dil düşünce ve varlık ilişkisi

8/2/2019 dil dnce ve varlk ilikisi

1/115


2/115


3/115


4/115

F E L S E F E D E DL, DNCEveVARLIK LKS- J . LOCKE ve G. BERKELEY rnei-


5/115

birey yaynclk: 251

t dzenGlseren EfUti

KapakSercan Arslan

BaskZiya Ofset

CiltSava Mcellithanesi

1 BaskMays 2 0 0 8

birey yaynclkBab- ali Cad. ataleme Sok.

Yavuzhan No. 28/17 Caalolu/IstanbulTel; (O 212) 511 33 69 Fax: (O 212) 511 77 16

web: www.bireykitap.com E-mail; [email protected]
http://www.bireykitap.com/mailto:[email protected]:[email protected]://www.bireykitap.com/


6/115

F E L S E F E D E DL, DNCEveVARLIK LKS- J . LOCKE ve G. BERKELEY raei-

E m ir A li E RG A T

birey


7/115

Emir Ali ERGATEmir Ali ERGAT: 1 9 7 4 ylmda Erzurum iline bal Karaya

z ilesinde dodu. lk, orta ve lise renimini tamamladktansonra Atatrk niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, SosyolojiBlmnden 1 9 9 8 ylnda mezun oldu. 2 0 0 4 ylnda tamamlad yksek lisans reniminden sonra ayn yl 'sistematik felsefe ve mantk' alannda doktora renimi grmeye balad.


8/115

NDEKLER

NSZ . 7GR ' 9B R N C BLM1. J . LOCKE'DA DL, DNCE ve VARLIK LKS 151.1. Genel Olarak Szckler ve Anlamlan 151.2. Genel Terimler 19

1.3. Locke'da Birincil ve kincil Nitelikler Ayrm . .321.4. Basit ve Bileik deler ile Kip ve Balant Adlar 341.5. Nesne Adlar 481.6. Balalar 541.7. Soyut ve Somut Terimler 541.8. Szcklerin Yetersizlii ve Kt Kullanm . . . .551.9. Dildeki Kusur ve Kt Kullanmlar

Dzeltme Yollar 63KNC BLM2 . G. B E R K E L E Y ' D E DL, DNCE VEVARLK LKS 672 . 1 . Berkeley dealizmi 672 . 2 . Szckler ve Anlamlar 702 . 3 . Soyut ve Genel Dnceler 722 . 4 . Esse Est Percipi 762 . 5 . Birincil ve kincil Nitelikler 842 . 6 . Berkeley'de Maddi Tz'n Anlamszl

(Eletirisi) 88SONU 97KAYNAKA 109

5


9/115

B u almay sevgili eim,hayat arkadam SolmazVe ocuklarm Muhammed Baran ile Elmas Cevahir'e

ithaf ediyorum.


10/115

NSZ

Bu almann amac; J . Locke ve G. Berkeley'de dil, dnce ve varlk kavramlarn ele alp, ad geen filozoflarn bu kavramlara bak alarn, her iki filozofun bu kavramlar konusundaki yaklamlarn karlatrmal olarak incelemektir. alma, giri, iki ana blm ve sonutan olumaktadr.

Girite, ad geen kavramlar (dil, dnce ve varlk) birbirleriyle ilintili olarak ele alnp, bu kavramlara ilikin felsefe tarihi iinde var olan bir takm yaklamlara deinilmitir.Birinci blmde J . Locke'un dil, dnce ve varlk kavramlarna ilikin yaklamn ele aldk. Bu anlamda Locke'un dil-dnce ilikisi balamnda nominalist, varlk nazariyesi balamnda realist bir yaklam sergilediini vurguladk.kinci blmde ise G. Berkeley'in dil, dnce ve varlkkavramlarna ilikin yaklamlarna deinip, Berkeley'in kavram realizmine ve maddeyi inkar eden sbjektif idealizme varan yaklamlarna deindik.Bu almann ilk iki blmn ad geen filozoflarn konuyla ilgili yaklamlarna ayrp, bu anlamdaki kuramlarnsistematik bir balamda vurgulamaya altk.

Sonu blmnde ise her iki filozofun dil, dnce ve varlk kavramlarna ilikin yaklamlarn kritize ederek genel birzmleme yoluna gittik.

Bu almann ieriini "Locke ve Berkeley'de dil, dnceve varlk ilikisi" oluturmaktadr. almamzda her iki filozofun bu konudaki dncelerinin birbirlerinden btnylefarkl olmadklarn; tam aksine birbirleriyle benzerlikler arzet-


11/115

tiini grdk. zellikle Berkeley'in bu kavramlara ilikin grlerini incelerken ad geen filozofun Locke'dan kesinliklebamsz olarak ele alnamayaca kanaatine vardk. Bu nedenle szkonusu filozoflardan birisinin dncelerinden bahsederken, dier filozofun dncelerine de yer yer atflarda bulunduk.Bu kavramlar zmlenilmeye allrken youn olarak adgeen filozoflarn birinci elden eserlerine bavurduk ve bu konuda yaplm birok eseri de inceledik.

Aratrmam boyunca kendilerinden yardm grdm hocalarma, eime ve zellikle ahmam boyunca benden yardmn esirgemeyen A. Felsefe blm retim yesi danmanhocam sayn Nevzat CAN'a teekkrlerimi arz ederim.Emir Ali ERGAT


12/115

G R

insan teden beri kimi eylemleriyle ya da kimi zelliiylehatta bir tek zelUi, bir tek yapp etmesiyle beUrlenmitir. insan iin animal rationale, zoon politikon, homo faber, homoeconomicus vb. denmitir. Esasen onun en nemli nitelii kavram / kavramlar reten bir varlk olmasdr. yleyse insan kavram / kavramlar kuran ve bunu kendisi gibi olanlara ileten, hiolmazsa iletme eiliminde olan; dnyasn bu kavramlara greoluturan, ksacas "dilde ldayan"^ bir varlktr."Varolan, ne trden olursa olsun, ancak insan dnmesinin kavram kurma etkinlii araclyla gerekten varolmaktadr. Gerekten varolma ise bir bilginin konusu olabilmek demektir; varolann, bilme-bilinme boyutunu kazanm olmasdemektir. Kendi bana varolan, dnmeye konu olmad srece bulank bir varolua sahiptir; ancak dnmenin konusuolduktan sonra bu bulanklktan syrlr ve artk bundan bylede genellikle bilgiye ak bir varolan olarak varoluunu srdrr" 3 . "Buna gre bilme bir objeyi bilmedir, ama her bilmede,her bilin de bilinen obje'den baka bir ey daha, bilen subje'devardr'"'". Subje'de kavram kuran yani dilin sahibi olan, bununla bilgi reten ve rettii bilgiyi ileten varhktr, yani insandr.

"nsan doal dil ve dier diller araclyla, kurduu kav-1. Betl otuksken; "Kavramlara Felsefe ile Bakmak" nsancl Yaynlar,ist.. 1 9 9 8 , s . 12 -13 .2. Taylan Altu; "Dile Gelen Felsefe" Yap Kredi Yaynlar, st., 2 0 0 1 , s.8.3 . otuksken; A.g.e., s.13.4 . Ernst Von Aster; "Bilgi Teorisi ve Mantk" ev: Macit Gkberk, SosyalYaynlar, st, 1 9 9 4 , s.19.

9


13/115

ramlar, dnme dnyasn bakalarna iletir"^. "Dilin bu i letiminde ya da anlatmnda ilkin iki ey vardr: 1) itilebilen yada grlebilen iaret - ses ya da yaz iareti-; 2) Bu iaretin an-lam^. Bu da en az dzeyde de olsa insanlar, dnenleri birbirine balayan belki de en nemli unsurdur. Dilde anlama'nmbize at bu dnya, eylerin basite bir yana gelmesi deildir;fakat ierisinde eylerin karlkl olarak birbirleri ile ilikiyegirdii ve kendilerini anlalr anlaml olarak grne karabildikleri bantlar btndr"''.Btn bu yaklamlardan yola karak insan belki de diervarlklardan ayran en belirleyici zelliin konuan bir varlkolduu yani bir dile sahip olduu ynndeki genel yaklamdr. Biz de bu yaklam felsefe tarihi iinde dil ve dnce ileilgih bir takm grlere deinerek zmlemeye alacaz.

Antika'da dil zerine dnme, olduka nemsiz ve marjinal idi. Greklerin bizim bugnk "dil" szcmze karlkgelen bir szckleri yoktu. Dil ok anlaml "logos" szcnde "syleme" olarak ikin halde bulunuyordu; fakat szcnbaat anlam, dnme, anlama ve akl erevesinde toplan-mtr^. "Syleme" kavramna ilikin Antika'da ortaya konmu bir tanmlamaya gre insan, "zoon logon ekhon"d.m. Yaniinsan, konuan varlktr. Burada logon logosla ilgilidir. Logoskavram da iki anlam iinde tar: Logos bir yandan sz demektir, dil demektir, br yandan dnce, akl demektir. Demek ki Logos kavramnda dille dnce i iedir. Antikamdil anlaynda bu ekilde dille dnce aynlatrlm oluyor^.

"D dnya, dnme, dil, ilikilerinde nesneUiin salanabilmesi konusundaki incelemeler ya da bu iUkilerin nesnellik5 . otuksken; A.g.e., s. 14.6. Aster; A.g.e., s.84.7. Altu; A.g.e., s.8.8. Altu; A.g.e., s.15.9. Bedia Akarsu; "Dll-Kr Balants", nklap Kitabevi, st., 1998 , s .36 -37 .

10


14/115

asndan irdelenmesi; Platon'a ve Aristoteles'e kadar gtrle-blir".oPlaton'a gre, dnme, insann iinden kendi kendisiyleyapt bir konumadr. Dnme ile dil arasndaki ba ihmaledilirse dil ile varlk dnyas arasnda kurulmas gereken bakurulamazd. zellikle AristCLeles "Peri Herm.eneias'\a bu konuya deinir ve ortaada da srp gidecek olan bir geleneinbalatcs olur.^^ Aristoteles, dnmemizin objeleri yanstt; konumamzn da dnmeyi tam ve dosdoru olarak yanstmakta olduu kansndadr. Onun iin Aristoteles, dilin yapsnn objelerin yapsn yansttna inanrd. Onun ilkeceontolojik olan mant bundan dolay geni lde dili knoktas olarak ahr. ^ geen yaptn daha ilk paragrafndau dncelere yer verilir: "Ses araclyla yaylan titreimlerruh durumlarnn simgeleridir ve yazl szckler sesle yaylanszcklerin simgeleridir"l4. Bu anlamda dil, insan zihninin ay-nas^^, dnmenin da vurumu ve biimlendirici organdr^.

Gnmzde Heidegger de, dili; iinde varln su yznekt, kendini gsterdii bir logos olarak tanmlar; "Dil varln yarak rtsn at yerdir"!' . Dil ve insan varl arasndaki iliki insann hem dile sahip olmas, hem de dil tarafndan "kuatlm" olmasyla karakterize olurla.10 . otuksken; A.g.e., s. l4 .11 . Takiyettin Mengolu; "Felsefeye Giri", Remzi Kitabevi, st. , 1998 ,

S .238.12. otuksken; A.g.e., s.14.13 . Aster; A.g.e., s. 15.14. otuksken; A.g.e., S . 14 .15 . Noam Chomsky; "Di! ve Zihin" ,ev: Ahmet Kocaman, Ayra Yaymevi,

Ankara, 2001 , s . 24-25 .16. Taylan Altu; "Dile Gelen Felsefe", Yap Kredi Yaynlar, st., 2 0 0 1 , s.62-

6 3 .17. Doan zlem; "Gnmzde Felsefe Disiplinleri", nklp Kitabevi, st. ,

1997, S .515.18. zlem; A.g.e., S . 5 26 .

11


15/115

Herder'de ise dil; insann btn glerinin bir erevesidir.Dil , bir yandan tinsel bir eylem, br yandan organik bir sestir. Herder'in hocas Hamann'da dnce ile dili aynlatrr.Hamann'a gre akl, kendi iinde kapal, soyut bir ey deildir.Akl anlama srelerinin btnnden oluan bir eydir, amaanlama dediimiz ey de ancak dille gerekleebilir. Yani dncelerimiz srekh olarak dil iinde geer, dille berraklar,dille gerekleirler. Gerekte de dilsiz olan, dilden boalm birdnce yoktur^^. Bundan dolay, "dnsel etkinlik ve dil birve ayn eydir, birbirlerinden ayrlamazlar" diyor Humboldt.Dili dncenin yaln bir arac olarak grmez Humboldt. Onagre dil, "dnceyi yaratan" bir eydir^.

Porzig'de de bu dncelerin etkilerini buluyoruz. Porzig'egre dil, asl baarsn dncede gsterir. Dnce, balantlar kavramaktr. Dil, dncenin bir arac durumundadr, amadilin kendisi de dnce iinde meydana gelir, onda serpilir.Dil ve dnce karlkl olarak birbirlerini olutururlar. Dildnce iinde ve dnceyle birlikte hareket eden bir simgeler sistemidir^l. "Dil olmakszn hibir kavram mmkn olmad gibi, zihnin hibir nesnesi de varolamaz. nk dsalherhangi bir eyin bilin iin tam bir varlk kazanmas, ancakkavram araclyla o lu r"22 . "O halde dilin z, dilin bir eysylemesinde, bir ey gstermesinde, bir eyi grnr klmasnda bulunur. Dil mevcut olan iaret eder, gsterir"-^. "Dilinvarlk yaps ile onun yanstt-iaret ettii varln yaps arasndaki karlkl ballk o kadar ileri gidebilir ki, dilde grdmz karlatmz her eyi, varlk dnyasnda bir ey karlar. Bu karlama aksad zaman dihn yapsnda anlatmnbulan dnce de anlalmaz bir hale gelir. nk dil ile var

is. Akarsu; A.g.e., s.37.2 0 . Akarsu; A.g. e., s.40.2 1 . Akarsu; A.g.e , s.41.22 . Altu; A.g.e., s.75.23 . Altu; A.g.e., s.lU.

12


16/115

lk dnyas arasndaki karlkl ba, kelimelerle bir eyi grmek, bir eyi dnmekle salanabilir"2"^.Yenia filozoflar iin dnme edimleri, temel sorunlarolutururlar^^. Bu balamda L o c k e , epistemoloji sorunlarndan ounun dille ilgili sorunlar olduunu grmt^^. L o c k e ,bilgiyi tartmaya gemeden nce dili irdelemenin zorunluluunu grdn bildirir.'nk dnceler ve szckler aktr ki yakndan balantldr, ve bilgimiz onun deyimiyle nermelerden oluur27 . "delerle szckler arasnda ylesine skbir balant bulunur ve soyut idelerimizle genel szckler arasnda yle deimez bir bant vardr ki, nce dilin doasn,kullanmn ve anlamn incelemedike hepsi de nermelerdenoluan^S dilimizden ak ve seik olarak sz etmek olanakszdr", der L o c k e . Bu yaklam Locke'un "Szckler zerine"adn verdii nc kitabnn konusunu oluturur.

Berkeley ise; "felsefede kullanlan bir terimle ne denmek istediini anlayabilir ve buna ramen anlamnn duru bir aklamasn vermeyi ya da onu tanmlamay baaramayabiliriz"^^der. te bu balamda Berkeley "szcklerin anlamn hir karara haglama"^^ yargsndan yola kar ve "szcklerin pusunu yada perdesini kaldrmay"^^ dil ve dnce ilikisi balamndaele ahr.

24 . Mengolu; A.g.e., s. 3.25. Betl otuksken; "Felsefe: zne-Sylem", nklp Kitabevi, ist., 2 0 0 2 ,S.156.

26 . John L o c k e ; "insan Anl zerine Bir Deneme", evrVehbi Hackadiro-lu. Kabala Yaymevi, st., 1996 , s.33.

27. Frederick Copleston; "Felsefe Tarihi: Hobbes-Locke", Cilt: 5/a, ev:AzizYardmh, dea Yaymevi, ist., 1998, s .109 .

28. Locke ; A.g. e., s.3429 . Frederick Copleston; "Felsefe Tanhi.Berkeley-Hume", Cilt;5/b, ev:Aziz

Yardmh, dea Yaynevi, st., 1998, s.2230 . Copleston; A.g. e., s.22.3 1 . Copleston; A.g. e., s.22.

13 .


17/115

Birinci blmde Locke'un dil, dnce ve varlk kavramlarn ele alp, bu kavramlarn son tahlilde bir biri eriyle olan ilikisine deinilecektir.Tezimizin ikinci blmn ise Berkeley'in dil, dnce vevarlk kavramlarna ilikin yorumuna ayrp bu kavramlarnLocke ve Berkeley tarafndan ne ekilde alglandklarna ayracaz. Bunu yaparken mmkn olduunca ad geen filozoflarn grlerini kyaslama yoluna gideceiz.Tezimizin giri blmnde var olan dil-dnce ve varlkkavramlarnn kesinlikle birbirlerine bal olarak var olduklarynndeki genel karm, Locke ve Berkeley'in bu yndekiyaklamlarn ele alrken bizim iin kriter olacaktr. Bu kriterayn zamanda tezimizin amalarndan biri olacaktr.

14


18/115

BRNCI BLM1. LOCKE'DA DL, DNCE ve VARUK LtKlSl

1.1.Genel Olarak Szckler ve AnlamlarLocke'a gre Tanr insan toplumsal bir varlk olarak yaratm, ona hem kendi trnden varhklarla yaama eiHmi vermi hem de toplumun en gl arac ve ortak ba olarak dilivermitir32. Dil szcklerden oluur^^ ve szckler (kelime

ler) tasarmlarmzn (dncelerimizin) birer iareti^^ ve ifadeedili biimleridir^^. nsanlar doalar itibariyle szck adnverdiimiz bu sesleri karacak yapdadr . Szckler dncelerin anlaml bir ekilde ifade edilmelerine yaramaktadrlar.Fakat unu da hemen belirtelim ki szckler anlamsz olarakda kullanlabilmektedirler. rnein, bir ocuk bir szc kafasndaki herhangi bir dnceyi tamakszn bir papaan gibi renip kullanabilir. Ama bu durumda szck manasz birgrltden baka bir ey deildir^^.nsan dncelerini bakalarna iletmek ve bakalarnn dncelerini renmek iin "duyulur" ortak ifadelere ihtiya32 . L o c k e ; A. g. e. , s. 239.3 3 . Frederick Copleston; "Felsefe Tarihi; Hobbes-Locke", Cilt: 5/a, ev:Aziz

Yardml, dea Yaynevi, ist., 1998, s .109 .34 . Macit Gkberk; "Felsefe Tarihi ", Remzi Kitabevi, st., 1999, s .299 .3 5 . Copleston; A.g. e., s . 1 0 9 .36 . Gkberk; A.g.e., s .237 .37. Copleston; A.g.e., s .109 .

15


19/115

duymaktadr. Bu ihtiya da, Locke'a gre szckler tarafndankarlanr. Ama nesnelerin (eylerin) gstergeleri olan dnceler ile szckler arasnda u ayrm vardr. Nesneleri (eyler i) simgeleyen ya da temsil eden dnceler doal niteliktedirler. Daha doru bir deyile, nesneleri simgeleyen dncelerinkimileri de zihin tarafndan oluturulmaktadr^^. Gsterildiizere, asl olarak ya duyulur d nesnelerden ya da kendi iimizde bihncinde olduumuz isel ilemlerden duyumsadkla-rmz yoluyla edindiklerimizden baka idemiz (dncemiz)yoktur^ der, L o c k e .Bununla birlikte szcklerin tm ortak bir kabuln,is-tenli bir dzenlemenin sonucudur'^^. Bylece "insan idesi" birFransz'n ve bir ngiliz'in kafalarnda ayn iken, bu dncenin ifade edili biimi Franszca'da ^ 'homme" ve ngilizce'de"man" olarak grlmektedir'^^. Deiik dillerde ayn dncelerin farkh ifade edilmesi gsteriyor ki, Locke'a gre gerektedncenin kendisinde, szcklerle simgelerin kullanmndafarkllk vardr' ^L o c k e , szcklerin dncelerin ifade biimi olduunu vediUn de dnceleri iletmenin bir arac olduunu kabul ediyor.Buna gre szckler iletiimde faydal olabilmek iin konuann kafasnda temsil ettiklerini tam anlamyla iitende de oluturmalar gerekir. Fakat bu her zaman gereklemez'^"'.

Sonu olarak diyebiliriz ki, szckler ister dolayl olarakkullanlsnlar ister dolaysz, kendilerini kullananlarn zihinle-

3 8 . Copleston; A.g.e., s . 1 0 9 .3 9 . John L o c k e ; "nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme", ev: Meral De-llkara Topu, teki Yaymevi, Ankara, 1 9 9 9 , s. 13 .

4 0 . Copleston; A.g.e., s . 1 0 9 .4 1 . L o c k e ; A.g.e.. s.15.4 2 . Copleston; A.g.e., s . 1 0 9 .4 3 . Copleston; A.g.e., s . 1 0 9 .4 4 . John Locke ; "nsan Anl zerine Bir Deneme", s . 2404 5 . Locke ;A.g.e., s . 242 .

16


20/115

rindeki ifadelerin yerini tutarlar''' . Bir insan bakasyla konutuunda anlalabilmeyi amalar ve zaten konumann amacda szcklerin yerini tuttuklar ideleri (dnceleri) dinleyeneiletmektir^ Szckler konuann idelerinin yerini tutar. Bunlar hi kimse dolaysz olarak kendi idelerinden baka eylerinyerine kullanamaz. nk bu, kendi kavramlarnn iareti olarak kulland szckleri baka idelere uyarlamak olur, bylece onlar ayn anda idelerinin hem iareti yapmas hem de yapmamas demektir; ve gerekte anlamszlarlar'^'^.

Her insann azndan kan szckler sahip olduklar veonlarla dile getirdikleri idelerin yerini alrlar^^. rnein bir ocuk "altn" ad verildiini iittii bir madende parlak ltl birsan renkten baka bir ey ayrmsamazsa "altn" szcn yalnzca bu renge ilikin idesine uygular'^^ ve dolaysyla bir ta-vuskuunun kuyruunda grd ayn rengi de altm diye adlandrr, ondan daha iyi gzlemleyen baka bir ocuk da parlak sar renge yksek bir arlk eklerse^^ o zaman "altn" szc onun kullanmnda parlak sar ve ok ar bir nesneyigsterir. Baka birisi de bu niteliklere eriyebilirlii de katar ve"altn" szc onun iin parith sar, eriyebihr ve ok ar birnesneyi gsterir. Bakas ilenebilirlii de ekler. Bu ocuklardan hibiri o szc uygulad ideyi anlatmak istedii durumlarda hep ayn altm szcn kullanr,^! fakat her birinin

46 . John Locke ; "nsann Anlama Yetkis i zerine Bir Deneme", s. 16.47 . Locke;A. g..e., s. 16 .4 8 . Locke ; A.g.e., s. 17 .4 9 . John Locke ; "insan Anl zerine Bir Deneme", s . 2 4 3 .50 . John Locke ; "insann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme", s. 17.5 1 . John L o c k e ; "nsan Anl zerine Bir Deneme", s . 2 4 3 .

17


21/115

bu szc uyarlad ide kendi ideleri olabilir ve hibiri buszc sahip olmad bir bileik idenin iareti olarak kuUa-namaz52 Yani bir insann szckleri genel anlam dnda yada seslendii kimsenin anlad tikel ierikten farkl kullanmas ne kadar nemliyse de, onlar kulland anlam kendi ideleri ile smrhdr ve baka hibir idenin iareti olamazlar^^. L o c ke'a gre bir kimse kendi idelerinin yerine kendisi iin kulland szckleri her zaman ayn ide iin kullanrsa burada birkusur olamaz. nk o zaman kendi dnd anlam kendi anlayacaktr. Dilin doru kullanl ve yetkinlii de bu-dur54.

Eer insanlar, zellikle bakalarna bir ey retmek ya dabir eyleri kabul ettirmek isteyenler, kullandklar szcklerinanlamlarn aklarlar ve ayn szc hep ayn anlamda kullanrlarsa Locke'a gre birok kitabn yazlmasna gerek kalmaz,birok sonusuz tartmalar sona erer; bir sr belirsiz szckler, her seferinde baka anlamda kullanlan szcklerle dolukocaman kitaplarn birou ok kk boyutlu olur ve birokfilozofun ahmalar airlerin kitaplar gibi bir fndk kaDuu-na sacak duruma girer^^

5 2 . John Locke ; "nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme", s.17.5 3 . L o c k e ; A.g.e., s.20.5 4 . L o c k e ; A.g.e., s. 115 .5 5 . L o c k e ; A.g.e., s .174 .

18


22/115

1. 2. Genel TerimlerVar olan her ey tikel olduundan bu eylerle uyumas gereken szcklerin de yle olduunu, yani anlamlarnn da tikelolabileceinin akla uygun gelebileceini^^ fakat bunun tamtersim grdmz^^ syler L o c k e . O'na gre btn dilleri

oluturan szcklerin en byk blm genel terimlerdir vebu,^^ rastlant ya da ihmalin deil akln ve zorunluluun gere-idir59.Her tikel eyin bir adnn olmas olanakszdr^O. nk saltzel adlardan yaplm bir dil, bellenemeyecek, ve eer olanakl olsa bile, iletiim aralar iin yararsz olacaktr^l. Ayrca karlatmz tm tikel eyler iin seik ideler kurmak ve sakla

mak insan kapasitesini aar. Grdmz her ku ve hayvan,duyumlarmz etkileyen her aa ve bitki en kapasiteli anlamayetisini aar ve burada kesinlikle yer bulamaz62. nsanlarn s-rlerindeki her koyunu ya da her bitki yapran ve yollarnakan her kum tanesini zel bir adla anmamalarnn nedeninikolayca bulabiliriz^^. rnein; bir insan genel olarak inekleregndermede bulunamyor ve grm olduu her tikel inek iinbir ad tamas gerekiyor olsayd, adlarn bu tikel hayvanlarlatank olmayan bir baka insan iin hibir anlamlar olmaya-cakt 64 .

5 6 . Locke ; A.g.e., s.21.5 7 . John Locke ; "tnsan Anl zerine Bir Deneme", s . 2 4 5 .5 8 . Locke ; A.g.e., s . 2 4 5 .5 9 . John Locke ; "nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme", s.21.6 0 . John L o c k e ; "nsan Anl zerine Bir Deneme", s .245 .6 1 . Copleston; A.g.e., s . 1 1 1 .6 2 . John Locke ; "nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme", s.21.6 3 . Locke ; A. g. e. , s. 21.64 . Copleston; A. g. e. , s. 111-112 .

19


23/115

Bu anlamda her tikel eyin gsterilmesi iin bir seik ad gerekli olsayd szcklerin saysnn okluu bunlarn kullanlmasn zorlatrrd. nsan isterse her birey iin o birey ne olursa olsun bir zel ad saptayabilir^^ Pakat bunun her bireyselkoyun ya da kua ve her bireysel ot ya da yapraa uygulandn dnrsek bu iin ne kadar zor olduunu grrz. Ancak burada asl nemli olan her tikel nesneye zel bir ad verip,zel adlar daarcmz ne kadar geniletirsek geniletelim birdil edinmeye veya gelitirmeye balam olamayz. Byle birdurumda iletiimden sz edemeyiz. nk yalnz zel adlardan oluan bir daarckla sadece bireylerden sz edilebilir fakat onlar zerinde bir ey sylenmi olmaz. Bir ey sylemeolana genel szcklerden tretilir, bu yzden de bir dilinszcklerinin tm genel szckler olmaldr^. Bir ey syleme olana genel szcklerden tretilmelidir. Hibir dilde zeladlardan anlaml bir cmle yapma imkan yoktur7. O haldeinsanlar en fazla ilgilendikleri kendi trleri ve skhkla sz etme gerei duyduklar tikel eyler sz konusu olduunda^^ veya lkeler, kentler, dalar ve dier benzer yer ayrmlarn dazel adlara bavururlar. nk insanlar gibi onlarn da ayr ayr iaretlenmeleri iin sklkla bir gereksinim olur ve insanlarbirbirleriyle konumalarnda bunlardan sz ederken o iaretleri kullanmak durumunda kahrlar^^.

Bundan sonra genel adlarn olmalar aksa zorunlu olsa dabunlar nasl edindiimiz sorusu doar^o. Var olan eylerinhepsi tikeller olduuna gre genel terimleri nasl ediniriz^l ya

6 5 . Vehbi Hackadirolu; "Bilgi Felsefesi", Metis Yaynlan, st., 1985 , s . 1 4 5 .6 6 . John Locke ; "nsan Anl zerine Bir Deneme", s.37.67. Gkberk; A. g. e. , s. 299.68 . John Locke ; "nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme", s.23.6 9 . L o c k e ; A.g.e., S . 23 . '70 . Copleston; A.g.e., s . 112 .7 1 . John Locke ; "nsan Anl zerine Bir Deneme", s . 2 4 6 .

20


24/115

da bu terimlerin ifade ettiini varsaydmz genel'^^ yaptlarnerede buluruz''^ sorularna cevap arar, L o c k e .L o c k e , szcklerin genel dncelerin (idelerin) iaretleriyaplarak genel olduklarn ve genel dncelerin soyutlamayoluyla olutuklar yantn verir'''^. Her bir eyin ayr bir adolamayacana gre, bir sr benzer eyleri bir araya brakpbir soyutlama yaparak "temel bir kavrama" (tasarma) varrzve buna bir ad takarz'^5 Dnceler (ideler) onlardan zamanve yer koullarn ve onlar u ya da'^^ bu tikel varolu iindebelirleyebilen dier dncelerden (idelerden) ayrlmakla genel olurlar''''. Bu soyutlama yoluyla birden ok bireyi temsil etme yeteneini kazanrlar;'^^ bylece her bir szck bu soyutideye (kavrama) bir uygunluk tadndan o bu trdendir de-r i z 7 9 . Varsayahm ki bir ocuk her eyden nce tek bir insanlatanm olsun. Daha sonra baka insanlarla tanklk kazanr.Ve u ya da bu bireye zg zeUikleri bir yana brakarak ortakzelliklerin bir dncesini oluturur. Bylece bir genel dnce tamaya balar ki,^ buna da bakalarnn yapt gibi,rnein "insan" adn verir. Bunun sonunda genel bir ad ile birlikte genel bir ideye de k a \ T i m u olur^l. Ve deneyimin gelimesiyle her biri genel bir terim tarahndan ifade edilecek olandaha geni ve daha soyut dnceler oluturmaya gidebilir^^Bu balamda soyutla.may adm adm ileri gtrerek "varlk"

72. John Locke ; "hann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme", s.23.73 . John L o c k e ; "insan Anl zerine Bir Deneme", s . 2 4 6 .7 4 . Copleston; .A.g.e., s . 112 .75 . Gkberk; A.g.e.', s . 2 9 9 .76 . Copleston; A.g.e., s . 112 .77 . John Locke;"nsanm Anlama Yetisi zerine Bir Deneme", s . 2 3 - 2 4 .78 . Copleston; A.g. e., s .112 .79. Locke ; A.g.e., s.24.80 . Copleston; A.g.e., s . 112 .8 1 . L o c k e ; A.g.e., s.25.82 . Copleston; A.g.e., s . 112 .

21


25/115

kavramna kadar ularz^^. Sonu olarak, Locke'a gre; "bylesine grlt koparan hu cinsler ve trler gizemi, adlandrlmve az ya da ok kapsaml soyut idelerden kaynaklanmaktadr"^'^.Bundan u kar ki evrensellik ve genellik;^^ cins ve tr^^ tm de bireysel ya da tikel olan eylerin deil ama dncelerinve szcklerin yklemleri^^^ zihnimizin yaratlardr^s. Onunkendi kullanm iin onun tarafndan yaplmlardr^^ ve yalnzca iaretlere ilikindirler '^. Bunlar nominal (adsal) varlklardr, real (gerek) varlklar deildirler. Cins ve tr kavramlarmzla biz doaya yapma snrlar koyarz, onu yapma blmleriine sktrrz; doann kendisi ise cinsler ile trler arasnabyle kaskat snrlar koymu deildir^l. Buna gre, trler vecinsler anlama yetisinin kendisi iin ortaya koymu olduu bulular ve rnlerdir^2

Locke'un burada yapmak istedii ey, dnyann doal trlerden meydana geldii ve bilimin tek tek her doal tr tesbitedip, onun doasn az ya da ok ayr olarak incelemekle ilgilibir konu olduu eklindeki Aristotelesi gr rtmek vedeitirmektir. Aristotelesi modele gre, biUm adam tek tekatlarn, ineklerin, kpeklerin, kedilerin, vb. zn ya da doasn aratrmak durumundadr. Bu doal trler, aralarndakikeskin blnmelerle birlikte, oradadr^^ ye doal trlerin dn-

8 3 . Gkberk; A. g. e, , s ,299 ,8 4 . Locke ; A,g.e., s.26.8 5 . Copleston; A.g.e., s . 112 .8 6 . Gkberk; A.g.e., s . 2 9 9 .87 . Copleston; A.g.e,, S . 112 .8 8 . Gkberk; A.g.e., s .299 .8 9 . Copleston; A.g.e., s .112 .9Q. Locke ; A.g.e., s.28-,9 1 . Gkberk;A, g, e. ,.s. 299.9 2 . L o c k e ; A. g, e. , s . . 28 .9 3 . Brayn Magee; ."Byfe Filozoflar I Platon'dan Wittgenstein'e Bat Felsefesi"

ev: Ahmet Cevizci, Paradigma Yaymlar, ist., 2 0 0 1 , s. 1 3 1 - 1 3 2 . 22


26/115

yada kendi balarna gerek bir varolular vardr^"''. AncakLocke iin yap bakmndan farkllklar olsa da, "doa" gerekte ayndr; doann yasalar bir ve zdetir^^. yle ki en temeldzeyde kpeklerin ayr bir doas ve kedilerin mstakil birz yoktur^ anlamda Locke ok anlalr olarak unsurlartrler olan doal blnmelerin var olmad sonucuna varmtr. Gzlem dzeyinde benzerlikler vardr, ve bu benzerliklerbizim dnyay hakl olarak trlere ve nevilere blmemize neden olur. Ama blme son zmlemede, doa tarafndan verilmi bir ey olmayp, bizim tarafmzdan yaplr. Aristotelesile-re gre bizim tesbit edip adlandrdmz doal trler arasndadoal blnmeler vardr, oysa Locke iin blmeyi yapan "biziz", yle ki eylere verdiimiz "altn", "su", "at", "kpek", benzeri isimler son zmlemede bizim tarafmzdan keyfi olaraktanmlanra^. Bilindii gibi bu tartmann alt yapsnda Platonve Aristotales ile balayan ve btn ortaa boyunca srp giden tmeller problemi vardr. Bu probleme tezimizin ilerleyenblmlerinde deineceiz.Locke'un gznde gerekte var olan sadece bireysel eylerve tikellerdir. Zihinden ve dilden bamsz olarak var olanlar,ona gre yalnzca bir tikeller veya bireyler okluudur.^^ Herhangi bir dnce ya da herhangi bir szck de tikeldir; "bu"tikel dnce ya da "bu" tikel szcktr. Ama genel ya da evrensel szckler ve dnceler dediimiz eyler anlam bazndaevrenseldirler. Baka bir deyile, evrensel ya da genel bir dnce bir tr eyi simgeler; rnein inek, koyun ya da insan gibi genel terimler bir ey trn simgeliyor olarak dnceyitemsil ederier99. Bu demektir ki genel szckler eylerin bir

94 . Magee; A.g.e., s .132 .9 5 . Magee; A.g.e., s .132 .9 6 . Magee; A.g. e., s .132 .97 . Magee;A.g.e., s .132 .98 . Ahmet Cevlzci; "Onyedinci Yzyd Felsefesi Tarihi", Asa Kitabevi, Bursa,2001, S .202.9 9 . Copleston; A.g.e., s .112 .

23


27/115

trn ifade ederler, her biri de bunu zihindeki bir soyut idenin iareti olmakla gerekletirir; var olan eylerin bu ideye uygunluu grldnde bu eylerin hepsi birden o ad altnda yada o tr altnda toplanr. Buradan anlald zere, trlerin zleri bu soyut idelerden bakas deildirl. Buradan kan sonu u ki, adn dile getirdii soyut ide ile trn z bir ve ayndr. Bylece eylerin trlerinin zleri ve sonu olarak da eylerin trlere ayrlmasnn soyutlama yoluyla bu genel ideleriyapan anlama yetisinin ii olduunu kolayca gzlemleyebili-J-201 Jei"^ Locke.

Genellik, u hlde sadece dnceye ve dile ait bir zellikolup, zihinden ve dilden bamsz genelliklerden ve tmellerden sz edebilmek mmkn deildir. Bununla birlikte Locke,dilden ve zihinden bamsz olarak bireysel eyler arasnda gerek benzerlik bulunduunu reddetmezl'^^. "Burada doanneylerin ounu birbirine benzer ekilde rettiini unuttuumve hele yadsdm hi dnlmesin: zellikle hayvan rklarve tohumla oalan her eyde bu apak ortadadr" dej- Amatikel eyler arasndaki bu benzerlikleri gzleyen ve onlar geneldnceleri oluturmak iin vesile olarak kullanan ise zihin-dirdO'^. nsan zihninde soyut ideler olmasayd eer, eyler arasndaki benzerliklerin ls ve nicelii her ne olursa olsun,ey trleri kesinlikle varolmayacakt^^^. yle ki Locke'a gre;bizce ayrt edilen ve adlandrlan tr zleri zihnimizde tadmz belirgin soyut idelerden bakas deildir ve olamaz da^^^.rnein, bir kadndan doan ceninin insan olup olmad, beslenip beslenmemesi ok kez tartlmtr: nsan adnn ait ol-

100 . L o c k e ; A.g.e., s.29.1 0 1 . L o c k e ; A.g.e., s.30.1 0 2 . Cevizci; A.g.e., s .202 .103 . L o c k e ; A.g.e., s.30.104 . Copleston; A.g.e., s . 1 1 2 - 1 1 3 .1 0 5 . Cevizci; A.g.e., s . 202 .106 . Locke ; A.g.e., S . 3 1 .

2 4


28/115

duu soyut ide ya da z doann rn olsayd ve anlama yetiince bir araya getirilip soyutlanarak adlandrlan belirsiz veeitli yaln idelerin bei olmasayd, bu cenin bir insan olamazd. Demek ki, her belirli soyut ide belirli bir zdr ve byle belirli ideleri temsil eden adlar znde farkl eylerin adlardr. yleyse, bir daire bir ovalden zsel olarak, bir koyun birkeiden farkl olduu kadar farkldr ve yamur da suyun topraktan olduu kadar kardan ayrdr. nk bir varln zolan. soyut idenin baka bir ze aktarm imknszdr. Buna gre birer ynyle birbirinden farkllaan ve iki ayr ad verilen ikisoyut ide dnyada birbirinden en uzak ya da birbiriyle en kart iki ey kadar farkl zde iki tr ierir^o^

Fakat Locke'a gre, eylerin zleri tamamyla bilinemezim^.Bundan dolay Locke z szcnn ierdii eitli anlamlarirdelemeye alr.Locke'a gre z, bir eyin her ne ise o olmasn salayan varlktr. Buna gre eylerin kefedilebir niteliklerinin dayandbihnemez ve isel yaps onlarn z diye adlandrlabilir^'^^Locke iki tr zden bahseder. Birine gerek (olgusal) z, dierine adsal z dercim. Gerek (olgusal) zden bahsederken terimin iki anlamn ayrdeder^. Bir tanesi z szcn ne olduunu bilmedikleri bir ey iin kullanarak o zlerden belli birsayy varsayanlarn kafalarndaki anlamdr, onlar iin tm doal eyler bu zlere gre yaplmlardr ve her biri bunlardanpay almakla u ya da bu trden olurlar^^^ Locke'a gre bu kuram savunulamaz bir varsaymdr. nk kuram deimez vekararl trsel zleri n gerektirir ve snr izgisi durumlarn vetipteki deimeleri aklayamazdk. B U gr doal eylere ili-

107 . Locke; A.g.e., s.32.1 0 8 . Locke; A.g.e., s.32.1 0 9 . Locke; A.g.e., s.33.110 . Locke; A.g.e., s.34.1 1 1 . Copleston; A.g.e., s . 1 1 3 .112 . Locke; A.g.e., s.34.1 1 3 . Copleston; A.g.e., s . 1 1 3 .

. 25


29/115

kin bilgiyi karmaklatrrll'''. Locke, hayvan trleri iinde sksk rastlanan ucube yaratklar ve insan doumlarnda rastlananaptallar ve baka tuhaf olgular bu varsaymla badamayan r-neklerdir,! 1^ der.Daha aklc olan teki gr (olgusal zler konusunda) tmdoal eylere duyusal-olmayan paralarn olgusal ancak bilinmeyen bir yap tadklarn dnrler; ki buna gre, bu yapdan, eyleri birbirinden ayrt edip ortak adlar altnda snflandrmamza yarayan duyulur niteliklerin doduu varsaylr^^^.Fakat bu gr "daha aklc" olsa da, aktr ki bilinmeyen zleri soyutlama gibi bir soru sz konusu olamaz. Tm yakn dnce toplamlar bir eyin belli bir "olgusal (gerek) yapsna"bamhdr; ama bu olgusal yap bizim tarahmzdan bilinmez.Bu yzden soyutlanamazdm.

Locke, adsal zleri gerek (olgusal) zlerden ayrr. O'na gre , "Varolan bir eyin rnein altm olup olmadna, onun bueyin altm olarak snflandrlmas iin zorunlu ve yeterli olarak grlen ortak zellikleri tayp tamadn gzleyerekkarar vermeye almzdr." Ve Locke iin bu zelliklerin karmak dncesi altnn adsal zdr^^i^. nk iinde bulunacak olan tm renk, arhk, eriyebilirlik, kararllk ve benzeri zelliklerin dayand onun duyulmaz paralarnn, ne olduunu bilmediimiz dolaysyla tikel bir idesine sahip olmadm z ve adlandramadmz gerek yapsdr. Bu anlamda yinede onu altm yapan ya da ona bu ad yani adsal zn tamahakk tanyan kendi renk, arlk, eriyebilirlik, kararllk (bu-harlamazlk) gibi niteUkleridir, nk altm ad verilen soyutbileik ideye uygun nitelikler barndrmayan bir eye altm de-nemez^d^

114 . Locke; A .g . e . , s.35.1 1 5 . Locke; A .g . e . , S . 3 5 .1 1 6 . Locke; A .g . e . , s.34.117 . Copleston; A .g . e . , s.114.118 . Copleston; A .g . e . , s. 114 .119 . Locke; A .g . e . , s.36.

26


30/115

Bu yzdendir ki L o c k e ; " h e r seik soyut dnce (ide)seik bir z d r " v e "adn temsil ettii soyut dnce ve trzleri zihnimizde tadmz belirgin soyut idelerden bakasdeildir" der. yleyse, bireyler olarak bireysel eylere zg nitelikleri darda brakarak ve ortak niteliklerini koruyaraksoyutlanan ey adsal zdrdenilebilir.

Locke, yaln dnceler ve kipler durumunda olgusal (gerek ) ve adsal zlerin ayn olduklarn eklerl24 Buna gre, izgi arasndaki bir uzay ieren ekil bir genin adsal z kadar gerek zdr de^^s. Fakat tzler (cisimler) durumundatmyle ayrdrlar. Altnn adsal z altn olarak snflandrlaneylere ortak gzlenebilir niteliklerin soyut dncesidir; amagerek (olgusal) z, ya da tz, duyulur-olmayan paralarnn olgusal yapsdr ki, onda bulunacak olan renk, arlk, eri-yebilirlik, duraanlk vb. gibi tm zellikler bunun zerine dayanrlarla^. Dolaysyla, bu ideler (nitelikler) birlikte var olmak asndan uyum iindedirl27. Ancak bu olgusal (gerek)z, altnn tikel tz, bizim tarafmzdan bilinmezi^^.Sonu olarak Locke; cins, tr ve zlerin asl ilevini zetlerken, soyut ideler (dnceler / kavramlar) yapan ve onlar zihinlerinde verdikleri adlarla anlamlandran insanlarn, szckleri ve dnceleri yalnzca tikellerle snrl kaldnda bilgi srelerinin yava ilerleyebileceini, bundan dolay iletiimin daha kolay ve dorudan olabilmesi-geliebilmesi iin eyleri ge-120. Copleston; A.g.e., s.114.121. Locke ; A.g.e., s.32.122. L o c k e ; A.g.e., s.31.123. Copleston; A.g.e., s.114.124. Copleston; A.g.e., s.114.125. L o c k e ; A.g.e., s.36.126. L o c k e ; A.g.e., s.36.127. Denkel Arda; "Dnceler ve Gerekeler/1", Gebe Yaynlan, ist., 1997,s. 231.128. Copleston; A.g.e., s.ll4.

27


31/115

nel kavramlar halinde dnp bu ekilde onlardan sz etmeimkan bulduumuzu,syler.Bu anlamda Locke'un soyutlama yoluyla elde edilen geneldncelerin, yani tmellerin^^^ insan zihni dnda bir gereklikleri olmadn ve bunlarn insan zihninin yaratlar olduunu ileri sren nominahzme varm olduunu syleyebiliriz. Bilindii gibi nominalizm; kavram realizminin tam kart olan ve tmellerin gerek bir varoluu olmadn, eylerinzlerinin bulunmadn, bunlarn yalnzca azdan kan sesler, szckler olduunu, ayn adla adlandrlan bireysel eylersnfna, ayn adla adlandrlma dnda, ortak olan hibir eybulunmadn ileri sren grt^^^. Bu anlaya gre nesneler, insanlar arasndaki uylamlara bal olarak adlandrlmtr. Bu anlamda adlar zorunlu deil, yapaydrlar^^^. Geni anlamyla, Platon ve Aristotales ile balayan ve Ortaa boyuncasren tmeller tartmasnda, Roscelinus ve Ockhaml Williamgibi filozoflarca savunulmu ve "tmel" denen eylerin gerekte var olan zleri belirtmeyen sesler, adlandrmalar olduu biimindeki yaklamdr^^'^.Kavram tartmalarnn phesiz pratik nedenleri de vardr.Mesela, Ortaa'da KatoHk kihsesi hususi Hristiyan cemaatlerinin ve onlar tekil eden mminlerin sadece bir toplam olmak istemiyor, kendisini hereyi elinde tutan bir g, ats altnda toplad fertlerden ayr ve mstakil bir varlk olarak grmek istiyordu. Bunun iin de "klliler"in (kavramlarn) re-

129 . Locke ; A.g.e., s.38.130 . Cevizci; A.g.e., s .202 .131 . Macit Gkberk; "Felsefmin Evrimi", Milli Eitim Basmevi, st., 1979,s . 6 3 .132 . Ahmet Cevizci; Felsefe Terimleri Szl, Paradigma Yaynlar, st.2 0 0 0 , s . 2 4 1 - 2 4 2 .1 3 3 . Atakan Altmrs; Dil Felsefesi Szl, Paradigma Yaynlar, st. 2 0 0 0 ,

S . 6 . 134 . Altmrs; A.g.e., s.5. 28


32/115

el/hakikat olduunu iddia ediyordu. Klliler hakikatse kilisedehakikat olacakt. Eer "klli" (kavram), bir realite/hakikat deilse kilise sadece topluluu gsteren bir kelime ve fakat yalnzca bunlar tekil eden fertler reel/hakikat olacaklard. Butaktirde de kilise retisi, varln, eyann ve hayatn hakikibilgisi olmaktan kacakt. Halbuki, klliler hakikat oldu mu,kilise retisi hakikat oluyordu ve kilise dnda herhangi birhakikat de aranmyordu. Epistemolojinin de, ekonominin de,siyasetin de, kltrn de hakikati kilise retisinde mndemikabul ediliyordu.

Kilise, rasyonel teolojiyi temellendirmek iin nasl realistolmak zorunda idiyse, rasyonel teoloji ya da kiliseye kar kmak isteyenler de nominalist olmak zorunda idilerd^^.Rasyonel teolojiye kar saf inanc savunan GuiUaum d' Oc-cam, nominalizmi sistemletiren ilk dnrdr. Ona gre metafizik, bilginin deil, inancn alandr. Tabii olarak bilinebilen

reaUte/hakikat, sadece ferdi (somut) ve mmkn olandr. Sadece ferdi olann, yani nesnelerin gerek varln kabul edenve bilgiyi deneyle balatan GuiUaume d' Occam, felsefe ile teolojinin, dier bir ifadeyle bilgiyle imann sahalarn ayrmtr*.Ockhamlmm metafizii ve epistemolojisi, hr eyden nce

ve ok byk lde, Hristiyan felsefesinin antik Yunan felsefesinden kanlmxaz olarak miras ald, varolan hereyin tekilve bireysel olduu yerde, dncenin nesnelerinin tmel olduu paradoksal tezinin yaratt temel problemi bir zme kavuturmak amac gder. Bilindii zere, Hristiyan felsefesi,Patristik felsefe ile Skolastik felsefenin ilk iki dneminde, Hristiyan imanyla domalarn anlalr klp aklamaya ve te-mellendirmeye alrken, kendisine gemiten intikal etmibulunan biricik felsefe olarak, Platoncu / Yeni-Platoncu felsefe-

135 . Neet Toku; "l lm-i mran", Aka Yay., Ankara, 2 0 0 2 , s.25.* (Nominalizm iin bkz. Betl otuksken, Saffet Babr; "Orta ada Felsefe", Ara Yay, st., 1 9 8 9 , s . 3 0 9 )

29


33/115

nin kavramsal erevesi ve ifade imkanlarndan yararlanmtr.Bunun sonucu olarak, zorunlulukla hiper realizm veya radikalbir realizm olarak kavram realizmi ve sadece ilahi aydnlanmaya dayanan, bundan dolay insan iin bilgiyi neredeyse imkanszlatran, bir bilgi konsepsiyonu olmutur. Skolastik dnrler X I I . yzyldan itibaren, Hristiyan retisinin dogmatikerevesini bu kez, dikkatleri yava yava bu dnyaya ekmeye balayan, slam dnyas yoluyla rendikleri ikinci Grek felsefesi gelenei olarak, Aristotales felsefesi ile badatrmayakalkmlardr. Bu telif ya da sentez, Hristiyan imannn u yada bu unsurunda en kk bir deiiklie dahi gitmek imkansz olduuna ve bir ekilde vuku bulan uyumazhk ya da tutarszlklar ancak Aristoteles'in felsefi kabul ve argmanlarnailikin ciddi bir eletiri ya da yeni yorumlarla giderilebileceine gre, felsefi bir i ya da etkinlik olmak durumundadr. Dierine gre nemli bir ilerleme salayan bu sentezin de kendiiinde problematik olan bir takm glkleri vard hi kukusuz. Aristoteles felsefesi ve Hristiyan iman ve teolojisi arasnda Aquinal Thomas tarafndan Xiii.yzylda gerekletirilenve ondan sonra da dnrlerin byk bir ounluu tarafndan takviye edilip pekitirilmeye allm olan bu sentez de,rnein bu kez lml bir realizm tarznda, insan zihninin du-yu-deneyinde idrak edilen tikellerde, bireysel eylerden veolumsal olaylardan ontolojik bakmdan nce gelen, soyut zlerle zorunlu ilikilerin akledilir soyut dzenini kavradm iddia eden epistemolojik ve metafiziksel retiyi ihtiva etmekteydi.

te Ockhaml William'n hem bir filozof ve hem de bir teolog olarak byk nemi, onun Ortaa realizminin temelindebulunan sz konusu metafiziksel ve epistemolojik kabullerireddetmesinden, felsefeyle teolojiyi birbirinden mutlak olarakbamsz olmalar gereken iki ayr alan ortaya koymasndan vebtn bir felsefe alann, bilginin tanrsal aydnlanmadan veyazlere ilikin rasyonel kavraytan deil de, bireysel eylerin ve3 0


34/115

tikel olaylarn dorudan deneyiminden meydana geldiini savunan radikal bir emprizm temeli zerinde yeni batan ve teoloji ya da imandan bamsz olarak insa etmesinden oluur.O, bu radikal emprizme dayanarak gerekletirdii, bilgininkendisinde ifade edildii dilin ontolojik arka planna ve semantik yapsna ilikin nominalist bir analizle de}^^ bir bakma Rnesans'ta grlmeye balayacak olan modern felsefe ilemodern bilimsel bilgi ve seklarizmin temellerini de atm grnmektedir**.

Nominalizm, bilgiyle inan arasndaki birlii tehlikeye drmekle kalmyor, ayn zamanda kiliseyi dnyaya balayanon asrhk ba da koparmaya alyordu. Nominalizmle birhk-te artk akl, yava yava realitenin mahadesine dnyor ve 'tabiatta, kilise retilerinden daha az ehemmiyetli olmayan birinceleme ve aratrma konusu grmeye balyordu. Yani, bilgiyi kutsaldan ayryordu. Bunun ilk adm da Antik adaki incelemelerin yenilenmesi, yeniden domasyd. Yani Rnesans,Btn bu aklamalar gsteriyor ki Locke'un nominaUsteiliminin alt yapsnda bu anlamda lml bir syleme sahipolan Aristoteles ile daha radikal bir nominalist tez ileri srenOckhamh AViUiam'm derin tesirleri bulunmaktadr."Genel Terimler" bal altnda ele aldmz konuyu bu ekilde akladktan sonra Locke'un Basit ve Bileik deler veKipler ile Maddi Tz'den bahsederken ska kulland "cisminnitelikleri" konusuna ksaca bakmak gerekir. Locke'un ontoloj i k ve epistemolojik balamlarda ele ald "cismin niteUkleri"vurgusunda Locke dnceler ve nitelikler arasnda bir ayrmyaparak zellikle "bileik ideler" konusuna bu kavrama ikinbir balamda ele alr ki, sonraki konularmzn anlalmas asndan bu yaklama vurgu yapmay gerekli grdk.

136 . Ahmet Cevizci; "Ortaa Felsefesi Tarihi", Asa Kitabevi, Bursa, 1999,s . 2 6 1 - 2 6 2 .** (Bkz . otuksken; A.g.e., s . 3 0 9 . )137 . Toku; A.g.e., s.26.

31


35/115

1.3. Locke'da Birincil ve kincil NiteliklerAyrmYukarda deindiimiz gibi Locke dnceler ve niteliklerarasnda bir ayrm yapar. "Zihnin, kendisinde alglad ya daalgnn, dncenin ve anhm dolaysz nesnesi olan her eye"ide" (dnce) diyorum^^^, zihnimizde herhangi bir ide retme gcne de gcn bulunduu nesnenin "nitelii" diyorum"der Locke ve bir kartopunu rnek alarak "kartopunun biz deak, souk ve yuvarlak ideleri retme gc olduuna gre, bizde bu ideleri reten glere, kartopundaki biimleriyle, nitelikler diyorum; bunlar zihnimizdeki duyumlar ya da alglar olduu zaman da bunlara ideler (dnceler) d i y o r um " d i y e rek bir yandan Demokritos, Hobbes ve Descartes'in genel izgilerini, te yandan kendi zamanndaki Galileo ve Byle gibibilim adamlarn izleyen L o c k e , nesnelerin sahip olduklar ikitr nitelii birbirinden ayrr. Bunlar "birincil" ve "ikincil" dereceden niteliklerdirl't'O Bir inci l nitelikler "cisim ne durumdabulunursa bulunsun, ondan sonuna dek ayrlmaz olanlardr" l' l der. Bunlar uzam,biim, katlk ve hareket gibi niteliklerdir. kinci dereceden nitelikler ise, kesinlikle bu anlamda nitelikler deildirler. Onlara maddi bir cismin bizde beUi bir trden tasarmlar, rnein renk, tat, koku veya ses tasarmlarnmeydana getirme ynnde sahip olduu glerdir^'^^ ve bugler d nesnelerde bulunmakta ise de onlar "olduklar gibi"grmeyizl43

1 3 8 . Jhn Locke ; A.g.e., s.94.139 . Locke ; A.g.e., s . 1 0 5 .140 . John Herman Rahdall, Jr.-Justus Buchler; "Felsefeye Giri" ev: AhmetArslan, Ege nv. Sos. Bil. Fak. Yay., zmir, 1982, s . l 5 4 .

141 . Locke ; A.g.e., s . 1 0 5 .142 . Randall-Buchler; A.g.e., s . 1 5 4 .143 . Mutala Rahmi, "Kuile Felsefe Tarihi", ev: mer Tolgay, nsan Yaym-lan, st., 1 9 9 5 , s . 1 1 5 .

32


36/115

imdi bir yandan biim katlk veya hareketle ilgili tasarmlarmz gz nne alalm: Burada nemli bir farkllkla karlarz, der, Locke ve devam eder. Bir inci tr tasarmlar nesnelkarlklarna benzerler; bir gen tasarm, fiziksel gen cisme, hareket eden bir cismin tasarm, nmzde hareket edencisme benzer. Ancak ikinci tr tasarmlar herhangi bir nesnelvarla benzemezler; nk onlarn nesnel karlklar sadecebirer g veya yeti olarak vardr. O halde biim, hareket ve katlk nesnel eylerdir ve kendilerini alglamadmz durumdabile, algladmz nesneye aittirler. Buna karlk renk, tat, sesnesnel eyler deildirler. Onlar sadece kendisini algladmzda algladmz cisme aittirler. Baka deyile, biim, kathk,hareket tasarmlar hem tasarmlar, hem de nesnel niteliklerolarak vardrlar. Renk, tat, ses ise sadece tasarmlar olarak yani cisim bizde kendilerini meydana getirdiinde vardrlar venesnel nitelikler olarak var deildirler. O halde birinci dereceden nitelikler, Locke'un "gerek nitelikler" diye adlandrdeylerdir, ikinci dereceden nitelikler ise sadece bir cismin bizde tasarmlar meydana getirme ynnde sahip olduu glerdir. Ne var ki bu tasarmlarn birinci dereceden niteliklere il ikin tasarmlarla ayn yapda olduklarn varsayarz. Bi im , katlk, hareket niceliksel olarak llebilir mekanik niteliklerdir.Renk, ses, tat ise sadece nesneleri algladmzda (tasarmlarolarak) var olan "duyumsal nitelikler"dir. Bir cisim, ister onu alglayalm, ister alglamayalm kare eklindedir ve uzayda yerigal eder. Ama o ancak kendisini algladmzda krmz veyatatldr. Karelik nesneldir. Krmzlk ise grme duyusuna baldr.Karelik hakkndaki tasarmmz, kareliin kopyasdr, krmzlk hakkndaki tasarmmz ise bir gc temsil eder, amahibir eyin kopyas deildird44 Locke'a gre.

Locke'un niteliklerle ilgili bu yaklamlarn, Berkeley, tezimizin "ikinci blm" nde detayh olarak kritie tabi tutar. Berkeley'in bu konu ile ilgili yaklamlar "ikinci blm"de incelenmektedir.

144 . Randall-Buchler; A.g.e., s . 1 5 4 - 1 5 5 . 33


37/115

1.4. Basit ve Bileik deler ile Kip veBalant AdlarBilgimizin doasm, trn ve geriliini daha iyi anlayabilmek iin, bizdeki idelerle ilgili bir eyi, yani bunlardan birblmnn "basit" bir blmnn de "bileik" olduunul'^^

syler L o c k e . Bu anlamda tasarmlarmzn bir takm basit birtakm da bileiktirler^^^.Locke basit ve bileik dnceler arasnda bir ayrm yapyor. Buna gre zihin (anlk) birincileri edilgin (pasif) olarakalrken, ikincilerin retiminde etkindir ' ''.Basit dnce rnekleri olarak L o c k e , ilk olarak bir buz parasnn soukluk ve sertliini, bir zamban koku ve akln,ekerin tadn verir. Bu "dnceler"in her biri bize salt tek birduyu yoluyla gelir l'^ . Ve bu alglardan her biri kendi iindebirlememi durumda bulunduundan, iinde yalnzca, zihindeki tek biimli grnm ya da kavram bulunur^^^^. Btn bilgilerimizin gereleri olan bu basit fikirler^so duyulardan ve ialgdan gelen fikirler (ideler)dirl5i. ^ihin bunlar neredeyse^s^sonsuz bir deiiklik iinde^^s yineleme, karlatrma ve birletirme gcndedir, ve bylece diledii gibi yeni karmak d-1 4 5 . John L o c k e , "nsan Anl zerine Bir Deneme", s.94.1 4 6 . Macit Gkberk, "Felsefe Tarihi", Remzi Kitabevi, ist., 1 9 9 9 , s . 2 9 7 .147 . Copleston; A.g.e., s.87.148 . Copleston; A.g.e., s.87.1 4 9 . L o c k e ; A.g.e., s.95.1 5 0 . L o c k e ; A.g.e., s.95.151 . Baykan Fehmi; "Aydmlanma zerine Bir Derkenar", Kakns Yaymlan,

st., 2 0 0 0 , s. 102 .15 2 . Frank Thlly; "Bir Felsefe Tarihi", ev: Nur Kk-Yasemin evik, Idea

Yaynevi, st., 2 0 0 0 , s . 2 9 9 .1 5 3 . L o c k e ; A.g.e., s.95.

34


38/115


39/115

kincisi, birka duyu yoluyla edinilen basit tasarmlardr;Dokunma ve grme ikisi birlikte, yer kaplama, ekil, hare-l^el-161 ve skunet ideleridirl62 Yaln fikirlerin bu her iki smfda duyum idelerinden oluur^^^.

Sadece dnm veya i duyumla elde edilen ideler ise, alg veya dnme, yani anlama yetisi ve isteme, yani irade yoluyla kazanlan idelerdirl^"^. Bunlar zihnin kendi faaliyetleriningzlenmesi neticesinde edinilen fikirlerdirl65Son olarak, hem duyum hem de derin-dnme yoluyla kazanlan idelere^^^ rnek olarak verilen idelerin banda ise haz,ac, g varolu ve birlik gibi idefer gelmektedir^^'^.Bu drt tr basit fikir zihnin her trl bilgiyi retmede kulland temel malzemedir ve basit fikirleri zihin pasif olarakalr l68.Yalnzca, bu basit idelere ulam olan kii, Locke'a gre, bileik idelere sahip olabihr, zira basit ideleri n gerektiren bile

ik ideler insan zihninin bu basit ideleri eitli ekillerde ileme faaliyetinin bir sonucu olarak ortaya karlar.Bir insaniki ya da daha ok yaln dnceyi tek bir karmak dnce-'ye biletirebilir. Yalnzca gzlem ve ie bak ile snrl deildir,ama yeni dnceler oluturmak iin duyum ve derin-dnme verilerini sistemli olarak biletirebilir ve bunlardan her biri tek bir ey olarak dnlebilir ve yeni bir adla adlandrlabilir. rnein "gzellik, iyilikhilirlik, hir insan, Ur ordu, evren,vs.

1 6 1 . Gkberk; A.g.e., s.297.1 6 2 . Cevizci, A.g.e., s.200.1 6 3 . Copleston; A.g.e., s.87.1 6 4 . Cevizci, A.g.e., s.200.1 6 5 . Baykan; A.g.e., s.102.1 6 6 . Thlly; A.g.e., s.300.167 . Locke; A.g.e., s.200.1 6 8 . Baykan; A.g.e., s.102.169 . Cevizci; A.g.e., s.200.1 7 0 . Copleston; A.g.e., s.88.

36


40/115

Buna gre, basit ideleri kazanrken btnyle pasif olan zihin, bileik ideleri bizzat kendisi basit idelerden elde ettii iin,daha sonra btnyle aktif hale gelir. Zihin sz konusu aktivi-tesini bileik ideleri meydana getirirken hayata geirdii ayr faaliyetle somutlatrr;!''!

1 ) Birok basit ideyi bir bileik idede birletirmek, btn bileik ideler byle yaplmtr. 2) kincisi basit ya da bileik ikiideyi alp, onlar bir tek idede birletirmeksizin, ikisinin birlikte bir grnn elde edecek biimde yan yana getirmektir Bylece bant idesi oluur. 3) ncs zihin soyutlamada bulunarak bu fikri gerek durumunda beraber olduudier fikirlerden ayrr. Bu yolla da genel fikirler oluurd''3Zihnin btn genel ideleri byle yaplm tr^ 74. Demek ki,i ya da d deneyden aral ya da arasz olarak gelmeyen btn tasarmlar ruhun verilmi (deneyden edinilmi) duyumlar birbirine balamasndan, dzenleme ve so)mtlamasndan

olu mulardr ^75.Zihnin bu temel faaliyetiyle elde edilen bileik idelerinsays sonsuz olmakla birlikte, Locke onlar a)Modsler (kipl e r ) , b)Tzler (cisimler, varlklar), ve c) Bantlarla ilgili bileik ideler olmak zere balk altnda toplar ^ 76Modsler (kipler), kendi bana var olmayan ama, baka birvarla bal olarak veya onun tesiri olarak varolan bileik fikirlerdir ^ 77. Bu kategoriye giren bileik idelere rnek olarak

Locke minnettarlk, gen, cinayet szckleriyle ifade edilenideleri verird78.1 7 1 . Locke; A.g.e., s . 2 0 1 .172 . Locke; A.g.e., s . 1 2 3 .1 7 3 . Baykan; A.g.e., s.102.1 7 4 . Locke; A.g.e., s . 1 2 3 - 1 2 4 .1 7 5 . Gkberk; A.g.e., s . 2 9 8 .1 7 6 . Cevizci; A.g.e., s . 2 0 1 .177 . Baykan; A.g.e., s . 1 0 2 - 1 0 3 .1 7 8 . Cevizci; A.g.e., s . 2 0 1 .

37


41/115

Locke kipleri de ikiye aynr: a) Basit kipler: Ayn basit fikrin tekrar neticesinde oluur. Mesela, l(bir) basit fikrini kere tekrar ederek 3() bileik fikri meydana gelir, b) Karkkipler: Farkl fikirlerin birletirilmesiyle meydana gelir. Mesela, gzellik fikri, seyredenlerde zevk duygusu uyandran, renkve eklin belli bir tarzda birlemi halidir. Gzellik fikri bu basit fikirlere dayanr ve bundan ayr olarak kendi bana var ol-mazi79.

Uzay, zaman, say fikirleri ilk nazarda tecrbeden gelmiyorgibi grnse de bunlar da basit kiplerdir^^o.

yle ki, uzay tasarmn biz grme ve dokunma duyularnadayanarak elde ederizl^l. Uzay fikrinin altnda yatan basit fikir, mesafedir. Bu fikrin arttrlmasyla sonsuz uzay bileik idesi elde edilirl^2 5ayx ye zaman tasarmlarn da, tasarmlarn"art arda oluumu" bize yaatan i deneyin yardmyla meydana getiririz. "Basit tasarmlan" -yani kk uzay arahklarn,zaman aralklarn, birimleri yanyana koymakla, birbirine balamakla "uzay", "zaman" ve "saylar serisi" tasarmlarna varrz. "Sonsuzluu" tasarmlayabilmemiz de buna dayanr. "Kuvvet", "hareket", "bileik renkler ve formlar" tasarmlar da bumodslerdir. deneyde ise "alglama", "hatrlama", "dnme", "dikkat" vb. tasarmlar modusturlar^^^.

kinci bileik fikir (ide) "tzler" (cisimler)dir. Bu kelimeyiLocke, cisim, varlk ve cevher (dayanak, altta duran) manalarnda kullamri^'^.

Btn basit fikirlerimiz ya d nesnelerin duyumlanmas ileya da zihnin kendi faaUyetlerinin i-algs ile oluur, demi-

1 7 9 . Baykan; A.g.e., s . 1 0 3 .1 8 0 . Baykan; A.g.e., s.l03.1 8 1 . Gkberk; A.g.e., s . 298 .1 8 2 . Baykan; A.g.e., s. 1 0 3 .1 8 3 . Gkberk; A.g.e., s . 298 .184 . Baykan; A.g.e., s . 1 0 3 .1 8 5 . Baykan; A.g.e., s . 1 0 3 .

38


42/115

ti L o c k e . Bu basit fikirlerden bir ksmnn devaml beraber olduklarn grrz. Mesela, "eker" dediimiz ey, tatl, beyazve kat basit fikirlerinin beraberliidir. Bylece bunlara bir adveririz: "eker cismi". lk nazarda bir tek a ^a iaret ettiimiznesnelerin fikri (eker) basit fikir sanlr ama aslnda bunlar birok fikrin karmndan oluur. Tz fikri bu olguyla alakal olarak teekkl eder. yle ki biz bu basit fikirlerin (tad, renk, katlk vs.) kendi balarna durabileceklerini, varolabileceklerinitahayyl edemeyiz. Bu yzden de, bu basit fikirlerin "altndaduran" bir dayanak (substratum) varsayarz^^ nitelikleribir arada tutan, birletiren, tayan bir eyin olmas gerektiinidnrz. te buna Locke nesnenin "tz" adn verir. Bu,niteliklerin dayana, taycsdr (Substratum). nk sadecekarelik, sertlik ve hareket olamaz; kare olan, sert olan, hareketeden bir eyin olmas gerekir. Bu niteliklerin, nitelikleri olduklar bir eyin olmas gerekir^^^ Nasl ait olduklar bir varlk olmakszn sfatlar olmazsa, "tayc"sz nitelikler de olmaz^^^.Bu niteliklerin (dnceler) kendi balarna nasl varolabil-diklerini ifade edemeyiz, ancak kendimizi onda srdkleri veondan ortaya ktklar belli bir dayanak varsaymaya altrrz;ve buna da "tz" deriz^^^. Oysa tze ilitirdiimiz her ey dedeneyden gelir. rnein; Tanr idesini biz, i duyumdan (ref-lection) edindiimiz manevi nitelikleri geniletmekle, yceltmekle meydana getiririz,^5'-' der, L o c k e .

Locke'a gre tzlerin iki tr idesi vardr: Bir incis i , bir adamya da bir koyun idesi gibi, ayr varolularyla tekil tzlerin ide-sidir; ikincisi de bir ordu ya da koyun srs gibi, bunlardanbir ounu birlikte bulunduran idelerdir^^^. Bylesi bileik1.86. Baykan; A.g.e., s . 1 0 3 .187 . Randall-Buchler; A.g.e., s . 1 5 5 .188 . Randlar-Buhcler; A.g.e., S -155.189 . Thly; A.g.e., s . 3 0 1 .190 . Gkberk; A.g.e., s . 298 .1 9 1 . Locke; A.g.e., s. 1 2 5 .

39


43/115

ideler onlar tekil eden basit fikirlerin biraradalmdan meydana gelir. Xz ile ilgili bu yaklam "Nesne Adlar" balaltnda daha geni bir ekilde ele alnacaktr.nc ve son bileik ide "bant" idesidir. Bantlar biridenin baka bir ideyle birlikte incelenmesinden, 193 bij- gyi dier bir eyle mukayese etmekten doar. 194 Zihnin, birden fazla ideyi yan yana koyup, onlar birbirleriyle karlatrmak suretiyle aralarnda ne tr ilikiler bulunduunu kavramaya a-ht karlatrma faaliyetiyle elde edilen bileik ide trdr .

Bunlar iin bir rnek "neden-etki tasarm "dr. Bu ideye bizbir takm nitelikler ile nesnelerin baka nitelikler ve nesnelerinetkileriyle meydana geldiklerini alglamakla varrzl96. Duyularmz bize eylerin deitiini, niteliklerin ve tzlerin varolmaya baladklarn, varolularn bir baka varln ilemineborlu olduklarn anlatr. Herhangi bir yahn ya da karmak(bileik) dnce reten eye "neden" deriz, retilene ise "etki": bylelikle s balmumunun akkanlnn nedenidir. "Neden" bir baka eyi (yahn dnce, tz ya da kip) varolmayabalatan eydir; "etki" balangcn bir baka eyden almolandrl97.

"Uzay ve zaman bantlar" ile "zdelik" ve "bakalk" dabyledir. Ahlaki (moral) idelerde "bant tasarmlar" iindeyer alrlar, nk bunlar da, kendi eylemlerimiz ile ilgi tasarmlarn bir "yasa tasarm"ile birlemesinden, bu ikisi arasnda bir ilgi, bir "ha" kurulmasndan meydana gehrlerl98.Locke'a gre zamanla ilgih yalhk-genhk, mekanla ilgiliuzakhk-yakmlk, uzamla ilgih byklk-kklk, nicelikle

192 . Baykan; A.g.e., s. 104 .1 9 3 . Locke; A.g.e., s . 1 2 5 .194 . Baykan; A.g.e., s. 1 0 6 .1 9 5 . Cevizci; A.g.e., s . 2 0 1 - 2 0 2 .196 . Gkberk; A.g.e., s . 2 9 8 .197 . Thlly; A.g.e., s . 3 0 1 .1 9 8 . Gkberk; A.g.e., s . 2 9 8 .

40


44/115

ilgili azlk-okluk, varlkla ilgili zdelik-ayrlk vb. neden-etk i dndaki bant idelerine rnek gsterilebilirBant ideleri ile ilgili olarak sylenmesi gereken bir diernokta da udur; Her varlk dier btn varlklarla aralarndabant kurulmasna elverilidir ve bu kurulabilecek bantlarsonsuz saydadr. Mesela, bir insan ayn zamanda baba, birader,oul, byk baba, torun, vey baba, vey oul, koca, ev arkada, dman, ii , patron, daha byk, daha kk, daha yal, daha gen, akran vb. gibi sonsuz sayda balantya sahip olabilir. Bu nedenle insanlarn dnce ve ifadelerinin byk blmn bant ideleri olutururôo.

Yukarda ifade edilenler balamnda, basit (yaln) idelerinadlar, bileik (kark) kip ve bantlarn adlar ve doal tzlerin adlar ayr ayr birbirlerininkinden farkl ve zgndr-ler20i.

Birincisi, basit ide ve tzlerin adlar, zihindeki soyut ideleriile birlikte gerek varoluu iaret etmektedirler. Fakat bileik(kark) kiplerin adlar zihinde bulunan idede son bulurlar vednceleri zerre kadar ileri gtrmezlerô^kinci olarak, basit idelerin ve bileik kiplerin adlar her zaman hem gerek hem de adsal z ifade ederlerôîjnc olarak, basit idelerin adlar tanmlanamazlar; fakatbileik idelerin adlar tanma aktrô^,Locke iin; basit idelerin hepsi tanmlanmaya allrsa bu

sre sonsuza dek giderô^ nk; bir tanmn deiik terimleri deiik ideler gsterdiine gre, bunlarn hepsi birden, bi-199. smail etin; "John Locke'da Tanr Anlay", Vadi Yaynlar, Ankara,1995 , S . 6 2 .200 . etin; A.g.e., s.61.2 0 1 . L o c k e ; A.g.e., s . 2 5 4 .202 . John Locke ; "nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme", ev: Meral De-

likara Topu, teki Yaynevi, Ankara, 1999 , s.39.2 0 3 . Locke ; A.g.e., s.39.204 . Locke ; A.g.e., s.39.2 0 5 . John Locke ; "nsan Anl zerine Bir Deneme", s .254 .. 41 .


45/115

resimli olmayan bir ideyi temsil edemezler; bu yzden de, birszcn anlamm, hepsi de farkl anlamlara sahip olan birokszckle gstermekten baka bir ey olmayan tanmn basitidelerin adlarnda yeri olaraaz^O Locke, bu yargsn temellendirmek iin "hareket" rneini verir: Hareketi "bir yerden biryere gei" olarak tanmlayan atomcular, iki anlamda szcbirbirinin yerine kullanmaktan te bir ey yapmlar mdr?diye sorar, Locke. Locke'a gre, ayn anlamda iki szc de-i-toku ettiimizde yaptmz tanmlama deil evirmedir:Gei, hareket; hareket, geitir^os.Grld gibi basit ideler yalnzca nesnelerin zihinlerimizde brakt izlenimlerle edinilirler. Bu yoldan edinilme-milerse, bunlara verilen herhangi bir adn aklanmas ya datanmlanmasnda yararlanlan szcklerin hibiri bizde ifadeettii ideyi retmeyi baaramaz. Szckler seslerden olutuklarna gre, bizde yine bu seslerinkinden baka ideler retmezler 2 0 9 . Dolaysyla, daha nce herhangi bir szckle ifade edilen basit ideyi uygun bir organla zihnine yerletirmemi olanbiri, herhangi bir tanm kuralna gre bir araya getirilmi baka szckler ya da sesler yoluyla bu szcn anlamn bilemez.

Locke iin durum, bileik idelerde tmyle bakadr, bunlar birok basit idelerden olutuklarndan daha nce bulunmayan bileik ideleri zihne yerletirip ve bylece adlarn anlalmasn salayabilirler. Tanmn ya da bir szcn anlamnbirden fazla szckle renmenin yeri, bir tek adla karmzakan ide topluluklardr,2io Locke'a gre. Ayn ekilde, duyularmz alanna hi girmemi eylerin adlarn anlatabilen, bakalarnn zihinlerinde de bu adlar kullandklar zaman bunla-

2 0 6 . L o c k e ; A.g.e., s.25.5.2 0 7 . John Locke ; "nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme", s.42.2 0 8 . L o c k e ; A.g.e., s.42.2 0 9 . L o c k e ; A.g.e., s.44.2 1 0 . John Locke ; "insan Anl zerine Bir Deneme", s .257 .o 42 .


46/115

ra uygun ideler oluturabilen eyler de bu ide topluluklardr,yeter ki tanmn terimlerinden hibiri, kendisine aklama yaplan kimsenin zihninde daha nce hi yer almam olan birbasit idenin yerini tutuyor olmasnn. Buna gre, "heykel"szc kr bir kimseye aklanabilirken, "resira" szcaklanamaz, nk onun duyular kendisine "klk" idesinivermi, fakat "renk" idesini vermemitir, bu yzden de onunzihninde renk ideleri uyandramaz2i2

Locke'un ifade ettii zere, basit ideler bizde bu alglarretmeye uygun nesnelerin deneyimi ile elde edilebilirler. Buekilde zihnimize onlar ykleyip adlar da bildikten sonrabunlardan oluan basit idelerin adlarn tanmlayp bu tanmlaanlar konuma geliriz^l^ Ancak Locke iin, ne olursa olsun herhangi bir basit idenin ad tanma ak olmad g i b i , b u n l a rifade ettikleri, tasavvuru olduklar nesnelere de benzemez-ler215. nk, duyumlar, yalnz nesnelerin zerimizdeki etkileridir; bizim duyumladmz nesnelere yklediimiz her birnitelik, ancak nesnenin bizde belli bir etki, yani anlmzdabelli bir tasarm yaratma yeteneidir216. Bundan dolay zihnimizde olan duyusal fikirlerimizin ou, bizim dmzda bulunan bir eye benzemez217

Drdnc olarak, basit idelerin adlar kendi anlamlarn belirleyecek olan bir tanma yardmc olamasalar da, bu, onlarnkark kip ve cisimlerin adlarndan daha az belirsiz ve kukulu olmalarna engel deildir, nk bunlar yalnzca bir basit algnn yerini tuttuklar iin, insanlar genellikle bunlarn anlam-

211 . Locke; A.g.e., S . 2 57 .2 1 2 . Locke ; A.g.e., s . 25 7 .2 1 3 . John Locke ; "nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme", s.47.2 1 4 . Lpcke; A.g.e., s.47.2 1 5 . Gkberk; A.g.e., s .299 .216 . Gkberk; A.g.e., s .299 .217 . Alfred Weber; "Felsefe Tarihi", ev: H. Vehbi Eraip, Sosyal Yaynlar, st.

1993, S .264." 43


47/115

lan zerinde ok daha kolay ve tam olarak anlalabilirlerdikLocke'a gre bir kez "beyaz"m karda ya da stte gzlemlediirengin ad olduunu renen kimse, bu ideyi zihninde tuttuusrece, bu szc yalnz uygulayamaz, bu ideyi tmyle yitirmi olsa da anlamnda yanlgya dmez, ancak onu anlamadn grr. Basit idelerde adm anlam hep birden anlalrdmve paralar iermediinden, az ya da ok parann olup olmamas gibi ideyi deitirecek ve bylece adnn anlamn bulankya da belirsiz klacak bir durum yoktur220.

Beinci olarak, basit ideler ve adlarn da snr izgisi zerinde en dk trden en yksek cinse doru birka basamak -khr. nk en alt tr tek bir yahn ide olduundan iindenhibir ey karlamaz; bylece farkllk diy bir ey kalmayacandan ortak bir idede baka bir ey ile de uyuabilir. rnein beyaz ve krmz "idesini ortak bir grnte buluturmakiin ilerinden karlabilecek hibir ey yoktur22l. Locke'a gre, insanlar skc sralamalardan kurtulmak iin beyaz ve krmzy ve baka birok bylesi yaln ideyi tek bir genel ad altnda toplamak istediklerinde bunu onlarn zihinlerine girdii yolu belirten bir szckle yapmak durumunda kalmlardr. Beyaz, krmz ve sar renk cinsi ya da ad altnda toplandklarnda, bu yalnzca zihinde grme yetisi ile retilen ve yalnzcagzlerle girebilen ideleri belirtir. nsanlar hem renkleri hem desesleri ve benzeri yaln idelerin daha genel bir terimde toplamak istediklerinde bunu zihne yalnzca tek bir duyu arachy-la giren tm ideleri dile getirecek bir szck ile gerekletirir-ler222.

Altnc olarak, basit idelerin, tzlerin ve kark kiplerin adlar arasnda yle bir ayrm da sz konusudur: Kark kiple-2 1 8 . John Locke ; "nsan Anl zerine Bir Deneme", s . 25 7 .2 1 9 . Locke ; A.g.e., s . 25 7 .2 2 0 . John Locke ; "nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme", s.48.2 2 1 . Locke ; A.g.e., s.48.2 2 2 . Locke ; A.g.e., s.49.

. 44 .


48/115

rin adlar tmyle yapay ideleri, tzlerin adlar bir kalb; vebasit ide adlar eylerin varoluunu temsil ederler ve yapay de-ildirler223

Kark kipler, der L o c k e , deiik trlerden basit (yaln) dncelerin bileimlerinden oluu];^224 Kark kiplerin adlargenel olduklar iin, eylerin her birinin kendine zg z bulunan trlerinin yerine geerler. Bu trlerin zleri de, zihinde,kendilerine birer ad verilmi olan soyut idelerdir225.Kark kiplere rnekler olarak Locke ykmllk, sarholuk, ikiyzllk, kutsal eylere saygszlk ve cinayeti verir.Bunlardan hibiri bir tz deildir ve her biri (her birinin dncesi) deiik trlerde yaln idelerin bir bileimidir. Bunlarnvar olduklar sylenebilir mi ve eer varsalar, nerede olduklar? rnein cinayetin dsal olarak ancak cinayet eylemindevarolduu sylenebilir. Bu yzden dsal varoluu geicidir.Bununla birlikte, insanlarn anlklarnda, e deyile bir dnce olarak, daha kahc bir varoluu vardr^^. Bu ynyle L o c ke'a gre, kark kiplerin birok trlerinin soyut ideleri ya dazleri zihin tarafndan yaplmtr. Bu ynyle kark kiplerbasit idelerden ayrlrlar. nk zihinde basit idelerin hibirtrn yapma gc yoktur, zihin onlar yalnzca, kendini etkileyen gerek varlklarn kendine sunduklar gibi ahr227,Locke'a gre, kark kipler durumunda, ad dncenin yerine almaya olduka yatkmzdr. Ad nemli bir rol oynar. "Par-ricide" (ebeveyn ldrme) diye bir szck olduu iin, bunakarlk den kark kipli karmak bir dnce tama eili-mindeyizdir. Ama gen bir insan ldrmeden ayr olarak, yal bir insan ldrme iin tek bir ad bile olmadndan, ilgili yaln dnceleri karmak bir dnceye biletiremeyiz, ne de

2 2 3 . Locke ; A.g.e., s.49.2 2 4 . Copleston; A.g.e., s.92.2 2 5 . John Locke ; "nsan Anl zerine Bir Denane", s . 2 5 8 .2 2 6 . Copleston; A.g.e., s .92-93 .227 . Locke ; A.g.e., s . 2 5 8 .

. 45 .


49/115

gen bir insandan ayr olarak yal bir insann ldrlmesinizel olarak ayr bir eylem tipi olarak grrz^^s yleyse, L o c ke'a gre zihin kark kipleri uygun bulduu bileik idelerdekendince bir araya getirir . Ve bu zihnin serbest seimi ile yaplr, dolaysyla bu kark kip trleri anlama yetisinin rn-drler230.

Locke'a gre, kark kipli karmak dnceler elde etmenin yolu vardr;23l burada zihin ey yapar:232 eylerinkendilerinin deneyim ve gzlemleri yoluyla233 belli sayda ideseer234. Bylece, iki insann boutuklarn ya da khia arptklarn grme yoluyla, bouma ya da klla arpma dncelerini elde ederiz. kinci olarak;235 onlar bamtlandrrve tek bir idede birletirir^^ nc ol'arak;237 onlar tek biradla balar238 rnein bir ocuk birok szcn anlamn,ifade edilen eylerin duyusal deneyimleri yoluyla deil, onunanlamm bakalarna aklattrma yoluyla (dilsel olarak) renir, tlibir zaman kutsal eylere saygszl ya da bir cinayetigrmemi olabilir; ama biri szcklerin anlamlarn onun dahaimdiden tank olduu dncelerin terimlerinde aklarsabu kark kiplerin karmak dncelerini elde edebilir. L o c ke'un terminolojisinde, karmak dnce onu yalm (basit)dncelere zndrerek ve sonra bu dnceleri birletirerek ocuun zihnine iletebilir, yeter ki, ocuk bu yalm dnceleri tayor olsun. Bir ocuk insan dncesini tad iin

2 2 8 . Copleston; A.g.e., s.93.2 2 9 . John L o c k e ; "nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme", s.53.2 3 0 . Locke;'A.g.e., s.53.2 3 1 . Copleston; A.g.e., s.93.2 3 2 . L o c k e ; A.g.e., s.51.2 3 3 . Copleston; A.g.e., s.93.2 3 4 . Locke ; A.g.e., s.51.2 3 5 . Copleston; A.g.e., s.93.2 3 6 . Locke ; A.g.e., s.51.237 . Copleston; A.g.e., s.93.2 3 8 . Locke ; A.g.e., s.51.

46


50/115

ve byk bir olaslkla ldrme dncesini de tad iin,karmak bir dnce olarak cinayet dncesi ona kolaycailetilebilir, stelik hibir zaman bir cinayete tank olmam olsa bile239.Locke bu yaklamdan yola karak, kark kiplerden szeden insanlarn bunlar ancak adlarla belirlenmi olarak anlamlandrp ele aldklarm^^^O ifade eder. Locke'a gre bunlaradlandrlmak zere insanlar tarafndan yaplm olduklarndan, insann birok dank ideyi tek bir idede birletirmesininiareti olan bir adlandrma yaplmakszn trler dikkate alnmazlar ve var da saylmazlar "!-!. Bu ynyle ad soyut ideninparalarna srekli bir birlik salar ve z oturtulmu ve tr tamamlanm olarak grlr,242 Locke'a gre.

Kark kip trlerinin zlerinin doann deil de anlama yetisinin yaratlar olduu sylemine uygun olarak243 L o c k e ;bunlarn adlarnn da bizi zihnimizdeki dncelerin dnagtrmeyeceini244 ifade eder. "Adalet" ya da "minnettarlk"3 .VLsz ettiimiz zaman, varolan ve kavramamz gereken herhangibir eyin tasarmn yapmayz; dncelerimiz bu erdemlerinsoyut idelerinde durur; ve "at" ya da "demir" gibi zgl idelerinin yalnzca zihinde deil de bize bu ideleri salayan eylerinkendilerinde de bulunduunu dndmz eylerden szederken yapt eyi yapmaz; yani zihinden teye gemez245yargsnda bulunur L o c k e .

L o c k e , son olarak kip adlarnn her zaman kendi trleriningerek zlerinin yerini tuttuunu246 ifade eder. O'na gre, bu239. Copleston; A.g.e., s . 9 3 - 9 4 .240. L o c k e ; A.g.e., s.57.241 . L o c k e ; A.g.e., s.58.242. Locke ; A.g.e., s.58.243. Locke ; A.g.e., s.58.244. L o c k e ; A.g.e., s.58.245. John Locke ; "insan Anl zerine Bir Deneme", s . 261 .246. Locke ; A.g.e., s . 26 2 .

47


51/115

soyut ideler zihnin rnleri olduklar ve de eylerin gerek varolular ile balantlar bulunmadndan, bu adm zihnin kendi oluturduu bileik idenin dnda bir eyi behrttii varsay-lamaz; dolaysyla zihnin o adla anlatabileceinin tamam bubileik idedir247 ve Locke'a gre trn btn zellikleri bunabaldr ve bundan kaynaklanr: bylece kark kiplerde gerek ve adsal z ayndr^^s

Locke ksaca bantlardan sz ederken de, kark kipleriin sylenenlerin ok az bir deiiklikle bantlar iinde geerli olduunu249 syler ve bunlarn herkes tarafndan gzlem-lenebilme olaslnn olabileceinden dolay ayrntya girmenin ve konuyu geniletmenin gereksizliini^so belirtir.1.5. Nesne AdlarLocke'a gre, nesne adlar da yukarda deindiimiz genelterimler gibi trlerin yerini tutar. Bu da, bir ok tikel nesnenin

tek bir ortak kavram iinde dnlp tek bir adla ifde edildiini ve bu ynyle bileik idelerin iareti yaplm olduunugsteririmi, ynyle nesnelerle ilgih dncelerimiz zihintarafndan bir araya getirilen yalm dncelerden yaplm karmak dncelerdir252. rnein, beUi bir renk ve belh bir ekil; belli bir koku ve belli bir yumuaklk ya da sertlik ile biraraya getirilebilir. Bu bir deneyim sorunudur. Eer bir yaz gn baheye ksak, beUi ekillerde belli renk alanlarn (r: Birgl) grr ve belli bir koku alglarz. Ayrca dokunma duyusuvastasyla, gle dokunma dediimiz eylemi yerine getirerekbelli deneyimlerde bulunabiliriz. Bylece birbirlerine elik edi-'yor gibi grnen ve anlkta bir araya balanan niteliklerin bir-

2 4 7 . John Locke ; "nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme", s .59-60 .2 4 8 . L o c k e ; A.g.e., s.60.2 4 9 . L o c k e ; A.g.e., s.6L2 5 0 . Locke ; A.g.e., s.62.2 5 1 . L o c k e ; A.g.e., s.63.2 5 2 . Thlly; A.g.e., s . 3 0 1 .

48


52/115

lemesi ya da kmeleiTiesi ve toplanmas sz konusu olur253Buna gre niteliklerin toplanmalar ya da kmelemeleri, ya daLocke'un szleriyle, "dnceler" vardr254 durumda, duyumdan ve derin-dnmeden (reflexion) elde edilen belli birsayda yalm dncenin her zaman birlikte gittikleri gzmze arpar; onlarn tek bir eye ait olduklarn varsayar ve bylebirletiklerinde onlar tek bir adla adlandrrz. Ancak bu niteliklerin (dncelerin) kendi balarna nasl varolabildiklerinialglayamayz,255 bylece, kendimizi onlara kalclk veren veonlar ortaya karan ve bu yzden de "tz" adn verdiimizbir dayanak olduunu kabul etmeye altrrz^^ Zihin burada bir dayanak, nitelikler iin bir destek dncesi salar ve bubirincil niteliklere zemin olur. Bu destee "tz" denir ve buszcn gerek anlam, ngilizce'de "altta duran" ya da "destekleyen" demektir257

Buna gre, biz bu basit fikirlerin (tad, renk, katlk vs.) kendi balarna durabileceklerini, varolabileceklerini tahayyledemeyiz. Bu yzden bu basit fikirlerin "altnda duran" bir dayanak (substratum) varsayarz. te buna tz deriz258 Locke'agre cisim zerine var olan dncelerimiz unlardr.a) Genel olarak tz fikri;259 Locke'a gre bu genel tz, dncesi ak ve seik deildir. Bunlar, yaln (basit) dncelerin eitli bileimlerinden baka bir ey deildirler. ^ 6 0b ) Behrli tikel (ferdi) tz hkri: Tecrbe yoluyla edindiimizbasit fikirlerin bazlarnn hep bir arada mevcut olduu gzle-nir^l. rnein, bir dizi yalm (basit) dncemiz (krmz ya

2 3 3 . Copleston; A.g.e., s.98.2 5 4 . Copleston; A.g.e., s.99.2 5 5 . Thlly; A.g.e., s . 3 0 1 .2 5 6 . Copleston; A.g.e., s.99.2 5 7 . Copleston; A.g.e., s.99.2 5 8 . Baykan; A.g.e., s . 1 0 3 .2 5 9 . Baykan; A.g.e., s . 1 0 3 .2 6 0 . Copleston; A.g.e., s.lOO.2 6 1 . Baykan; A.g.e., s . 103 .

49


53/115

da beyaz, belli bir koku, belli bir ekil vb.) vardr ve deneyimle birlikte giderler ve bileimlerini tek bir adla adlandrrz262Bu dncelerin o eyin i yapsndan veya bilinmeyen birznden geldii varsaylr. Bylece , "adam", "at", "al tm", "su"vs. gibi fikirlere sahip oluruz^^SL o c k e , bu noktada "z" kavramndan bahseder. O'na gre"z" tikel trn yapsn oluturur ve dier tikel trlerden ayr-dedilmesini salayan lt ve snrlar gsterir^^ Locke buna"adsal z" der ve gereke olarak da adsal z ile o trn tmzelliklerinin kaynakland gerek nesnel yapdan o tr ayr-dedebileceini syler^s O'na gre, rnein altnn adsal zsar, belli arlkta, ilenebilir, eriyebilir ve buharlamaz bir cisme karlk gelen, altm szcnn temsil ettii bileik idedir.Fakat gerek z, cismin, altnn tm nitelikleri ile dier zelliklerinin de kayna olan duyulmaz paralarnn yapsdr. Herikisine de z dense de, birbirinden ne kadar farkl olduklarapak ortadadr^^.Ancak Locke'a gre gerekte, nesnelerin gerek zlerini tamolarak bilemeyiz, yalnzca varolduklarm kabul ederiz267.Buna gre ilk dnlecek olan ey nesnelerin bu zlerdenhangisine gre cins ve trlere ayrlacadr; Locke'a gre bu adsal ze gre yaplr. nk trn iareti olan adn belirttii tekz odur. Or: "Bu bir at" veya "u bir hayvan" deriz. Burada oadm konulduu tr, o adn konulduu soyut ideyle uyuur.Buna gre adsal z trleri ve cinsleri belirir^S Her tikeli u yada bu snfa, u ya da bu genel ada ait klan ey tam anlamylabize gre z olandr ve bu durumda bize gre z olan ey bel-

2 6 2 . Copleston; A.g.e., s. 100 .2 6 3 . Baykan; A.g.e., s . 103 .2 6 4 . Locke; A.g.e., s.64.2 6 5 . Locke; A.g.e., s.64.2 6 6 . Locke; A.g.e., s.64.2 6 7 . Locke; A.g.e., s.69.2 6 8 . Locke; A.g.e., s.70.

5 0


54/115

li bir adn verildii soyut idedir^^s der. L o c k e , doal nesneleritrlere ayran zn adsal z olduunu daha iyi ifade edebilmekiin tinsel ide (dnen tz) den bahseder. Zihin tinlere ykledii yaln ideleri kendi i ilemlerine dalarak elde ettiine gre Locke iin zihin bu ilemleri varlklarn bir trne ya damaddeye dayanmadan bir tin kavram oluturamaz. Buna gre,kendimize ynelik i duyumla her biri olmasn olmamasnatercih edilen ve her birinden ne kadar ok olursa o kadar iyidir diye dnlen varolu, bilgi, g ve haz idelerini edindikten sonra hepsini her biri sonsuz olacak biimde birletirir vebylece ncesiz-sonrasz, her eyi bilen, her eye gc yeten,sonsuz bilgelikte ve sonsuz mutlulukta bir varln bileik idesine ula abil ece ini,s yler L o c k e .Buna gre hem Tanrya hem de ayr tinlere (r. melek) il ikin karmak dncelerin bu derin dnme yoluyla kazanlan yaln dnceler yoluyla elde edilebileceini^^i ifade eder.Bu aklamalardan yola klarak denilebilir ki, eylerin gerek zlerini bilmek mmkn deildir, ancak genel szckleregereksinim duyulduu iin yaplan tek ey var olan eylerinbirlikte bulunduklar ve duyumsadmz belli sayda yaln ideyi bir araya getirmek ve bunlardan bileik ide oluturmaktr.Bununla en azndan bu adsal zlerin doruluu snanabilir272Bu durumda nesneleri gerek zleri deil adsal zlerine gregruplandrp adlandrdmza gre, sorulmas gereken ey buzlerin nasl ve kim tarafndan yapldklardr273 Locke'a grekim tarafndan yapld bellidir: Zihin. L o c k e , "bu doannrn olsayd, deneyimlerle saptand zere deiik insanlar-da^^'^ bylesine eitli ve deiik olmazd,"^'^^ der. nk iyice

2 6 9 . Locke ; A.g.e., s.71.2 7 0 . Locke ; A.g.e., s . 7 3 - 7 4 .2 7 1 . Copleston; A.g.e., s . 101 .2 7 2 . Locke ; A.g.e., s . 7 9 - 8 0 .2 7 3 . Locke ; A.g.e., s.83.2 7 4 . Locke ; A.g.e., s .83-84 .2 7 5 . John Locke ; "nsan Anl zerine Bir Deneme", s .270 . 51 .


55/115

irdelendii taktirde, herhangi bir nesne trnn adsal znnbtn insanlarda, ayn olmadnvurgular Locke. nsanadnn verildii soyut ide doann rn olsayd birok insaniin farkl farkl insan tanmlamalarnn olmamas gerektii-ni277 rnek olarak verir Locke.

Locke'a gre nesnelerin (cisimlerin) bu adsal zleri insanzihninin rn olsalar da pek yapay deildirler. Bu adsal zyapmak iin ncehkle ierdii idelerin tek bir ide oluturacakbir birlik iinde bulunmalar gerekir. nk insanlar istedikleri bileik ideleri yapabiliyor ve onlara istedikleri adlar verebi-liyorlarsa da, gerekten var olan eyler zerine konutuklarzaman doru anlalmak istendiklerinde, idelerini bir ldeszn etmek istedikleri eylere uydurmaldrlar278 diyerekortak bir iletiim ve dil vurgusu yapar filozof.

ikinci olarak, insan zihninin kendi bileik nesne ideleriniyaparken gerekte bir arada var olmayan ya da yle kabul edilmeyen ideleri bir araya getirmeyeceini279 syler. O'na gre insanlar bu birlii tmyle doadan kopyalam olursa da birletirdikleri ide says yine de onu yapan insann dikkat, aba vehayal gcne baldr^so. Bundan da u anlalyor ki; insanlargenel nesne idelerini olutururlarken doann koyduu kalplan izlemezler. Burada asl belirleyici olan ey; insanlar kendigenel idelerini olutururken, eylerin gerekteki gibi asl doalarndan ok dilde kolaylk ve ksa ve kapsamh iaretlerin yardmyla abuk iletiimi dert ettiklerinden, soyut idelerini kurarken de asl olarak bu amac gtmlerdir; bu da genel ve e-itU kapsamh adlarla salanr,281 Locke'a gre.

2 7 6 . L o c k e ; A.g.e., s . 2 7 0 .277 . John Locke ; "nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme", s.84.2 7 8 . Locke ; A.g.e., s . 86 - 87 .2 7 9 . Locke ; A.g.e., s.87.2 8 0 . L o c k e ; A.g.e., s.87.2 8 1 . L o c k e ; A.g.e., s.91.

52


56/115

Locke iin bu durum, dilin kavramlarmz en kolay ve enksa yoldan ilene amacna uygundur. nk bylece, eylerden uzam (yer kaplama) ve katlk bileik idesinde uyumalarynnden sz etmek isteyen birinin btn bunlar ifade edecek olan "cisim" szcn kullanmas yeterlidir. Bunlara yaam, duyu ve kendiliinden hareket szcklerinin belirttiiideleri de katacak olan bir kimse bu ideleri paylaan her eyibelirtm^ek zere yalnzca "hayvan" szcn kullanmaldr;yaam, duyu ve hareketle birletirdii beden idesine akl kullanma yetisi ve belli bir grnm de ekleyen bir kimse bu bileik ideye uyan her tikeli dile getirmede yalnzca iki heceli "insan" szcne gereksinim duyar282 Locke'a gre cins ve trlerin asl ilevi budur ve insanlar bunu yaparlarken gerek zler ya da tzsel formlar hesaba katmadan yaparlar283

Sylenenlerden ortaya kan durum; eylerin insanlar tarafndan trlere ayrlddr284 Doa birbiriyle birok duyulurnitelik ve belki i doku ve yap asndan da uyuan bir sr tik el ey yapar. Ancak onlar trlere ayran bu gerek z deil;eyleri kapsaml iaretlerden yararlanmak zere adlandrmakamacyla trlere ayran, onlarda birleik grd ve sklklabirok birepn uyutuunu gzlemledii niteliklerden yola kan insanlardr, bu kapsaml iaretler altndaki bireyler u yada bu soyut ideye uygunluklarna gre ayr ayr bayraklar altnda gruplandrlrlar: yle ki, bu mavi alay, u krmz alaydandr; bu bir insan, u bir maymundur285

Ksacas L o c k e ; tikel varlklarn trlere ayrlmasnda snrlarn insanlar tarafndan izildigini286 vurgulamak ister.

282. Locke; A.g.e., s.92-93.283. Locke; A.g.e., s.93.284. Locke; A.g.e., s.93.285. Locke; A.g.e., s.94-95.286. Locke; A.g.e., s.95.

53


57/115

1.6. BalalarJohn L o c k e , zihindeki idelerin adlar olan szckler dnda, zihnin ideler ya da nermeler arasnda kurduu bantydile getirmede bavurulan birok szck ya da balar olduu-nu287 vurgular. O'na gre zihin, dncelerini bakalarna iletirken, sahip olduu idelerin iarederi yannda, bu idelere ilikin kimi eylemlerini de gstermek ya da belirtmek iin bakaeylere de gereksinim duyar. Bunu da dncelerini bakalarna iletirken tutarl bir sylem oluturmak adna yapar. te zihnin burada bu balar olutururken eitli olumlama ya da de-illemeler iin yararland szckler ilgeler (balalar) diyeadlandrlrlar. Ve Locke'a gre balalar doru kullanlrlarsaak ve gzel bir anlatm tarz olutururlar^SS Bunun iin debir zincir halinde dnmeli ve bunlar zerindeki dnmetarzlar arasndaki balantlar gzlemlemelidir. Byle yntem-li ve aklc dnceleri iyi ifade etmek iin de sylemin devamn salayan bant, kstlama, ayrm, kartlk ve vurgu gibieyleri gsterecek szcklere sahip olunmaldr. Bu durum insanlarn kendilerini daha iyi ifade etmelerine katk salar^S

1.7. Soyut ve Somut TerimlerLocke bu blmde soyut ve somut idelerimizin doasndan

ve birbirleriyle var olan bant dzleminden bahseder. L oc ke'un daha nceki blmlerde belirttii gibi zihin, ideleri so-yudama gcne sahiptir ve bylece ideler eylerin trlere ayrlmasna yarayan zler, yani genel zler olurlar. Ancak buradaher soyut ide bir dierinin yerini alamayacak denli seiktir^^oAncak Locke'a gre zihin kendi sezgisel bilgisiyle bunlar ara-2 8 7 . Locke; A.g.e., S . 1 0 6 .2 8 8 . Locke; A.g.e., s.106.2 8 9 . Locke; A.g.e., s . 1 0 6 - 1 0 7 .2 9 0 . Locke; A.g.e., s.109.

54


58/115

smdaki ayrm kavrar ve bu yzden de nermelerde bu idelerbirbirlerinin yerlerine geemezler. nk, bunlar birbirlerinene kadar yakn grnrse grnsn ve insann bir hayvan, yada aklh, ya da beyaz olduu ne kadar kesin olursa olsun, herkes bu nermelerdeki yanll hemen anlar: "insanlk hayvanlktr, ya da aklclktr ya da beyazlktr" ve bu en genel geerilkeler kadar apaktr 291 der, L o c k e . Bu durumda btn bildirimlerimiz bir soyut idenin baka bir soyut ide olmadn deil bir soyut idenin baka bir soyut ideye bal olduunu gsterir dzeyde somuttur; bu soyut ideler, cisimlerde herhangibir trden olabilir. Cisimlerde en sk rastlanan da g ideleridir: rnein, "bir insan beyazdr" nermesi, bir insan znesahip olan ey ayn zamanda beyazlk zn de tar demektirki beyazlk, gzleri olaan nesneleri seebilen birinde beyazlkidesini yaratma gcnden baka bir ey deildir,292 Locke'a gre.

Locke iin adlar arasndaki bu ayrm idelerimizin farklln da gsterir. nk O'na gre, yahn idelerimiz somut adlarkadar soyut adlar da tarlar: rnein; ad ve sfat bu ayrm bize salar. Buna gre beyazlk, beyaz; tatllk, tat. Kip ve bant idelerimiz iinde adalet, adil; eitlik, eit293 rneklerini verir,L o c k e . Bu durumda soyut ve somut terimler adlara, sfatlara,bantlara ve tzlere ilikin idelerimize gre deikenlik arzederler.

1.8. Szcklerin Yetersizlii ve Kt KullanmLocke kendi anlam kuramnn tam bir aklamasn vermese de294 daha nceki blmlerde yer alan yaklamlarndan yola karak dilde nasl bir yetersizlik olduunu ve szcklerin

2 9 1 . Locke; A.g.e., s.109.2 9 2 . Locke; A.g.e., s . 1 0 9 - 1 1 0 .2 9 3 . Locke; A.g.e., s.llO.2 9 4 . Copleston; A.g.e., s.110.

. 55 .


59/115

asl doasnn ounu nasl da kanlmaz bir biimde kukulu ve belirsiz anlamlara soktuunu aklamaya alr.Locke, bu durumda ilkin szcklerin kullanmlarn ve kullanm amalarn ele alr. Bylece szcklerin ifte kullanmndan bahsederek konuya girer. Locke, ilkin kendi dncelerimizin kaydedilmesi ikinci olarak da kendi dncelerimizinbakalarna iletilmesinden^sm kaynaklanan yetersizliklerdenbahseder. Ona gre szckler dncelerin iarederi^^ olduklarna gre, bir kimse kendi idelerini kendisi iin belirtecei durumda istedii szc kullanabihr ve srekh olarak ayn ide iin ayn iareti kulland srece bu szcklerde yetersizlik sz konusu olamayacan syler. nk bu durumdakendi dnd anlam kendisi anlayabilecektir ki dilin doru kullanm ve yetkinlii de burada yatar297

Locke, ikinci olarak dncelerimizin bakalarna iletilmesinden yani, szcklerle iletiimden bahseder. O'na gre iletiimin birincil amac anlalmak olduuna gr e , s z c k l e r iiletiimin amacna yararh klmak iin onlar iitende konuann kafasnda temsil ettikleri ile tam anlamyla ayn dnceyiyaratmalar zorunludur^^^ Ancak Locke'a gre, kendisini dinleyenin zihninde konuann zihnindekiyle ayn ideyi uyandrmayan bir szck, felsefe ya da felsefi kullanmda o amaca iyihizmet etmiyor demektir^oo. Locke'a gre sz edilen kusuruoluturan ey, herhangi bir sesin, bir ideyi anlatmaya, bir baka sese gre daha elverisiz oluundan deil bunlarn ifade ettikleri idelerden gelir. Buna gre, szcklerin kimisinin dierlerine gre daha kukulu ve belirsiz olmasnn sebebi, bunlarndile getirdikleri ideler arasndaki ayrmdan kaynaklanrm.

2 9 5 . Locke ; A.g.e., s . 112 .2 9 6 . Copleston; A.g.e., s. 110.297 . Locke ; A.g.e., s. 112.2 9 8 . Locke ; A.g.e., s . 1 1 3 .2 9 9 . Copleston; A.g.e., s.llO.3 0 0 . John Locke ; "nsan Anl zerine Bir Deneme", s .278 .3 0 1 . L o c k e ; A.g.e., s . 2 7 8 .

56


60/115

Locke ideler arasndaki bu ayrmlarn sebeplerini birkabalk altnda temellendirmeye alr. Buna gre;1. Szcklerin yerini aldklar ideler ok karmak ve oksayda idenin derlenmesi ile kurulmu iseler,2 . Temsil ettikleri idelerin doada belli balantlar ve yerleik hibir ltleri bulunmuyorsa,3 . Szcn anlamnn bir lte dayandrlp da bu ltn kolayca bilinemez olmas durumunda,4 . Szcn anlam ile eyin gerek z tam anlamyla ayn deilse, ideler arasnda ayrmlar olur ve iletiim gleir.Tm bu durumlarda szcklerde bir yetersizlik sz konusuohr302.

Locke bunlar deiik trden idelerimize uygulanmlar asndan ele alr. Durum kark kipler asndan ele alndnda,bu kipler zihinsel yaplar olduklar iin, bunlarda herhangi birdeimez anlam ls bulmak zordurô^. Bu ynyle karkkip adlarnn ou, anlamlarnda byk belirsizlik ve bulanklk barndrmaya yatkmdrô^ "Cinayet" gibi bir szcn anlam btnyle seme zerine dayanr. Bu szckte tek bir kriter ya da aklk bulmak olanakszdrô^. Benzer ekilde insanlarn, ahlaksal szcklerin oluturduu ok karmak idelereverdikleri adlarn iki ayr insan zihninde ayn belirli anlamapek seyrek geliinin nedeni de bylece ortaya kar. nk birinsann bileik ide-si nadiren bir bakasmmkiyle badar ve ou kez kendisinin dnk ya da yarnki idesiyle de uyumazÔ,Bu yzden Locke'a gre, adlar dnceleri temsil ederler demek bir eydir ve genel olarak hangi dnceleri temsil ettiklerini sylemek bir baka eydirô^

3 0 2 . John Locke ; "insann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme", s. 114 .3 0 3 . Copleston; A.g.e., s. 110 .3 0 4 . Locke ; A.g.e., s .114 .3 0 5 . Copleston; A.g.e., s. 110 .3 0 6 . Locke ; A.g.e., s .115 .3 0 7 . Copleston; A.g.e., s. 1 1 0 .

57


61/115

Bunun yannda, kark kip adlarnn anlamlar, doada buidelerin ilikilendirilebilecei ve ayarlanmalarnda temel alnabilecek gerek ltlerin olmayndan dolay belirsizleiyorsa,nesne adlar da bunun tersi bir nedenle, yani temsil ettikleriidelerin eylerin gerekliine uygun kabul ediliyor ve doannrn olan ltlere bal kalmasndan kaynaklanyor,k08 jgj-Locke. Buna gre, nesne ya da tz idelerimizde, kark kipler-deki gibi eyleri gruplandrp adlandrmak zere belirleyicizellikler ierdiini grp uygun bulduumuz bileimleri kurma zgrlmz yoktur. Bunlarda, iaretleri olarak belirlediimiz ve ifade etmek iin kullanacamz adlar varsa da,^^^bunlarda doay izlemek, karmak idelerimizi gerek var olulara uydurmak ve adlarnn anlamlarn eylerin kendilerinegre dzenlemek zorunluluu olduunuzla syler Locke.nk Locke'a gre aksi taktirde adlarmz o eylerin anlamlar olmaz ve onlarn yerini tutmaz^^ 1.

Ancak bu duruda da iki problem karmza kar. Kimi zaman bu idelerin tm zellikleriyle "eylerin gerek 3'ap"sylauyutuu kabul edilir, fakat bu yap (z), son derece bilinmezbir ey olduundan, onu ifade etmesi istenen herhangi bir ses,uygulamada ok belirsiz kalr; ikincisi, nesnelerde bir aradavar olduklar grlen yaln ideler nesnelerin adlarnn iaretleri olduundan, bu ideler, birok ey trnde birleik halde adlarnn balanm olduu en temel ltlerdir. Fakat, bu ilk rnekler de bu amac, o adlar ok deiik ve belirsiz olmaktankurtaracak lde gerekletiremez. nk, ayn znede birleik olan, bir arada bulunan yalm ideler kalabalk olduundanve her birinin de zgl adn temsil ettii bileik idede eit paylar bulunduundan, insanlar ayn zneyi dikkate almaya kararl olsalar da onun zerine ok deiik ideler olutururlar ve

3 0 8 . Locke ; A.g.e., s.ll9.3 0 9 . Locke ; A.g.e., s .119 .3 1 0 . John Locke ; "nsan Anl zerine Bir Deneme", s . 281 .3 1 1 . Locke ; A.g.e., s . 281 .

58


62/115

bylece onun iin kullandklar ad da farkl insanlarda ok ay

dil düşünce ve varlık ilişkisi

Documents

Transcript of dil düşünce ve varlık ilişkisi