Dil, Toplum ve Kültür

• Bireydil – kişisel dil farklılıkları

• Ağız/lehçe (1) – insan gruplarının dillerinde sistematik

farklılıklar; ilgili alan lehçebilim/diyalektoloji

• «Doğruluk hiyerarşisi» yok – her dil ağızlar

koleksiyonudur

• «İtibar» hiyerarşisi olabilir

Dilde farklılık esastır

Dilde farklılık esastır

• Standart dil

! Diller ağız derlemesidir AMA

Çoğu insan iyi tanımlanmış, sabit bir sistem sanır.

! Jespersen: «En iyi dili en iyi yazarların kullandığı dil olarak

kabul ederiz; en iyi yazarları da dili en iyi kullananlar olarak

kabul ederiz. Böylelikle hiçbir yere varmamış oluruz.»

Politik nüfuzun tanımladığı «itibarlı» ağız

• Lehçe/ağız ne? Dil ne? → karşılıklı anlaşılabilirlik × Karşılıklı anlaşılabilirlik • Türkçe – Kırgızca – Yakutça, vs. (Türkçenin «lehçeleri») • Kürtçe – Zazaca (Kürtçenin «lehçeleri») • Mandarince – Kantonca – Mince, vs. (Çincenin «lehçeleri») Karşılıklı anlaşılabilirlik • İsveççe – Norveççe – Danca • Hintçe – Urduca • Sırpça – Hırvatça – Boşnakça

Dilde farklılık esastır

Dilde farklılık esastır

● Ağız (2) – temelde aynı olan bir gramerin,

aralarında karşılıklı anlaşılabilirlik olan ama

sistematik farklar da bulunan versiyonları

! Farklar sadece sözlüksel değil, dilbilgisel de.

ör. Dereye gedip gazan guruklar, gēsi yüyükler.

(Alanya)

Dilde farklılık esastır

Bölgesel ve sosyal ayrılık ağız farklılıklarını doğurur.

● İletişimsel yalıtılma –

Engeller farklı formların yayılmasını engeller;

konuşucuların teması grup içi benzerliği artırır.

● Ağız «düzlemesi» – ağız farklılıklarının azalması

● Belli bir coğrafi bölge ile sınırlı kalan farklılıklar

bölgesel ağızları doğurur.

Farklar sesbilimsel, sözlüksel, biçimbilimsel

ve/veya sözdizimsel olabilir.

o Şive – sadece ses bilgisel farklar

Bölge ağızları

Bölge ağızları

Sesbilimsel farklar

ör. e × ė n × ñ

ö × o, ü × u > o, u k / q, ġ

Sözlüksel farklar

ör. cal – çorap şişi; birbirine dargın olanların söyledikleri

sözler; vs.

gal – güherçile

pal – bir çeşit kuş; kahverengi

Bölge ağızları

Biçimbilimsel ve sözdizimsel farklar

ör. Bu elmaya vuranları bahşiş verilir. (Denizli =

Bu elmayı vuranlara bahşiş verilir.)

–(y)i’li şimdiki zaman: gidīsiñ, gidīñ (Doğu)

Sen bāçeyi işliyon.

Sen bāçede işleniyon. (Manyas)

karş. karşı-edilgen?

Bölge ağızları

● Ağız atlası

Bölge ağızları

● Ağız alanı,

eşdillilik çizgisi

Türkçenin ağızları

1. Anadolu: Karadeniz, Doğu, Orta, Batı

2. Rumeli: Deliorman (KD Bulg.), Pazarcık (GB Bulg.), Tulça (KD

Rom.), Adakale (GB Rom.), vs.

3. Kıbrıs

Türkiye’deki diğer dillerin ağızları

Kurmanji: Kuzey, Orta (Sorani)

Güney (Kermanşahi, Gorani)?

Zazaki: Kuzey (Kirmanjki), Güney (Dimili)

Mezovaryasyon

● Ağız süremi/sürekliliği

Mezovaryasyon

ör. Oğuz dilleri süremi

Mezovaryasyon

ör. Romans dilleri

Çokdillilik

• Ulus devlet ve tek dil ülküsü

! Dünyadaki normal durum çok dilliliktir.

o Endonezya 726

o Nijerya 527

o Hindistan 452

o Türkiye 36

o İtalya 33

o Almanya 28

o Fransa 25

o Türkler 9. yy.’a kadar iki dilliydi; Soğdca ya da Çince de konuşuyorlardı.

• Ulus devlet ve politik hassasiyetler

Çokdillilik

• “Edebiyatımızın rabıta-yı milliyeye olan hizmetinden o kadar mahrumuz ki, Türkçemiz elifbası bile olmayan Arnavut ve Laz lisanlarını dahi unutturamamıştır.” (Namık Kemal) • “Vatandaş Türkçe Konuş!” (Tek parti dönemi, 27 Mayıs dönemi) • Lozan Antlaşması, Madde 39:

Herhangi Türkiye tebaasının gerek özel ya da ticaret ilişkilerinde, gerek din, basın ya da her türlü yayın konusunda ve gerek toplantılarda herhangi bir dili serbestçe kullanmasına karşı hiçbir sınır konulmayacaktır.

o Eğitim politikaları, ör. anadilde eğitim, yatılı okullar

o Diglosya – özel bir tür iki dillilik

Tek bir topluluk aynı dilin iki varyantını kullanır («alt»

varyant–«üst» varyant).

İşlevlerinde keskin ayrımlar vardır.

ör. Arap ülkelerinde «fuṣḥā» ve yerel «ağızlar»

Çokdillilik

Çokdillilik

● Lingua franca – ortak dil

Osmanlı döneminde Türkçe

19. yy’a kadar Akdeniz’de Sabir – İtalyanca, Provensal

dili; İspanyolca, Portekizce; Türkçe, Fransızca,

Yunanca, Arapça

10. yy’a kadar İpek Yolu’nda Soğutça

Çokdillilik

● «Pidgin» ve «Creole» – karma dil ve kırma dil

ör. Tok Pisin

Baimbai hed bilongyu i-arrait gain

by.and.by head belong.you he.alright again

‘Your head will soon get well again.’

‘Başın birazdan iyileşir.’