Din Öğretiminde Yeni Yaklaşımlar Çerçevesinde Ilköğretim Din Kültürü Ve Ahlak Bilgisi...
description
Transcript of Din Öğretiminde Yeni Yaklaşımlar Çerçevesinde Ilköğretim Din Kültürü Ve Ahlak Bilgisi...
-
T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LKRETM DN KLTR VE AHLAK BLGS RETMENL
(DN ETM) ANABLM DALI
DN RETMNDE YEN YAKLAIMLAR EREVESNDE
LKRETM DN KLTR VE AHLAK BLGS DERS
RETM PROGRAMLARININ NCELENMES
Yksek Lisans Tezi
Fatma APCIOLU
Danman
Prof. Dr. Cemal TOSUN
Ankara- 2006
-
i
T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
LKRETM DN KLTR VE AHLAK BLGS RETMENL
(DN ETM) ANABLM DALI
DN RETMNDE YEN YAKLAIMLAR EREVESNDE
LKRETM DN KLTR VE AHLAK BLGS DERS
RETM PROGRAMLARININ NCELENMES
Yksek Lisans Tezi
Fatma APCIOLU
Tez Danman: Prof. Dr. Cemal TOSUN
Tez Jrisi yeleri
Ad ve Soyad mzas
Prof.Dr. Mualla SELUK ........................................
Prof. Dr. Cemal TOSUN ........................................
Prof. Dr. Nahide BOZKURT ........................................
Tez Snav Tarihi: 06.07.2006
-
ii
N D E K L E R
NDEKLER .................................................................................................... ii
NSZ ................................................................................................................ v
GR
[1-10]
A. Aratrmann Problemi ................................................................................... 1
B. Aratrmann Amac ....................................................................................... 5
C. Aratrmann nemi....................................................................................... 6
D. Aratrmann Yntemi.................................................................................... 9
E. Aratrmann Sorular..................................................................................... 9
F. Kapsam ve Snrllklar ................................................................................ 10
BRNC BLM
DN RETMNDE YEN YAKLAIMLAR
[1562]
1. DOKTRNER DN RETM
1.1. Doktriner Din retimi ve Temel Nitelikleri ..................................... 15
1.2. Doktriner Din retimine Yneltilen Eletiriler ................................ 23
1.3. Doktriner Din retiminde Farkl Ynelimler ................................... 26
2. MEZHEPLERST DN RETM
2.1. Mezheplerst Din retimi ve Temel Nitelikleri ............................. 29
2.2. Mezheplerst Din retimine Yneltilen Eletiriler ........................ 33
-
iii
3. MEZHEPLERARASI DN RETM
3.1. Mezhepleraras Din retimi ve Temel Nitelikleri ............................ 34
3.2. Mezhepleraras Din retimine Yneltilen Eletiriler ....................... 36
4. SORGULAYICI METOD
4.1. Sorgulayc Metod ve Temel Nitelikleri ............................................. 39
4.2. Sorgulayc Metoda Yneltilen Eletiriler .......................................... 46
5. DNLERARASI DN RETM
5.1. Dinleraras Din retimi ve Temel Nitelikleri ................................... 48
5.2. Dinleraras Din retimine Yneltilen Eletiriler ............................. 53
6. FENOMENOLOJK DN RETM
6.1. Fenomenolojik Din retimi ve Temel Nitelikleri............................. 56
6.2. Fenomenolojik Din retimine Yneltilen Eletiriler........................ 60
7. Din retimindeki Yeni Yntemlerin Karlatrlmas .............................. 62
KNC BLM
DN RETMNDE YEN YAKLAIMLAR EREVESNDE
LKRETM DN KLTR VE AHLAK BLGS DERS RETM
PROGRAMLARI
[66-131]
A. PROGRAMA YN VEREN TEMEL LKELER ve DN RETMNDE
YEN YAKLAIMLAR .................................................................................... 66
B. PROGRAMIN RENME-RETME SRELER, GENEL VE ZEL
AMALARI ve DN RETMNDE YEN YAKLAIMLAR
1. Programn Uygulanmas Srecinde Uyulmas Gereken lkeler ............... 82
-
iv
2. Programn Genel Amalar .................................................................. 92
3. Programn zel Amalar ................................................................... 104
C. NTELER, AILIMLARI ve DN RETMNDE YEN
YAKLAIMLAR................................................................................. 109
SONU ................................................................................................ 119
KAYNAKA....................................................................................... 123
ZET.................................................................................................... 130
ABSTRACT......................................................................................... 131
-
v
NSZ
Kresel ve sekler bir dnyada, insanlarn deien ihtiyalarna cevap
verebilen, toplumsal gelimelere uyum salayabilen din retimi yaklamlar
gelitirebilmek iin youn bir aray vardr. Din retimindeki yeni yaklamlar
lkemizin iinde bulunduu farkl din ve kltrel yap ierisinde deerlendirilmekte
ve din retimi alannda bilimsel bir bak asyla gelitirilmektedir.
lkretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi dersi retim program din eitimi
bilimi alannda lkemizde ve dnyada yaanan bilimsel gelimeler neticesinde 2000
ylnda yeni bir anlayla tekrar hazrlanmtr. Programn temel mantndan
konularn dalmna kadar lkemizde din ve din eitimi alannda yaanan bu
bilimsel gelimelerin etkisi hissedilmektedir.
Din retiminde yeni yaklamlar ile lkretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi
ders program arasndaki paralelliin tespiti, din retimi alannda daha sonra
yaplacak olan gelimelere katk salamas asndan nemli grlmektedir. Bu ama
erevesinde ekillenen aratrmann ilk blmnde din retimi konusundaki farkl
yaklamlar, eletirilen ve tercih edilen ynleri dikkate alnarak tantlmtr.
kinci blmnde ise lkretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi dersi retim
program incelenerek programn temel anlay, amalar, ierii ve uygulama
sreleri ile din retimindeki yeni yaklamlar arasndaki benzerlikler ya da
farkllklar rnekler verilerek ortaya konmaya allmtr.
Sonu blmnde, aratrma ile elde edilen bulgular maddeler halinde
sunulmutur.
alma srecinde, aratrmann her boyutunda tevik edici ve ufuk ac
ynlendirmelerinden dolay, ncelikle danman hocam sayn Prof. Dr. Cemal
-
vi
Tosuna teekkr bir bor bilirim. Ayrca ihtiya duyduum her an destekleri ile
yanmda olan hocam sayn Prof. Dr. Ahmet Nedim Serinsuya; aratrmann yntemi
konusunda yol gsterici aklamalarndan ve katklarndan dolay hocam sayn
Prof.Dr. Recai Doana ok teekkr ederim. Son bir teekkr de tezimi batan sona
okuyarak deerli aklamalar ile katkda bulunan sayn Ar. Gr. Yldz
Kzlabdulaha ve Ar. Gr. hsan apcoluna sunmak istiyorum.
Fatma APCIOLU
Ankara2006
-
1
GR
A. Aratrmann Problemi:
nsanlarn inandklar dini bilme ve sonraki nesillere aktarma ihtiyac sonucu
ortaya kan din eitimi, tarihten gnmze deien yaam koullar ile birlikte farkl
uygulamalar geirmitir. Yaygn ve yetikinlere ynelik olarak balayan ve
ounlukla eitimin tamamn oluturan din eitimi, eitimin kurumsallamas ile
yeni boyutlar kazanmtr. Okullarda verilen din dersleri bu boyutlardan biridir.
Din retimi alannda uygulanan en eski yntem insanlarn inandklar dini-
mezhebi gen nesillere retmek ve benimsetmek ihtiyacndan doan doktriner din
retimidir. En eski ve halen uygulama alan en geni din retimi yntemi olarak
nitelendirebileceimiz bu yaklam, zellikle son yllarda din eitimi, toplumsal
alandaki deiimler, teknolojik ilerlemeler, din alanndaki deimelerin etkisi ile
sorgulanmaktadr.
Din alannda yaanan teolojik tartmalar, verilmesi planlanan din retiminin
doasnda da deimeleri beraberinde getirmektedir. Geleneksel olarak inanlan dinin
sorgulanmas, kutsal metinlere bak asndaki farkllamalarn gndeme gelmesi,
din retiminin teorisinde de farkllklar meydana gelmesini ve doal olarak
uygulanmakta olan geleneksel yntem ve ieriklerin gzden geirilmesi sonucunu
ortaya kmaktadr.
Eitim bilimleri alanndaki deiimler de din retimi alannda uygulanmakta
olan yntemlerin tartlmasn gndeme getirmitir. renci merkezli bir eitim
anlaynn son dnemlerde vurgulanmas, metin ve retmen merkezli din retimi
uygulamalarnn da eletirilmesine sebep olmutur.
-
2
Pek ok alanda etkili olan modern dnemlerdeki farkl toplumsal ve kltrel
deiimler de din retimi alanndaki yeni yntem araylarnn sebeplerini
oluturmaktadr. zellikle kreselleme, seklerleme, demokrasi gibi kavramlarn
vurgulanmas din retimi alannda deiimlerin temel nedenleri arasnda
saylmaktadr. Seklerleen bir dnyada, insanlarn deien ihtiyalarna cevap
verme gereklilii din eitimcilerini de harekete geiren itici bir g olmutur.
Teknolojik alanda meydana gelen gelimeler de bu deiimlerle beraber
dnldnde, geleneksel olarak uygulana gelen bu yntemin, gen nesillerin
ihtiyalarn tam olarak karlayamad ne srlmektedir. Bu sebeplerden dolay
modern insann farkl ihtiyalarna cevap verecek yeni din retimi yaklamlar
gelitirilmektedir.
Trkiyede de din dersi uygulamalarnn farkl ekilleri tarih iinde tecrbe
edilmitir. Bu uygulamalar incelendiinde, din eitimi alanndaki deimelerin dier
gelimelerle birlikte daha ok lkenin iinde bulunduu siyasi gelimelere gre
ekillendii grlebilir. Cumhuriyetin ilk yllarnda eitimde birliin salanmas
amac ile karlan kanunda, din adam yetitirmek ve din alannda bilimsel
almalar yaplmasn salamak amacyla mam-hatip okullar ve lahiyat fakltesi
almas kararlatrlmtr.
Sonraki dnemlerde ise bu anlay zamanla deimeye balamtr. 1929
ylnda program iinde yer verilen din derslerinin, nce ehir ilkokullarnda olmak
zere snava tabi olmayacana, daha sonra 1930da anne babasnn isteine bal
-
3
olarak rencilere haftada bir gn program dnda yarm saat verilmesine karar
verilmitir.
1
1936 ilkokul programnda din dersleri ehir ilkretim okullarnda ne istee
bal ne de program dnda hibir ekilde yer almamtr. Ky ilkokullarnda ise
1938e kadar din dersleri program dnda okutulmaya devam etmitir. Bu tarihten
1949a kadar din derslerine program d da dahil olmak zere hi yer verilmemitir.
Bu tarihten itibaren, istee bal olarak okullarda verilmesi planlanan din dersleri ile
ilgili pek ok tartma, toplant ve komisyon almalar yaplmtr
2
.
1980lere kadar din retimi konusunda devam eden istee bal olunmas
gibi eitli uygulamalar sonucunda, 1982 ylnda anayasadaki deiiklikle birlikte din
dersleri ilk ve orta retim kurumlarnda okutulan zorunlu dersler arasnda yer
almtr.
3
Gnmzde Trkiyede okullardaki din derslerinin stats ile ilgili farkl
uygulamalar ve tarihsel tecrbenin yan sra, dnyada din retimi alannda yaanan
yeni gelimeler de din eitimcileri tarafndan takip edilmektedir. Din retimi
alannda yaanan en son gelimelerden biri lkretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi
ders programnn yenilenmesi ve gnmz insannn ihtiyalarn karlayabilecek
tarzda dzenlenmesidir. Hazrlanan yeni program Ekim 2000 tarihli ve 2517 sayl
Tebliler Dergisinde yaynlanarak uygulanmaya balamtr.
1
Recai Doan , 1980lere Kadar Trkiyede Din retimi Program Anlaylar (19241980) Din
retiminde Yeni Yntem Araylar Uluslararas Sempozyum Bildiri ve Tartmalar( 2830 Mart
2001) , MEB. Ankara, 2003, s. 616
2
Tartmalar iin Bkz. Halis Ayhan, Trkiyede Din Eitimi, DEM Yaynlar, stanbul 2004.
3
rgn eitim kurumlarndaki programlarda din derslerinin durumu ile ilgili bkz. Recai Doan,
a.g.m., 2003
-
4
Din retimi alannda lkemizde olduu gibi dnyada da yeni gelimeler
yaanmaktadr. Bu gelimeler erevesinde geleneksel olarak uygulanmakta olan
doktriner din retimi, gerek din ve eitim alanndaki farkl ynelimlerin gerekse
toplumsal ve teknolojik alandaki deiimlerin etkisi ile zellikle son dnemlerde
eletirilmeye balamtr. Kreselleme, okkltrllk, demokrasi, laiklik gibi
kavramlar pek ok alanda olduu gibi din retimi alannda da yeni fikirlerin
olumasn gndeme getirmitir. Bununla birlikte eitim anlayndaki farkl fikirler
ve din alanndaki tartmalar da din retimi zerinde yeni yntem araylarn
etkilemektedir. zellikle Batda okullardaki din derslerinin nitelii zerinde yeni
araylar gelitirme abalar dikkat ekmektedir. Bu gelimeler btn dnyada
olduu gibi lkemizde de izlenmekte ve bu alana lkemizden de farkl almlar
getirme abas grlmektedir. Bu abalarn bir sonucu olarak lkretim Din Kltr
ve Ahlak Bilgisi ders program yeni bir anlay ile gelitirilmitir
Son dnemlerde din eitimi alannda yaanan dnyadaki bu program
gelitirme abalarnn etkisi, hazrlanm olan lkretim Din Kltr ve Ahlak
Bilgisi ders program zerinde de hissedilmektedir. Bunun yannda din alanndaki
bilimsel almalarn, dini yeniden anlama abalarnn ve Trkiyenin iinde
bulunduu zel kltrel ve din artlarn programn hazrlanmas aamasnda etkili
olduu grlmektedir.
Aratrmann problemi, dnyann eitli lkelerinde din retimi alannda
ortaya konulmu din retimi yaklamlarn tespit ederek, Trkiyede din eitimi
bilimi ve ilahiyat alanndaki bilimsel gelimelerin din retimi alanndaki araylara
katks ile ortaya kan lkretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi dersi retim
-
5
programnn bu tespitler dorultusunda deerlendirilmesi ve aralarndaki benzerlik
ve farkllklarn ortaya konmasdr.
B. Aratrmann Amac:
Trkiyede din retimi tarihi incelendiinde, pek ok lkede olduu gibi, din
ve siyaset ilikisinin din retimi konusunda belirleyici bir rol oynad grlr.
Siyasi deimeler btn olarak din eitimi faaliyetlerini ve zelde din derslerinin
konumunu belirlemitir. Halen okullarda verilen Din Kltr ve Ahlak Bilgisi
dersleri eitli alardan tartlmaya devam etmektedir.
Yasal stats, niin verildii, amalar, uygulama srecinde dikkat edilecek
ilkeleri, yntemleri ve ierii konusunda okullardaki din dersleri zerinde tarihte
devam eden tartmalar gncelliini korumaktadr. Din dersleri konusunda yaanan
en nemli tartmalar laiklik ilkesi ve zorunlu bir ders olmas etrafnda
younlamaktadr.
Din Kltr ve Ahlak Bilgisi derslerinin 1982 anayasas ile birlikte zorunlu
bir okul dersi olmasnn ardndan program zerinde baz deiiklikler yaplmasna
ramen, program anlay bakmndan kapsaml bir deiim 2000 ylnda hazrlanan
lkretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi ders program ile yaplmtr. Hazrlanan bu
program lkemizde ilahiyat ve din eitimi bilimi alanndaki bilimsel almalarn bir
rndr.
Aratrma ile, programn teorik bir erevede lkemizde ve dnyada yaanan
gelimelerle paralellii, din retimindeki yeni yaklamlarla benzer ynleri
aratrlarak, lkemiz artlarna en uygun, rencilerin din alannda gerekli olan her
trl ihtiyalarn karlayacak daha iyi eitim programlarnn oluturulmasna katk
-
6
salayacak sonularn elde edilmesi amalanmaktadr. Ayrca byk bir hzla
deien dnyada eitim programlarnn da bu deiime ayak uydurmas hatta bu
gelimelere yn verebilmesi gerekmektedir. Bu adan bakldnda hazrlanan
programn dnyadaki gelimelerle benzerlikleri ortaya koymaya allmaktadr.
Aratrmamz, hazrlanan bu programn temel felsefesini esas olarak, daha
nce uygulanmakta olan program ile yer yer karlatrarak; din retimi alanndaki
yeni yntemlerin; programn ama, uygulama sreci, yntem ve ierik zerinde ne
lde etkisi olduunu ortaya koymay amalamaktadr.
C. Aratrmann nemi:
Trkiye din eitimi alannda tarihi bir tecrbeye sahiptir. Eitimin din olarak
nitelendirilebilecei Osmanlda, din eitimi Mslman rencilere slam dininin ve
Kuran n retilmesi olarak dnlm ve uygulanmtr. Trkiye Cumhuriyeti,
laik bir eitim anlayn kabul etmi ve Tanzimatta ilk admlar atlmasna ramen
retim birlii kanunu ile birlikte din, dier dersler arasnda bir ders olarak
okutulmaya balamtr. Bunun yannda tarihsel bir birikim olarak din dersleri
doktriner karakterini srdrmeye devam etmitir. Bunun yannda yeni kurulan
lkenin benimsedii ilkelerdeki yorum farkllklar din derslerine verilen yasal
haklarn zaman iinde farkllamasna sebep olmutur. zellikle laiklik ve demokrasi
kavramlar etrafnda ekillenen eletiriler neticesinde din dersleri belli bir dnemde
programlarda hi yer almam, daha sonraki dnemlerde ise istee bal olarak
programda yer verilmitir. Son olarak 1982 ylnda zorunlu bir okul dersi statsne
kavumasna ramen tartmalar bitmemitir.
-
7
Eletirilerin odanda din derslerinin geleneksel yntem ve amalarla zorunlu
olarak btn rencilere verilmesinin laiklik ile badamayaca noktas
bulunmaktadr. lkemizin dini anlamda zengin yapsnn din derslerinin btn
rencilere zorunlu olarak okutulmas ile problem oluturabilecei belirtilmektedir.
Benzer eletiriler pek ok lkede uygulanan din dersleri iin de geerlidir.
Bunlarn yannda din retimi alanndaki bilimsel gelimelerle; btn rencileri
iine almay amalayan, ayn zamanda onlarn zgrlklerine de sayg duyan,
geliim zelliklerini dikkate alan, din retimi yntemleri gelitirilmektedir. Bu
abalar farkl lkelerde iinde bulunulan lkenin kltrel, dini, toplumsal ve anayasal
zelliklerindeki farkllklar sonucu yeni din retimi yntemlerinin olumasna ve
uygulanmasna sebep olmutur.
lkemizde de 1982 tarihinden itibaren zorunlu olarak okutulmas
kararlatrlan Din Kltr ve Ahlak Bilgisi ders programnn, din alannda yaanan
gelimelerden ve eitim alanndaki yeni fikirlerden hareketle, toplumsal ve kltrel
olarak lkemizin iinde bulunduu yapy da dikkate alarak yenilenmesine ihtiya
duyulmakta idi. Hazrlanacak olan programn hem dnyadaki eitim alanndaki
yenilikleri din derslerine yanstmas beklenmekte; hem de bunu yaparken lkemizin
iinde bulunduu kendine has yapya uygun olmas istenmekteydi. Ayrca din
retimi konusunda yaplan ve yaplabilecek eletirilere cevap vermesi ve tabi ki
yasal dayana olmas gerekmekte idi. Tm bunlarn yannda zorunlu olmas
sebebiyle tm rencilere uygulanacak din dersinin ama, yntem ve ilkelerinin
seiminde demokrasi ve laiklik ilkelerine uygunluk esas kabul edilmekteydi.
lkemizin ABye yelik mzakerelerinin devam ettii srete, din alannn
birlie uyumu muhtemelen en zor gerekletirecek alan olarak dnlebilir.
-
8
Bununla birlikte din ve din eitimi alannn Avrupa Birliine uyum srecinde
nemli bir yeri olduu dnlmektedir. Zira bu srete tartlan bir konu da dinin
anlatm metodudur
4
. Okullardaki din dersleri de bu konu erevesinde
dnlmektedir. zellikle zorunlu bir okul dersi olarak okutulan din derslerinin
nitelii Avrupa Birliine uyum srecinde tartlacak konulardan biri olarak
dnlmektedir. Yeni bir anlayla hazrlanan lkretim Din Kltr ve Ahlak
Bilgisi dersi retim programnn bilimsel gelimeler dikkate alnarak, Batda din
retimi alannda yaanan gelimelerle paralelliinin tespiti, bu noktada nemli
grlmektedir.
Yaptmz alma hazrlanan bu program, lkemizin iinde bulunduu
kendine has yapsna uygunluu noktasnda incelemekle birlikte, esas olarak din
retiminde yeni yaklamlar asndan inceleyerek; program ile din retiminde
yaanan gelimeler arasndaki paralellii tespite almaktadr. Bylece lkemizin
laik ve demokratik bnyesine uygun, rencilerin zgr tercihlerini engellemeden ve
daha zelde rencileri gelecee hazrlamay amalayan eitim sistemi iinde
zerine den grevi yapacak din dersi programlarnn hazrlanmasnda nclk
edecek bu program deerlendirerek; bu hedefe katkda bulunmay istemektedir. Bu
adan hazrlanan programn yeni gelimeler erevesinde deerlendirilmesi son
derece nemli grlmektedir.
4
Diyanet leri Bakanl tarafndan dzenlenen Avrupa Birlii rasnda oluturulan
komisyonlardan biri de Dini Araylar ve Dinin Anlatm Metodudur. Bkz. Uluslar Aras Avrupa
Birlii ras Tebli ve Mzakereleri (37 Mays 2000), DB. Yay., Ankara 2000.
-
9
D. Aratrmann Yntemi:
Aratrmann iki boyutu vardr. ncelikle din retiminde dnyada (Bat da)
ortaya kan yeni ynelimlerin tespit edilmesi amacyla bu alanla ilgili yaynlanan
makale ve kitaplar taranmtr. Bu konuda hareket noktas 2001 tarihinde stanbulda
dzenlenmi olan Din retiminde Yeni Yntem Araylar uluslararas
sempozyumunda tartlan yntem ve yeni fikirlerdir. Aratrma bu noktadan
hareketle geniletilmi, ortaya kan yeni yaklamlarn tarihsel arkaplan, amalar
ve uygulanlar, eletirilen ve tercih edilen ynleriyle ulalabilen kaynaklar
erevesinde aklanmtr. Elde edilen bilgiler blm sonunda bir tablo halinde
zetlenmitir.
Daha sonra lkretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi Dersi program,
yaynland Ekim 2000 tarihli ve 2517 sayl Tebliler Dergisinden incelenerek, elde
edilen veriler nda, aratrma kapsam ve snrllklarna bal kalnarak, yer yer
karlatrma, sonu karma metotlar kullanlarak incelenmi; program ile yeni
yaklamlarn benzerlik ve farkllklar rnekler verilerek ortaya konmutur.
E.Aratrmann Sorular:
Aratrma srasnda aadaki sorulara cevap aranmtr:
1.Dnyada din retimi alannda ne kan yaklamlar nelerdir?
2.lkretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi dersi retim program ile
dnyadaki din retimi alannda yaanan bu yeni yaklamlarn benzerlikleri ve
farkllklar nelerdir?
-
10
F. Kapsam ve Snrllklar:
Din retiminde yeni yaklamlar lkemiz iin yeni saylabilecek bir alma
alandr. Bu alandaki kaynaklar byk lde Avrupa lkelerinde yaynlanan kitap,
makale ve sempozyum bildirileridir. 2001 tarihinde stanbulda dzenlenen Din
retiminde Yeni Yaklamlar Uluslararas Sempozyumu dnyada din retimi
alannda yaanan gelimeleri lkemize tamas asndan nemli grlmektedir. Bu
sebeple konu, din retiminde yeni yntem araylar uluslararas sempozyumunda
sunulan bildiriler erevesinde ekillenmitir.
Elde edilen veriler nda lkretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi ders
program Ekim 2000 tarihli ve 2517 sayl tebliler dergisinden incelenmi,
programn temel mant, yeni ynelimler ile programn ama, ierik ve uygulama
aamalaryla benzerlikleri, daha nceki programlarla da yer yer karlatrlarak ve
rnekler verilerek ortaya konmaya allmtr.
-
11
I. BLM
DN RETMNDE YEN YAKLAIMLAR
Din eitiminin tarihi ok eskilere dayanmaktadr. Peygamberlerin birer
eitimci ve ilk insann bir peygamber olduu dnlrse din eitimi faaliyetinin ilk
insanla baladn syleyebiliriz. Ancak uygulama olarak ok eskilere dayansa da
din eitiminin bir bilim olarak kabul olduka yenidir.
Din eitiminin farkl toplumlarda ve ayn toplum iinde farkl zamanlarda
farkl uygulamalarn grmek mmkndr. Bu uygulamalardan biri genel olarak her
toplumda grlen, devlet ve din kurumlar arasnda birlikteliin bulunduu
dnemlerden beri uygulana gelen mezhebe dayal din retimidir. Dier bir
yaklam ise, eski yntemin deien sosyal ve kltrel gelimelere uyum
salayamad son dnemlerde ortaya kan ve din eitiminin doasnda deiiklikler
ngren mezhebe bal olmayan din retimidir.
Din eitimi uygulamalarnda meydana gelen bu deiimlerde; toplumlarn
artk din ve kltrel anlamda homojenlikten uzaklaarak okkltrl/okinanl hale
gelmesi ve bunun yannda devletin din ile ilikisinde grlen deiimler etkili
olmutur.
Devletin resmi bir dini benimsedii ve toplumun din adan homojen bir
yapya sahip olduu lkelerde ki belli bir dnemde pek ok lkenin bu nitelikte
olduu sylenebilir- genellikle devletin resmi olarak benimsedii dinin eitimi
verilmektedir (doktriner/mezhebe dayal din eitimi). Toplumlarn giderek oulcu
bir yapya brnmesi, din alannda yaanan teolojik deimeler, devletlerin laik ve
demokratik bir ynetimi benimsemeye balamas geleneksel olarak uygulanan bu
yntemin tartlmaya balamasna sebep olmutur.
-
12
Sosyal, politik ve kltrel deimeler din eitimini etkisi altna almtr. Din
eitiminin nerede ve nasl verileceine ilikin tartmalar, farkl zmlerin
retilmesine yol amtr. Bu balamda pek ok Avrupa lkesi devlet okullar ve
kilise okullar arasnda din eitimi asndan bir ayrm yapmaktadr. Kilise
okullarnn din eitimine karlmam, ancak devlet okullarndaki din dersleri ya
tamamen kaldrlma yoluna gidilmi (Fransa gibi) ya da semeli hale getirilmitir
(Almanya gibi). Baz lkelerde kiliseye bal olan rencilere Hristiyan eitimi
verilirken, farkl dinlere/mezheplere bal renciler bu dersten muaf tutulmu ve
1997 ylndan nce Norveteki uygulamada olduu gibi, onlar iin alternatif Etik
Dersleri mfredata konulmutur. Din derslerinin kimin tarafndan ve nerede
verilecei ile ilgili sorular zaman iinde yntem ile ilgili sorular da gndeme
tamtr.
Son yllarda pek ok lke din dersinin nasl verilmesi gerektii ile ilgili
deiik yntemler gelitirme abas iindedir. Bu deiim abalarnn balca sebebi
farkl dinlere/mezheplere bal rencilerin farkl snf veya yerlerde din dersi
grmelerini temel alan mezhebe dayal din retiminin belli noktalarda yeterli
grlmemesidir. okkltrl bir toplumda yaayan rencilerin, konu din olduunda
farkl snflarda eitim almalar, birbirlerine sayg ve hogr ile yaklamay
renebilmelerini en azndan uygulama noktasnda- engellemektedir
5
. Bu
sebeplerden dolay Norve ve Hamburgda dini arkaplann nemsemeksizin tm
rencileri ayn snf ortamnda bir araya getirmeyi amalayan ve herhangi bir din ya
da mezhebi dayatma abas olmayan din dersi trleri gelitirilmektedir.
5
Tarald Rasmussen, The New Norwegian KRL Subject and Religious Freedom: a Report, Studia
Theologica 54, 2000, s. 19.
-
13
rnein, Hamburgda, bamsz olarak btn rencileri dini arkaplanlaryla birlikte
iine almaya alan bir din dersi uygulanmaktadr
6
. Herkes iin din dersi olarak
isimlendirilen bu uygulama, rencilerin dnya grlerinden ve bal olduklar
dinden etkilenmeden tm rencilere yneliktir. Farkl din ve mezheplerden
rencileri mezhepleraras ve dinleraras bir diyaloga hazrlamak, onlarn kiilik
geliimine katkda bulunmak, kendi kanaatlerinin olumasnda ve bunlar savunmada
kendine gven duygusunu gelitirmek, Tanr sorusuna beraber cevap aramak ve
Avrupa kltrnn unsuru olarak Hristiyanl dikkate almak Hamburgda
uygulanan din dersi modelinin amalardr
7
. Burada, rencilerin tamamn iine alan
ve hepsinin ortak olarak sorduklar sorulara ve ihtiyalarna cevap verebilecek, ortak
hususlarn, eitlilik iinde arand
8
bir din dersi verilmesi amalanmaktadr.
Herhangi bir mezhebi dayatma amac olmadan btn rencilerin bir arada
din dersi almalar fikrinden hareket eden Norve de; KRL olarak isimlendirilen,
kiliseye bal olmayan (non-coffessional) bir din dersi modelini 1997den beri
zorunlu bir okul dersi olarak uygulamaktadr. Derste programn %55i Hristiyanla,
%25i dier din ve sekler dnya grlerine ve kalan %20si ahlak ve felsefeye
6
Friedrich Schweitzer -Reinhold Boschki, What Children Need: Cooperative Religious Education in
German Schools- Results from an Emprical Study, British Journal of Religious Education, Vol. 26,
No.1, March 2004, s. 35.
7
Folkert Doedens, Gemeinsame Grundsatze der Religionsgemeinschaften fr einen interreligiosen
Religionsunterricht? Der Hamburger Weg: Religionsunterricht fr alle, Sipiritualitat und Ethische
Eriehung, Referate und Ergebnise des Nrnberg Forums 2001, iinde (ed. Johannes Lhnemann),
Hamburg 2001, s. 354.
8
Harry Noormann, Almanyada Hristiyan Din Dersinin Hukuksal ereve Koullar ve slam Din
Dersi in Olas Modeller,Trkiye ve Almanyada slam Din Dersi Tartmalar iinde (ed.Hasan
Cokun ve dierleri), Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi, Ankara, 2000, s. 25.
-
14
ayrlmaktadr
9
. Bu ders ile hem Norvein kltrnde byk rol olan Hristiyanlk
retilmekte hem de toplumdaki oulculuk snf ortamna yanstlmaktadr
10
.
Bu noktada Michael Grimmitin, din renme, din hakknda renme ve
dinden renme olarak ortaya koyduu l ayrm, Bat toplumlarndaki din
eitiminin temel trlerini belirleyebilmek asndan nemli grlmektedir. Din
renme tek bir dinin eitiminin yapld, o dine inanan bir kii tarafndan verilen
ve hedefi, o dine inanan rencileri yetitirmek, dine olan inanc ve faaliyetleri
artrmak olan din eitimidir. Din hakknda renme, bu din eitiminin yaanan
sosyal, politik ve kltrel gelimeler karsnda yetersiz kald inanc sonucunda
ortaya kan; kiiyi herhangi bir dinin inanr yapmay deil, ona din hakknda bilgi
vermeyi amalayan; betimsel, tarihi ve eletirel bir din eitimi anlaydr.
Tarafszl sebebiyle devletin verecei bir din eitimi asndan daha uygun olduu
kabul edilmektedir
11
. Bununla birlikte, her iki din eitimi eklinin de yetersiz kald
noktada Hull tarafndan da tercih edilen dinden renme modeli ortaya atlmaktadr.
Bu model, her iki yaklamda grlen eksikliklerin, renciler ve retmenler temel
alnarak dzenlendii, din eitimi ile rencilere neler kazandrlabilecei sorusuna
cevap arad bir din eitimi anlayn yanstmaktadr. Burada ama, rencileri
insancllatrmaktr
12
.
9
Marit Svare, Primary and Lower Secondary School, Report from Norway 2003, http://re-
xs.ucsm.ac.uk//eftre/europe/nor03.html, 25.08.2005.
10
Rasmussen, a.g.m. s. 20
11
John Hull, Demokratik oulcu Toplumlarda Din Eitimi zerine Genel Deerlendirmeler Din
retiminde Yeni Yntem Araylar Uluslararas Sempozyum Bildiri ve Tartmalar 2830 Mart
2001, MEB, Ankara 2003, s. 44.
12
Hull, a.g.m. , s. 45.
-
15
leride daha ayrntl bir ekilde sunulaca gibi, her lke iinde bulunduu
sosyal ve kltrel zellikler, anayasasndaki dzenlemeler ve din alanndaki yeni
aratrmalar erevesinde kendi toplum yapsna uygun, farkl uygulamalardan bir ya
da bir kan semekte, daha iyi ve daha uygun din retimi modelleri
aratrmaktadr.
Bu blmde farkl din retimi yaklamlar eletirilen ve tercih edilen
ynleriyle tantlmaya allacaktr.
1.DOKTRNER DN RETM
1.1.Doktriner Din retimi ve Temel Nitelikleri
Doktriner din retimi; ounlukla toplumda tek bir din ya da mezhebin
mensuplarnn yaad, o din ya da mezhebin devlet tarafndan tannd ve o din ya
da mezhebin retiminin yapld din eitimidir
13
. Bu din eitimi Avrupa
lkelerinde genellikle kiliseler tarafndan verilmektedir. Dersin konularn belli bir
din ya da mezhep oluturmakta ve o dinin ya da mezhebin benimsetilmesi
hedeflenmektedir. Byle bir din dersi, Almanyadaki Katolik ve Protestan din dersi
gibi, ilgili dinin ya da mezhebin ad ile anlmaktadr.
Genellikle bu tarz bir din retiminde her mezhep ya da din ayr din eitimi
snflarn oluturur ve ders, o din ya da mezhebin yesi bir retmen tarafndan
verilir. rnein, Protestan renciler kendi din eitimi gruplarn olutururlar ve
Protestan bir retmen tarafndan eitilirler
14
. Ama, rencilere o dini sevdirmek,
retmek ve rencileri o dinin inanr yapmaktr. Bu ama kilisenin amac ile
13
Cemal Tosun, Din Eitimi Bilimine Giri, Pegem A Yaynclk, Ankara 2001, s. 134.
14
Schweitzer- Boschki, a.g.m. s. 34.
-
16
rtmekte ve ders, din organizasyonlarn grevi olarak grlmektedir. rnein,
Almanyada bir din dersi retmeni resmi retmenlik formasyonundan baka, sz
konusu cemaatin/mezhebin (Roma Katolik Kilisesi ve Protestan Kilisesi) onayna,
daha dorusu yetki vermesine ihtiya duymaktadr. Bu yetkilendirmenin amac,
kilisenin anlayna uygun din dersi verilmesi iin retmen ve cemaat/mezhep
arasnda bir gven ortamnn oluturulmasdr
15
. Almanyada tarihi bir gelenek
olarak din eitimi konusunda kilise yetkili klnmtr
16
. Bu durum doktriner din
derslerinin okul dersi olmaktan ziyade kilise dersi olarak alglanmasn gndeme
getirir. Din eitiminin pratik teolojinin mi, yoksa eitim biliminin mi bir dal olduu
tartmas ise halen srmektedir
17
. Din eitimi konusundaki bu bak as farkll,
din derslerinin nitelii ile ilgili farkl yaklamlarn olumasnda etkili olmaktadr.
Nitekim din dersinin eitimin bir dal olarak dnlmesi onun tarafszln da
yanstmaktadr. rnein, Norvete uygulanan doktriner olmayan din dersinin srarla
kilise dersi deil, okul dersi olarak nitelendirilmesi, verilen din dersinin kilise
otoritesinden bamszln ve tarafszln vurgulamak iindir. Zira bu ders tm
renciler iin zorunludur ve dolaysyla okulun dersi olmaldr
18
.
Doktriner din retiminin tarihi arkaplan dinin devlet ile sk bir iliki iinde
olduu, devletin pek ok kademesinde olduu gibi eitimde de din kurumlarn
15
Noormann, a.g.m. s. 1516.
16
Mustafa Kyl, ada Din Eitimi Teorileri: Bat rnei, Din Kltr ve Ahlak Bilgisi alma
Toplants 1, DEM Yay., stanbul 2004, s. 229, Ayrca rfan Bakurt, Almanyada Din Eitimi, Din
Kltr ve Ahlak Bilgisi alma Toplants 1, DEM Yay., stanbul 2004, s. 232.
17
John M. Hull, Religious Education in Germany and England: The Recent Work of Hans-Georg
Ziebertz, British Journal of Religious Education, Vol.27, No.1, January 2005, s. 1314.
18
Bkz. Rasmussen, a.g.m. s. 1934.
-
17
belirleyici etken olduu dnemlere dayanr. Batda eitimin tamamnn
Hristiyanlkla karakterize edildii ortaa, din bir eitimin verildii bu dnemlere
en uygun rnektir. Bu dnemde din dersleri ayr bir ders deildi; eitimin tamam
din olarak ifade ediliyordu. Ama, iyi Hristiyanlar yetitirmekti ve merkezde Tanr
yer alyordu. Ortaadaki eitimin dini bir eitim olduunu gsteren en belirgin
kant, James Kay Shuttlewortun btn renmeler dinin hizmetisidir szdr.
Yine zellikle ortaada ierisinde dinin yer almad bir eitimin eksik/kusurlu
olduu belirtilir. Zaten bu ada halk eitiminin tek sahibi kiliselerdir
19
. ok yakn
tarihlere kadar bu durumun devam ettii de belirtilmelidir. rnein ngilterede 1944
anayasas ile okullarda devlet veya kilise okulu olmasna baklmakszn eitime toplu
ibadet ile balanmas gerektii belirtilmektedir
20
.
Eitimin tamamen din olarak nitelendirildii bu dnemin ardndan, modern
dnyada sekler bir eitim erevesinde onun dini nitelii ortadan kalkm ve din,
eitimi verilecek bir konu haline dnmtr. zellikle devletin din eitimi iini
stlenmesi, onu kiliselerin etkisinden kurtarmtr. Ne var ki, din dersleri din
organizasyonlarn grevi olarak grlmeye devam etmitir. Bu durum din derslerinde
yntem olarak bir farklln yaanmasn engellemi ve bu derslerin doktriner bir
karaktere brnerek devam etmesine yol amtr. Gnmzde din derslerinde
yaplmas planlanan deiiklikler genelde sadece devlet okullarnda verilen derslerle
19
Lois M. R. Louden, The Conscience Clause in Religious Education and Collective Worship:
Conscientious Objection or Curriculum Choice?, British Journal of Religious Education, Vol.26,
No.3, September 2004, s. 274.
20
Recep Kaymakcan, Gnmz ngilteresinde Din Eitimi, DEM Yaynlar, stanbul 2004, s. 23.
-
18
snrlandrlmakta; kilisenin kendi okullarnda vermekte olduu din dersleri doktriner
karakterini srdrmektedir
21
.
Benzer bir srecin slam eitim tarihi iin de geerli olduu sylenebilir.
slam dini balangcndan beri bir eitim-retim faaliyeti olarak gelimitir. Din
eitimi genel eitimin merkezinde yer almtr
22
. Devlet ile dinin i ie olduu
dnemlerde (Osmanl gibi) eitimin tm dini bir ierik tayordu. Eitim iini
stlenen ve her ilim daln bnyesinde barndran medreselerin dn /slam bir
karakteri vard. Medreseler ncelikle Fkh okutmak iin kurulmu olsalar da,
buralarda daha sonralar baka dersler de okutulmutur. Medreselerde, retim
programlar bir btnd, tek bana bir din dersi deil, dini bir eitim sz
konusuydu
23
. slam dinine dayal olarak yrtlen eitim Sbyan Mekteplerinde de
ayn ekildeydi. 56 yalarndan itibaren ocuklara bu okullarda Kurann yznden
tecvitle okunuu retiliyor, yalar ilerledike namazn kln ve namazda
okunacak dualarla birlikte grg kurallar programda yer alyordu
24
. Eitim grmek,
slam dinini bilmek ve uygulamak ile ayn anlama geliyordu.
Toplumun bnyesinde ve devletin niteliinde ortaya kan eitli deiimler
ve din eitimi iini devletin stlenmesi neticesinde, eitimin dini karakteri deierek
laik eitim anlay gelimitir. Devletin eitim retim faaliyetini eline alp zorunlu
hale getirmesi din derslerinde byk deiikliklere sebep olmutur. Tanzimat
ferman ile birlikte yeni mektepler alm bir dizi yeni bilgi programlara eklenmi ve
21
Louden, a.g.m., s. 276.
22
Beyza Bilgin- Mualla Seluk, Din retimi, Gn Yaynclk, Ankara 1999, s. 3.
23
Bilgin-Seluk, a.g.e,. s. 4.
24
Bilgin-Seluk, a.g.e,. s.56
-
19
din retimi de dersler arasnda bir ders olmutur
25
. Din eitim ve retimi,
bamsz bir disiplin olarak Trkiyede ilk defa geleneksel retim kurumlarnn
yannda modern retim kurumlarnn yer almas ve bu kurumlarda dinin dier
dersler arasnda zel bir ders olarak retilmeye balanmasyla ortaya kmtr.
26
Dier dersler arasnda bir ders olarak yer alan din derslerinin ama ve
yntemlerinde ise tam anlamyla bir deiiklik olmamtr. slam dininin merkezde
olduu, onun sevdirilmesinin ve temel ilkelerinin benimsetilmesinin amaland bir
program yrtlmtr. Bu durum, sadece Mslman ocuklarn eitim almalarnn
esas alnd bir program iin doal saylabilirdi. Bu konudaki 29 Nisan 1857deki
Maarifi Umumiye Nezaretinin grev ve yetkileri Mevad- lmhaber ile yle tesbit
edilmitir: Birinci derecedeki okullar okuma yazma ve din esaslarn belletmekle
grevli olduklarndan, Mslimler iin ayr, gayri Mslimler iin ayr olacaktr. Dier
aamalarda ise, retim Mslim ve gayr Mslim bir arada olacaktr.
27
Tevhid-i
Tedrisata kadar 1869 Nizamnamesine gre her Osmanl uyruklu ocuk ortak
program uygulayan Mekteb-i btidailere gidecek; dinlerine gre ayr binalar
kullanlabilecekti. Rtiyelerde ise, din dersi cemaatlerin kendi grevlilerince,
dinlere gre ayr ayr verilecekti
28
.
Tevhid-i Tedrisat kanunuyla eitimde birlik salanmas amalanmtr.
Kanunun kabulnden sonra yaplan ilk program 1924 tarihlidir. Programda din
derslerinin amac K. Kerim elifbas gsterildikten sonra Kuran- Kerim tedrisine
balanacak ve Amme Czne devam olunacaktr. Muallim bu derslerde mnasebet
25
Beyza Bilgin, Eitim Bilimi ve Din Eitimi, Gn Yaynclk, Ankara 1998, s. 47.
26
Bilgin, a.g.e., s. 1.
27
Cumhuriyetin 50. ylnda Milli Eitimimiz, MEB, stanbul 1973, s. 13.
28
Bilgin- Seluk, a.g.e., s. 89.
-
20
dtke Hz. Peygamberin menakb seniyyesini izah ederek slam muhabbetini
ocuklarn kalbinde yaatacak
29
eklinde belirtilmitir. Kuran ve ilmihal
bilgilerini renmek eklindeki bu ama, doktriner bir din retimini
yanstmaktadr. Grld gibi ama tm Mslman olan rencilere slam dininin
temel bilgilerini kazandrmak, onlarda slama ynelik sevgi ve muhabbeti
artrmaktr. Eitimin tamamen din eitimi olarak algland bu dnemin ardndan
din dersleri doktriner niteliini srdrmeye devam etmitir. Bu durum din konusunda
insanlarn inandklar dinin eitimini alma ihtiyalarndan kaynaklanmaktadr.
rencilere inandklar ve toplumun sahip olduu dinin eitimini vermek din
eitiminden karlamas beklenen doal bir ihtiya olarak deerlendirilebilir.
Eitim faaliyetini toplumun sahip olduu bilgi birikimi ve deerleri gen
nesillere aktarma abas, dier bir ifadeyle kltrleme olarak tanmladmzda
doktriner din retiminin kkl bir tarihe sahip olduunu da ifade edebiliriz. Nitekim
toplumlarn amalarndan birisi, mevcut deerleri gen nesillere alamak suretiyle
topluluun devamn ve gelimesini
30
salamaktr. Ayrca din retiminin
boyutlarndan biri doruluuna inanlan dinin retilmesi yani herkese kendi
dininin retilmesidir
31
.
Pek ok lke; dini, toplumun kltrn oluturan nemli bir para olarak
dnmekte ve kltrn yeni nesillere aktarlmas iin din eitimini gerekli
grmektedir. rnein, Finlandiyada kre bakmnn temel niteliini Hristiyan inanc
29
Nurullah Alta, lkretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi retimi, Nobel Yaynclk, Ankara 2001,
s. 2.
30
Bedii Ziya Egemen, Terbiye lminin Problemleri ve Terbiye Felsefesi, Ankara niversitesi
Basmevi, 1965, s. 78.
31
Bilgin- Seluk, a.g.e,. s. 40.
-
21
oluturmaktadr. Okul ncesi mfredat programlarnda din eitiminin amac,
ocuklarn Hristiyanln geleneksel bayramlarna katlabilmesini ve onun kltrel
mirasnn ieriini renebilmesini salamak
32
olarak belirtilir. Bu amaca uygun
olarak kre retmenleri derslerde, ncil hikyeleri ve meleklerle ilgili hikyeler
okumak, Noel arklar sylemek, bayram kutlamalar ve kilise ziyaretleri organize
etmek, yemeklerden nce dua etmek gibi etkinliklere yer vermektedirler. renciler
Hristiyan adet ve bayramlaryla tanrlar. Dualar ve ilahiler okurlar. Ama,
ocuklarn Tanrnn sevgi ve korumasna inanmalarn, Ona gvenmelerini
salamaktr. Bunu gerekletirebilmek iin mfredatta sevecenlik ve minnettarlk
vurgulanr
33
.
inde yaanlan toplumun kltrn belirleyen dinin retilme ihtiyac, din
eitiminin temel amalarndan birini oluturur. yle ki; doktriner olmayan bir din
retimini ngren Norvete yaplan din dersi programlarnda da mfredatn byk
bir ksm Hristiyanla ayrlmtr
34
. Ayn ekilde Hamburgda tm renciler iin
hazrlanm olan ve kiliseye bal olmayan (non-confessionel) din dersinde Avrupa
kltrnn olumasnda zel bir yeri olan Hristiyanlk dikkate alnmaktadr
35
.
Yaadklar topluma uyum salayabilmek, o toplumun tarihini ve kltrn
anlayabilmek iin o kltr belirleyen unsurlardan biri olan dinin renilmesi
kanlmaz bir ihtiya olarak karmza kmaktadr.
32
Arto J. Kallioniemi, Multiculturalism and Religious Education in the Nursery: a Finnish approach
Journal of Beliefs and Values, Vol. 24, No. 3, December 2003, Carfax Publishing, s. 341.
33
Kallioniemi, a.g.m., s. 340.
34
Rasmussen, a.g.m., s. 32.
35
Doedens, a.g.m., s. 354.
-
22
Laehnemanna gre; okullarda verilen din dersleri ocuklarn kendi dinlerine
ait temel bilgileri almak amacyla kendilerine zg dini geleneklerini renmeleri
asndan nemlidir. stelik gnmzde ailelerin ocuklarna dini inanlar hakknda
yeterli bilgi verebilecek durumda olmamalar nedeniyle de okullarda din retimi
nem tamaktadr
36
.
nsann kendi dinini iyi renmesi, baka kiilerce din konusunda istismar
edilmemesi ve dini hakknda yanl fikir ve yorumlarn farkna varabilmesi asndan
nemlidir. Kiilik geliimi iin de toplum iinde kendilerini tanmlayabilmeleri
asndan, rencilerin sahip olduklar dini renmeleri nemli grlmektedir.
Bilindii gibi kiilik geliimini ve kiilik zelliklerini etkileyen pek ok faktrden
biri de dindir
37
.
Ayrca, insann bakalarnn dinini renmesi, onlara sayg duyabilmesi ve
karlkl ibirlii ve anlay gelitirebilmesi iin kendi dinini iyi renmesi
gereklidir.
Bunun yan sra, farkl din retimi yntemlerinin pek ounun uygulama
imkn bulabilmesi iin rencilerin kendi din ya da mezhepleri ile ilgili konularda
bilgi sahibi olmalar gerekir. Bu sebeple insanlarn kendi dinlerini renme ihtiyac,
din derslerinin nemli bir boyutunu oluturur.
36
Johannes Lhnemann, Almanyada Din Eitimi, Din Dersi Kitaplar ve Ders Programlarndan
rnekler, Uluslar Aras Din Eitimi Sempozyumu (2021 Kasm 1997), Ankara 1999, s. 71.
37
Ali Ulvi Mehmedolu, Kiilik ve Din, DEM Yaynlar, stanbul 2004, s. 5.
-
23
1.2.Doktriner Din retimine Yneltilen Eletiriler:
Doktriner din retiminin tarihi srecine baktmzda, bu tip bir din
retiminin vazgeilmezlii bir yana- baz eletirileri de beraberinde getirdii
grlmektedir. Din retiminde doktrinerciliin artk yeterli grlmeyip
eletirilmeye balamasnn sebeplerinden biri, toplumlarn dn ve kltrel anlamda
homojenlikten uzaklaarak okkltrl bir yapya brnmesidir. Farkl inanlara
sahip ocuklarn bir arada bulunduu bir snfta tek bir dinin tevik edilmesi, dier
dinlerin ya hi retilmemesi ya da inanlmas istenilen dinin bak asyla retime
konu yaplmasn dourmaktadr. Byle bir durum kii haklarnn korunmasna
dayanan demokrasi ilkesi ile badamamaktadr. Ayrca tek bir mezhep ya da dinin
anlatld din dersi programlarnn toplumun aynas olmas gerektii sylenilen
eitim anlayna ters dt de ifade edilmektedir.
okkltrl bir toplumda, farkl dini inanlara mensup rencilerin yer ald
bir snfta doktriner ya da mezhebe dayal bir din eitimi dersinin planlanmas
olduka zordur. ou zaman bu durumda yaplan, din eitiminden ya tamamen
vazgemek ya da herkese kendi dininin retildii ayr din eitimi snflar
oluturmaktr. Toplumdaki her dini inan iin farkl din eitimi snflarnn almas
ise ou zaman mmkn olmamaktadr
38
. Ayrca eitimin amalarndan biri,
rencilerin toplumla btnlemesini salamak, onlar topluma sndrmaktr. Farkl
snflarda ders gren farkl kltrlere ait rencilerin yaadklar topluma
sndrlmalarnn ne derece mmkn olabilecei de yine bu tip bir din eitimine
38
Kallioniemi, a.g.m., s. 344.
-
24
yneltilen eletiriler arasndadr
39
. Farkl dinlere/inanlara mensup rencilerin bu tip
bir din eitimi ile haklarnn korunamad da ifade edilmektedir
40
.
Demokrasi ilkesiyle balantl olarak ele alnan bir dier konu ise doktriner
din retiminin amalardr. Her eyden nce bu eit bir din retiminde hedef iyi
bir Mslman, iyi bir Hristiyan, iyi bir Katolik vb. yetitirmektir
41
. Dersin bu ama
erevesinde ekillendii gz nne alndnda rencilerin derste baarl
olabilmeleri iin tevik edilen dine inanmalar gerekir. Kiinin inanp inanmadnn
nasl deerlendirilecei ya da deerlendirilip deerlendirilemeyecei sorunu, eitim
bilimleri asndan doktriner din eitimine yneltilen eletirilerden biridir. Amalar
arasnda inanmak ifadesinin yer almas ve bu yklemin nasl deerlendirilecei
tartlan bir konudur.
Kiinin inanp inanmadnn nasl deerlendirilecei probleminden baka
byle bir amacn kiinin inanma ya da inanmama tercihlerini bir anlamda engelledii
ve insann zgrl ile badaamayaca eletirileri doktriner din eitimine
yneltilen eletirilerin banda gelmektedir. Her eyden nce insanlara inanmadklar
ya da kendi inanlarnn dnda bir inanc benimsetmeye almak, onlarn
zgrlklerini kstlamak olarak deerlendirilmektedir. Bu durumda genelde yaplan,
lkemizde de olduu gibi, farkl inanlara mensup insanlar bu dersten muaf
tutmaktr. Ancak, toplumlar laikletike belli bir dini benimsetmeyi amalayan
doktriner din eitimine tepkiler sadece farkl dinleri benimseyen insanlardan deil,
39
Kallioniemi, a.g.m., s. 344.
40
Kallioniemi, a.g.m., s. 347.
41
John Shepherd, Fenomonolojik Bak As: Eletirel Anlamda Sorgulayc Din Eitimi, Din
retiminde Yeni Yntem Araylar Uluslararas Sempozyum Bildiri ve Tartmalar, 2830 Mart
2001, MEB Yay., Ankara 2003, s. 33.
-
25
bizzat o toplumun dinine inanan insanlardan da gelmektedir. Bu konuda Shepherdin
tespiti u ekildedir: Dahas, toplum artan dzeyde laikletike, Hristiyan inan ve
deerlerini reddedenler sadece dier inanlara bal insanlardan ibaret kalmyordu.
Geleneksel ve mezhebe dayal din eitimi metodu dier ocuklar da
yabanclatryordu; onu dogmatik, cesaretten yoksun ve bu nedenle can skc
bulanlara iyi Hristiyan ailelerin kiliseye devam eden ocuklar da dhildir
42
.
Doktriner din retimine yaplan eletirilerin nemli bir blm laiklik ilkesi
ve seklerleme temel alnarak yaplr. Laiklik ilkesini benimseyen lkelerin din
konusunda tarafsz olmas gerektii ve mezhebe dayal/doktriner bir din retiminin
bu ilke ile eliecei iddia edilir. Laiklik ilkesi ile ilgili yneltilen eletiriler zellikle
lkemiz iin daha byk bir neme sahiptir. nk Avrupa lkelerinde doktriner din
retimi eletirilirken genelde insan haklar ve okkltrllk ilkeleri temel
alnmaktadr. lkemizde ise, bu eletirilerin kayna ounlukla laiklik ilkesi
olmaktadr
43
. Elbette laiklik ilkesi ile ilgili eletiriler Avrupa lkelerinde de
yaplmaktadr. Bununla birlikte, bat toplumlarnda olduu gibi okkltrl bir yapy
lkemizde grmek daha zordur. lkemizde din retimi ile ilgili tartmalarda
okkltrllkten ziyade laikliin temel alnmasnda; tarihi, sosyal, kltrel ve
politik tecrbelerin nemli etkisi olduu muhakkaktr. Bu sebeplerden dolay din
dersi programlarnda her dnemde laiklik ilkesi iin ayr bir blm oluturulmakta,
mfredat iinde laiklik ile ilgili konulara yer verilmekte ve uygulama ile ilgili
konularda laiklik ilkesine en bata yer verilmektedir.
42
John Shepherd, slam ve Din Eitimi (Mezhebe Dayal Olmayan Yaklam), I.Din retimi ve
Din Hizmetleri Semineri (810 Nisan 1988), D..B. Yay., Ankara 1991, s. 371.
43
Hseyin Batuhan, Din, Bilim ve Eitim zerine Dnceler, (2.Bask),YKY, stanbul 1998, s. 151.
-
26
1.3.Doktriner Din retiminde Farkl Ynelimler
Doktriner din retimi kendisine yneltilen tm eletirilere ramen halen
uygulama alan olarak en ok tercih edilen din dersi eklidir. Pek ok lke yeni
yntemler gelitirme abalarna devam etmekle birlikte insanlarn inandklar dinin
eitimini vermekten vazgememektedir. Zira insanlarn kendi dinlerinin eitimini
almalar doal bir ihtiya ve hak olarak grlmektedir. Toplumun kltrne etki
eden din hakknda bilgi sahibi olunmas da eitimin amalarndan birini oluturur.
Bu temel ihtiyatan dolay doktriner din retimine yneltilen eletiriler dikkate
alnarak bu tip bir din retiminin farkl ekillerinin olabilecei fikri zerinde
durulmaktadr. rnein mezhep merkezli dinler aras alml din dersi byle bir
ihtiya zerine ekillenmitir. Dnya zerinde yaanan pek ok olumsuz durum, din
konusunda yaplan almalar, kreselleme ve seklerleme karsnda geleneksel
din derslerinin gen nesillerin sorularn ve ihtiyalarn karlayamamas ve farkl
din ve mezheplerin renilmesi ihtiyac gibi pek ok sebep Lhnemann dinler aras
alml Protestan din dersi fikrine gtrmektedir. Bu din retimi, kendine zg
alandan yola karak, gnmz gerekliklerinin meydan okumalarndan hareketle
farkl inantan insanlarn tecrbe ve sorunlarna bir alm salanmas gereini dile
getirmektedir
44
. Yani kiinin hem kendi geleneine kkten bal olmas hem de dier
din ve mezheplerin sunduu yeni ufuklara ak olmas amalanmaktadr. Mezhebe
dayal bir din dersi olmas gerektii konusunda srar edilmekle birlikte, ayn zamanda
dier Hristiyanlk mezhepleriyle ibirliini glendirmeyi ve daha temelde okulda
dinler aras renme deneyimlerinin elde edilmesinin olanakl klnmas arzu
44
Bkz. Johannes Lhnemann, Evangelische Religionspdagogik in nterreligiser Perspektive,
Vandenhoeck&Ruprecht, Gttingen 1998.
-
27
edilmektedir. Protestan din dersinin btn renciler iin davet edici ve ak olmas
istenmektedir
45
. Bylece dier mezheplere/dinlere program iinde yer verilerek ve bu
din ya da mezheplere bak asnda objektif olunarak, doktriner din retimine
yneltilen bu tarz eletirilerden uzaklamaya almaktadr.
Doktriner din eitiminin vazgeilemezliinden hareket eden Shepherd da
doktriner din retiminin farkl ekillerinin olabileceini belirterek yle der:
Biri, Vatikan ncesi II. Roma Katolik eitimi gibi tek bak asnn
retilmesi kendi deimiyle- at gzl takm bir doktrinciliktir. Bir dieri ise
Britanyada yeni doktrincilik diye anlan daha ak ulu bir yaklamdr.
46
Shepherd, 1988deki Din retimi ve Din Hizmetleri Seminerinde ve
1997deki Uluslar Aras Din Eitimi Sempozyumundaki iki tebliinde, doktriner din
eitimi ve doktriner olmayan din eitimi arasndaki farklar sunarak, doktriner
olmayan din eitimini srarla tavsiye etmektedir. Ancak 2001 ylnda dzenlenen Din
retiminde Yeni Yntem Araylar Uluslar Aras Sempozyumunda sunduu
bildirisinde, dier bildirilerinde eksik kalan bir yne iaret etmek istediini
belirterek; her iki yaklamn da istenmedik olumsuz sonulara sahip olabileceini
ifade etmektedir. Aslnda o, her iki yaklamn sahip olmas gereken ortak niteliklere
vurgu yaparak, doktriner din eitiminin de iyi bir din eitimi olabileceini
belirtmektedir
47
.
Grld gibi Shepherd, doktrinciliin nyarg iermesi ve stesinden
gelinmesi zor olgular veya sorular hesaba katmamasndan dolay yzeysel olmas
45
Noormann, a.g.m., s. 28.
46
Shepherd, a.g.m., 2003, s. 331.
47
Shepherd a.g.m., 2003, s. 324.
-
28
dolaysyla iyi bir eitim olmadn belirtir. Bununla birlikte, bu eletirilerinin
dnda kalan bir doktrincilikten bahseder ki, bunun ad eletirel doktrincilik tir.
Shepherd bu din eitimi modelini yle aklar:
Belirli bir dini grn deerinin arttrlmasn isterken, rakip grlere de
adil yaklalmasn ister. stesinden gelinmesi zor olgu ve sorular ortaya atmaktan
ve onlarla yzlemekten ekinmez ve de idealizasyon yanlgsndan kanarak
genleri gerek dnyaya hazrlar
Eletirel doktrincilii uygulayanlar, doktriner olmayan din eitimini
uygulayan meslektalar gibi, dier dinlere kar doru bir anlay kazanmak ve bu
dinlerle iletiim kurabilmek iin paranteze alma ve empatiden yararlanrlar.
48
Grld gibi Shepherd temelde fenomonolojinin iki nemli kavramnn
(paranteze alma ve empati) kullanlmasyla, eletirel bir boyut kazanacak olan
doktriner din retiminin de iyi bir eitim modeli olabileceini belirtmitir. nemli
olan dier dinleri deerlendirirken adil ve drst olunabilmesidir.
Bylece Shepherd, bilinen en eski din eitimi modeli olan doktriner din
retiminin, deien dnya ve toplum ihtiyalarna gre baz ilkeleri edinerek ve
dier dinlere yaklamnda adil davranarak kendisine yneltilen pek ok eletiriden
kurtulabileceini belirtir. Aslnda burada vurgulanan doktriner din eitimi
modelinden ziyade aklda tutulmas gereken adalet, tarafszlk, sayg ve empati
kavramlardr.
Eletirel doktriner din retimi, Trkiyede 2000 ylndan itibaren okullardaki
din dersleri iin de kullanlan din eitimi ekli olarak deerlendirilmektedir
49
.
48
Shepherd a.g.m., 2003, s. 333.
-
29
Programda, dier dinlere ait bilgilerde objektif olunmas gerektiinin belirtilmesi
50
,
dinler aras alml din dersinde belirtilen amalarla da paralellik gstermektedir.
Ksaca, rencilere kendi dinleri hakknda bilgi edinecekleri ortam salanrken ayn
zamanda dier din ve mezheplerle ilgili bilgileri kendi kaynaklarndan renerek
farkl din ve kltrlerle bar iinde yaama bilincinin kazandrlmas
51
gibi amalara
ulalmak istenmektedir.
2.MEZHEPLERST DN RETM
2.1.Mezheplerst Din retimi ve Temel Nitelikleri
Pek ok Avrupa lkesinde mezhep ayrlklar tannmaktadr. Bu lkelerdeki
devlet okullarnda ve kiliselere bal okullardaki din derslerinde, renciler
ailelerinin yesi olduu kiliseye veya mezhebe gre ayr snflarda ders grmekte,
ayr kiliselerde eitim yapabilmektedirler
52
.
Bununla birlikte, mezheplere gre ayr kilise ve derslerin olduu lkelerde
mezhepleraras ayrlklar giderek bym ve mezhepler neredeyse ayr bir din
haline gelmitir
53
. rnein, Almanyada Katolik ve Protestan dersleri birbirinden kat
bir ekilde ayrlm olarak verilmektedir. Bu ayrm Hristiyan mezheplerinin
49
Recai Doan, a.g.m. ile ilgili tartmalar Din retiminde Yeni Yntem Araylar Uluslararas
Sempozyum Bildiri ve Tartmalar, 2830 Mart 2001, MEB Yay., Ankara 2003, s. 745.
50
MEB, Tebliler Dergisi, Tarih: Ekim 2000, Say: 2517, s. 960.
51
MEB, Tebliler Dergisi, Tarih: Ekim 2000, Say: 2517, s. 913.
52
Bilgin, a.g.e., s. 82.
53
Bilgin, Mezhepler Aras ve Dinler Aras Din Eitimi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, c. 39, s. 2
-
30
birbirinden ayrllarna sebep olan Luther olayna kadar dayanmaktadr
54
. nceleri
dou ve bat Hristiyan dnyasnda, daha sonra da Katolik ve Protestan dnyada
reformlar yoluyla etkili ve bilinli bir ekilde yrtlen inan ayrlklar, savalara ve
bunun sonucunda pek ok olumsuz sonulara yol amtr
55
. Bu olumsuzluklarn fark
edilmesi corafi keifler ve bilimsel gelimelerle Hristiyanln yeni bir sylem
gelitirme abas sonucunda dier dinlerle diyalogun gereklilii, her eyden nce
kendi iinde bir diyalog ve birlemeyi gndeme getirmitir. Kiliselerin birlikte
ibirlii iinde almalar, hem retmen hem de anne babalar tarafndan talep
edilmektedir
56
.
Mezheplerst ya da ekmenik bir Hristiyan din eitimi verilmesi ihtiyac,
Mokrosch tarafndan, her iki mezhebin (Katolik ve Protestan) olumasna neden olan
koullarn artk ortadan kalkarak iki mezhebin arasndaki snrlarn yok olmas, gen
nesillerdeki dini bilgisizlik, Hristiyanla yabanclama ve din oulculuun
artmas gibi sebeplere dayandrlmaktadr
57
.
Mezheplerst ya da ekmenik bir din retimi din alannda yaanan baz
teolojik tartmalarn bir yansmasdr. 1960dan sonra ve zellikle 1980lerde din
54
Reinhold Mokrosch, Luther mi Yoksa Papa m? Protestan ya da Katolik Din Eitimi mi ya da
Doktrinler Aras Birliine Dayanan Bir Din Eitimi mi? Alman Bak Asndan Ana Hatlar Din
retiminde Yeni Yntem Araylar Uluslararas Sempozyum Bildiri ve Tartmalar 2830 Mart
2001, MEB Yay., Ankara 2003, s. 549.
55
Reinhard Kirste, Almanyada Dini oulculuk ve Dinler Aras retim nerileri, Din
retiminde Yeni Yntem Araylar Uluslararas Sempozyum Bildiri ve Tartmalar 2830 Mart
2001, MEB Yay., Ankara 2003, s. 116.
56
Mokrosch, a.g.m., s. 550.
57
Mokrosch, a.g.m., s.550556.
-
31
alanndaki gelime ve teolojik tartmalar neticesinde farkl din retimi yaklamlar
ortaya kmaya balamtr. Bu gelimelerden biri Katolik ve Protestan kiliselerinin
karlkl ibirlii ve diyalog abas balatmalardr. Bu ibirlii neticesinde, kiliseler
kendi yaynevlerinde dier mezhebe bal yazarlarn kitaplarn basmlar, hatta her
iki mezhepten yazarlarn katlmyla temel bir din eitimi el kitab dahi
yaynlamlardr
58
. Elbette bu diyalog ve ibirlii abalar mezheplerst bir din
retimini de gndeme tamtr.
Mezhepler arasndaki bu ibirliinin sebebi, mezhepler arasndaki
farkllklarn, insanlar arasndaki atma ortamn krkleyebilecei endiesidir. Bu
endie ve farkl inanlara sahip insanlar arasnda -en azndan balangta Hristiyanlar
arasnda- bar ortamnn oluturulmak istenmesi mezheplerst din retiminin
temel ald fikirlerdendir. Dinin birletirici zelliinin ve tm mezheplerce kabul
edilen temel konularnn zellikle vurguland bir din retiminin, bar ortamn
salayabileceine duyulan inan, bu din retimi modelinin baz Avrupa lkelerinde
mezheplerst bir anlayla okutulmasna sebep olmutur
59
. Ayrca yasal
dzenlemelerle din eitiminin okullardaki stats, verilmesi ngrlen din
derslerinin niteliini belirlemede etkili olmaktadr. lkemizde de din dersleri, 1982
ylnda zorunlu hale getirilmesiyle birlikte, mezheplerst bir yaklamla okutulmaya
balamtr
60
. Din derslerinin mezheplerst bir yaklamla retilmesi, lkemizin bu
58
Friendrich-Bolschki, a.g.e,. s. 191.
59
Sleyman Hayri Bolay- Mmtazer Trkne, Din Eitimi Raporu, Ankara Merkez mam-Hatip
Lisesi Mezunlar Vakf Ankara 1995, s. 51; Ayrca bkz. Padre Hans Vocking, AB lkelerinde
Bulunan Devlet Okullarnda Din Dersleri Uluslar Aras Avrupa Birlii ras Tebli ve
Mzakereleri (37 Mays 2000), D..B. Yay., Ankara 2000, c.1 s. 403411.
60
Bilgin, a.g.m., s. 2.
-
32
dnemde birlik ve beraberlie daha fazla ihtiya duymas ile aklanabilir. Nitekim
Onat, Mslmanlarn yeni bir din anlay gelitirmeleri gerektiini dile getirirken,
mezheplerst bir tutuma ihtiya duyulduunu da belirtmektedir
61
.
Mezheplerst olarak verilen din dersleri ieriinde mezheplere ait zel
konular bilinli olarak yer almaz. Bu derslerde mezheplerden biri dayatlmadan,
mezheplerin hepsine temel oluturacak genel bir din ve ahlak kltrnn verilmesi
amalanr
62
.
Mezheplerst din retimi iin iki model sunulmaktadr. Birletirici
Model ve oulcu Model. Birletirici modele gre, din dersinde dinin z,
zerinde ayrlk bulunmayan ilkeleri okutulmal, mezheplerle ilgili ayrntlara
girilmemelidir
63
. Tosuna gre, bu yntem, Kuran merkezli din eitimi
anlayna benzemektedir
64
. Ayrca, sviredeki mezheplerst ncil dersi de bu
modele bir rnek olabilir
65
.
oulcu modele gre ise, din dersi toplumun aynas olmaldr. Baka bir
ifadeyle bu ders, her mezhebi olduu gibi her trl dini, dnya grn ve ahlak
anlayn da retim konusu yapmaldr
66
.
Bilgine gre;
Kk snflarn programlar, mezhepler ve dinler ile ilgili ayrntlara
girilmeden, btn dinlerin ve kltrlerin zerinde birletii inan ve davran
61
Hasan Onat, Kreselleme ve slam Yeniden Dnmek, Dini Aratrmalar, c. 6, Say: 17, s. 38.
62
Bilgin, a.g.m., s. 2.
63
Bilgin, a.g.e., s. 83.
64
Tosun, a.g.e., s. 134.
65
Bolay -Trkne, a.g.e., s. 64.
66
Bilgin, a.g.e,. s. 83.
-
33
kurallar olarak rencilerin btnne cevap verebilecek ekilde dzenlenebilir. leri
snflarda ise yine her mezhepten ve dinden renci bir arada ders grmeye devam
eder, fakat bu defa mezhepler ve dinler tantlp inceleme konusu yaptrlarak, onlarn
hakikati daha doru olarak tanmlayp yorumlayarak yaamak istemekten doan,
dindarlk farkllklar olduu vurgulanr. Bylece dindarlarn, dinlerin ve
mezheplerin ayn hedefe farkl yollardan ulamaya almakta birletikleri fark
ettirilerek, farkllklara kar sayg davran gelitirilmesi istenebilir.
67
Benzer bir model Mokrosch tarafndan mezhep dayanmal din dersi olarak
isimlendirilir. Model, Protestan, Katolik, Mslman ve Yahudi rencilerin bir
retim ylnn yarsn ayr ayr ve dier yarsn da birlikte geirmesini; Protestan,
Katolik, Mslman ve Yahudi din dersi retmenlerinin retmenler odasnda bir
zmre oluturmalarn ve srekli diyalog halinde olmalarn
68
ngrmektedir.
Mokroschun zerinde durduu ekmenik veya mezheplerst din retimi modeli,
aynen Bilginde de olduu gibi mezhepleraras ve daha da ileride dinleraras bir din
retimi modeline kaymaktadr.
2.2.Mezheplerst Din retimine Yneltilen Eletiriler:
Mezheplerst din retimi dinin sadece zerinde birleilen ortak
noktalarnn retime konu edilmesi, mezhepler arasndaki farkllklar yok saymas
olarak nitelendirilmekte; bunun ise dinin farkl yorumlar olabilecei gerei ile ters
debilecei belirtilmektedir. renciler din derslerinde ortak olduklar konular
ilemekte, ancak snf ortamndan ktklarnda, farkllklar ile yz yze
67
Bilgin, a.g.m. s. 2
68
Mokrosch, a.g.m. s. 557
-
34
gelmektedirler. Bu durum zellikle birlikteliin amaland mezheplerst din
retimini yetersiz hale getirmektedir. Zira birlikte yaayabilmek iin insanlarn
farkl olana saygy renmeleri gerekir. Farkllklar hakknda bilgi sahibi olmayan
rencilerin uygulamada farkllklara kar hogrl bir tutum sergilemelerini
beklemek gereki olmayacaktr.
Grld gibi rencilere sadece ortak olduklar ynler retilerek deil,
ayn zamanda farkl olduklar konular da retilerek, rencilerin bu farkllklara
sayg duymasnn hedeflenmesi gerektii belirtilmektedir. Esasen kiinin
karsndakinin, kendinden farkl dncelerini renerek kendi inancna anlam
verebilmesi ve kendi duruunu belirleyebilmesi mmkn olacaktr.
69
Farkllklar yok
sayarak farkl olana saygnn retilmesinin mmkn olamayaca iddias,
mezheplerst din retimine yneltilen eletiriler arasndadr. stelik bu durumun
bir dinin farkl yorumlama ekillerinin olabilecei olgusunu gz ard ettii de iddia
edilebilir.
Mezheplerst din eitiminin baz eksik ynleri vardr ve Bilginin de
belirttii gibi bu din eitiminin yan sra mezhepler aras din eitiminin verilmesi ile
bu eksikler giderilebilir
70
.
3.MEZHEPLERARASI DN RETM
3.1.Mezhepleraras Din retimi ve Temel Nitelikleri
Mezhepleraras din retimi anlay mezheplerst din retiminin baz
alardan yetersiz grlmesiyle birlikte ortaya konan bir yntemdir. Mezheplerst
69
Martin Buber, Ben ve Sen, Kitabiyat, Ankara 2003, s. 92.
70
Bilgin, a.g.m., s. 25.
-
35
veya mezheplere bal olmayan din retimi anlaynn mezhepleri grmezlikten
gelme eklinde yorumlanmas bu yeni kavramn ve anlayn ortaya kmasna sebep
olmutur
71
.
Artk tartlan, din eitiminin verilip verilmemesi deil, mezhepleraras,
kltrler aras hatta dinler aras eitimin eklidir. Deiik din ve kltrlere bal
insanlarn bir arada yaad lkelerde ayn okula giden ocuklarn din dersinde,
dinlerine veya mezheplerine gre ayr snflarda eitilmeleri yerine, ayn snfta
farkllklarnn bilincine vardrlarak, nasl bir arada, bar iinde yaayacaklarnn
deneyimini kazanmalar daha doru olmaz m?
72
Bilginin sorduu bu soruya cevap nitelii tayan mezhepleraras din
retimi, lkedeki mezhepsel oulculuu gz nne alarak ve dinin temel
kaynaklarndan hareket ederek dzenlenecektir. Ortaklktan hareket edilecek ancak
farkllklar yok saylmayacaktr. Ayn snfta okuyan farkl mezheplere bal
renciler iledikleri konuda kendi anlaylarn snfa tayacaklardr.
73
Aratrmalar gstermektedir ki tek mezhepli veya tek dinli din dersi genel
olarak rencilere skc gelmektedir. renciler temas halinde yaadklar dier
insanlarn hayat ve hakikat hakknda nasl dnp neye inandklarn, kendi dnce
ve inanlar ile mukayese edebilmeyi istemektedirler
74
.
Bir dinin farkl mezheplerinin bir arada yaad lkelerde mezheplerst din
retimi, bu farkllklar yok sayd iin yetersiz grlmektedir. Mezheplerst din
retiminin yetersiz olduu ve mezhepleraras din retiminin nerildii durum,
71
Tosun, a.g.e., s. 135.
72
Bilgin, a.g.m., s. 2.
73
Tosun, a.g.e., s. 135.
74
Bilgin, a.g.m., s. 3.
-
36
toplumdaki eitli din anlaylarna ramen din derslerinde bunlarn dile getirilmeden
bir dinin btn inananlarnn ayn olduu izlenimi yaratmasdr. Toplumun aynas
olmas gereken din derslerinin mezhepleri yok sayd srece bu vasf yerine
getiremedii gzlemlenmektedir.
Bir dinin farkl yorumlan ekillerinin bilinmesi gereklilii mezhepleraras
din retiminin k noktasdr. Yaklam, farkllklara sayg duyma anlayn
gelitirerek ve kendi mezhebinin tek doru olduu dncesinden syrlarak
taassuptan uzak ve farkl fikirlerin doruluunu da kabullenebilecek bir hogr
ortamn oluturmada etkili olabilir.
Zira zellikle Avrupa da mezheplerin ayr birer din gibi telakki edildii ve bu
durumun tarihte yol at atmalar hatta savalar bilinmektedir. Halen Avrupann
pek ok lkesinde mezheplere dayal olarak verilen din derslerinin yetersizlii
belirtilerek Hristiyanlk ats altnda farkl mezheplerin retildii din dersi
araylar devam etmektedir.
3.2.Mezhepleraras Din retimine Yneltilen Eletiriler:
Mezhepleraras din retiminin uygulanabilmesi iin baz n koullarn
yerine getirilmesi gereklilii bu tarz bir din retimi modeline yneltilebilecek
eletirilerin banda gelmektedir. Mezhepleraras din retiminin uyguland bir
derste rencilerin kendi mezheplerinin anlaylarn snfa yanstmalar
beklenmektedir. Bu durumun gerekleebilmesi iin rencilerin kendi mezhepleri
ile ilgili retime konu edilen bilgileri edinmi olmalar gereklidir. Bu n koul,
mezhepler aras din retimi yaklamndan nce rencilerin kendi mezhepleri ile
ilgili bilgileri alacaklar mezheplere ait bilgilerin retildii bir din dersini gerekli
-
37
klmaktadr. kinci bir seenek ise bu bilgilerin rencilerin aileleri tarafndan onlara
verilmi olmasn beklemektir ki bu durum retim asndan yeterli kabul
edilmemektedir. Yaplmas gereken rencilere kendi mezhepleri ile ilgili bilgileri
edinebilecekleri din dersi ortamnn salanmasdr. Bununla birlikte byle bir
eitimden gemi olsa dahi rencilerin kendi mezhepleri ile ilgili bilgileri hangi
dorulukta ve ne lde snf ortamna yanstabilecei de uygulamada ortaya
kabilecek sorunlardan biridir.
Grld gibi mezhepleraras din retimi iin mezheplerst bir din
retiminin bir n koul olarak kabul edilmektedir. Zira Bilginin de ifade ettii gibi
kk snflarda mezhep farkllklarna girilmeden verilecek mezheplerst din
dersinin daha ileri snflarda mezhep farkllklarna yer vererek farkl yorumlarn
olabileceini kabul eden mezhepleraras bir din dersi trne dnebilmektedir
75
.
Burada Bilgin, verilecek olan din dersi ile dinin btnlnn korunmasna vurgu
yapmaktadr
76
.
Grld gibi Bilgine gre mezheplerst din dersinin bir st basama
mezhepleraras din eitimidir. Ona gre bu iki din retimi modeli birbirine kar
deil bir arada ya da sra ile takip edildiinde birbirlerinin eksiklerini kapatabilir.
Mezhepleraras din retiminin yaplabilmesi ya da istenen hedeflere ulaabilmesi
iin hem bir n koul olarak hem de mezhepler aras din retiminin dourabilecei
baz ayrlk ve karklklar giderebilmek iin mezheplerst bir din retimine
ihtiya vardr. Bu ihtiya Mokrosch tarafndan da fark edilmi olmaldr. Zira
mezhep dayanmal din dersi olarak tanmlad din dersi modelinde renciler
75
Bilgin, a.g.m., s. 2.
76
Bilgin, a.g.e,. s. 83.
-
38
ncelikle kendi mezheplerinin eitimini alacaklar, daha sonraki dnemde ise ayn
snf ortamnda birlikte din dersine devam edeceklerdir. Bylece Mokrosch,
mezhepler hatta dinleraras din dersini mezhebe dayal bir din dersinden sonra
yaplmasn uygun grmektedir
77
. Bu iki yntem bir arada olduu zaman birbirinin
eksik ynlerini tamamlayabilmektedir.
Mezhepleraras din retiminin renciler asndan istenmeyen baz
sonulara sebep olabilecei de belirtilmektedir. Mezhepleraras din retimine
yneltilen bu yndeki eletiri, bir din iindeki farkl inan ve uygulamalar gren
rencilerin, dinin hakikat ve doruluk iddialarna kar gvensizlik iinde
olabilecekleridir. Nitekim Bilginin srarla mezhepleraras din dersinde, dinin
birletirici ynnn belirtilmesi gerekliliini vurgulamas, bu sakncann bir
gstergesi olabilir. stelik lkemiz tarihindeki baz olumsuz olaylar neticesinde din
derslerinde ayrln deil de birletiriciliin vurgulanmak istenmesi doaldr. Dinin
zerinde durduu noktann da bar olduu gz nne alndnda hangi model olursa
olsun din derslerinden beklenen temel gayenin, dinin insanlar arasndaki birletirici
roln retmek olmas gerektii belirtilmelidir. Bu noktada mezhepleraras din
retimi mezheplerst din retiminin birletirici zelliinden faydalanarak
uygulanmas srasnda kabilecek olumsuz dnceleri engelleyebilir.
Yaklamn uygulanmas noktasnda doabilecek skntlardan bir dieri de,
retmenlerin, derste eitimi verilecek mezheplerin tamam ile ilgili bilgilere sahip
ve bu ynde bir eitimden gemi olmalar gereidir. lkemiz asndan
77
Mokrosch, a.g.m., s. 557.
-
39
dnldnde bu din dersi retmeni yetitiren ilahiyat fakltelerindeki
programlarda bir deiiklii gerektirir
78
.
Tm bunlarn yannda hangi mezheplerin ne lde ve ne kadar etkinlikte
programa alnaca sorusu da uygulama srasnda ortaya kabilecek problemler
arasnda dnlebilir. Burada uygulama iin mezhepleraras din retiminin
yaplaca lkenin eitim politikasnda deiime ve yasal dzenlemelere ihtiya
olaca da belirtilmelidir. Zira bu yntemi uygulayan Almanyada, mezhepler devlet
tarafndan tannmakta ve din eitimi iin yetkili klnmaktadr. Ayn yasal
dzenlemenin mezhebe dayal din retimi iin de geerli olduu daha nce
belirtilmitir.
4.SORGULAYICI METOD
4.1.Sorgulayc Metod ve Temel Nitelikleri
Sorgulayc metod din eitiminde felsefenin kullanlmas fikrine dayanan bir
yntemdir. Felsefeyi din ve ahlak eitiminin bir temas olarak retmenin dnda
ocuklara felsefe yapmay retmeyi amalar.
Norvete pilot bir uygulama alan olan ve tartlan bu metod, doktriner
olmayan bunun da tesinde dini olmayan bir din retiminin gerei noktasnda
bavurulan bir metottur. Hedef farkl dinlere mensup renciler iin ve hatta hibir
dine mensup olmayan renciler iin de din ve ahlak eitimi salayabilmektir.
ocuklara felsefe retimi Amerikada Matthew Lipman nclnde
balayan bir almadr. Norveteki pilot uygulama iin Lipmann almalarndan
faydalanldn belirten Borresen, felsefenin din eitiminin bir paras olarak ele
78
Tosun, a.g.e., s. 135.
-
40
alnmas gerekliliini iki sebebe dayanarak aklar: Bunlardan biri anne ve babalar
iin felsefenin daha tarafsz olarak dnlmesidir. Dieri ise, ok dinli toplumlarda
hogr ve anlayn gelimesine yardmc olma ve ocuklarn mantk ve ahlaki
yarglarnn glenmesinin salanmasdr
79
.
Sorgulayc metod, doktriner ya da mezhep merkezli din retimi
modellerinin eletirildii noktalarda farkl bir din retimi modeli olarak karmza
kmaktadr. Doktriner din retimine getirilen eletirilerden syrlarak tarafszlk
ilkesini temel alan bir yaklam sunma abas gzlemlenmektedir.
Bu yntemin amac u ekilde ifade edilmektedir: ocuklarn kavramlarn,
kelimelerini, bak alarn, dnme ve konumalarn gelitirmektir. Bylece
dnyay kendi kendilerine kefedebilmeleri ve bunun mantn kavrayabilmeleri
beklenir
80
.
lkokul seviyesinde (14. snf) hedef rencilerin ben ve tekiler arasndaki
farklln gl bir duyarlln salamaktr. Programda bu seviyedeki konular
arasnda doru, yanl, affetme, cesaret, merhamet gibi kavramlarn yannda, kendi
fikirlerini savunma, arkadalk, eitlik, bakalarnn istek ve ihtiyalarna kar
duyarllk gelitirebilme gibi baz yeteneklerin, eitli rneklerle tecrbe edilmesine
frsat verecek ekilde dzenlenmitir
81
.
Orta retim rencileri iin zerinde durulan nokta insani deer ve
normlarn felsefi olarak yorumlanmas dr. ocuklara insan doas, iyi ve kt,
79
Beate Borresen, Sorgulayc Metod: Din retiminde Norve Yaklam, Din retiminde Yeni
Yntem Araylar Uluslararas Sempozyum Bildiri ve Tartmalar, 2830 Mart 2001, MEB, Ankara
2003, s. 252.
80
Borresen, a.g.m., s. 253.
81
Rasmussen, a.g.m., s. 2829.
-
41
doru ve yanl hakknda felsefi tartmalar iinde baz (anlalmas kolay) kavram
ve teorilerle ilgili bilgiler verilmektedir. Ayrca, ocuklarn, hayat ve rehberlik
hakkndaki sorular iin bu felsefi kavram ve teorilere bavurmada deneyim
kazanmalar amalanmaktadr
82
. Bu seviyede hedef, rencilere ahlaki ztlklarn
gl bir farkndaln salamak ve onlara eitli seeneklerin olabileceini grmeyi
retmektir
83
. Drstlk, adalet, sorumluluk, onurlu olma, inanl olma gibi deer ve
kurallarn temelleri zerinde dnme, kendi tercihlerini ve davranlarn
savunabilme ve gerekelerini aklayabilme kabiliyetini gelitirmek hedeflenir.
Bununla balantl olarak, snfta ve okuldaki sosyal ilikiler, farkl kltrler
arasndaki ilikiler, rklk, doa, evre, aile iindeki ilikiler, cinsler arasndaki
ilikiler, alma yaam, sava, bar ve eitli ahlaki tercihler gibi konulara yer
verilir
84
.
Lise dzeyinde (810) ise eletirel dnme ortamnn daha belirgin bir
ekilde ortaya konulduu grlmektedir. Ortaokul seviyesinde (57. snf) yaplan ve
hakl gsterilen baz kararlarla ilgili birtakm bilgileri edinmilerdir. Lise seviyesinde
rencilere bu tr seenekler iin daha iyi gereke salayabilen teori ve ifadeleri
(concept) beenmeleri (employ) konusunda yardm edilir. Bu ifade ve gerekelerden
bazlar felsefede bulunabilir. rnein insan doas, iyi ve ktnn ne olduu
konusunda felsefi teoriler gibi.
85
renciler bu seviyede, daha nce tecrbe etmi
olduklar iyi, kt, doru yanl hakkndaki tartmalarla ilgili felsefi teoriler ile
82
Borresen, a.g.m., s. 248.
83
Rasmussen, a.g.m., s. 29.
84
Bkz. The Royal Ministry of Education, Research and Church Affairs, The Curriculum For The 10-
Year Compulsory School in Norway, NLS, 1999, s. 102111.
85
Rasmussen, a.g.m., s. 30.
-
42
karlarlar. Yaam ve davran hakkndaki sorunlar somutlatrmak iin bu felsefi
kavram ve teorilere bavurarak tecrbe kazanrlar. rnein, Platon, Aristo, Kant,
Mill gibi felsefe tarihinde nemli yeri olan kiilerin teorilerinin basit sunumlar
konular arasndadr. Ayrca, renciler Yunan mitolojisindeki baz nemli
hikyelerin anlatm, Hmanist gelenein sekler ve dini kkenleri, genetik
mhendislii, cinsellik gibi eitli konularda bilgi elde etme frsat bulurlar
86
.
Bununla birlikte Lise konularnn dier dinler ve dnya grleriyle ilgili retim
materyali ile devaml balant kurulmas da nemlidir
87
.
Sorgulayc metod temelde insann hayata bak ile ilgili temel konularda
rencilerin dnmesini ve ileri snflarda hayat ve insann kendisi ile ilgili bu
konularda felsefi teorileri renmelerini temel almaktadr. Hangi dinden olursa olsun
tm insanlarn sorduu temel sorular zerinde felsefi yorumlar renerek
rencilere dnme becerisini kazandrmay amalar.
Aslnda bu amalar ve hayata ilikin sorular insann anlam aray abasn
hatrlatmaktadr
88
. nsan zihni, reel hayatta olaylarn arka arkaya knda iinde
bulunduu dnyay, bu dnyann tesini, ncesini ve sonrasn; kendini evreleyen
varlk ve nesneleri, bunlar arasndaki yerini, onlarla olan ilikisini; kendi
ftratn/zn; dnce ve zanlarnn, duygu ve inanlarnn, istek ve eylemlerinin
kaynak ve gayesini hayat iin gerekli grerek anlamak istemitir. Ortaya att
saysz sorulara, din, mistisizm, metafizik felsefe ve ilim adna getirdii trl
86
The Royal Ministry of Education, Research and Church Affairs, The Curriculum For The 10-Year
Compulsory School in Norway, NLS, 1999, s. 113
87
Rasmussen, a.g.m., s. 31.
88
Bkz. Ahmet Nedim Serinsu, Kuran Nedir, ule Yaynlar, Ankara 1997.
-
43
aklamalar iin bir sr cevaplar vermitir
89
. Serinsunun da belirttii gibi
insanolunun hayat anlamlandrmasnda, dinin, felsefenin ve bilimin verdii pek ok
cevap vardr. Bunlardan birini seen pek ok insann, setii alana gre hayatn
anlamlandrmas da farkllaacaktr. Serinsu bu durumu 29/Ankebut Suresinin 69.
ayetini rnek vererek aklamaktadr
90
.
nsanlar ilk alardan beri varolular ile ilgili sorular sormular ve bu
sorulara eitli cevaplar retmilerdir
91
. Hayatn anlam, dorunun ve iyinin nelii
gibi sorular gerek dinin gerekse felsefenin ortak sorulardr. Borresenin de belirttii
bu noktada sorgulayc metodun nerisi sorulan sorulara felsefenin verdii
cevaplardan yararlanarak din eitimi verebilmektir
92
.
Gerekte rencinin dnmesi, kendi kararlarn verebilmesi, zgr bir tavr
ierisinde seme hrriyetine sahip olabilmesi ve sonuta gl bir kiilik geliimi din
eitiminin amalarndan biri olmaldr. Bunlarn eitimin de amalar olduuna iaret
eden Seluka gre, din eitimi, bir bilgi vastas olmakla beraber, insann bilgi elde
etme yollarn, akln ve duygularn kullanma kabiliyetini gelitiren bir sre olarak
kabul edilmelidir
93
.
89
Serinsu, a.g.e., s.161.
90
Serinsu, a.g.e,. s. 170.
91
Bilgin, a.g.e., s. 28.
92
Borresen, a.g.m. ile ilgili tartmalar, Din retiminde Yeni Yntem Araylar Uluslararas
Sempozyum Bildiri ve Tartmalar ierisinde, 2830 Mart 2001, MEB, Ankara 2003, s. 298.
93
Mualla Seluk, Din retimi zgrletiren Bir Sre Olabilir mi?, slamiyat, c.1, Say:1, s. 87.
-
44
Din eitimi, korkmadan tartmay, eletirel kabul etmeyi, dn olgunluu,
bilinli iman, kiisel sorumluluk gelitirmeyi ve bu gelimeyi kolaylatracak
uygulamalar (amel) tevik eder
94
.
Grld gibi eletirel bak asn gelitirme ve rencileri dnmeye
sevk etme sadece sorgulayc metodun bir zellii deildir. Shepherdin doktriner din
retiminin de eletirel olmasyla iyi bir din retimi olabileceini ifade etmesi,
eletirel bakn aslnda tm din renimi yaklamlarnn bir zellii olmas
gerektiini gstermektedir. Eletirel bak asna sahip olmak, kendini
gerekletiren bir insann zelliklerinden biri ise; bu bak asn salamann,
eitimin de amac olduunu sylemek mmkndr.
Nitekim felsefenin btn okulun bir paras olmas gerektiini ifade eden
Borresen de, eletirel dncenin sadece din retiminin deil, eitimin de bir
zellii olmas gerektiine iaret etmektedir
95
.
Eletirel bak asnn din retimi asndan nemi farkl ekillerde ortaya
konabilir. rencilerin zerinde dnmelerine frsat vermeksizin kesin dorular
olarak din bilgilerin retilmesi zellikle ergenlik andaki rencilerin din
eitiminde istenen amalar gerekletirememektedir
96
.
Ayn ekilde giderek seklerleen ve kreselleen dnyada genlerin din ile
ilgili konulara ynelik ilgilerinin azalmas ya da en azndan biim deitirmesi,
94
Bilgin, a.g.e., s. 37.
95
Borresen, a.g.m., s. 255.
96
BilginSeluk, a.g.e., s. 8485.
-
45
onlarn ihtiyalarna uygun, zgrlklerini snrlamadan ve eletirel dnmelerini
engellemeden verilecek bir din eitimini gerekli klmaktadr
97
.
Bilgin, din eitiminin en nemli grevlerinden birinin insanlarn grdn
gerekten grr, dnr, anlar ve eletirdikten sonra kabul veya reddeder hale
getirilmesi
98
olarak tanmlamaktadr. Bu ama Kurann akln kullanan ibret alan
dnen insanlar istemesi ile de uyumludur.
99
Kuran temel alan bir din retimi
iin amalar arasnda yer alabilecek olan bu ifadeler amz insanna verilmesi
planlanan din retimi programlarnn da temelde ele ald amalar olarak
deerlendirilebilir. Zira geleneksel din retimi yntemlerinin eletirilmesinin
nedenlerinden biri onlarn rencilerin sorgulama isteklerinin nnde engel
olmalarndan kaynaklanmaktadr. Bu durum pek ok defa din alan iin de bir
eksiklik olarak dile getirilmi ve modern din retiminin rencileri, eletiren
bireyler olarak eitmesi gerei eitimin btn geneli iin de teklif edilmitir. Modern
din eitimcileri de din eitiminin teolojik olarak arkaplan ile ilgili fikir belirtirken,
din alannda yaanan ya da yaanmas gereken bak as deiimine de vurgu
yapmaktadrlar. Ziebertzin ifadeleri de bu konuda fikir verebilir: din eitimi
teorisini kurmak zorunda isek, Tanrnn rol kimliimizi balamak deildir. Ancak
sorular sormaktr. Din eitiminin objektiflii rencilere bir dinin sembol ve
kavramlarnn nda bu soru sorabilmeyi yorumlamaya yardmc olmaktr
100
.
97
Richard R. Osmer-Friendrich Schweitzer, Religious Education between Modernization and
Globalization, William B. Eerdmans Publisihng Co. Michigan/Cambridge 2003, s. 1320.
98
Bilgin, a.g.e,. s.18.
99
Bilgin, a.g.e., s.19.
100
Hans George Ziebhertz, Religious Education in a plural Western Society, Transaction Puplishers,
Hamburg 2003, s. 104.
-
46
Bylece din alannda olduu gibi din retimi alannda da eletirel bir bak
as gelitirmeye ynelik olarak, kutsal metinlerden de destek bulunmakta ve din
eitimi teolojileri iin eletiri kavram nem kazanmaktadr.
4.2.Sorgulayc Metoda Yneltilen Eletiriler:
Sorgulayc metodun zerinde durduu eletirel bak as ve felsefi
dnebilme kabiliyeti kazandrma amac din eitimi asndan son derece nemlidir.
Bununla birlikte din eitiminin nemli boyutlarndan biri de ahlak eitimidir. Din
eitiminin yerine getirmesi beklenen grevlerden biri, belki de en nemlisi de
rencilerin ahlakl davranlar edinmesi, yani gzel ahlaktr
101
. Sorgulayc metod
ile dinin bu boyutunun ele aln ekli, din retimi modeli olarak ortaya atlan bir
yntem asndan eksiklik olarak nitelendirilebilir. Bunun yannda rencilerde
otonom bir vicdan oluturma abasnn var olduunu kabul etsek bile sadece
filozoflarn grlerinin ele alnmas ile yeterli bir geliim salanmasn beklemek
iyimserlik olarak dnlebilir. Kln bu noktadaki grleri fikir verebilir: din
ile temellendirilmeyen teorilerin hemen hemen hepsinde eksik olan unsur, ahlak
ilkelerinin belirlenmesinde zaman ve zemine gre deimeyen, vahiy gibi, sabit bir
lnn olmaydr. Byle ahlaki bir ltten yoksunluk ise, ahlaki rlativizm ve
phecilie davet eder
102
. Bu ekilde eletirel dnme ve sorgulamann esas olmas
istenirken rencilerin hakikat, iyi ve dorunun ne olduu gibi konularda phecilie
dmeleri bir ihtimal olarak karmza kmaktadr. Bu noktada kesin dorular
101
Bilgin, a.g.e., s. 30.
102
Recep Kl, Ahlakn Dini Temel, TDV Yay., Ankara 1996, s. 161.
-
47
sunduunu syleyen din retiler olmakszn verilecek bir din eitiminin eksik
olduunu sylemek mmkndr.
Ayrca felsefe ile dinin tm boyutlarnn nasl verilecei sorusuyla birlikte,
sadece felsefe retimi ile din eitiminden anlalan ya da beklenen btn hedeflerin
gerekleemeyecei dncesi de yine bu yntem iin getirilebilecek eletiriler
arasndadr. Bu eksiklikten dolay, Norve programnda sadece felsefi konulara yer
verilmemi hatta dersin yarsndan fazlas lkenin kltrn oluturan Hristiyanla
ayrlmtr
103
.
Hayatn anlam ile ilgili Borresenin de ifade ettii gibi sadece felsefenin
verdii cevaplarla yetinerek bu konuda baz ynleriyle ok daha etkili olan dinin gz
ard edilmesi; sorgulayc metodun amalarna ulalmas asndan da eksiklik olarak
deerlendirilebilir. Nitekim Akncnn belirttii gibi, din, metafizik lemle ilgili
gizli srlara ve grnen yzyle dnya hakkndaki sorulara ve anlaylara cevap
vermektedir. Ayrca din insann yapsna uygun deerler sistemiyle ve gl bir
toplum yaps oluturma ynyle hayat ekillendirmekte, insanlara mutlu bir hayatn
yolunu amaktadr.
104
Zihinsel, ruhsal ve toplumsal alardan bir btn olarak
insann hayatn anlamlandran dinin verdii cevaplardan yararlanlm