeci pozivitizm ve muasır medeniyet 263

Örnek memleketler, taklitçi memleketler 265

Muasır medeniyet hastadır 266

Hastalığın sebebi 267

Kurtulmanın çareler i 268

Müslümanl ıkta reform lâzım mıdır? 271

islâm'da içtihad ve müçtehitler 272

E K L E R

K A N U N T E K L İ F L E R İ

Yüksek islâm Enstitüsü'ne ait teşkilât projesi 279

Diyanet İşleri Teşkilâtı kanun tasansı 291



s o Z L U K

a h k â m - ı ş e r ' i y e

a k i l l e

a k s ü l a m e l

a m d

a m p i r i z m

â r i

a z i m e t

dini hüküm ler, dini ka nunla r , niza m la r

ina nı la n v e İt İka d edJ t en esa s, im a n

i s t e n i l e n ş e y i n z ı d d ı h a s ı l o l m a s ı , t e r s i n e o l u ;

dini bir em ri y erine g et irm e, t a kbik et m e, i t a a t , iba det

d u y u o r g a l a r ı n ı n k u l l a n ı l m a d a n h i ç b i r b i l g i n i n a k ı l d a

y e r a i m a y a c a ğ m ı s a v u n a n f e l s e f e , d e n e y c i f e l s e f e

hür, pa k, pis l ikt en uza k

kesin ka ra r v erm ek, t a kv a i le a m et et m ek

b a ' s ü b a d e l m e v f ö ldükt en so nra t ekra r dir i lm ek, dir i l t m ek

b e d a h e t a ç ı k l ı k , b e l l i , a ş i k â r , h e r ş e y i n e v v e l i , ö n c e s i

b e d i i y a t g üzel sa na t la r , est et ik bi l im i

b e h i m i y y e t c a n i t o l m a k t a b e r a b e r a k ı l s ı z o l u ş

b e k a d e v a m l ı l ı k

b e ş e r i insanla i lgil i

b e z i r g a n t ücca r, ( bura da da ; din t ica ret i y a pa nla r)

b i d a y e t ba şla ng ıç , i lk o la ra k

b i g â n e a l â k a s ı z , k a y ı t s ı z , y a b a n c ı

b ü h t a n ift ira, birisini suçlu gösterme

c a m i : t o pla y t (: ı , iç in e a la n, İba det y eri

c e b e r u t : büy ü klük , kudret

c e b i r : zo r , kuv v et

c e h d : f a z l a ç a h ; m a , a z i m , g a y r e t .

c c h l : c a h i l l i k , b i l m e z l i k

c i h a n j i i m û l : d ü n y a ç a p ı n d a , d ü n y a y ı k a p la y a n

c i r m : h a c i m , b ü y ü k l ü k , c ü s s e

d a l â l e t İm a n v e İs lâ m iy et t en a y rı lm a k, Al la h'a isy a nkâ r o lm a k

g ö n ü l d e n , i ç l e n



d o g m a t i z m : b ir g ö rüşün do ğ ru luğ u na peş in o la ra k ina na n v e bu

İnanışlarını tenkide tabi tutmayanların lüşünüş tarzı

d o k t r i n : bir s ist em me yd an a get iren f ikir ve kanaat ler in hepsi

e c r a m

e c s a m

e n f ü s î

e s a t i r

e v k a f

ruhsuz büyük varl ıklar , y ı ldız lar

c i s im ler

bir k im sey e a i t g ö rüş v e düşünüş , sübj ekt i f

ilk zam anla ra a i t uyd urm a hikâyeler , m asal lar

Allah yolunda hayır ve hizmet iç in sahibi taraf ından

bırakı lan mülk ve mallar

f e l a h : kurtuluş, saa det

f e r a g a t : t ok g ö z lü lük

f e r d a : yarın , ertesi gü n

f e r s u d e : eski , y ırtık, esk imi ş

f e v c : da lg a , a km

fevfca lbe$er : İnsa nüst ü , insa n g ü cü nü n üs t ünde

f e v r î : dü şü nm ed en v e a n i o la ra k y a pı la n ha reket

f ı t r î : do ğ u şt a n , y a ra dıl ı ş t an , ha y a t ka nunla r ına uy g un

f i l h a k i k a : hakikatte , doğ rus u

f ü r u : bîr kökten ayrı lmış kıs ımlar, cüz ' î hüküm ve kaid e

H

h a b a s e t

h a d i m

h a i z

h a m î

h a m u l e

h a s s a

h a s b i

h a ş v i y a t

h a y y i z

h i d e m a t

h i l k a t

pislik, kötülük

hizm et eden , İ şe y a ra y a n

s a h i p o l a n

h i m a y e eden, ko ruy ucu , ko ruy a n

y ük

b i r ş e y d e b u l u n u p b a ş k a s ı n d a b u y l u n m a y a n ş e y

karşıhksız. Allah rızası İçin

sö z a ra sm da , f a z la da n o la n sö z ler , lüzum suz

c i h e t , y ö n , m e k â n

hizm et ler , v a z i f e l eryarat ı l ı ş , yaratma



h o d b i n

h o d g â m

h u r a f e

h ü k ü m r a n

başkasına hak tanımayan, benci l , kibir l i

kendi key f în i düşünen , kendin i beğ enm iş

uy durm a , ba t ı l ina nı ş , m a sa l , y a la n h ika y e

hüküm da r , hüküm v e sa l t a na t süren , ha kim

ısttfa. : bir şey in iyİsİnİ se çi p ayıklam ak, se çm ek

t s t ı l âh : bel ir l i bir toplu luğu n bir lafzı lügat m an ası nd an ç ıkararak

başka bir manada kul lanmaları , tabir , deyim, İt t i fak

i b h a m : belirs iz olarak

i b r a m : ısrarla rica etm ek , usand ırmaki ç t i h a d : kudret ve kuvvet ini tam kul lanarak ça l ış ma k, gayret

e t m ek, a n la y ı ş , ka na a t

i ç t i m a î : sosy al , toplulu ğa a it

i d r a k : a n la y ı ş

i f n a : m a h v et m ek, ço k za rar v erm e k, y o k e t m ek

İ f s a d : bo zm ak , karışt ırmak, f i tne sokm ak

ifta : fetva ver me k

ifrat : hadd ini aşm ak, iler i g i tmek

i h a t a: gen iş bi lg i i le anlam ak, tam kavramak

i h d a : im a n v e i s lâ m iy e t y o lu nu g ö s t erm ek , do ğ ru y o la g ö t ürm ek

i n h a : bir hus usu resm en bi ldirm e, tebl iğ

İ k r a h : bir işi i stemiyer ek yap ma , zorla iş yapt ırmak

i l g a : kaldırmak, hü kü ms üz bırakmak

İllet ; s e b e p

illiyet "": se be p İ le a lakal ı , se be p arayış

iltizam : ken din e lâzım kı lma, gerekli bulma

i l z a m : sö z ve fikirde gal ibiy et , İsnad v e İspat etm ek

i m t i s a l : uy m a k

i m h a l : m ü hle t v er m e , so nra y a ka lm a s ına i z in v erm e

i n h i s a r : bir e l de n idare

İ n k ı l â p : ba şka t a rzda değ i şm e , b ir ha lden d iğ er ha le g e ç i ş

i n k i ş a f : y e t i ş m e , i l er l em e

i n f i r a d : tek başın a kalm a, ya lnız l ık

İ n s i c a m : d ü z g ü n l ü k

i n s i y a k : iç gü dü , sevkıtabi i

i n t i h a b : s e ç m e k , a y ır ıp b e ğ e n m e k

i n t i s a p : m a iy e t ine g irm ek, ba ğ la nm a k

i n t i ş a r : da ğ ı lm a k, y a y ı lm a k, ürem ekirtidat : Jslâmiyelten ç ıkarak din siz o lm ak, geri dö nm ek



i r t ikâp

i r c a

irtikâb

i s a l

i s k a t

i s n a d

i s t i f l ı am

i s t i m a l

i s t i b d a t

i s t i h a l e

istidlal

i s t i h r a ç

i s t i k r a

i s t i k r a r

i s t i l z am

i s t i m r a r

i s t i nb a t

i s t i h a l e

İ ş t i y a k

itikat

ittirat

izafî

kötü bir İş i ş lemek

g er i dö ndürm ek, g er i çev irm ek

bir işe g ir işmek, kötü bir İş i ş lemek

ulaşt ırmak, yet işt irmek

s u s t u r m a k , c e v a p v e r m e y e c e k h a l e g e t i r m e k

bir şey e da y a nm a k, pey g a m ber im iz in sö z ler in i s ı ra s ı i l e

k im lerden g e ld iğ in i b i ld irm ek

so ru so rup a nla m a k, a n la m a k i ç in so rm a k

k u l l a n m a

key f i ida re s i s t em i , zu lüm v e t a ha kküm

b a ş k a l a ş m a k , m ü m k ü n o l m a y ı ş , i m k â n s ı z l ı k

del i l get irmek, bir det i le dayanarak sonuç ç ıkarma

bazı em arele re bel iren şey lerd en i ler iye a i t o laca k şey leri

ç ıkarmaketraf l ı bi lg i edinmek, umumi araşt ırmak

karar kılmak, yerleşmek

lüzum lu o lm a k, g erekt irm ek

dev a m , sürüp g i t m ek

müçtehit veya büyük bir alimin gizli bir manayı İçtihadı

i l e m ey da na ç ıka rm a s ı

ba şka la şm a k, im ka ns ız l ık ,

f a z la a rzu v e şev k . ö z lem ek

i n a n m a k , i n a n çint ia m l i , uy g un şek i lde

ba ğ ınt ı l ı , g ö rece l i , n î sp i

kâfil kefil olan

k a h i r ü s t ü n g e l e n , y e n e n , z o r l a y a n , m e c b u r e d e n

k a i mm ev cut , ba ki

k a r i h a f ikir kabiliyeti , zihin kudreti

k a s i r kısa, ufak boylu, kırıcı , kıran

k a z a Al la h' ın t a kdir in in v e em rin in y er ine g e lm es i

k e m m i y e t miktar, sayı , az veya çok o luş

k t y a s benze t m ek, ka rş ı la ş t ı rm a k, m uka y ese

k o m b i n e z o n tertip, d ü z e n l e m e k

k ü n h bir şey in a s l ı , c ev her i , ö zü

k ü ş a d a ç ı ş , a çm a , i lk a ç ı l ı ş m era s im i



u d i n i

l â - m a d d î

l e v s i y y â t

l i v e c h i l l â h

din d ı ; t ,

m a d d e d ı ş ı

kir l i ve pis şey ler

Al la h i ç in , Al la h na m ına , Al la h a şk ına

M

m a hsusa f : g ö z l e g ö rü len , h î s l e a n la ş ı la n şey ler

mâk ulat : akl ın uyg un bu ldu ğu anc ak akıl i le bi l inir ve nak

le m üst en id o lm a y a n m ese le l er v e i l im lerm a n i : e n g e l

maru f : bi l in en, tanın mış, bel l i , meşhur.

m a s nu : sa n 'a t la y a pı la n , y a pı lm ış , y a p m a

m â 'şe r i : ce m iy e t e a i t, t o p lu luğ a a i t, o r t a kla şa

m a zruf : sa r ıl ıp m uh a f a za ed i l en , za rf a ko na n

m e b d e : b a ş l a n g ı ç , k a y n a k , t e m e l

m ed lu l : g ö s t er i l en , m a n a , m ea l

m ef l ium : a n la ş ı la n , m a n a , i fa de

m e m n u : y a s ak , m e n e d i l m i ş ,m en şe : es as , bir şey in ç ıkt ığı yer

menafîİ : me nfaatle r, faydalar

me nh iyat : din yasakları

m e s a b e m e r c i , d e r e c e , s e v a p y er i

m es erre t : şen l ik , sev inç

rneskut : ha kkınd a b ir şey sö y len m e m iş

m e sne d : da y a nı la ca k y er, m er t ebe , m a k a m

m e ş h u t : g ö r ü n e n , ş e h a d e t e d e n

m e ş iha t : şey hl ik , m ürş id l ik

m eşr uiy e t : ka nun a , ser iat e uy g un o lm a , y a sa k o lm a y ı ş

m e t b u : k e n d i n e u y u l a n , l a bi o l u n a n , h ü k ü m d a r

m e v ' i z e : ö ğ üt , na s iha t

m e v z u : k o n u

m e zç : karışt ırma

m e z m u m : k ö t ü , m a k b u l o l m a y a r ak a y ı p l a n m ı ş

m u a m m a : a n la ş ı lm a z İ ş, b i l in m ey en ha l

m ua s ır : a y nı dev ird e y a şa y a n

mu aşer et : bir l ikte yaşan ı lanlar

mu arız - : karşı ge len

m ua ra za : sö z m ü ca d e le s i , b ir i İ le y a r ışm a k



m u a r ı z karşı ge len

m u h a l i m k â n s ı z , o l m a s ı m ü m k ü n o l m a y a n

m u h a r r i k tahrik eden, harekete get iren

m u h a y y e r s e ç i l m e s i s e r b e s t o l a n , s e ç m e c e

mu h t a r i y e t ö zerkl ik

m u r a k a b e kontrol etmek, tef t iş etmek, gözetmek

mu k a t e l e birini vurmak, ö ldürmek, vuruşmak

m ü l â h a z a iy ice düşünüp bir iş in hakikat ini tetkik etmek, düşünce.

tefekkür

m u ş t a y um ruk

mu t l a k i y e t kayıts ız ve şarts ız bir hükümdara bağl ı idare şekl i

m u ' t a v er i l en , v er i lm iş o la n

muttarrd m u n t a z a m d e v a m e d e n , s ı r a l ı , d ü z g ü n

mu t t a s ı f v a s ı f la nm ış

m u a m e l â t da ire lerde ev ra k üzer inde y a pı la n İ ş l er , m ua m ele ler

m u k a d d e s a t m uka ddes o la n la r , kuds i o la n la r

m u v a s a l a er i şm ek, u la şm a k

m ü z a y a k a sıkınt ı , darl ık, yokluk, zorluk

m ü b a l a ğ a bir şey i çok büyü k veya çok küçük g österm ek

m ü b a l a t kayırmak, dikkat etmek, i t ina göstermek

m ü b h e m bel irsiz , g iz l i

m ü b r e m k a ç ı n ı l m a z o l a n , v a z g e ç i l m e z o l a n , e l z e m

m ü c a h e d e dîn düşm a nına ka rş ı ko y m a , g a y re t g ö s t erm em ü c a z a t caza, suçlara karşı verilen karşılık

m ü c e r r e d yalnız , tek, karış ık o lmayan

m ü c r i m s u ç l u

mü ç t e h i t ayet ve hadislere dayanarak yargıya varan din düşünürü

m ü e s s e s t e s i s o lu nm uş , t em el i a t ı lm ış

mü e s s i r i z b ıra ka n, hükm ünü y ürüt en , e ser in sa h ib i

m ü e y y i d e kanun ve anlak emirler inin yerine get ir i lmesini temin

eden kuv v et , t ey i t ed ic i , kuv v e t l endir ic i

mü f e s s İ r izah eden, tefs ir edenm ü l â h a z a d ü ş ü n c e

m ü l h a k so nra da n ka t ı lm ış , ek lenm iş

m ü m a s i l b e n z e y e n , a n d ı r a n

m ü m k i n - ü l v ü c u d v a r l ığ ı m üm kün o ia n

m ü n â c â t Allah'a yalvarmak

m ü n a k e h a t nikahlanmalar, nikahla a lakal ı o lan bahisler

m ü n e z z e h t enz ih ed i lm iş , kusur v e no ksa nl ık la rda n uza k

m ü n k i r inkâ r ed en , ka bul e t m ey en

m ü n t e h a s o n , n i h a y e tm ü n t e h i sona eren, biten, bir şey i tamamlayan



m ü m k i n a t : m ü m k ün o la n la r, İm kâ nda o la n la r

m ü r a i : İki yü zlü ki ms e, dalkavu k, r iyakâr

m ü r e k k e b : b i rk a ç m a d d e d e n y a p ı l m ı ş

m ü r ş i t : do ğ ru y o lu g ö s t erenm ü s a v a t : eş i t l ik, aynı haklara sah ip o lmak

m ü s a v i : a y n ı s e v i y e d e o l m a k , d e n k , a y n ı d e r e c e d e

m ü s t a ğ n i : e l in de o la n la y e t in en , g erekli v e lüzum lu bulu nm a y a n

m ü s t e n i t : b ir ş e y e d a y a n a n , g ü v e n e n

m ü s t e b i t : emrİ a l t ındak i lere sö z ve hürriyet hakkı tanım ayan , d es

pot , müstaki l o lan

m ü s t e n i d : b i r ş e y e d a y a n a n

m ü s t e ş r i k : do ğu mem leke t ler in in din , di l ve tarihlerini ve diğer

bazı hususlarını araştıran batılı bilim adamım ü t e f e k k i r ; dü şün en , â l im , ço k b i lg i l i

m ü t e h a v v İ İ : b ir ha ld e durm a y a n, ba şka şek le g irip değ i şen

m ü t e m a y i l : taraftar gö rü ne n

m ü t e m m i n : tam am laya n, bit iren

m ü ş a t e m e : a t ı şm a , b ir ine sö v m e

m ü t e m e r r i d : inatçı, ısrar e d en , dik kafalıl ık ed en

m ü ş a h h a s : teşhis edi lm iş , c insi anla şı lm ış

m ü ş a h i t : tanık o lm a

m ü ş r i k : Al lah'a ortak kabul ed en , Al lah'tan başkasına ib adete d e n .

m ü t e a d d i t : birden fazm a, birçok, çeşi t l i

m ü t e a h h i r : sonra gel en , sonraki

m ü t e a r i f e : herkesin bi ldiğ i , tanınm ış, doğ rulu ğu aşikâr

m ü t e d a i r : dola yı , a lâkal ı , üze rine , iç in

m ü t e e s s i r : tesir a l t ında kalmış , üzü ntü lü

m ü t e h a r r i k : hareket ed en

m ü t e h a v v İ İ : b ir ha lde durm a y a n, ba şka şek le g ir ip değ i şen

N

n a m ü t e n a h i

n a s

n a s s

n a z i r

n a z a r i

nefy

n i h a y e t s i z , s o n s u z , u c u b u c a ğ ı o l m a y a n

insanl ık

kat'il ik, kesinlik, delil , haber

eş , ö rnek , denk, benzer

y a ln ız g ö rüş v e düşünce ha l inde o la n v e t a t b ik

edi lm em iş ha lde o la n b i lg i

inkâ r, redd et m e , b ir şey i n y o k luğ u nu v e o lm a dığ ı

nı İddia , sürgün etme



n e h i y

n e ş ' e t

n i k a b

y a s a k e t m e k , m e n e t m e k

- v ü c u d a g e l m e k , m e y d a n a g e l m e k , k a y n a k o l m a k

y ü z ö rt ü s ü , p e ç e , p e r d e

düzen , s ı ra , d iz i

P - R

p e n ^

r â c i

reel

r e d a e t

remiz

r e ' y

riayet

s ığ ınm a , s ığ ınacak yer

ger i dönen , a id , a lâkas ı o lan

gerçek, hakiki , sahic i

kötülük, fenal ık, bayağı l ık

s e m b o l , r u m u z

g ö r ü ş , görmek, f ikir

ulma k, iy i karşı lamak, tabi o lm ak, hıfzetme k

s a f v e t

s â n i

s a n i y e n

s a i ks a l â b e t

s a r i h

s a ' y

s e f a h e t

s e f i h

s e k İ n e t

s e r m e d i

s e v k ı t a b i i

s e y y a l

s k o l a s t i k

s ü b u t

ş e k - k

ş e n a a t

ş e r i k

ş ü m u l

s - ş

t em iz l ik

s anatkârca yapı lm ış , yara tan

ikinci o larak, ikinci derecede

s ü r ü k l e y e n , s e v k e d e n , g ö tü r e n , s e b e pm etanet , s ağ lam l ık

açık, belirli , aşikâr

çal ışma, gayret sarfetme

z e v k v e e y l e n c e y e d ü ş k ü n l ü k

z e v k v e e y l e n c e y e d ü ş k ü n

temkin, nef is teki te lâşın kes i lmes i i le has ı l o lan kalp huzuru

da im i , ebedî , s ürekl i

hayvan veya ins anlar ın düşünm eks iz in Al lah ' ın şevki

i l e h izm ete uygun o lan hareket l er iyer değişt iren her şey , akıc ı

ortaçağlarda Hris t iyan a leminde papazların dini görü

şüne ve onların baskıs ı a l t ındaki dini f ikir ler ine göre

yapı lan tedrisat usulü

sabit , kati o larak m ey da na ç ıkm ak

şüphe, bir şey in varl ığ ı i te yokluğu aras ında

tereddüt e tm ek

fenal ık, kötülük, Al lah' ın emirlerine muhal i f hareket

arkadaş, ortak

iht iva etm ek, h ük mü alt ına a lmak , kap lamak



t a a s s u b

t aa l cku t

t e b a a

tadil

t a h a k k ü m

t a h a v v ü l

t a h k i r

t a k d i s

t a k v a

t a k y i d

t a s r i h

t a v s i f

t a v z i h

t a z M i m u n

tazir ha ldc ı

tearuz

t e c e s s ü s

t e c v i z

t e d h i ş

t e d v i r

t e e s s ü r

t e e s s ü s

tefrit

t e f a h h u s

t e f a k k u h

tefekkür

tefviz

t e h a s s ü r

t e h a s s ü s

t e k a d d ü m

t e k âm ü l

t e k e v v ü n

tekfir

telâkki

t e m a ş a

bir dü şü nü şe , b ir İna nı şa kürü kö rüne ba ğ la nıp o n da n

b a ş k a s ı n ı d ü ş ü n m e m e k h a l ihat ır lama, akıt erdirme

biris inin vey a bîr dev let in em ri a l tında o lan lar

a s l ına za ra r v erm eden değ i ş t i rm ek, do ğ rula ş t ı rm a

zo rba l ık , ba sk ı v e ş idde t g ö s t erm ek

d e ğ i ş m e k , b i r h a l d e n b a ş k a h a l e g e ç m e k , d ö n m e k

hakaret etmek, hor gömıek

büy ük hüm ıe t g ö rm ek, m uka ddes b i lm ek, Al la h 'a şükre t m ek

büt ün g üna hla rda n kendin i ko rum a k, d inen ha ra m v e

y a s a k l a r d a n ç e k i n m e k

kayıt ve şarta bağlanma, şart koşma

be l i r t m ek, a ç ık a ç ık a n la t m a k

ni te l ik lerin i sö y le m e , n i t e l endir m e

a ç ık la m a k, a y dın la t m a k

iht iva etmek, İç ine a lmak

İs lâ m Hukukunda : Ha kkında m ua y y en b îr şer ' i ' ceza

o lm a y a n suç la r ha kkında hüküm da r v ey a v eki l i

taraf ından uygulanan cezalar hakkında kul lanı l ır ,

iki kiş i arasında z ıddiyet , muaraza

giz l ice araşt ırmak, İç yüzünü.araşt ırmak

iz in v erm e

korkutma, ürkütme

dev re t t i rm ek, dö ndürn>ek, ida re e t m ek, y ö net m ek

ü z ü l m e k , k e d e r l e n m e k

t eşekkül , y er le şm ek, t em el l e şm ek, kurulm a k

g er ide ka lm a k

bir şey in, bir meselenin iç yüzünü dikkat le araşt ırmak

gül g ibi aç ı lma

d ü ş ü n m e k

işini Al lah'a havale etmek

ha sre t çekm ek

ka lben v e ruhen h i s l en m ek , h i s se t m ek

g e ç m i ş b u l u n m a , i l e r l e m e , ö n e g e ç m e

o l g u n l a ş m a

v ü c u d a g e l m e k , ş e k i l l e n m e k , v a r o l m a k

biris ine kafir d em e, kaf ir l iğine hü km etm e

şahsi anlayışa görehoşlanarak bakmak, seyretr i ıek



t e m a y ü l

t e m e r r ü d

t e m e s s ü k

t e n a k u z

tenfiz

tenvir

tenkil

terakki

tereddi

t e r e k k ü b

t e s a d ü m

t e s h i r

t e v a k k u f

t e v a z u

t e v e c c ü h

tevfik

te'vil

t e v e k k ü l

t e y a k k u n

teyid

tezkir

tezyif

tıynet

tufeyli

t u ğ y a n

nie yle l me k, bir yan a vey a k im sey e fazla taraftarlık v e

sev g i g ö s t erm ek

i n a d , d i r e n m e

t ut unm a , sa r ı lm a

sö zün b irb ir in i t u t m a m a sı , ko nuşm a da bey a n ed i l en

söz ve f ikirlerin birbirine zıt oluşu

inf az e t m e k, hükm ünü y ürüt m ek

a y dın la t m a , bİr şey ha kk m da b i lg i v er m e

uza kla ş t ı rm a k, s indirm ek

i l e r l e m e , y ü k s e l m e

g e r i l e m e k

birleşmek, karışmak

v uruşm a , ş idde t l i ça rpı şm a

h a k im o l m a , b ü y ü l e m ed u r m a , d u r a k l a m a

a lça k g ö nül lü lük

v e r i l e n g ü v e n ç , y a r d ı m c ı o l m a k , y ö n e l m e

u y g u n d ü ş ü r m e

d ö n d ü r m e k

Allah'tan gelene razı olmak, işi başkasına bırakmak

iyiden İy iye araşt ır ıp şüphesiz tam olarak bi lmek

ka bul e t m e k, sa ğ la m la m a k

hatırlatma, Allah'ın emirlerini hatırlatmaçürüt m ek, za y ı f düşürm ek

huy, yaradılış

asa lak, parazit

azgınl ık, taşkınl ık, zulüm ve küfürde İ ler i g i tme

u - u

u k û b a t

u k û l

u m d e

u m u r

ü s s - ü l esas

ceza la r , i şkence ler , ez iy e t l er

akıllar

İnanı lacak şey , prensip, temel f ikir

emirler, işler, hususlar

hakiki sağlam tenie l

vac i b - ü l v ü c ud : v ü c u d u m u t la k v ar o l a n , y o k l u ğ u m ü m k ü n o l m a y a n

Cena b- ı Ha k



vahdaniyet b e n z e r i o l m a m a k

vâhid bir, tek, biricik

vahime kurunt ulu , kura n , v ehm eden

vâkıa v a r o l a n , m e v c u t bir h a d i s e , v u k u b u l m u ş , o l m u ş

varid a kla g e len , er i şen , u la şa n

vastf bi ld iren , ö v en

vehle irkilme ve ürkm e, da kika , an, l a hza

vetire tarz , üslup

vükelâ veki l ler , bakanlar

vürud ge l i ş , g e l m e

Y

yâd a n m a , z i k r e t m e

yakînî ş ü p h e e d i l m e y e c e k İ l m î h a l d e

Z

zam

zahid

zeval

zuhur

zühd

z i n a e d e n , m e ş r u o l m a y a n n i k â h s ı z c i n s î m ü n a s e b e t t eb u l u n a n

dinin yasaklarmdan sakınıp buyurduklarını yerine get iren

so na erm e , g i lm ek

m e y d a n a ç ı k m a k , g ö r ü n m e k

nefsani zevk ve a rzula rda n kendin i çekerek iba det e v erm ek



Sayfa 1 / 1

Din Ve Laiklik Ord

Documents

Transcript of Din Ve Laiklik Ord