D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 64 (1, 2)

EKEV AKADEM DERCS Yl: 7 Say: 16 (Yaz 2003)------- 121

DN EGTM VE GRETMNDE BR LETM Y~EM OLARAKHiKAYE

Yaar FERSAHOGLU (*) zet Eitim-retim/aaliyeti, aym zamanda bir iletiimfaaliyetidir. letiim, bireyler ara-snda tek ya da iki ynl olarak oluan, dnce, duygu ve haber al-veriidir. letiimde hedef kii veya kitleye mesaj iletme yollarndan biri de hikaye yntemidir. Hikaye, ha-yatta, olan veya olacak kans veren olaylar bir lyle anlatan; haya/de tasarlanan il-gi ekici bir takm olaylar anlatarak okuyanda heyecan veya zevk uyandran yazdr. .. Hikaye, ocua hayat retir. ocuk, hikaye okurken hem e/enir, hem de duygu ve

dnsel adan birok eyler kazanr. Bunun iin hikaye, ocuk psikolojisine ve edebi kurallara uygun olarak yaz/maldr.

Kur'an, hikaye yntemini bolca kullanmtr. lkemizde eviri hikayeler/e ilgili ola-rak balangta baz tartmalar olmusa da bugn byle bir tartma yaanmamaktadr. nemli olan, ocua, neyi, ne zaman ve nasl okutulacadr. Aileler ve eitimci/er bu konuda salkl bir karara varmazlarsa toplumumuz kltrel bir kirlenmeye maruz kala-bilir.

Anahtar Kelime/er: Din, Eitim, retim, leiim, Mesaj, Hikaye, Tutum

Story asa Communication Method in Religious Instruction and Education Abstract

Religious instruction and education is at the same time a communication act. Com-munication is the one-way or two-way exchange of thoughts, sentimenis and informati-on among individuals. One way of communicating messages to the target individual or mass is the use of stories. A story isa literary work in which real or possible events are depicted and which incites excitement and joy in readers by relating interesting events in imagination.

Stories teach the life to the children. While reading stories, the children enjoy them-selves, at the same time, and /earn many things emotionally and cognitively. Therefore, stories should be written paying attention to the child psychology and literary rules.

The Quran resorts frequently to the method of storytelling. Although there were so-me discussion about the translated stories in the pas in our country, such discussions have now disappeared. The po int is the child will read what, when and how. If the fami-lies and educators failto reach a so und decision in this respect, our society may face a cultural contamination.

Key Words: Religion, Education, Instruction, Commuication, Message, Story, Atti-tude. *) Do. Dr., Marmara niv. ilahiyat Fak. Din Eitimi Anabilim Dal.

(e-po_a: fersahzade@mynet.com) \'

D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 65 (1, 1)

122 /Do. Dr. Yaar FERSAHOGLU----EKEVAKADEM VERGS

Giri Eitimin temel niteliklerinden biri de onun ayn zamanda bir iletiim faaliyeti olma-sdr. Gerek ocuklara ve gerekse yetikinlere birtakm bilgi, beceri alkanlk kazandrma, onlarda tutum oluturma sreci ayn zamanda bir iletiim srecidir. Salkl bir ile-

tiimin olmad yerde verimli bir eitim olmaz. Bu itibarla baarl olmak isteyen bir eitimeinin iletiim kurallarn da bilmesi gerekir.

letiim, szlk anlam itibariyle, "yz ifadesi, ses tonu, jest, tavr, konuma ve yaz, telefon, telgraf, radyo, televizyon gibi aralarla dnce veya duygularn bir kimseden

baka bir kimseye geii, komnikasyon anlamlarna gelmektedir!. Genel manada iletiim, "bireyler arasnda tek ya da iki ynl olarak oluan, dn

ce, duygu ve haber al-veriidir"2. "Davranlarda deiiklik meydana getirmeyi ama-layan bilgi al-verii" olarak da tanmlanmaktadr3. idem Katba'nn "nsan ve nsanlar" isimli kitabnda etkili iletiim davran bir yaklamla ele alnmakta ve "tu-tum renme ya da yeniden renme (tutum deitirme) sreci"4 olarak tanmlanmakta

dr. letiimin bir tanm da bireyde "davran deiiklii meydana getirmek zere fkir, bilgi, haber, tutum, duygu ve becerilerin paylalmas sreci."5 eklindedir. Kaynan, hedef kii veya kitleye gnderdii mesaj dini ierikli ise iletiime dini iletiim denmek-

tedi-6. GC.rlildlili gibi i!c:tiind~ tc:n.:! ama tutunlan etkilerneye yneliktir. Bireyler ken-

di aralarnda kurduklar iletiim ve etkileim yoluyla baz tutumlar kazandklar gibi, ba-z tutumlarndan vazgeebilir, baz tutumlarn da glendirebilirler. letiimin elerini ksaca u ekilde tantabiliriz:

Kaynak: letiim srecinde mesajn kt kimseye kaynak ad verilmektedir. o-cuk iin anne, baba ve retmen bir kaynak durumundadr.

Etkili iletiim iin dier eler yannda kaynan da iletiime uygun olmas gerekir. iletiime uygunluk, kaynan hedef kii veya kitlenin fiziksel, psikolojik ve sosyal nite-liklerine uygunluk anlamna gelmektedir. Kaynan inanlr, gvenilir ve sevilir olmas bunlarm en nemlileridir.

Mesaj: letiim srecinde iletiime esas olan her trl haber, bilgi, v.b. uyarclardr. Eitim-retim ve renme etkinliklerinde eitim programlarnn ieriini tekil eden bilgi, beceri, alkanlk, tutum ve tavrlar birer mesaj nitelii tamaktadr.

Kaynan olduu gibi mesajn da hedef kii veya kitlenin fiziksel, ruhsal ve sosyal artlarna uygun olmas gerekir.

Kaynak ile alc arasnda ortak klnan temel e mesaj dr. Kaynak, hedef kii veya kitleye iletmek istedii bir dnce veya tutumu baz sembollerden yararlanarak mesaj 1) Ruen Alaylolu- A. Ferhan Ouzkan, Ansiklopedik Eitim Szl, stanbu11976, s. 138. 2) N. Kemal nder, retinde Program, ilke ve Yntemler, stanbul 1992, s. 30. 3) Beyza Bilgin, Eitim Bilimi ve Din Eitimi, Ankara 1988, s. 35. 4) idem Katba, insan ve irisanlar, istanbul 1988, s. 164. 5) Mevlt Kaya, Din Eitiminde iletiim ve Dini Tutum, Samsun 1998, s. 75. 6) Bk. Kaya, a.g.e., s. 75.

D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 65 (1, 2)

DN EGTM VE GRETMNDE BR LETM YNTEM OLARAK HKAYE -------- 123

haline getirir. Bu semboller bir ses, sz, hareket olabilecei gibi, jest, mimik, ekil, re-sim v.b. de olabilir.

Kanal: Kaynaktan kan bir mesajn alcya iletildii yoldur. Duygularruz mesaj yollamakta veya almakta kullandmz nemli kanallardr. Mesaj ne kadar ok duyu or-

ganna hitap ederse o kadar etkili olur. Alc: Kaynan kodlad anlam alp zen ve deerlendiren kimse veya kimselere

denir. Etkili bir iletiim iin dier artlarn yan sra abcda iletiimi engelieyebilecek veya zayflatacak fiziksel, ruhsal veya sosyal bir engelin bulunmamas gerekir.

Ortam: letiimin meydana geldii fiziksel ve sosyal evredir. Her iletiim bir or-tamda cereyan eder. Bu ortam uygunsa iletiim baarl, deilse baarsz olur.

letiim szl ve szsz olmak zere iki blmde ele alnabilir. Kaynan alcya gnderdii mesaj szl ise iletiime szl iletiim, deilse szsz iletiim denir. Szl

iletiim salt szle olabilecei gibi yazyla da olabilir. Szsz mesajn etkili iletiimde nemli bir yeri vardr. Gnlk hayatmzda ska ser-gilediimiz jestlerimiz, mimiklerimiz, oturu-kalkmz, yiyip-imelerimiz, giyinip-ku-anmalanmz evremizdeki insanlara ynelttiimiz szsz mesajlarruzdr. Sosyal Psi-koloji uzmanlannn iletiimin yaplandnlmasnda ortalama olarak beden dilinin % 60 bir role sahip olduunu bildirmesi konunun nemini vurgulamaktadr7 .

1. Bir letiim Yntemi Olarak Hikaye ocuu yk anlatarak eitmek de nemli bir yntemdir. Bu yntem, kaynan me-saj alcya gnderirken hikaye eklinde kodlamasndan ibarettir. Peki hikaye nedir?

Szlk anlam itibariyle "anlatma" manasma gelen hikaye, terim olarak "Hayatta, olan veya olacak kans veren olaylar bir l ile anlatan; hayalde tasarlanan ilgi ekici

birtakm olaylan anlatarak okuyanda heyecan veya zevk uyandran yaz"8 eklinde ta-nmlanabilir.

A. Eitsel Adan Hikayenin Yararlar Nelerdir? Hikayenin edebi deeri kadar -belki daha fazla- eitsel deeri vardr. Hseyin Rah-

mi, "Gerek hikayenin, btn bilimleri, fenleri iine alan, her ktl, her hastal, her gizli bozukluu, yaray aydnla karan yksek bir gc vardr."9 derken bu geree

iaret etmektedir. Atalarmzn "kssadan hisse" szleri de hikayenin pedagojk deerini vurgulamaktadr. Erskine Caldwell'e gre de "Hikaye ve romanlarn hepsinin maksad, insaniann iine bakacaklar bir ayna tutmaktr."lO Demek oluyor ki hikaye, konusunu gerek, yaanm veya yaannas imkan dahilinde olan hayattan almakta, okuyucu veya dinleyiciye bir ayna gibi hayat sahneleri sunmaktadr. Dolaysyla okuyucu veya dinle-7) Zuhal-Acar Balta, Bedenin Dili, istanbull993, s. 31. 8) Seyi Kemal Karaaliolu, Szl-Yazl Kompozisyon Konumak ve Yazmak Sanat, stanbul 1974, s.

293. 9) Karaaliolu, a.g.e., s. 293. 10) Karatolu, a.g.e., s. 294.

\

_,

D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 66 (1, 1)

124 1 Do. Dr. Yaar FERSAHOGLU-----EKEV AKADEM DERCS

yici, hayat ksmen de olsa oradan renmekte, hayatla ilgili birtakm tecrbeleri oradan kazanmaktadr. Eitim de genel anlamda ocuu hayata hazrlamak deil midir?

Atalarmz, bu arada Cumhuriyet'in ilk aydnlarnn hemen hepsi Leyla ile Mecnun, Hsrev ile irin, Yusuf ile Zleyha, Kerem ile Asl, Tahir ile Zhre, Arzu ile Kamber hi-kayeleri, Battal Gazi destanlan, Hayher Kalesi, Kan Kalesi gibi Hz. Ali cenkleri okuya-rak veya dinleyerek bymtr. Anadolu 'nun da kylerinde yal ky kadnlan Ahme-diye'yi, Muhammediye'yi, Horasan'l Eba Mslim'i adlan gibi bilirler. Anadolu'da uzun k gecelerinde tertiplenen Siyer-i Nebi meclisleri hala hatrlardadr. Bu eserlerin hepsi Anadolu insanna irfan kayna olmu, onlann kahramanlk duygulann beslemi, din iin, devlet iin, yurt iin, bayrak iin gerektiinde lmeyi retmitir. Anadolu'nun bilge kiileri bu meclislerde yetimi, Pir Sultan Abdal'lar, Hac Bekta'lar, Yunus Em-re' ler, Mevlana'lar bu meclislerde nevnema bulmulardrll.

yk yntemi, gelimi Bat lkelerinde de bir eitim arac olarak kullanlmaktadr. ngiltere bu lkelerden biridir. Bu lkede gerek hayattan alnm ve birou soyut olan birtakm "kurallar, kavramlar, snrllklar ve sorumluluklar, ahlaki deerlendirme ve ta-vr allar" rencilerin psikolojik geliim dzeylerine gre hazrlanm yklerde somut hale getirilmekte, renci, bir yk format ile kendisine sunulan gerek hayatla ilgili, sorun, kavram ve olaylan incelemekte, analiz etmekte ve kendi dnme biimine, de-er yargsna ve alglamasna gre aklamaktadrl2.

"zmlemeli yk yntemi" sadece sosyal ierikli derslerde deil, farkl ama, ie-rik ve uygulamalarla birlikte fen bilgisi derslerinde de kullanlmaktadr. Burada ama, "bilimsel perspektif ve dnlin renciye kazandnimas ve kavramsal anlamann

gerekletirilmesi"dir. Bu cmleden olarak yk/hikaye, "termodinamik, paslanma, ha-va basnc gibi konularda kullanlm; bylelikle rencilerin kavramsal alglaylannn artt ve bilimsel dili daha etkin kullandklan saptanmtr."l3

Bu yntemi sosyal ierikli yklerde uygulayan retmenlerden boyutlu bir yak-lam istenmektedir. Bunlar, "Ahlaki zmleme", "Dtinsel inceleme" ve "Empatik dtinme" dir.

Ahlaki zmlemede renci, ykti kahramanlannn davranlann doruluk-yanllk asndan irdelemekte, doruysa neden doru, yanlsa neden yanl olduuna karar vermektedir. rnein, "yktide geen kahramann o ekilde davranmas sizce doru muydu? Doru ya da yanl ise neden?" eklindeki sorular renciyi bir karara gtre-cek ak ulu sorulardr.

Dnsel incelemede, yknn zmlenmesi esnasnda sonlacak sorular yk kah-ramanlarnn dncelerine ve ykde geen kavrarnlara yneliktir. rnein, "Arkada sahibi olmak neden nemlidir? Gerek arkadalk nedir? Bir eyin iyi olduunu nasl syleyebiliriz?" gibi sorular dnsel inceleme iin rnek sorulardr.

ll) Hikayenin ocuklarda etkinlii konusunda daha fazla bilgi iin bk. Beyza Bilgin, "Ahlak Terbiye-sinde Dini Hikayeler", Din Eitimi Aratirmalar Dergisi, Istanbul 1994,sy. I, s.51-74.

12) Ycel Kabapnar, "lkretim Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler retiminde Kullanlan Ders Kitap-lan ve retim Materyalleri Asndan Trkiye ve ngiltere rnekleri", Kuram ve Uygulamada

Eitim Bilimleri, istanbul Mays 2002, Cilt 2, Say I, s. 257. 13) Kabapnar, a.g.m., s.257.

D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 66 (1, 2)

DN EGTM VE GRETMNDE BR LETM YNTEM OLARAK H.K.AYE ------- 125

Empatik dnmede ise ama dier insaniann bak alann, neler dndklerini ve hissettiklerini anlamaya ynelik bir zmleme szkonusudur. "Arkadalannzn si-zin banz belaya sekacan hissetseniz ne yapardnz? Okul futbol takmnda oyna-mak iin seildiniz. Ancak takmdaki arkadalarnz size pek scak davranmyorlar. Ne~ ler hissedersiniz?" Bu ve benzeri sorular renci yi empatik dnmeye sev keder. Bunun sonucunda da renci dier insaniann rolne girmede zorlanmaz; bylelikle de dier in-sanlann bak alarn, neler dnp neler hissettiklerini anlamada glk ekmez. Empatik anlay, gnlk hayatn hemen her kesiminde iletiimi kolaylatnr, insaniann birbirlerine yaklamalann salar. Daha z bir ifadeyle empati sempatiye yol aar. YapIan aratrmalarda "empatinin kendini ama, toplumsallama, sosyal duyarllk ve toplu-ma uyum" da pozitif etkisi saptanmtrl4.

Hikayenin eitsel adan phesiz pek ok yarar vardr. Bunlann bize gre en nem-Iilerini maddeler halinde u ekilde zetlemek mmkndr:

- Hikaye yukarda da belirttiimiz gibi ocua hayat retir; dolaysyla da onu ha-yata hazrlar. Bu itibarla iyi bir hikayeci, hikayenin kahramanlann, onlann eitli prob-lemlerini hayat erevesinden grmek ve yaamak durumundadrl5.

- Hikaye ocuun dili renmesine nemli lde yardm eder. Dili ok iyi renmenin eitsel adan nemi tartlmazdr. Bundan dolaydr ki, hikayenin canl, zengin, edebi bir dille yazlmas gerekirl6.

-ocuk hikaye okur veya dinlerken bir taraftan hoa vakit geirir, bir taraftan da de-iik karakterlerdeki hikaye kahramanlann yani insan tanrl7. Bunlann bir ksmn be-enir; bir ksmn beenmez. Beendiklerini kendine rnek alr. "Nitekim bilisel Psiko-loji alannda yaplan almalar da yk formundaki metinleri okuyan ocuklann, yk-de sunulan dncelerin %88'ini anmsayabildiklerini gstermektedir."l8

- Hikaye, ocua, olayiann cereyan ettii evreyi tantr. evrenin topografyasndan iklim ve bitki rtsne, insanndan hayvanlanna, sanaylinden ahlak ve adetlerine kadar birok konuda bilgi verir. O corafyay btn hususiyederi ile tasvir ederl9.

- Hikaye, ocuun hayal gcn gelitirir. Yeri gelmiken hemen belirtelim ki, baarl bir hikayeci, ocuun hayal gcn gelitiren fakat ocuu hayalperest yapmayan hi-kayecidir. Konular hayal rn bile olsa geree uygun olarak ilenmelidir20.

- Hikayenin bir baka yarar da ocuu elendirirken dndrmesi, ocuun zihin-sel geliimine katkda bulunmasdr. Buradan hareketle Anatele France, "Hikayede, bir retme, gizli ve paralel bir gelime, derin bir konunun, bir insan zelliinin canlandrlmas gerekir."21 demektedir. 14) Kabapnar, a.g.m., s.259. 15) Karaalio1u, a.g.e., s. 294. 16) Fatih Erdoan, "Okulncesi Dnemde Edebiyat Zevki", 9. YA-PA Okulncesi Eitimi ve Yaygn-

latr/mas Semineri, stanbul 1993. s.38; Karaaliolu, a.g.e., s.295. 17) Bk. Fevziye Abdullah Tansel, Iyi ve Doru Yavna Usulleri, III, stanbul 1978, s. 127. 18) Ycel Kabapnar, a.g.m., s. 257 19) Tansel, a.g.e., s. 127. 20) Karaaliolu, a.g.e., s. 295. 21) Karaaljolu, a.g.e., s. 295.

/.

D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 67 (1, 1)

126 /Do. Dr. Yaar FERSAHOGLU----EKEV AKADEM DERCS

- Hikaye, ocuun duygusal geliimine de katlada bulunur. Tannnda da grqmz gibi hikaye, yaanm veya hayalde tasarlanan ilgin olaylar duygu ve heyecan ykl bir slupla tahkiye ederek okuyucu veya dinleyiciyi peinden srkler22. Sonu olarak da ocuun duygusal geliimine yardmc olur.

- Almy'nin birinci snf rencileri zerinde yapt aratrmada hikaye dinleme ile okumay renme baans arasnda olumlu bir iliki bulunmutur23.

B. Hikayenin Amac Nedir? Bu Ama Okuyucu Veya Dinleyiciye Nasl Aktarlr?

Mesaj ykl her hikayenin mutlaka bir amac vardr. Bu ama, hikayecinin dnya g-rne, hayat felsefesine veya eitim anlayna gre deiir. Ama ne olursa olsun onu hedef kii veya kitleye aktarmann belli yollar vardr. Mesela baz hikaye yazarlar ken-di duygu ve dncelerini dorudan anlatrken bazlar dalayl anlatm tercih ederler.

Bazlar kendi fikirlerini bizzat kendileri dillendirirken, bazlan bunu hikayenin kahra-manarna yaptrrlar.

Yukarda hikayenin insan karakterlerini tan tnasndan bahsetmitik. Bu tantrnda da iki yaklamn sergilenmekte olduunu gryoruz. Birinde karakterin nasl olduu m-ellif tarafndan dorudan doruya anlatlrken, dierinde karakterin nasl olduunu oku-yucu veya dinleyicinin kendisi tehis etmektedir. Birinci yaklama sbjektif metot, ikin-ci yaklama ise objektif metot ad verilmektedir24. Gnmz hikayeciliinde her iki usuln bir arada kullanld da grlmektedir.

Amacn aktanlmasnda zellikle dini hikayelerde baz mellifler didaktik bir yakla-mla dorudan okuyucuya bilgi vermeyi tercih ederken, bazlar dalayl yollar yeleyerek okuyucunun uur altna ynelmektedir. Gzlem ve soruturmalarnzda grdk ki, bilgi aktarmak gerektiinde birinci yaklam, dini duygu ve dncenin gelitirilmesi

noktasnda ise ikinci yaklam etkili ve yararl olmaktadr. Birinci yaklamda ocua yaln ifadelerle bilgi aktanlrken ocuk bundan haz duymamakta, hikayeyi okumamak-ta adeta direnmektedir. Halbuki ikinci yaklamda aktanlmak istenen eyler duygu ve heyecan ykl bir slupla olay kahramanlarnn yaad bir macera nevesi iinde ve-rilmektedir. ocuklar bu tr hikayelere ilgi gstermektedir.

Eitimde hikayeyi bir yntem olarak kullanrken duruma gre her iki yaklam da sergilenebilir. Bununla birlikte ikinci yaklamn insan tabiatma daha uygun olduunu

dnyoruz. Bunu bir benzetme ile aklayabiliriz. ocuu, salna kavumasn is-tediimiz bir hastaya benzetelim. Onun iyilemesi iin ona hap iirmemiz gerekmekte-dir. Halbuki hap ac olduu iin ocuk hap imeye yanamamaktadr. Bu durumda ya-

placak ey ya hapn yzeyini tatlandrmak veya hap tatl bir erhetle ocua iirmektir. Yaln bilgi, yavan ve kuru bir slupla ocua sunulduu zaman ocua hap gibi gelir. Onu tatlandrmadan ocua iirmekte zorlanrz. ocuk iin bilgiyi tatlandrmann yolu ise ona belli llerde duygu ve heyecan katmaktr. nsan tabiatn, ocuk psikolojisini ok iyi bilen mellifler bize bu imkan vermektedir. 22) M. Faruk Bayraktar, islam Eitiminde retmen-renci Mnasebetleri, stanbul 1984, s. 51- 52. 23) Mbeccel Gnen, Halise Devrimci, "lkokul 5.Snf ocuklannda Okuma Alkanlnn incelen-

mesi", 9.YA-PA Okulncesi Eitimi l'e Yaygm/atr/mas Semineri, stanbul 1993, s. 42. 24) Bk. Tansel, a.g.e., s. 127, 128.

- ----------

D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 67 (1, 2)

)

DN EGTM VE GRETMNDE BR LETM YNTEM OLARAK HKAYE -------- 127

C. Eitsel Adan Bir Hikayede Bulunmas Gereken Temel Nitelikler Nelerdir? Eitsel adan bir hikayede bulunmas gereken temel nitelikleri zetle u ekilde aklamak mmkndr:

- Hikayeci, hikaye yazarken kulland dili ok iyi bilmeli ve kullanmaldr. Canl ve zengin bir dil, akc ve srkleyici bir s!Op edebi adan ne kadar nemliyse eitim a

sndan da o kadar nemlidir. Zira biz biliyoruz ki, insanlar dil denen bir takm sembol-lerle anlar, sembollerle dnr.

- Eitsel adan en verimli hikaye planl bir hikayedir. Bu planda serim, dm ve zm (sonu) olmak zere blm vardr. Pedagojik bir verim amalayan bir hikaye-de btnlk ancak bu ekilde salanabilir. Ba belli sonu belli olmayan hikayelerden pe-

dagojk bir yarar salanamaz. Aristoteles' in u ifadesi bizi teyit etmektedir: "Hikaye, bir-likli bir btn, canl bir varlk gibi kendi zne uygun bir ba, bir ortas, bir sonu olan bir hareket evresinde gemelidir"25.

- Hikaye, ocuun yana ve bana uygun olmaldr. ocuk psikolojisi bilmeyen in-sanlar ocuk hikayesi yazmamaldr. ocuk hikayesi yazlrken ocuun geliim evrele-ri mutlaka dikkate alnmaldr.

- Hikayecilikte temel ilke, okuyan veya dinleyenleri heyecanlandrmak, bu suretle de hikayeyi ve onun ieriini ilgin hale getirmektir26. lginin bilgiye gtrd unutulma-maldr27.

- Hikayede duygu ve heyecaniara geni lde yer vermekle beraber akl ve mantk ihmal edilmemelidir28.

- Hikayenin kahramanlar ocua model olabilecek niteliklere sahip olmaldr. Bu cmleden olarak kahramanlar gerek hayattan alnmal, gncel olmal veya gncelletirilmelidir. Olaanstlkten uzak ve doal olmaldr. Aksi halde hikayenin kahramanla-

ryla zdeleen ocuk yanl bir yne srklenebilir. Hikayede kahramanlarn yerli ol-mas kltrel adan ayr bir nem tamaktadr.

2. Bir Eitim Yntemi Olarak Kur'an Kssalar Hikaye (kssa) ile eitme yntemi Kur' an' da da byk lde kullanlmtr. Nitekim

bir ayet-i kerlmede, "Biz bu Kur'an' sana vahyetmekle kssalarn en gzelini anlatyoruz. Sen daha nce bunlar bilmiyordun."29 buyurulmaktadr.

Kur'an'daki kssalar mesaj youn kssalardr. Deiik amalarla dile getirilmilerdir. Bunlardan bazlar vahiy ve peygamberliin ispatna, Allah'n btn kendi sfatlaryla

muttasf olduuna, ilahi davete kar kanlarn feci bir il.kbete uradklarna, ilil.hl dave-te uymakla beraber gereini yapmayanlarn dramatik sonlarna, insann dmaniarna

kar uyank olmasna, inananlar karlatklar glkler karsnda sabm ve teselliye, ktlklere kar Ikaz ve korkutmaya, doru ve gzelde buluanlan mjdelerneye yne-25) Karaaliolu, a.g.e., s. 297. 26) Tansel, a.g.e., s. 109. 27) Bk. Hasan elikkaya, retmenlik Mesleine Giri, stanbul !999, s. 105; Yaar Fersaholu,

Kur'an'da Zihin Eitimi, Istanbul 1996, s. 100 v.d. 28) Karaaliolu, a.g.e., s. 295. 29) YusufSuresi, 12/3.

\'

_,

D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 68 (1, 1)

128 1 Do. Dr. Yaar FERSAHOGLU-----EKEV AKADEM DERCS

lik kssalardr30. Bunlardan Hz. Adem, Kabil ile Habil, Hz. Nuh, Hud, Salih, brahim, smail, Yusuf, Musa, Davud, Sleyman, Isa ve Aslab- Kehf ile ilgili kssalar hemen ilk akla gelen kssalardr.

Kur'an kssalarnda mesaj hedef kii ve kitleye yollanrken yukarda aklamaya a-ltmz her iki yntem birlikte kullanlr. Bir taraftan kssa anlathp, okuyucunun on-dan bir karsamada bulunmas beklenirken, bir taraftan da kontrast ifadelerle okuyucu-ya yn verilir. Mesela Hz. Yusuf ile Zleyha'nn bandan geen veya Hz. Yusuf'la kar-

deleri arasnda cereyan eden olaylar anlatlrken ok nemli bir yerde kontrast bir ifa-deyle karlanz. Bu ifade deiik anlamlar ykl bir ifade olmakla birlikte, daha ok Allah 'n sonsuz g ve kudretine veya dier sfatiarna delillet eden bir ifadedir.

Mesaj ykl ifadeler bazen bizzat Allah tarafndan dile getirilirken, bazen olayn kahramaniarna braklnaktadr. Bunu Yusuf silresinden bir rnekle aklayabiliriz. Hz. Yusuf, babasna, grd ryay anlattktan sonra aralarnda yle bir diyalog geer: "Babas unlar syledi: "Oulcuum, ryan kardelerine anlatma. Yoksa sana tuzak ku-rarlar. Zira eytan insann apak dmandr (Bu son cmlenin altn iziyoruz). Rabbin seni bylece ryandaki gibi seecek, sonra ryalar yorumlamay retecek; daha nce, atalarn brahim ve shak'a nimetlerini tamamlad gibi, sana ve Yakup soyuna da ta-mamlayacaktr. Dorusu rabbin alim ve haklndir (Bu son cmlenin de altn iziyoruz). Andolsun ki, Yusuf ve kardelerinin olaynda. isteyenler iin nice bretler vardr."31 Bu son cmlenin de altn iziyoruz.

Kssann naklettiimiz bu pasajnda okuyucunun karsamada bulunmas gereken birtakm bretler vardr. Bunlardan biri insan denen yaratn zaaf ve zayflkianna iaret etmektedir. Bunlardan hemen aklmza gelen insanlarn kskan bir yaratk olmalardr. Bunu Hz. Yusuf'un kardelerinin davranlarndan karyoruz. Kssann ak iinde al-tn izdiimiz ve hikaye ile dorudan alakas olmayan kontrast (zt) ifadeler ise bize dorudan mesajlar ileten ifadelerdir. Bunlardan birincisi eytann insann dman oldu-unu bildirmekte ve hikayenin kahramanlarndan Hz. Yakup tarafndan dile getirilmek-tedir. Altn izdiimiz ikinci kontrast ifadede ise yine Hz. Yakup taraflidan Allah'n allm ve hak!m sfatiarna iaret edilmektedir. Altn izdiimiz son ifadede de hikayenin

anlatl sebebi vurgulanmakta, insanlardan bu kssadan birtakm hisseler karmalar is-tenmektedir. Hikayenin devamnda yine kontrast ifadeler eklinde karmza kan "AI-lah onlann yaptklarn bilir"32, "O iitir ve bilir."33 eklinde dorudan Allah tarafndan dile getirilen mesajlar bulunduu gibi, ''Rabbim onlarn hilesini bilir."34, "Dorusu rab-bim balayan, merhamet edendir."35 eklinde Hz. Yusuf'un azndan ifade edilen me-sajlar da vardr. 30) Bayraktar, a.g.e., s. 49, 50. 31) YusufSiiresi, 12/5-7. 32) Yusuf Siiresi, 12/19. 33) Yusuf SOresi, 12/34. 34) Yusuf Silresi, 12/50. 35) Yusuf SOresi. 12/53.

D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 68 (1, 2)

DN EGTM VE GRETMNDE BR LETM YNTEM OLARAK HiKAYE -------- 129

Niin kontrast ifade? eklinde aklmza bir soru gelebilir. Hemen belirtelim ki bu so-runun cevabn modern psikolojide bulabiliyoruz. Biz biliyoruz ki, zihnimizin, zerinde younlat noktay daha iyi grr, daha iyi kavrarz. Bu yountama ne kadar gl ise anlama ve kavrama da o kadar salkl ve kuvvetli olur. Zihnin bir noktada younlama

sna dikkat36 ad verilir. Dikkatin en nemli vasf younlamadr. Alglarmz etkileyen en nemli faktrlerden biri de dikkattir. J. Dewey'e gre dik-

katin mdahalesi olmadan retilen eyler ne sindirilebilir, ne de fikri g haline dn-ebilir37. Dikkat, dnceyi belli konular zerine teksif etmekle kalmaz, ayn zamanda uuru ve algy araya giren parazt ve istikrarsz dncelerden de kurtarr38. Dikkatini belli bir konu zerinde younlatramayan kimseler yararl gzlem yapamazJar39.

Dikkati etkileyen birtakm i ve d faktrler vardr. Bunlardan biri de kontrast (ztztlk) hallerdir. Bu ifadeyi u ekilde aklayabiliriz: inde bulunduu veya cereyan et-tii evre iindeki varlk ve olaylardan farkl veya onlara zt olan varlk ve olaylar dik-kati daha ok ekerler40. lde bir aacn dikkat ekmesi gibi, televizyonda film ve nemli programlar arasnda konan reklamlar kontrast bir grnt ile daha ok dikkat e-ker. Keza vitrinde dierleriyle farkl konumda olan kuma, snfta arkadalarndan daha uzun boylu olan renci de bu prensibe bal olarak dikkat eker.

Kur'an'n bir kssa iinde sk sk kontrast ifadeler kullanmasnn phesiz birok hik-metleri olabilir. Biz bunlardan bir tanesine iaret ettik, Kur'an'n hikaye anlatmak iin hikaye anlatmadn, hikaye anlatarak insanlara birok eitici, retici mesajlar yolla-dn, bu mesajlan yollarken de kontras hallerden yararlandn sylemek istedik.

M. Faruk Bayraktar, Kur'an'daki kssalan tarihi kssalar, viiki'i kssalar ve temsili kssalar olmak zere blmde ele almaktad:41.

3. eviri Hikayeler Avrupa'daki anlamyla hikaye tr lkemize Tanzimat edebiyat ile girmitir. nce

eviri yoluyla giren bu tr, sonra taklid ve tanzir yoluyla rnler verrnee balam, git-tike gelierek gnmze kadar gelmitir42.

Batdan yaplacak evirilerle ilgili balangta baz tereddtler bagstermi, eviri hikayelerin bir bozulmaya yol ap amayaca tartlmtr. Kimi aydnlara gre,. "Frenklerden birtakm ahlak bozucu eyler evireceimize, Ahlak- Alru, Makamat- Ha-riri okumamz ... " gerekirdi. Kimi aydnlara gre ise Batdan yaplacak bir takm eviri-lere ihtiya vard fakat "Fransz ahlaknn baka, mslman ahlaknn baka olduu.", ~ "onlarda iyi saylan ahiakn belki de te ikisinin bizde zararl" olaca dnlebilirdi.

O halde "Frenk dncelerini alalimize alamamak iin, Avrupallarn ak ve aliika ze-rine yazdklan hikayeleri evirmemek ... ", bunlar yerine "tarih, bilim ve ahiakla ilgili 36) Ziya Dal at, ocuk ve Gen Ruhu, Ankara 1956, s. 261. 37) J. Dewey, "Tabii lgi ve Sun 'i Uyarclar", ada Pedagojiden Seme/er, deri. C. Savard, ev. Ne-

jat Y zbaoullan, stanbul I 969, s. I 80. -38) Rasim Adasal, Medikal Psikoloji, stanbul 1977, s. 743. 39) N. Rasmussen, "Dikkat ve Hafza", ada Pedagojiden Seme/er, s. 77. 40) C. T. Morgan, Psiko/ojiye Giri, ev. Hseyin Anc ve Ark. Ankara 1991, s. 275. 41) Bk. Bayraktar, a.g.e., s. 49, 50 v.d.

-, 42) Cevde\'Kudret, Trk Edebiyatnda Hikaye ve Roman, , stanbul 1965, s. I 1. ' ~ .

D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 69 (1, 1)

130 /Do. Dr. Yaar FERSAHOGLU--..;._--EKEV AKADEM VERGS

olanlar ... " evirmek en kar yoldu43. eviriler adaptasyon yntemiyle de yaplab~lirdi. Nitekim Ahmed Mithat Efendi I 880- I 890 yllar arasnda 25 cz tutan bir hikayeler se-risi karm, bunlarn ounu da Franszca'dan adaptasyon yoluyla yapmtr#.

Gnmzde byle bir dneeye mahal kalmam, her taraf doudan batdan eviri-lerle dolmutur. Bugn yaplacak ey ocua neyin, ne zaman ve nasl akutulacan tar-

tmaktr. Aileler ve eitimcil er bu konuda salkl bir karara varmadka kltrel kirlen-me alabildiince devam edecektir.

Sonu Din e~itim ve retiminde hikayeyi kullanmak hereyden nce kuaklararas bir ile-tiim tr olarak karmza kar Bu yntem ayn zamanda Kur'an'n da oka kulland yntemlerden biridir. Temel evrensel ilkelerin kendisinde bulunduu Kuran- Kerim, birok insani gerei hikaye anlatmyla, zmni anlatmlarla aktarr. Bugn sosyal ierik-li derslerin bazlarn bu ekilde aktarmay deneyen lkeler dikkate alndnda imal an-latmn, bazen direkt anlatm yerine kullanlmas gerekten olduka anlaml gzkmek-tedir.

Eitim ve retimde hikaye anlatm bir yntem olarak da tanmlanabilir. Yntem bir aratr. Her ara iyi kullanldnda yararl, kt kullanldnda zararl olur. Hikaye de byledir. Eitim kurallarna uygun kullanldnda yararl olabilecei gibi, eitim kural-

larna, psikolojik verilere uygun olmayan bir ekilde kullanldnda zararl olabilir. Biz-u en ncekiler, atalarmz, Cul)1huriyetin ilk aydnlarnn hemen hepsi Leyla ile Mecnun, Hsrev ile irin, Yusuf ile Zleyha, Kerem ile Asl, Tahir ile Zhre, Arzu ile Kamber hi-kayeleri, Battal Gazi destanlar, Hayber Kalesi, Kan Kalesi gibi Hz. Ali cenkleri okuya-rak veya dinleyerek bymtr. Anadolu'nun da kylerinde yal ky kadnlar Ahme-dlye'yi, Muhammediye'yi, Horasanl Eba Mslim'i adlar gibi bilirler. Anadolu'da uzun

k gecelerinde tertiplenen Siyer-i Nebi meclisleri hala hatrlardadr. Bu eserlerin hepsi Anadolu insanna irfan kayna olmu, onlarn kahramanlk duygularn beslemi, din iin, devlet iin, yurt iin, bayrak iin gerektiinde lmeyi retmitir. Anadolu'nun bil-ge kiileri bu meclislerde yetimi, Pir Sultan Abdal'lar, Hac Bekta'lar, Yunus Em-re'ler, Mevlana'lar bu meclislerde nevnema bulmulardr45.

Milll mefahirimizi, dini', ahlaki' ve kltrel deederimizi ocuklarmza benimseterek sadece tketen deil reten ve okuyan insanlar, yurt kalknmasna, insan sevgisine tene insanlar olumasna katkda bulunulabilir.Bu anlayla yeniden destanlar, romanlar, ti-~yatro eserleri yazlmal, yaynlanmal, sahnelenmelidir. Evlerde, okullarda, msait olan

h'emen her yerde elerine, dostlarna, oluk-ocuklarna bu eserleri okutacak, onlara oku-ma zevki ve alkanl kazandracak anne, baba ve retmenlerdir. Dnyadaki en byk yarn kltr ve medeniyetler yar olduunu kavrayamaz, ocuklarmz ona gre ye-titiremezsek milli' kltrmz ada kltrlerin zerine karriak bir hayalden teye gidemez.

43) Kudret, a.g.e., s. 14. 44) Ahmet Kabakl, Trk Edebiyall, istanbul 1965, c. 1, s. 452. 45) Hikayenin ocuklarda etkinlii konusunda daha fazla bilgi iin bk. Beyza Bilgin, "Ahlak Terbiye-

sinde Dini Hikayeler", Din Eitim_i Araiirma/ar Dergisi, stanbul 1994, sy. 1, s. 51-74.

~ ,

(. -"i