1

DİL DERSLERİ NOTLARIMIZ

Doç.Dr. Mustafa ALTUN

2016 yılından itibaren Dil Bilimi-Linguistics Facebook Grubunda

paylaştığımız ders notlarımızdır.

Son Güncelleme: 1 Mart 2020

2

21 Eylül 2016 Dil tartışmaları ile ilgili kitaplar

23 Eylül 2016

Bir Tartışma:

Dün Türk Dil Bilgisi III: Sözcük Bilgisi dersinde öğrencilerimize BİÇİM BİRİMİ, BAĞIMSIZ BİÇİM BİRİMİ VE BAĞIMLI BİÇİM BİRİMİ terimlerini açıklamak üzere İnternet'te arama yaptığımızda Türkçedeki bağımlı ve bağımsız biçim birimi sınıflandırmasında farklılıklar gördük. Tartışmaya açalım diye düşündük.

Bağımlı ve bağımsız biçim biriminin tanımlarından çok Türkçedeki karşılıklarında farklılıklar söz konusu. 1. alıntı sadece ekleri bağımlı biçim birimi olarak kabul ederken diğer 2. alıntı eylemleri 3. alıntı hem eylemleri hem de edatları gösteriyor.

1. ALINTI :

3

biçimbirim (morpheme) biçimlAn Dilde anlamlı en küçük bilim; örn. Kitap, masa, gözlük/kitaplar, masalar, gözlükler tümü de tek tek sözcükler olmakla birlikte çoğul eki alan ikinci kümedeki sözcükler iki biçimbirimden oluşurlar: kitap + çoğul —► kitaplar. Biçimbirimler bağımlı ve bağımsız olmak üzere iki kümeye ayrılır. Yukarıdaki örneklerde kitap, masa, gözlük bağımsız biçimbirimlerdir, {-lAr} çoğul eki bağımlı biçimbirim- dir. Biçimbirimleri oluşturan altbirimlere biçimbirimcik denir; öm. -ler/lar çoğul biçdmbirimi {-lAr}’m , -(n)in, -{n)ün, (ti) un, ~(n)m tamlayan biçimbirimi {-(n)In}’m biçimbirimcikleri’dir. Bu anlamda biçimbirimler bu altbirimlerden oluşan bir soyutlamadır.

bağımlı biçimbirim (affix/bound morpheme)

Yalnız başına görünemeyen biçimbirim; örn. Türkçe’de {-İlk}, her zaman bir sözcük gövdesine eklenmesi gerektiği için bağımlı biçimbi- rimdir; ayrı-lık, tutumlu-luk, vb. Bağımlı biçimbirimlerin, sözcük gövdesine eklendikleri yere göre önek, sonek, içek, ayrık ek olarak adlandırılan değişik türleri vardır; örn. Türkçe’de kıpkırmızı sözcüğündeki kıp- önek, ayrı-lık sözcüğündeki -lIk takısı ise sonektir. Türkçe’de içek yoktur. Tagalog dilinde ettirgen yapısını oluşturan {-um-} takısı bir içektir; örn. fikas, ‘f-um-ikas’

"bağımsız biçimbirlm (free morpheme)

Yalnız başına görünebilen biçimbirim; örn. evci, kitaplık, arabacı sözcüklerinde ev, kitap ve araba birer .bağımsız biçimbirim, {-Cl} ve {-İlk} takıları ise bağımlı biçimbirimlerdir. Ad, eylem, niteleyici, belirteç gibi açık küme öğeleri ve ilgeç, bağlaç, ünlem gibi dilbilgisel işlevleri bulunan kapalı küme öğeleri bağımsız biçimbirimlerdir.

Kaynak: Kâmile İmer-Ahmet Kocaman-Sumru Özsoy (2011), Dilbilim Sözlüğü, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, s. 38, 39, 53.

2. ALINTI

Biçimbirim (Morpheme)

Sözcükten daha küçük parçalara ulasmayı sağlayan ama aynı zamanda sözcükbirimi de kapsayan bir terimdir

Bağımsız Biçimbirim

Bir biçimbirimin bağımsız biçimbirim (free morpheme) olması için ev, yavas, kapı, güzel, aksam gibi kök sözcükler olarak ve evcil, yavasça, kapıcı, güzellik, aksamleyin gibi onlardan türemis sözcükler olarak yalnız basına görülmesi gerekir.

Diğer sözcükler

Bağımlı Biçimbirim

Dilde tek baslarına bulunmayan biçimbirimlere bağımlı biçimbirim (bound morpheme) denir.

Ekler, tek başına görünmeyen kökler, eylemler

Kaynak: Banu Diri, https://www.ce.yildiz.edu.tr/…/…/Linguistic+Essentials-2.pdf

4

3. ALINTI

Biçimbirim (Morfem)

Biçim bilgisinde temel birim, biçimbirim (morfem)dir. Biçimbirim, bir anlatımdaki söze dönüşmüş, bireyselleşmiş en küçük anlamlı birimin taşıyıcısıdır.

Bağımlı biçimbirimler

Tüm ekler, edatlar ve fiil kökleri bağımlı biçim birimlerdir.

Bağımsız biçimbirimler

Başka bir biçimbirime ihtiyaç duyulmadan kendi başlarına kullanılabilen biçimbirimlerdir. Tüm isim kökleri bağımsız biçimbirimlerdir.

Kaynak: İsa Sarı, http://www.isa-sari.com/ders-notlari/TT_2.pdf

29 Eylül 2016 ALINTI: Alışılmış bir nesnenin, örneğin bir ‘at’ın söylenilmesinde hepsi aynı kavramı düşünür, ama her biri sözcüğe başka bir tasarım bağlar." Humboldt (Bedia Akarsu (1998), Dil-Kültür Bağlantısı, İnkılap Kitabevi, s.33) Türk Dil Bilgisi III : Sözcük Bilgisi dersinde Humboldt'un bu cümlesine geldiğimizde soyut anlatımdan sıkılan öğrencileri biraz da harekete geçirmek için deneysel bir çalışma yaptık: Yukarıdaki yargının doğruluğunu anlamak için öğrencilerimizden 'AĞAÇ' kavramını çizgi ile göstermeleri istedik. Sonra bu ağaç çizimlerinin tablet bilgisayarla tek tek fotoğraflarını çekip adlarını vermeden perdeye sırasıyla yansıttık. Gördük ki kimi bir çam ağacı kimi bir elma ağacı kimi bir servi ağacı kimi de sanatsal bir yaklaşımla ağaca benzeyen ancak soyut bir nitelik taşıyan ağaç resmi çizmiş.

5

10 Ekim 2016 Bir Ders Uygulaması : Bugün Türk Dil Bilgisi I: Ses Bilgisi dersinde dillerin nasıl doğduğundan, kökeninden söz ederken kendimizi bir anda ilk insanın Afrika'dan çıkışını anlatırken bulduk. Sesli olarak sorduk, öğrencilerimizle birlikte düşündük: Afrika'dan kuzeye kutuplara doğru insanların ten rengi niçin koyudan açığa doğru değişir, göz renkleri de benzer bir değişim gösterir? Dillerin çeşitliliğini sağlayan da bu coğrafi değişim değil midir? Amacımız öğrencilerimizin bir nebze olsun bu sorularla başka sorulara yol bulmalarını sağlamaktı. (M.A.) Fotoğraflar Kadınlar: https://www.facebook.com/dilbilimci/media_set?set=a.443667355783.226664.602490783&type=3 Erkekler: https://www.facebook.com/dilbilimci/media_set?set=a.443703060783.226695.602490783&type=3

6

13 Ekim 2016

Bir Ders Uygulaması:

Türk Dil Bilgisi III: Sözcük Bilgisi dersimizde ADLAR konusunu işlerken ad vermeyi sosyolojik, psikolojik ve kültürel bağlamda ele aldık.

Eski Yunan'ndaki klasik tartışmayı anlattık. Doğalcılar ve uzlaşımcılar arasındaki farkı anlatmaya çalıştık. Mesela öğrencilerimize kendi adlarının nasıl verildiğini ve adlarının anlamlarını sorduk. Sonra Türkçedeki kimi sözcüklerin aralarındaki anlamsal ilişkiyi sorguladık:

aşevi, lokanta, restaurant, cafe, büfe, kantin, kafeterya sözcüklerinin arasındaki farkları, sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel açıdan değerlendirdik.

Buradan yıkanma kültürüne geçtik. Banyo, duş ve hamam, ağızlarda yunnak sözcükleri üzerinde durduk. Banyo yapmak, duş almak, hamama gitmek deyimlerini ele aldık. Hela, WC, yüz numara, tuvalet ayrımlarana değindik.

Neden şimdi sakat demiyoruz engelli diyoruz, çöpçü demiyoruz temizlik işçisi diyoruz, kapıcı yerine apartman görevlisi diyoruz...kör yerine görme engelli, sağır yerini işitme engelliyi tercih ediyoruz...Bunları konuştuk. Adların da bir hikayesi, bir macerası olduğundan söz ettik. Biz dilcilerdeki tutkunun bu olduğunu vurguladık.

7

Haftaya bu anlattıklarımız üzerinden Türk yemek kültüründeki değişimleri ele alan bir kompozisyon yazmalarını istedik.

Bir de kitap önerimiz oldu:

Jean Piaget (2014), Çocuğun Gözüyle Dünya, Dost Kitabevi, 336 s.

8

21 Ekim 2016 Bir Ders Uygulaması: Türk Dil Bilgisi III: Sözcük Bilgisi dersimizde öğrenci arkadaşlarımızla AD konusunu işlerken Ağaç, (Söğüt Ağacı, Çam Ağacı, Kavak Ağacı), Çam (Kızılçam, Karaçam, Sarıçam), Kızılçam (Agrophiotii, Densifolia) örneğini verip OKUL sözcüğünü de kendilerinin bu biçimde alt türleri ile göstermelerini istemiştim. Bazılarını sizlerle de paylaşıyoruz.

29 Ekim 2016 Bir Ders Uygulaması: Türk Dil Bilgisi III: Sözcük Bilgisi dersinde AD TAMLAMALARI ile ilgili öğrenci arkadaşlarımız sınıf içindeki tamlamaları listelediler. Şu örnek diğerlerinden farklılık gösterdi: * Atatürk tablosu * Atatürk portresi * Atatürk panosu * Atatürk'ün fotoğrafı

9

10

27 Şubat 2017

Dersten:

Türk Dil Bilgisi II: Şekil Bilgisi dersinden

Öğrenci yanlışlarından

karar+sız+lık (+sız eki için sıfatfiil eki yazılmış) sal-lan-mış-tı (-tı eki için şahıs eki yazılmış) sallan-mış-tı (-tı eki için hal eki yazılmış) hafif+çe (+çe eki için zarf fiil eki yazılmış) fark+ında+y+dı (+ında için isimden isim yapım eki, +dı için şahıs eki yazılmış) karar+sız+lık+la (+sız eki için şahıs eki yazılmış) salla-n-mış-tı (-mış eki fiilden isim çekim eki, -tı eki isimden isim çekim eki olarak yazılmış)

Bu örneklerin sayısı sınıf geneline göre düşük bir oranda ancak nasıl bir eğitim sürecinden geçerek geldiklerini anlamaya çalışmak için ilginç örnekler diye düşünüyorum.

3 Nisan 2017

Türk Dil Bilgisi II: Şekil Bilgisi dersinden:

Meslek adı yapan +CI addan ad yapım ekini anlatırken aklıma manav, bakkal, kasap örnekleri geldi. Türkçeyi yeni öğrenenlerin kimi zaman BAKKALCI, MANAVCI, KASAPÇI dediklerine tanık oluyoruz. Aynı mantığı çocukların da işlettiği düşünülürse birinci dil edinimi ile ikinci dil edinimi arasında bir ilişki kurulabilir.

3 Nisan 2017 Türk Dil Bilgisi IV: Cümle Bilgisi dersinden: Bugün derste cümleden daha büyük birimleri ele aldık. Şimdiye kadar cümleyi yapısal açıdan inceledik, bugün cümlenin anlamı üzerinde duracağız dedikten sonra öğrencilerimize ödev olarak verdiğimiz Ahmet Hamdi Tanpınar'ın Sahnenin Dışındakiler adlı romanının ilk paragrafını tahtaya yazdık: "İSTANBUL'a 1920 yılı Eylülünün sonunda yağmurlu kapanık bir gece yarısı GELMİŞTİM. Vapurumuz önce Çanakkale Boğazı'ına girMEDEN EVVEL, sonra da limanda çok sıkı bir kontrolden geçTİĞİ İÇİN dokuz saat GECİKMİŞTİ. BU YÜZDEN babamla kararlaştırdığımız gibi çıkar çıkmaz annemin akrabasından Behçet Beyefendinin Göztepe'deki köşküne GİDEMEDİM. Benimle beraber Tıbbıye'ye girMEK İÇİN İstanbul'a gelen iki mektep arkadaşımla SİRKECİ'de küçük ve epeyce kirli bir otele İNDİK."

11

Öğrencilerimize bu cümleleri anlam düzleminde ayrı ayrı değerlendirmenin zorluklarını anlatıktan sonra burada büyük harflerle gösterdiğimiz anahtar yapılara vurgu yaptık. Yazarın tıpkı bir ressamın fırça darbeleri gibi sözcüklerle zihnimizde bir imge yaratmak için ne tür dil oyunlarına başvurduğunu göstermeye çalıştık. Bazen tek bir cümleyi anlamak için belki bütün metne hakim olmak gerekebileceğini hatırlattık. Yazarın ilk cümlede mekân ve zaman algısı için kullandığı sözcüklere dikkat çektik: İSTANBUL, 1920, EYLÜL, GECE YARISI. İkinci cümlede neden-sonuç ilişkisi olduğunu ifade ettik. Paragrafın son cümlesine gelebilmek için yazarın nasıl bir hazırlık yaptığını, cümleleri nasıl birbirine yapı ve anlam ilişkileri içinde bağladığını göstermeye çalıştık. Mesela niçin otel Bayrampaşa'da değil de Sirkeci'deydi. Bunu romanın gerçeklikle kurduğu ilişkiye bağladık. Sözün özü biz dilciler SES, EK, KÖK, SÖZCÜK, ÖBEK VE CÜMLE temelinde metni değerlendirirken ANLAMı arka plana itiyoruz diye düşünüyorum. Oysa CÜMLEden daha büyük birimleri de işin içine katmak ve buna göre cümleye yaklaşmak gerekir. Özellikle edebi metinlerden alınan örneklere böyle yaklaşılmalı.

21 Eylül 2017 Alıntı ve Değerlendirme :

Bugün Sözcük Bilgisi dersinde 'Sözcük nedir?' sorusu üzerinden filoloji ve dil bilimi bağlamından sözcüklerin nasıl sınıflandırıldığı üzerinde durdum.

Buradan hareketle Türkçe Öğretmenliği programındaki Türk Dilbilgisi - II : Şekil Bilgisi ve Türk Dilbilgisi - III : Sözcük Bilgisi adlı iki dersin adlandırmalarının yanlışlığına değindim.

Martin Haspelmath ile Andrea D. Sims'in Understanding Morphology kitabı ile Francis Katamba ile John Stonham'ın Morphology kitaplarını şöyle bir gösterip biçim bilime bir de böyle bakıldığını kısaca anlattım.

Ders bitiminde bu anlattıklarımı özetlemek üzere odamda kitapları yeniden ele aldım, ilk notları böyle çıkardım.

İşin ilginci Oya Adalı Hocamızın kitabının 2004'teki baskısında eylemleri de bağımlı biçimbirim olarak sınıflandırdığını gördüm. Kaynakların birçoğunda ekler bağımlı, sözcükler bağımsız biçimbirim olarak kabul görüyordu. Oya Hocamız niçin böyle düşündüğünü gerekçelendirmiş.

2000 yılında üniversitede derslere başladığımızda Muharrem Ergin Hocamızın kitabı başucu kaynağımız iken zaman içinde yeni denizlere yelken açtık, geldiğimiz nokta şimdilik burası.

Konuyla ilgili Nadir Engin Uzun Hocamızın 2004 yılında yayınladığı Dünya Dillerinden Örnekleriyle Dilbilgisinin Temel Kavramları-Türkçe Üzerine Tartışmalar kitabı da ufuk açıcı. (Sözcük s.46-64, Sözcük Türleri s.65-81.)

12

13

25 Eylül 2017

Türk Dili Bilgisi I: Ses Bilgisi dersinden:

Bugün derste dil tanımları üzerinden bir ufuk turu yaptık. Nelere değindik, sizlerle de paylaşmak istedim.

Ders çıkışında bir öğrencimiz Arrival (Geliş) filmini sınıfta izlememizi önerdi. Bir başka öğrencimiz dilde henüz çalışılmamış bir konuda araştırma yapmak istediğini ifade etti. Mutlu oldum :)

Yaz okumalarımızın, buradaki paylaşımlarımızın derse olumlu yansımalarını gördüm. Grupta katkısı olan tüm üyelerimize teşekkürlerimizle.

Bağlantı Adresleri:

1. Hint-Avrupa Dillerinde Karşılaştırma-Google Çeviri

https://translate.google.com.tr/

2. Türk Dillerinde Sayılar

https://en.wikipedia.org/wiki/Turkic_languages

3. Dil Tanımları

http://www.dilbilimi.net/geneldilbilimi.htm

4. Ferdinand de Saussure:

http://www.dilbilimi.net/saussure.htm

5. Noam Chomsky

http://www.dilbilimi.net/chomsky.htm

6. Ex Machine

https://www.youtube.com/watch?v=Rc8xy4BhrjA

Arrival

7. Skinner-Güvercin Deneyi

https://www.youtube.com/watch?v=TtfQlkGwE2U

14

8. Nim Project-Şempanze Deneyi

https://www.youtube.com/watch?v=qJ3d0PczpC4

9. Konuşan Robot

https://www.youtube.com/watch?v=W0_DPi0PmF0

10. Facebook Deneyinde Gizli Bir Dil Oluşturan İki Yapay Zekâ Karakteri

https://www.youtube.com/watch?v=QaoDXYYtgK0

29 Eylül 2017

Türk Dil Bilgisi III: Sözcük Bilgisi dersinden:

Derste ilk haftaki SÖZCÜK TÜRLERİ (Muharrem Ergin, Zeynep Korkmaz, Oya Adalı ve Nadir Engin Uzun hocalarımızın konuya dair görüşlerini dile getirdik, geleneksel dil bilgisi ile dil bilimi arasındaki ayrıma değindik.) konusunun bir tekrarını yaptıktan sonra AD sözcük türüne bir giriş yaptık. Zeynep Korkmaz Hocamızın Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi kitabının ilgili bölümünden tanımları ve örnekleri dikkate almakla birlikte kendi bilgi ve birikimlerimizi aktarmaya çalıştık.

SOMUT ve SOYUT AD sınıflandırmasında soyut adların kültürle, inançla ilişkisine değindik. Bizde KARABASAN Avrupa kültüründe DRAKULA, sonra Doğu Asya inançlarındaki RUH GÖÇÜ...MELEK, CİN...Yabancılara Türkçe öğretirken özellikle soyut adların öğretiminde yaşanan zorluklardan söz ettik.

15

Somuta dair DUYU ORGANLARIMIZLA algılayamadığımız ancak teknik cihazlarla varlığından haberdar olduğumuz varlıkları düşündüğümüzde tanımın yetersiz olduğuna vurgu yaptık.

TÜR adları denildiğinde Umberto Eco'nun KANT ve PLATYPUS kitabından hareketle platipus adlı canlının hangi türe girebileceğini öğrencilerimizle tartıştık. Google'dan fotoğraf ve videolarını perdeye yansıttık. Sonra balina ve yunus örneklerini verdik.

KİŞİ ADlarında AD VERME geleneği, iktidarın ideolojisi, toplumun inancı ve kültürü ile ad verme arasındaki ilişki gibi başlıklara değindik. Kimi adların o adı taşıyanların kötü ünleri dolayısıyla gözden düştüğünü hatta aynı adı taşıyanların adını değiştirmek için mahkemeye başvurduklarını dile getirdik. Bu arada ALEYNA, SATILMIŞ, DENİZ, EGE, ECE, EREN (hem erkek hem kadın adı) vb. örnekler üzerinde durduk. Necip Fazıl, Halide Edib örneklerinden hareketle baba adlarının kullanımı anlattık. Son yıllarda evli hanımlardaki kızlık soyadlarının yaygınlaşmasına vurgu yaptık.

YER ADlarında Cumhuriyet sonrası dönemde Türkçeleştirilen yer adlarından söz açtık. Amerika kıtasının sadece o kıtadaki bir ülkeyi kapsayacak biçimde dar anlamda kullanılmasına örnek verdik. Amerika deyince akla niçin ABD geldiğini anlatmaya çalıştık.

Bu arada ADLANDIRMAnın insan türünü hayatta tutan yönüne değindik. Mesela şehirde yaşayan birinin aklına esip kırda mantar topladığını düşünün. Mantarın türlerini bilmemesi zehirli mantar yemesine sebep olabilir. Dil bu bağlamda bizim biyolojik varlığımızı sürdürebilmemize de yardımcı oluyor.

Derste bir parantez açıp dil araştırmalarının varması gereken noktayı, konuşan robotları anlattık. Ex Machine filminden, yapay zekâdan söz açtık. 3-4 yıl sonra öğretmen olarak atandıklarında farklı bir dünya, farklı bir öğrenci profiliyle karşı karşıya kalacaklarını, buna uygun bir donanıma sahip olmak için kendilerini geliştirmeleri gerektiğini vurguladık. Dil öğrenin, Erasmus ile yurtdışı imkânlarını araştırın diye salık verdik.

16

7 Aralık 2017 Sözcük Bilgisi Dersinden: Bugün ünlemleri ele aldık. Zeynep Korkmaz Hocamız önceki dilcilerden farklı olarak ünlemleri anlamlı-görevli sözcükler olarak değerlendirmiş. Önceki dilcilerin Arapça dil bilgisi anlayışından hareketle kimi zaman ünlemleri edatlar içinde değerlendirdiğini ifade etmiş. Kökenlerine göre ünlemler alt başlığında İngilizce OK, bye bye, Fransızca pardon, merci İtalyanca bravo sözcüklerine değindik. Sonrasında epeyce Arapça sözcüğün ünlem olarak nasıl Türkçeye girdiğinden örnekleriyle söz ettik. Paylaştığımız resimdeki ünlemleri sıraladık. Mesela bir köpeğe hoşt demek ile bir insana hoşt demek arasındaki farkı dile getirdik. Ayol ünleminden hareketle ünlemlerin cinsiyete göre sınıflandırıldığını belirttik. Biraz da çocukluğumuza, tatillerde yazları Sivas'ta köyde geçen günlerimizi anımsadım. Oha ünlemini kağnı üzerindeyken öküzlere söylendiğini ifade ettim. Kağnıyı kullanan öküzler dursun diye ökş oha diyordu.

17

27 Şubat 2018 Türk Dil Bilgisi II: Şekil Bilgisi Dersinden: Eylemden ad türeten ekleri anlatırken Zeynep Korkmaz Hocamızın verdiği örnekler üzerinden hem biçim hem de anlam çözümlemesi yapmaya çalıştık. Örneğin sür- eyleminden -ücü ekiyle yapılan sürücü sözcüğünün hangi anlamları karşıladığını tartıştık. Bir aracı kendi denetiminde yürüten kimse olarak adlandırılsa da otobüsü sürene kaptan, şoför, uçağı sürene pilot, treni sürene makinist denildiğini ifade ettik. Bir başka eke Zeynep Hocamızın verdiği şu örnek de tartışma yarattı: uzatmalı (sevgili). İnternet üzerinden anlamını bulmaya çalıştık. "Evlenmeye karar veremeyip çok uzun süre sevgili olarak kalan (kimse)." Bu sözcük acaba paparazziler tarafından mı uydurulmuştu? İlk kim kullanmıştı? Bu sorulara yanıt aradık. Buradan eski ve yeni ilişki biçimlerini sorguladık. Sözcükler sözcükleri çağrıştırdı. Toplumsal değişmenin dile yansıdığını vurguladık. Sosyal medyada mesela Facebook'ta ilişki türü seçeneklerini ve bunun toplumsal yapıdaki izlerini sürdük.

18

19 Şubat 2018 Türk Dil Bilgisi II: Şekil Bilgisi Dersinden: Zeynep Korkmaz Hocamızın Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi kitabından ekler konusunu ele alıyoruz. Geçen hafta biçim birimi ek ilişkisinden söz açıp Oya Adalı Hocamızın biçim birimi sınıflandırmasına değinmiştik. Zeynep Hocamızın ek ile ilgili tanım ve sınıflandırmasını kitaptaki satırları takip ederek aktarmıştık. Bu bağlamda ek, kök ve gövde terimlerini anlatmış, Türkçedeki köklerin Eski Türkçeden bugüne izlerini Sir Gerard Clauson Hocamızın etimoloji sözlüğünden örnekler vererek aktarmıştık. Bu hafta fiilden isim yapan ekler konusuna kaldığımız yerden devam ettik. Kimi eklerin işlek kimi eklerin az kullanılır olduğunu anlattık. Kitaptan örnekler önümüze düşerken aklımıza başka örnekler geldi. İnternet açıktı. Kubbealtı Lugati'nden Nişanyan Sözlük'e oradan Osmanlıcadan Türkçeye Karşılıklar Kılavuzu'na geçişler yaptık. Yabancı sözcüklere Türkçe karşılıklar derken Gitti Gidiyor sitesindeki ürün adlarına göz attık. Mesela roller blade diye bir ürün dikkatimizi çekti. Öğrencilerimizle birlikte buna bir karşılık bulalım dedik. Tekerlekli paten dediler ama zaten Tureng Sözlüğü'nde benzer bir karşılık verilmiş. Bu arada bitmek sözcüğünden türetilen bitkiden yola çıkarak tıpçılar niçin bitkisel hayat demişler diye bir soru attım ortaya. İnternet'ten acaba çeviri Türkçesi mi diye İngilizcesini sorguladık. Doğal gibi türetmelerin dilciler arasında tartışma yarattığından söz ettik. Bu konuda Faru Kadri Timurtaş Hocamızın Uydurma Olan ve Olmayan Kelimeler Sözlüğü kitabının bulunduğunu ekledik. Ancak zaman içinde bu kullanımların toplum tarafından benimsendiğine vurgu yaptık.

19

Dersin sonunda Tarık Buğra'nın Osmancık romanında fiilden isim yapım ekleriyle türetilmiş sözcükleri aradık. İlgili bağlantılar: https://turuz.com/…/an-etymological-dictionary-of-pre-thirt… https://turuz.com/…/Uydurma+Olan+Ve+Olmayan+Yeni+Kelimeler+… http://lugatim.com/ http://www.nisanyansozluk.com/ https://tureng.com/tr/turkce-ingilizce https://archive.org/stream/osmanlicadantr00lk… https://www.gittigidiyor.com/ 28 Şubat 2018 Türk Dil Bilgisi IV: Cümle Bilgisi Dersinden: Şimdilik kelime grupları çözümlemeleri yapıyoruz. Önce öğrencilerimiz kendilerince çözümleme yapıyor. Sonra ben devreye giriyorum. Ancak kimi zaman benim de gözümden kaçan grupları öğrencilerimiz buluyor. Hazırladığım kitaptaki çözümlü örnekler yerine hiç çözümlenmemiş cümleleri seçiyoruz. Konuyla ilgili İnternet kaynakları: Mustafa Altun (2011), Türkçede Kelime Grupları Çözümlemeleri-Türk Romanlarından Örneklerle, MTV Yayınları. http://www.dilbilimi.net/mustafa_altun_turkcede_kelime_grup… Erhan Durukan (2010), "Türkiye Türkçesinde Sözcük Grupları ve Öğretimi Üzerine", Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Erzurum 2010, 115-166. http://www.turkiyatjournal.com/…/780447285_Erhan%20DURUKAN.… Gökhan Özbek, Oktay Selim Karaca (2016), "Çağdaş Türkçede Kelime Gruplarının İşlevsel Tasnifi", Turkish Studies, Volume 1 1 / 4 Winter 2016, p. 703-738. http://www.turkishstudies.net/…/1574543541_33%c3%96zbekG%c3… Abdurrahman Özkan (2004), "Türkçe Sözlük'teki Kısaltma Grupları', Arayışlar-İnsan Bilimleri Araştırmaları, yıl 6, sayı 12, 173-179. http://turkoloji.cu.edu.tr/…/abdurrahman_ozkan_turkce_sozlu… Deniz Demiryakan Beye katkısı için teşekkürlerimizle.

20

30 Ekim 2018 Bir Ders Sonrası: Osmanlı Türkçesi I dersinde Hayati Develi Hocamızın Osmanlı Türkçesi I kitabında bulunan Ziya Gökalp'ın Tembel Ahmet adlı masalını inceledik. Dersin ilk saatinde artık kendi kendilerine okumaya başlayan öğrencilerimizi metinle baş başa bıraktım. Sıra arkadaşlarıyla birlikte metni çözmeye çalıştılar. Dersin sonuna doğru sırayla birer satır okumalarını istedim. Özellikle Arapça ve Farsça sözcüklerin okunuşunda takılanlar oldu. Nispeten yakın dönem duru Türkçeyle yazılmış bir metin olması da okumalarını kolaylaştırdı. İkinci derste fotoğrafını paylaştığım tahtadaki sözcüklerin açıklamalarını yaptım. Hem ses bilgisel hem de köken bilgisel bilgi sundum. Bu arada bir öğrencimiz çeyrek sözcüğünün kökenini sordu. Bunu da İnternet'te Kubbealtı Lugatı'ndan yardım alarak tahtada çözdüm. Konu konuyu açtı. Bir öğrencimiz çarşamba sözcüğünü ekledi. Bunu çözerken arkası sıra perşembe sözcüğü geldi. Farsça sayılardan dü (iki) sözcüğünü yazdım. Aynı sınıfa Türk Dil Bilgisi I dersini de verdiğim için o derse gönderme yapmak üzere dü sözcüğünün Hint-Avrupa Dilleri'ndeki farklı karşılıklarını listeledim. Aralarındaki ses benzerliklerine gönderme yaptım.

21

Metinde geçen Farsçadan alıntı padişah sözcüğünün Arapçada sultan Türkçede kağan ya da han olarak geçtiğine değindim. Bilge Kağan, Metehan örneklerini verdim. 'Şehzade'den 'tigin'e oradan 'prens' sözcüklerine geçtim. Mutfak sözcüğünün metindeki farklı yazılışından hareketle zaman içinde geçirdiği ses değişimine değindim. Yine Kubbealtı Lugatı'ndan yararlandım.

12 Aralık 2018 Bir Ders Sonrası: Türk Dil Bilgisi I: Ses Bilgisi dersinde bugün ses, ses yolu, konuşma sesi, ünlüler, ünsüzler, Türkçenin belli başlı ses özellikleri gibi konu başlıklarını Süer Eker Hocamızın Çağdaş Türk Dili kitabını da izleyerek öğrencilerimize aktardım. Bu arada ses yolunun fizyolojik özelliklerini göstermek adına gerçek zamanlı kamera görüntüleri ile MR çekimi videolarını izlettim. Bu görüntülerde konuşan, şarkı söyleyen katılımcıların sesleri nasıl çıkardıkları, ses yolundaki organların havaya nasıl biçim verdikleri açıkça görülüyor. Aşağıdaki bağlantılardan bu videolara ulaşabilirsiniz: 1. Tyley Ros ile MR'lı Şarkı Söyleme (Singing in the MRI with Tyley Ross - Making the Voice Visible) https://www.youtube.com/watch?v=J3TwTb-T044

22

2. Bir Şarkı Söylemenin Fizyolojisi (Trailer "The Voice" (DVD) - Insights into the Physiology of Singing an Speaking) https://www.youtube.com/watch?v=y05yGLkrOko 3. Ses Kıvrımı ya da Ses Telleri (Vocal Folds) https://www.youtube.com/watch?v=v9Wdf-RwLcs 4. Bir Tıp Dersinde Şarkı Söyleyeni Muayene (Singing Voice Examined Medical Course) https://www.youtube.com/watch?v=VKmu0YXaf8k Ünlüler ve ünsüzler ile ilgili tasarım boyutunda kalan bir ders notumuzu paylaştım. Bu çalışmada farklı dil bilgisi kitaplarında ünlüler ve ünsüzlerin nasıl sınıflandırıldığı görülebilir: http://www.dilbilimi.net/Turkcenin_Sesleri.pdf Öğrencilerin en çok zihnini karıştıran doğal olarak farklı terimler oluyor. (Art-ön mü, kalın-ince mi), (ötümlü-ötümsüz mü, yumuşak-sert mi, sedalı-sedasız mı), (geniş-dar mı, açık-kapalı mı) Birini öğrenirken üniversiteye kadar öğrendiklerinin bazılarını unutmasını istiyoruz. Bir de kaynaştırma harf diye öğrendikleri seslerden yalnızca y ünsüzünün yardımcı ses olduğunu öğrendiklerinde şaşırıyorlar. Açıklamasını yapıyoruz ama geleceğin Türkçe öğretmeni olarak biz öğrencimize hangisini öğreteceğiz diye soruyorlar. Ders boyunca sesleri tanıtırken öğrencilerimizin de konuşma organlarını kullanarak bu seslerin nasıl çıktığını farketmelerini sağlamaya çalışıyorum. Mesela z sesinin sürekli olup olmadığını anlamaları için o sesi kendilerinin çıkarması hatırlamalarını kolaylaştırıyor. Öğrencilerimiz için değil ama araştırmacılar için şu sayfamız da ilgi çekecektir diye düşünüyorum: http://www.dilbilimi.net/fonetik_fonoloji_arastirmalari.html 4 Şubat 2019 Bir Ders Sonrası: Osmanlı Türkçesi II dersinde Peyami Safa'nın Dokuzuncu Hariciye Koğuşu'ndan bir bölüm okuttum. Öğrenci arkadaşlarımız aşağıdaki metinde geçen ot minderi'ni okuyamadılar. Yardımcı oldum ama o da nedir hocam diye sordular... Bir metni anlamak için o metnin dünyasına girmek gerekiyor. Eski bir metnin okunması bir kültürün, bir uygarlığın zihinde yeniden canlandırılması anlamını taşıyor. Her sözcük birer kesme taş misali koca bir mimari eseri meydana getiriyor. "Bu sofa dört köşedir: Ortada sokak kapısı, iki yanında birer pencere. Pencerenin yanında bir OT MİNDERİ. Minderin yanında yemek masası. Masanın yanında iki sandalye. "

23

Minder üzerine bir alıntı: "Yastık içine ot, kıtık, (keten ve kendir lifleri) pamuk, yün, elyaf, kuştüyü gibi malzemelerle doldurulmuş bez kullanılarak torba şeklinde dikilmiş, yaslanmaya ve baş koymaya yarayan yumuşak bir eşya olarak tanımlanır. Kelimenin kökü, "yastamak", yani " dayanmak" tan gelmektedir. Yastık sözcüğüyle ilgili dilimize geçmiş "Aynı yastığa baş koymak", "Bir yastıkta kocamak" gibi deyimler vardır. Halk arasında rüyada "bir yastık üzerinde yaşlanmayı görmek", çok mutlu ve rahat bir hayata kavuşulacağına yorumlanır. Yastıklar kare, dikdörtgen, elips ve silindir şeklinde olmak üzere çeşitlilik taşır. " Kaynak: http://minderchi.com.tr/index.php?route=pavblog/blog&id=12

11 Şubat 2019 Bir Ders Sonrası: Bugün Türk Dil Bilgisi II: Şekil Bilgisi dersinde geçen hafta kaldığımız yerden addan ad yapım eklerini anlatmaya devam ettik. Eklerin işlevlerini Zeynep Korkmaz Hocamızın Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi kitabından anlatıyorum. Zaman zaman ekler ya da eklerle türetilmiş sözcükler çağrışım yapıyor, bir ufuk turuna çıkıyoruz. İşte onlardan biri...çöp+çü, kapı+cı...Bu adlara ne oldu da değiştirildiler diye sordum öğrencilerimize. Hem küçük çocukların hem de Türkçeyi yeni öğrenenlerin manav+cı, bakkal+cı örnekleri aklıma geldi... +CI ekini bir de Sezen Aksu şarkısına bağladık:

24

Ada vapuru yandan çarklı Bayraklar donanmış cafcaflı Ada vapuru yandan çarklı Bayraklar donanmış cafcaflı Simitçi, kahveci, gazozcu Söz: Melih Cevdet Anday, Beste: Onno Tunç Kış+la sözcüğünün anlamına takıldık biraz. Savaşların daha çok yazın yapıldığını kazanılan zaferlerin ve kaybedilen savaşların tarihlerinden hareketle çıkarmaya çalıştık. Ordu kışın kışlada eğitim alır, yaz geldiğinde sefere çıkar. Bu yüzden kışla adını almıştır diye bir yorum da yaptık. İkinci derste uygulama yapıyoruz. Feyzi Ersoy Hocamızın Türkiye Türkçesinde Kelime Tahlilleri kitabını öğrencilere önermiştim. Sırayla öğrenci arkadaşlarımızı tahtaya kaldırıp sözcükleri çözümlüyoruz. Bu, sürekli eklerin hikâyesini aktaran bir anlatıcı olmaktan bizi kurtarıyor.

11 Şubat 2019 Bir Ders Sonrası: Osmanlı Türkçesi II dersimizde bugün öğrencilerimizden Ahmet Haşim'in Şiir Hakkında Bazı Mülahazalar adlı yazısından ilk paragrafı sınıfta okumalarını istedim. Arapça ve Farsça sözcüklerin de yer aldığı metni ilk okuyuşta anlamakta güçlük çektiler. Bir kere yavaşça ben okudum. Tüm sınıfın doğru okumasını sağlamak için her birine birer satır okuttum. Ne denli okuma alıştırması yaparsanız yapın öğrencilerin ısrarla kendi okuyuşlarını telaffuz ettiklerini görüyorsunuz. Hatalarını düzeltmediğiniz takdirde aklında kendi yanlış okuyuşu kalabiliyor. Buna ikinci dil ediniminde FOSİLLEŞME adı veriliyor.

25

12 Şubat 2019 Bir Ders Sonrası: Bugün Türkçe Öğretmenliği eski programına göre 8 kişilik bir Osmanlı Türkçesi II sınıfına ders verdim. Kitapta kütüphane sözcüğü geçince İnternet üzerindeki Osmanlı Türkçesi kaynaklarını gösterme ihtiyacı hissettim. Bu arada Dede Korkut Hikâyeleri'nin Dresden nüshasından bu sayfayı açtım. Yazma eserlerdeki sözcüklerin, özellikle Arapça ve Farsça sözcüklerin yazılış özelliklerini sayfa üzerinden örnekledim. Akşam eve gelince sayfa böyle kalmasın diye oturdum, satırarasına Lâtin harfki Türk alfabesiyle karşılıklarını yazdım. Okuyuşta Semih Tezcan ve Hendrik Boeschoten hocalarımızın Yapı Kredi Yayınları'ndan çıkan Dede Korkut Oğuznamaleri kitabını esas aldım. Ancak bu yayında mesela didi yerine kapalı e sesini göstermek için e üstüne nokta koyarak dedi yazılmış. Nüshanın tamanına bu bağlantıdan ulaşabilirsiniz: https://www.slub-dresden.de/…/digital-c…/workview/cache.off… Bu arada Ekrem Barak Arikoglu Hocamızın bir paylaşımından Ahmet Bican Ercilasun Hocamızın Oğuznamaler adıyla bir kitap yayınlayacağı müjdesini aldım. Dresden nüshası ile ilgili Saadettin Özçelik Hocamız Türk Dil Kurumu Yayınları'nda bir kitap yayınlamıştı.

26

27

22 Nisan 2019 Bir Ders Sonrası: Bugün Türk Dil Bilgisi II: Şekil Bilgisi dersinde isim çekiml eklerini ele aldık. Bu ekleri Zeynep Korkmaz Hocamızın Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi kitabından eklerin farklı işlevlerine dair örneklerle kendi örneklerimizi tahtaya yazarak açıklamaya çalıştık. Bu noktada biçim bilgisi ile söz dizimi ilişkisine vurgu yaptık. Cümle örnekleri üzerinde bu ilişkiyi açıkladık. Bu arada Türkçe durum ekleri ile İngilizce prepositionları karşılaştırdık. Her eylemin her durum ekiyle kullanılmadığını, bunun özellikle Türkçeyi yabancı dil olarak öğrenenler için bir engel oluşturduğunu aktardık. Gelmek eylemiyle konuyu somutlaştırdık. * Biz geldi. * Bizi geldi. + Bize geldi. * Bizde geldi. + Bizden geldi.

7 Ekim 2019

28

Bir Ders Sonrası: Bugün Türk Dil Bilgisi I: Ses Bilgisi dersinde geçen yıl olduğu gibi Ex-Machina filminden bölümler izletirken dil kuramlarından yapay zekâya robotlara uzanan bir ufuk turuna çıkardım öğrencilerimizi. İnsanımsı robotlardan robotumsu insanlara geniş bir yelpazede dilin, iletişimin yeni görünümlerini konuştum. Kitap önerilerinde bulundum. İlgili bağlantılar: Robot Sophia: https://www.youtube.com/watch?v=JAdZtjkSSSw Broca bölgesi beyin tümörü ameliyatı (BBC belgeseli): https://www.youtube.com/watch?v=KpkH25XVpFU Eliza terapist programı: http://www.manifestation.com/neurotoys/eliza.php3 Ex-Machina filmi: https://www.youtube.com/watch?v=MdMDS31Mul4 https://www.youtube.com/watch?v=mAtmopQxu0o Westworld dizisi: https://www.youtube.com/watch?v=9BqKiZhEFFw Kitaplar: Zihnin Geleceği, Michio Kaku https://www.kitapyurdu.com/…/379892.html&filter_name=zihnin… 21. Yüzyılda 21 Ders, Yuval Noah Harari https://www.kitapyurdu.com/…/21-yuzyil-icin-21-ders/470566.… Homo Deus, Yarının Kısa Tarihi, Yuval Noah Harari https://www.kitapyurdu.com/…/439992.html&manufacturer_id=17…

29

16 Ekim 2019 Bir Ders Sonrası: Türk Dil Bilgisi III: Sözcük Bilgisi dersinde bu hafta sıfatlar konusunu ele aldık. Zeynep Korkmaz Hocamızın Türkiye Türkçesi Grameri-Şekil Bilgisi kitabını izleyerek dersin ilk bölümünü bitirdim. İkinci bölümde Kemal Tahir'in Göl İnsanları eserinden 4 farklı cümle örneği üzerinde alıştırmalar yaptırdım. Öğrenciler sırayla tahtaya kalkarak geçen haftaki konumuz olan ad tamlamaları ile bu haftaki sıfat tamlamalarını buldular. Ben öğrencilerin çözümlemelerine müdahale etmedim. Daha sonra tek tek öğrencilerin doğru ve yanlışlarını tahtada gösterdim. Anlamadıkları noktaları açıklamaya çalıştım. Sıfatların gelişigüzel değil belirli bir sıraya göre adların önüne dizildiklerini anlatırken aşağıdakine benzer bir örnek verdim: siyah elbiseli çalışkan bir (çocuk) * çalışkan siyah elbiseli bir (çocuk) * bir çalışkan siyah elbiseli (çocuk) * çalışkan bir siyah elbiseli (çocuk)

30

21 Ekim 2019 Bir Ders Sonrası: Bugün Türk Dil Bilgisi III: Sözcük Bilgisi dersimizin konusu ZAMİRlerdi. İlk ders Zeynep Korkmaz Hocamızın Türkiye Türkçesinin Grameri-Şekil Bilgisi kitabından zamirlerin yapı ve işlevlerini anlattım. İkinci ders Sait Faik Abasıyanık'ın Havuz Başı adlı eserinden cümleleri tahtaya yazdım. Ancak kimi cümleleri öğrencileri sınamak amacıyla değiştirdim. Bir önceki haftalarda işlediğimiz AD ve SIFAT konularını da içine alacak biçimde yoklama listesine göre her birini tahtaya kaldırdım. Çözümlemeleri kendileri yaptılar. Müdahil olmadım. Onların çözümlemelerinin üstüne düzeltmeler yaptığım için tahtada trafik biraz karıştı.

31

Ders boyunca karşılaştırmak amacıyla İngilizcede kişi zamirleri nasıl diye az da olsa değindim ama zaman kısıtlıydı. Akşam eve geldim. Dünya dillerinde zamirler nasıl ele alınıyor diye İnternet'te şöyle bir dolaşayım dedim. Bhat ve Haspelmath'ın kitaplarını buldum. Sizlerle paylaştım. 21 Ekim 2019 Bir Ders Sonrası: Bugün Türk Dil Bilgisi I: Ses Bilgisi dersinde dünya dilleri, dil aileleri üzerinde durdum. Bir hafta önce de her birine incelemeleri için Türkçenin dışında dilleri dağıtmıştım. Ödev olarak hazırlayacaklar. Haritalar gösterdim. Ancak bu dil haritalarının kimi zaman siyasi sebeplerle yanlış işaretlenebildiklerini örneklerle anlattım. Hatta grubumuzdaki İran'da Diller Haritası örneğini verdim. Bazı üyelerimizin haritaya dair eleştirel yorumlarını okudum. Haritalardan videolara geçtim. Aynı videoda 20 farklı dil konuşan Tim Doner'i izlettim. Amacım farklı dillerin seslerini de duymalarını sağlamaktı. Türkiye'de kullanılan ıslık diline dair bir belgesel video ardı sıra geldi. Bu arada öğrencilere dünya dillerini öğrenebilecekleri ortamlardan söz ettim. Duolingo aklıma geldi. Birinci sınıfta olmalarına rağmen hemen çoğunun Duolingo uygulamasını telefonlarına indirdiklerini öğrenmek şaşırtıcı geldi. Geleceğe dair ümidim arttı. Dil haritalarını hazırladığım bu sayfadan gösterdim: http://www.dilbilimi.net/harita_map.html

32

2 Aralık 2019 Bir Ders Sonrası : Bugün Türk Dil Bilgisi I: Ses Bilgisi dersinde konuşma organları, harf, yazı, ses birimi, alt ses birimi ve ünlüler konusuna girdik. Süer Eker Hocamızın kitabından takip ettik. Kendi örneklerimizle dersi zenginleştirdik. Konuşma organlarının aynı zamanda bir müzik âleti gibi nasıl kullanıldığını Pavarotti dinleretek örneklendirdik.

33

10 Aralık 2019 Bir Ders Sonrası: Dün Türk Dil Bilgisi III : Sözcük Bilgisi dersimizin konusu ÜNLEMLER idi. Zeynep Korkmaz Hocamız konunun farklı açılardan, eksik ya da tutarsız açıklamalarla ele alındığından bahisle yeni bir tanımlama ve sınıflandırmaya gittiğini yaptığımız alıntıda dile getirmiş. Hem anlamlı hem de görevli sözcükler olarak sınıflandırmış. İçe Dönük Ünlemler ve Dışa Dönük Ünlemler diye de ikiye ayırmış. Asıl ünlemler ve ünlem değeri taşıyanlar sözcük ya da sözcük grupları hatta cümleler diye de bir ayrım yapılabilir. Kimi sözcükler tek başlarına ünlem değeri taşırken kimi sözcükler kullanıldıkları yerde ünlem olarak niteleniyor. Zeynep Hocamızın hem anlamlı hem de görevli olarak sınıflandırmasının temelinde de bu yatıyor diye düşünüyorum. Tabii bir tartışma da ünlemlerin cümle içinde bir ögeye karşılık gelip gelmediğidir. Söz dizimi kaynaklarının çoğunda yüklemle ilişkisi bakımından cümle dışı unsur olarak kabul görüyor. Farklı bir ses İbrahim Delice Hocamızdan gelmiş. Bağlantısını verdiğimiz makalesinde Ünlem Tümleci diye bir öge önerisinde bulunmuş: https://www.academia.edu/…/C%C3%9CMLE_%C3%87%C3%96Z%C3%9CML… Ölçünlü dilde kullanılan ünlemlerin yanı sıra ağızlarda kullanılan ünlemler de mevcut. Ayşe Aydın Hocamız bağlantısını verdiğim makalesinde örneklerini sunuyor. Cinsiyete göre de ayrılıyor. Mesela "Ayol!" ünlemi kadınlara özgü olarak kabul görüyor. Bir erkeğin "Ayol"

34

demesi Filiz Bingölçe Hocamızın Kadın Argo Sözlüğü'nde eşcinsel erkeklik olarak niteleniyor. Bravo gibi Batı dillerinden âferin gibi Doğu dillerinden ünlemlerimiz mevcut. İnşallah, maşallah, haşa, fesübanallah, maazallah, evelallah, gibi dini anlamlar taşıyan ünlemlerimiz var. Konuyla ilgili hocalarımızın kaleme aldığı az sayıda makaleye de bir yüksek lisans tezine rastladım. 1. Ayşe Aydın "Anadolu Ağızlarında Ünlemler ve Bir Sınıflandırma Denemesi" https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/460760 2. Mehmet Gedizli, "Türkçede Ünlemler ve Temel İşlevleri" https://www.researchgate.net/…/276646716_TURKCEDE_UNLEMLER_… 3. Oya Külebi "Türkçede Ünlemlerin Kullanımbilim (Pragmatics) Yönünden İncelenmesi http://dad.boun.edu.tr/tr/download/article-file/302983 4. Ayşe Yelpaze, Türkiye Türkçesinde ünlemler ve işlevleri (1995-2015) (Yüksek Lisans Tezi) https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster…

16 Aralık 2019 Bir Ders Sonrası:

35

Bugün Türk Dil Bilgisi III: Sözcük Bilgisi dersinde FİİLLER konusunu ele aldık. Yine Zeynep Korkmaz Hocamızın Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi kitabını izledik. Öğrencilerimizin üniversite öncesi bildiğini düşündüğümüz konuları tahtada özetleyerek geçtik. Sonra örnek cümleler üzerinden alıştırmalar yaptık. Serdal Sevimli Öğretmenimiz 7. ve 8. sınıflarda da benzer konuları işlediklerini belirtmiş. Benim buna cevabım şöyle oldu. "Serdar Öğretmenim burada temel bilgileri eksik olan arkadaşlarımız oluyor. Sıfat tamlamasını ad tamlaması diye tahtada işaretleyen öğrencilerimize rastlıyoruz. Bu noktaya kadar nasıl geldiler bilmiyorum. Bu eksiklikleri de telafi etmek adına biraz başa sarıyoruz. Sizden farklı olarak Ahmet Hamdi Tanpınar gibi iç içe geçmiş yapıları bir arada kullanabilen yazarların cümlelerinden örnekler veriyoruz. Başta zorlanıyorlar, ancak zamanla bu yapıları kendi kendilerine çözümleyebiliyorlar."

23 Aralık 2019 Bir Ders Sonrası: Bugün dönemin son dersinde Türk Dil Bilgisi III: Sözcük Bilgisi dersinde bir tekrar yapmakla birlikte AĞAÇ sözcüğünden hareket ederek farklı sözcük türlerine dair örnekler verdim.

36

ağaç : Addır. a:ç olarak telaffuz edilir. ağacı : +I eki hem iyelik 3. teklik kişi eki hem belirtme eki olabilir. Ç ünsüzü iki ünlü arasında ötümlüleşerek C'ye dönüşür. çam ağacı: Bu durumda +I eki iyelik 3. teklik kişi eki olur. Sözcük öbeği belirtisiz ad tamlamasıdır. 1a. Ahmet çam ağacı YETİŞTİRDİ. FİİL 1b. Ahmet GEÇEN YIL çam ağacı yetiştirdi. ZAMAN ZARFI 1c. Ahmet geçen yıl SÜREKLİ çam ağacı yetiştirdi. DURUM ZARFI 1d. Ahmet geçen yıl sürekli çam ağacı yetiştirTti. ETTİRGEN ÇATI 1e. Ahmet ONUN İÇİN geçen yıl sürekli çam ağacı yetiştirdi. ZAMİR+EDAT 1f. Ahmet İLE Hasan onun için geçen yıl sürekli çam ağacı yetiştirdi. BAĞLAÇ 1g. NE Ahmet NE Hasan onun için geçen yıl sürekli çam ağacı yetiştirdi. BAĞLAÇ 1h. Ahmet BÜYÜK, İĞNELİ BİR çam ağacı yetiştirdi. SIFAT Ahmet Hamdi Tanpınar'ın Beş Şehir kitabından aşağıdaki cümleleri öğrencilerin çözümlemesini istedim: 1. Biraz da Ortaçağ şehirlerinin darlığı yüzünden Selçuk mimarîsinin en zengin noktası binaların cephesidir. 2. (Konya) Sağlam ruhlu kendi başına yaşamaktan hoşlanan, dışardan gösterişsiz, içten zengin Orta Anadolu insanına benzer. 3. Süleymaniye'nin yapıldığı yıllarda Bakî yirmi beşle otuz arasında genç bir molla idi. 3 Şubat 2020 16:54 Bir Ders Sonrası: Yeni dönemin ilk dersi Türk Dil Bilgisi IV: Cümle Bilgisi dersiydi. Derse kelime gruplarının (sözcük öbeklerinin) tanımıyla başladım. Sınıfa, Cümle Bilgisi, Söz Dizimi adını taşıyan kitaplar getirmiştim. Benim yazdığım 2011'de yayımlanan Türkçede Kelime Grupları Çözümlemeleri kitabı da dahil olmak üzere bazı kitapları bir araya getirip Muharrem Ergin Hocamız ve onun yaklaşımının izlerini taşıyan kitaplar diye gösterdim. 2018 yılında yayımlanan Hürriyet Gökdayı Hocamızın Türkçede Öbekler kitabını ayrıca tanıttım. Hürriyet Hocamız kitabın önsözünde çerçeveyi şöyle sunmuş: "Bu kitap, Türkçede öbekler hakkında bir monografi olarak hazırlanmıştır. Türkçenin sözdizimiyle ilgili birçok kaynakta görülen geleneksel dilbilgisi yaklaşımı yerine dilbilimsel

37

bir yaklaşımla öbekleri betimlemek, açıklamak, adlandırmak ve sınıflandırmak amacıyla kaleme alınmıştır. Özellikle [Chomsky'ci] Evrensel Dilbilgisi yaklaşımının öbeklerle ilgili birçok sorunun çözümüne katkıda bulunacağına inanılmaktadır. Aslında öbeklerle hakkında verilen bilgilerin bu kadar karmaşık olmasına gerek yoktur. Tümcenin kuruularından olan bu birimlerin basit ve yalın bir biçimde açıklanmaı mümkündür. Bu doğrultuda, çalışmada modern dilbilim kuramlarından biri olan Evrensel Dilbilgisi ilkelerinden yola çıkılarak basit ve yalın bir sunum yapılacaktır." (s.7) Yine aynı kitapta Hürriyet Hocamız kendi öbek sınıflandırmasını sıralar: "Sözdizimi kaynaklarındaki bilgilerin derlenmesi ve değerlendirilmesi ile ortaya konan bilgi birikiminden de olabildiğince yararlanarak Evrensel Dilbilgisi bakış açısına göre Türkçedeki öbekleri açıklamaya çalışalım. Öbekler, baş konumunda bulunan birimin türüne göre adlandırıldığı için ad öbeği, sıfat öbeği, zarf öbeği, ilgeç öbeği ve eylem öbeğinden söz edilmektedir." (s.149) Hocamız, Birleşik İsim Grubu, Birleşik Fiil Grubu, Tekrar Grubu-İkileme Öbeği, Bağlama Grubu Kısalmış Gruplar, Deyim Öbeği, Pekiştirme Edatı Öbeği, İki Durumlu Öbek gibi geleneksel dilbilgisine göre yapılan öbek sınıflandırmalarının gerekçelerini belirterek uygun olmadığı görüşünü dile getirmiş. Hürriyet Hocamız yapıları gösterimde dizim ağacı yöntemini kullanmış. Hürriyet Hocamız hem kendinden önceki yayınlara eleştirel bir bakış sergilemesi hem de çağdaş dilbilim yaklaşımını dikkate alması bakımından kendine özgü bir kitap ortaya çıkarmış. Paylaştığımız fotoğrafta ad öbeklerini, yorum kutucuklarında da diğer öbeklerle ilgili örnekleri bulabilirsiniz.

38

4 Şubat 2020 Bir Ders Sonrası: Bugün Türk Dil Bilgisi II: Biçim Bilgisi dersinde Türkçenin ek sistemine bir giriş yaptık. Arapça ketebe, İngilizce write sözcüklerinden yola çıkarak Türkçe ile bu diller arasındaki yapısal farkları dile getirdik. Ketebe kökünden kitâb, kâtib, mektûb, kütüp...sözcüklerini, write'tan wrote ve written sözcüklerini tahtaya yazdık. Bu örneklerden hareketle Arapça ve İngilizcenin bükünlü diller olduğunu vurguladık. Kök sözcüğünü açıklamak için Zeynep Korkmaz Hocamızın Türkiye Türkçesi Grameri-Şekil Bilgisi kitabına başvurduk. Zeynep Hocamızdan yaptığımız şu alıntıya dikkat çektik: "Türkiye Türkçesinde kökler, ister o (< ET ol) zamirinde görüldüğü gibi pek nadir olarak tek bir sesten, ister birkaç sesin birleşmesinden oluşmuş olsun, genellikle tek hecelidir...Türkiye Türkçesinde ana, ata...gibi birden fazla heceden oluşan kökler de vardır. Ancak sayıları azdır.Birden çok heceli kökler dilin eski dönemlerine götürüldüklerinde getir- (<kel-tür-)...örneklerinde görüldüğü üzere tek heceli şekillere indirgenebilir." (s.10) Bu alıntının ardından Lexicography-Sözlük Bilimi Facebook Grubumuzda Necdet Yilmaz çocuk sözcüğü üzerine yaptığı bir yorumu sınıfta gündeme getirdim. Aslında çok tartışılmış bir konuymuş. İki de makale yayımlanmış. Necdet Beyin bulduğu makalelerin yanında derste Clauson'un sözlüğüne de baktık. Orada da çocuk için "sucking pig" ifadesi geçiyordu. 'Yavru domuz' anlamına geliyormuş. Yargı kök tek hecelidir olunca öğrencilerimize her Türkçe sözcüğe tek heceli kök bulmak her zaman mümkün olmayabilir, bunun için böyle farklı kaynaklara bakmak gerekir, dedik. Türklük biliminde yalnızca Türkçe bilerek kökene inmek zordur diye de devam ettik. Tanımak sözcüğünü örnek verdik. Tan diye bir ad ya da bir fiilden mi türetilmiş, Clauson'a bir bakalım dedik. Tan maddesinde 2, tañ maddesinde 5 farklı sözcük karşımıza çıktı. Bunlardan hangisinin tanımak fiili ile ilişkisi var? Seslerin benzeşmesi yetmez anlam ilişkisi de kurulmalı diye devam ettik. Amacımız kök ve eklerine ayırmanın zorluğunu öğrencilerimize göstermekti.

39

10 Şubat 2020, 18:35 Bir Ders Sonrası: Bugün Türk Dil Bilgisi IV: Cümle Bilgisi dersinde Noam Chomsky'nin öncüsü olduğu Aşamalı-X Kuramı'na giriş yaptık. Nadir Engin Uzun ve Hürriyet Gökdayı hocalarımızın yayınlarından çözümleme örnekleri gösterdik. Bir öğrencimiz KPSS kursunda dizim ağacından söz edildiğini söyledi. Geçen hafta anlattığımız ve Hürriyet Gökdayı Hocamızın geleneksel dilbilgisi diye tanımladığı kaynaklarla Aşamalı-X Kuramı'na göre verilen örnekleri karşılaştırdık. Belki öğrenciler için kafa karışıklığı yaratacak bir yol izliyoruz ancak alana geniş bir pencereden bakmalarını sağlamak da zorundayız. Zaten ayrıca bir Genel Dilbilim dersi görüyorlar. Mutlak orada Chomsky'nin kuramını aktarırken bu konulara değiniyorlar. İşin doğrusu hem eski hem de yeni Türkçe Öğretmenliği Lisans Programı'nın ders içeriğinde çok ayrıntı da verilmiyor. Belirtme öbekleri diye bir terimden söz ediliyor. Bu terim kaynaklarda Tahsin Banguoğlu Hocamızın Türkçenin Grameri kitabına bağlanıyor. Bir karşılaştırma yapmak açısından biri Leyla Karahan Hocamızın Türkçe Söz Dizimi kitabından diğeri İlker Aydın ve Vehbi Akdi hocalarımızın makalesinden iki cümle çözümleme örneğini de paylaşıyorum. Konuyla ilgili kitap ve makalelere bu bağlantıdan ulaşılabilir: 1. Erhan Durukan (2010), Türkiye Türkçesinde Sözcük Grupları ve Öğretimi Üzerine, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (TAED), 43, Erzurum, 2010, s.145-166. http://www.turkiyatjournal.com/Makaleler/780447285_Erhan%20DURUKAN.pdf

40

2. İlker Aydın ve Vehbi Akdi (2018), Türkçede Kelime Grupları ya da Öbek Yapı, International Journal of Languages’ Education and Teaching, Volume 6, Issue 1, March 2018, s.241-270. http://www.ijlet.com/?mod=tammetin&makaleadi=&makaleurl=74189366_18-%20241-270%20Ilker%20AYDIN.pdf&key=12139 3. Hürriyet Gökdayı (2017), Öbekleri Oluşturan Sözcükler Arasındaki Anlam İlişkileri, Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 5/11, s.1-5. http://www.turukdergisi.com/Makaleler/1656340546_11%20H%c3%bcrriyet%20G%c3%b6kday%c4%b1%201-25.pdf.pdf 4. Hürriyet Gökdayı (2010), Türkiye Türkçesinde Öbekler, Turkish Studies, 5/3, s.1297-1319. http://www.turkishstudies.net/files/turkishstudies/637152171_61g%C3%B6kday%C4%B1_h%C3%BCrriyet.pdf 5. Nadir Engin Uzun (2000), Anaçizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Türkçe, Multilingual Yayınları. https://www.academia.edu/22424424/EVRENSEL_D%C4%B0LB%C4%B0LG%C4%B0S%C4%B0_VE_T%C3%9CRK%C3%87E?auto=download 6. Hürriyet Gökdayı (2018), Türkçede Öbekler, Kriter Basım Yayın Dağıtım. https://www.kitapyurdu.com/kitap/turkcede-obekler/464818.html 7. Mustafa Altun (2010), "Filolojik-Dil Bilgisi ve Dil Bilimi Kaynaklarında Türk Dilinin Söz Dizimsel Yapılarının Karşılaştırılması" (Comparison of Syntactic Structures of Turkish Language in Resources of Philological-Grammar and Linguistics), Türkçe Dilbilim Çalışmaları Özel Sayısı, Turkish Studies, Ekim-Kasım-Aralık 2010. http://www.turkishstudies.net/DergiTamDetay.aspx?ID=1832

11 Şubat 2020, 00:09

41

Bir Ders Sonrası: Osmanlı Türkçesi II dersinde bugün Ahmet Haşim'in Kelimelerin Hayatı metnini bir kez daha okuduk. Sonra Haşim'in melek sözcüğüne dair söylediklerini anlamak için 1929 yılından başlayarak eski gazeteleri perdeye yansıttım. O yıllardaki Batılı kadın figürünün gazetelerde izini sürdük. Bu yolda gruptaki paylaşımlarımız derste oldukça faydalı oldu. Biraz da gazetelerdeki Öztürkçeleşme hareketinden örnekler verdik. Sözcük karşılıklarına öğrencilerle birlikte baktık. Mesela gazete başlıklarındaki ÖKONOMİ sözcüğü dikkatlerini çekti. Geçen yıl aynı metni böyle anlatmadığımı farkettim. Her yeni materyal yeni bakışlar getiriyor. Elinizin altında bir tuş kadar yakın eski gazetelerin olması ne de güzel dedim öğrencilerimize. Biz lisans yıllarında eski bir gazete, dergi ya da kitabı almak için Atatürk Kitaplığı'nda sıraya girerdik. Önce çekmecelerden fişlere bakar, künyesini alır, ardından istek formlarını doldurur, kütüphane görevlisine verir, duruma göre yarım saat beklerdik diye devam ettim. Ne büyük bir imkân İnternet'ten indirebilmek!.. İkinci derste yine Ahmet Haşim'in Şiir Hakkında Bazı Mülahazalar adlı yazısına bir giriş yaptık. Önce metni öğrencilerin kendi kendilerine çözmeleri için süre verdim. Sonra sırayla okumalarını istedim. Takıldıkları yerde müdahale ettim. Ardından yüksek sesle belli bir yere kadar ben okudum. Açıklanması gereken noktaları açıkladım. Bilinmeyen sözcükler için genellikle Kubbealtı Lugatı'nın İnternet sürümünü kullanıyoruz: http://www.lugatim.com/ Geçen yıllardan beri Osmanlı Türkçesi derslerinde öğrencilerimizin bazısında gözlemlediğim şey akıllı telefonları kullanarak işlenen metnin okunuşlarını araştırmaları. Çünkü her bir öğrenciye sırayla metni okumalarını istiyorum. Bu stresi kaldıramayan öğrencilerimizin bazısı bu yola başvuruyor. Tabii farkediliyor. İnternet'teki okunuşlar ya yanlış oluyor ya da sadeleştiriliyor. 11 Şubat 2020 21:34 Bir Ders Sonrası: Bugün Türk Dil Bilgisi II dersinde yapım eklerine giriş yaptık. Zeynep Korkmaz Hocamızın Türkiye Türkçesi Grameri-Şekil Bilgisi kitabından Addan Ad Yapım Eklerini sırasına göre anlatmaya, bu eklerden oluşturulan türetmeleri göstermeye çalıştık. Zeynep Hocamız kimi eklerin Cumhuriyet sonrası dönemde yapılan türetmelerle işlek hale geldiğinden söz edince aynı sınıfa dün Osmanlı Türkçesi dersinde anlattığım Öztürkçeleşme hareketine konuyu bağladık. Geçen hafta çocuk sözcüğü üzerinden yaptığımız çözümlemeyi bu kez +Ak ekiyle türetilen yanak sözcüğüne uyguladık. Clauson'un sözlüğünde yanak sözcüğünü bulduk. Sonra yan ve yañ maddelerini inceledik. Bu arada bu sözlüğünün yanı sıra başka sözlüklerin de dikkate alınabileceğini anlattık. Radloff'un Slovarya Tyurkskih Nareçiy (Türk Lehçeleri Sözlüğü Denemesi) adlı sözlüğünü tanıttık. Radloff'un sözlüğünde sizlerle de paylaştığımız aylandırmak maddesinde Kiril, İbrani, Arap, Latin ve Ermeni harfleriyle yazılmış sözcüklere dikkati çektik. (Bu yorumları yazarken

42

aklıma Yeni Tarama Sözlüğü düştü. Baktım orada da aylandurmak maddesi mevcut. Onu da fotoğrafa ekledim.) Bu noktada etimoloji araştırmalarının ne denli zor olduğundan söz ederek amatör dilcilerin düştüğü tuzakları işaret ettik. Radloff'un sözlüğünü indirmek isteyenler için: Kitap: TAM METİN 1. W. Radloff (1893), Versuch eines Wörterbuch der Türk-Dialekte, Band I, 1 http://altaica.ru/LIBRARY/Radlov/Radlov_dicI1.pdf 2. W. Radloff (1893), Versuch eines Wörterbuch der Türk-Dialekte, Band I, 2 http://altaica.ru/LIBRARY/Radlov/Radlov_dicI2.pdf 3. W. Radloff (1899), Versuch eines Wörterbuch der Türk-Dialekte, Band II, 1 http://altaica.ru/LIBRARY/Radlov/Radlov_dicII1.pdf 4. W. Radloff (1899), Versuch eines Wörterbuch der Türk-Dialekte, Band II, 2 http://altaica.ru/LIBRARY/Radlov/Radlov_dicII2.pdf 5. W. Radloff (1905), Versuch eines Wörterbuch der Türk-Dialekte, Band III, 1 http://altaica.ru/LIBRARY/turks/Radloff_v3p1.pdf 6. W. Radloff (1905), Versuch eines Wörterbuch der Türk-Dialekte, Band III, 2 http://altaica.ru/LIBRARY/turks/Radloff_v3p2.pdf 7. W. Radloff (1911), Versuch eines Wörterbuch der Türk-Dialekte, Band IV, 1 http://altaica.ru/LIBRARY/turks/Radloff_v4p1.pdf 8. W. Radloff (1911), Versuch eines Wörterbuch der Türk-Dialekte, Band IV, 2 http://altaica.ru/LIBRARY/turks/Radloff_v4p2.pdf

12 Şubat 2020, 22:24 Bir Ders Sonrası:

43

Bugün yatay geçişle gelip Genel Dilbilim dersini seçen az sayıda öğrencimizle odamızda birebir ders yaptık. Dizüstü bilgisayarı aldık, masanın çevresine öğrencilerimizi topladık, dilbilimi.net sitemizin anasayfasını açtık, başladık anlatmaya. Dil biliminin babasının İsviçreli dil bilimci Ferdinand de Saussure olduğunu anlatarak sözü açtık. Kaynak :http://www.dilbilimi.net/saussure.htm Ancak Saussure'den çok önce Platon'un Kratylos diyalogu ile dil tartışmalarının başladığını vurguladık. Diyalogda yer alan "Adlar ile onların adlandırdıkları şeyler arasında doğal bir bağ vardır." yargısı ile "Adlar ile onların adlandırdıkları şeyler arasında hiçbir doğal bağ yoktur" yargısı arasındaki ayrıma dikkat çektik. Bunun Saussure'ün nedensizlik ilkesiyle ilişkisini anlattık. Bir kurşun kalemi elimize alarak gösteren gösterilen ilişkisini aktardık. Kalemin 'hakikati'ne ulaşmanın yolunun kalem sözcüğünün kökenini araştırmaktan geçip geçmediğini tartıştık. (Kaynak: Levent Aysever Hocamızın Kratylos: Adların Doğruluğu ve Bilgi başlıklı makalesi) https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/601522 Sizle paylaştığımız resmin hemen çekirdeğinde yer alan ses bilgisi, biçim bilgisi, söz dizimi ve anlam bilgisi terimleri üzerinde durduk. Bir sonraki çemberde edim bilimi ve dil kullanımına değindik. Bunun için akıllı çocuk ve uslu çocuk örneğini verdik. Akıl ve us sözcüklerinin eşanlamlı/yakın anlamlı gibi göründükleri halde kullanım yerlerine göre farklılık gösterdiğini anlattık. Dilin bir davranış kazanımı mı yoksa bilişsel bir süreç mi olduğuna dair kuramları kısaca ifade ettik. Çemberin dışında yer alan ve temel alanlarla dil arasındaki disiplinlerarası ilişkiyi gösteren alanları aşağıdaki örneklerle dile getirmeye çalıştık. Somut örnekler üzerinde durduk. Yapay zekâ uygulamaları, Apple'ın Siri'si, robot Sophia, kekelemik, konuşma bozuklukları, dil geni diye bilinen FOXP2 geni, Evrim Kuramı, dilin biyolojik kökenleri, ses tanıma, resmi ve özel evrakta sahtecilik, ana dili edinimi, bebeklerin konuşması, ikinci dil edinimi, edebi metinlerin incelenmesi, tarihi metinlerin çözümlenmesi, dillerin coğrafi sınıflandırması, dil haritaları, dil tarihi, dil ve kültür ilişkisi, dil planlanması, dil siyaseti, özleştirme hareketleri, Öztürkçeleştirme, resmi dil, azınlık dilleri, farklı dillerde televizyon yayınları, argo, dil felsefesi, Platon, Wittgenstein, dil ve matematik, dil ve mantık ilişkisi, önermeler, sembolik mantık, sesin fiziksel özellikleri, dil ve fizik ilişkisi Robot Sophia https://www.youtube.com/watch?v=JAdZtjkSSSw İnsan türünün Dünya'daki göçü: https://www.youtube.com/watch?v=CJdT6QcSbQ0 Dil haritaları http://www.dilbilimi.net/harita_map.html

44

Caner Kerimoğlu Hocamızın FOXP2 geni ile ilgili makalesi: https://www.researchgate.net/publication/321905011_Dilin_Kokeni_Arayislari_II_FOXP2_Geni_The_Search_for_the_Origin_of_Language_II_FOXP2_Gene

17 Şubat 2020 14:00 Bir Ders Sonrası: Osmanlı Türkçesi II dersinde Ahmet Haşim’in Şiir Hakkında Bazı Mülahazalar yazısını ele aldık. Bilinmeyen sözcükleri tahtada sıraladık. Sadeleştirmenin nasıl yapılması gerektiğine dair ipuçları verdik. Sadeleştirmenin en zorlu tarafı özellikle edebi metinlerin edebilik yönünün aktarılmasıdır.

45

Şairin mânâlı (anlamlı) olmaktan evvvel (önce) daha nice endişeleri (kaygıları) vardır ki onlara nisbetle (oranla) mânâ (anlam) ve vuzûh (açıklık), şiirin ancak ehil olmayana (yetkin olmayana) göre kurulmuş harici (dış) cephe (ön yüz) ve cidâr (iç yüz) teşkil eder (oluşturur). Bu metinde mesela harici yerine dışsal yazdığımızda okuyucuda aynı zevki verip vermeyeceği bir tartışma konusudur. Sadeleştirilmiş metinlere bir de bu gözle bakmalı diye düşünüyoruz.

18 Şubat · Bir Ders Sonrası: Türk Dil Bilgisi IV dersinde ilk iki hafta öğrencilerimize hem Hürriyet Gökdayı Hocamızın geleneksel dil bilgisi dediği kelime grupları yaklaşımını hem de onun Evrensel Dil Bilgisi'ne göre sınıflandırdığı yaklaşımı ele aldıktan sonra bugün Türkçede Kelime Grupları Çözümlemeleri kitabımızdan örnek çözümlemeleri gösterdik. Bunu yaparken zaman zaman Leyla Karahan ve Hürriyet Gökdayı hocalarımızın kitaplarındaki görüşlerine göndermelerde bulunduk. http://www.dilbilimi.net/mustafa_altun_turkcede_kelime_gruplari_cozumlemeleri_kitap.pdf

46

18 Şubat 2020, 19:17 Bir Ders Sonrası: Türk Dil Bilgisi II dersinde bugün Zeynep Korkmaz Hocamızın kitabında kaldığımız yerden devam ettik. Addan ad yapan +Az, +cA, +cAk, +cAğIz, +cI ekleri üzerinde durduk. +cA ekinin -ası ekiyle birleşmesiyle oluşan -AsIcA ekinin örneklerini verdik: batasıca, kör olasıca gibi. Kitaptaki örnekleri Google Haberler üzerinden taratarak örnek kullanımları göstermeye çalıştık. (Google Haberleri doğal bir derlem (corpus) olarak gördüğümüzü belirtelim.) batasıca Batı, batasıca bir banka hesabı, batasıca nefis, o adı batasıca değişmez kaderin adı... Zeynep Hocamız 'genişçe (bir yol) örneğinde genişçe'yi sıfat olarak ele almış. Ancak Google Haberler'de yaptığımız araştırmada genişçenin zarf olarak kullanıldığı da görülülüyor dedik. Genişçe ele alıyor, Genişçe bahsetmiştir gibi..

47

Buradan bir sözcüğün sıfat ya da zarf olmasının kendisinden sonra hangi tür sözcüğe bağlı olarak değişebildiği bilgisini verdik. +cA ekinin dil adı yaptığından hareketle grubumuzda çok tartışılan Azerice, Azerbaycanca, Azeri Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Azerbaycan Dili, Özbekçe, Özbek Dili, Özbek Türkçesi gibi yazılışların arka planını anlatmaya çalıştık. Yine Google Çeviri'de English language ifadesinin İngilizce dili olarak çevrilmesine dikkati çektik. +cI ekiyle ilgili dili yeni öğrenen çocukların ve yabancıların manavcı, kasapçı, bakkalcı gibi kullanımlarını aktardık. Bunun nedenleri üzerinde durduk.

19 Şubat 2020, 19:25 Bir Ders Sonrası:

48

Genel Dil Bilimi dersinde bugün Ferdinand de Saussure, Edward Sapir, Skinner, Noam Chomsky, Steven Pinker ve Michael Tomasello'nun dile bakışları, Davranışçı ve Bilişselci yaklaşımlar, Evrim Kuramı ve dilin kökeni tartışmaları, Eski Yunan ile Kıta Avrupası arasında kalan İslam Medeniyeti'nin temsilcilerinden Farabi'nin dile dair görüşleri, dinlerin dilin kökenine dair bakışları, Kur'ân'daki ayetler, Tevrat'taki Babil kıssası üzerinde durduk. Saussure'ün dil (langue) ve söz (parole) ayrımından, nedensizlik ilkesinden, dizge (sistem) yaklaşımından söz ettik. Bu çerçeve içinde Saussure'ün Pozitivist bakışını ve bunun dili anlamadaki yansımalarını tartıştık. 1. Curiosity : İnsanın Evrimi https://www.youtube.com/watch?v=5_uO-JBjBjU 2. Smithsonian İnsan Türleri sayfası http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species 3. Dile Dair Dilcilerin Görüşleri http://www.dilbilimi.net/geneldilbilimi.htm 4. Dilin Kökeni ile İlgili Kutsal Kitaplarda Anlatılanlar, Hidayet Aydar ve İsmail Ulutaş hocalarımızın makalesi http://dspace.balikesir.edu.tr/…/20…/4883/hidayet-aydar.pdf… 5. Farabi'de Dil Felsefesi (Hülya Altunya Hocamızın Yüksek Lisans Tezi) https://docplayer.biz.tr/6246510-Farabi-de-dil-felsefesi.ht…

49

24 Şubat 2020 21:21 Bir Ders Sonrası: Bugün Türk Dil Bilgisi IV: Cümle Bilgisi dersinde Ahmet Hamdi Tanpınar'ın Beş Şehir adlı eserinden cümleleri çözümledik. Tahtada geleneksel dil bilgisi anlayışına göre çözümleme yapsak da akşam yine paylaşımda yer alan tabloları oluştururken Nadir Engin Uzun ve Hürriyet Gökdayı hocalarımızın Evrensel Dil Bilgisi'ne göre yapılandırdığı sınıflandırmaya yer verdik. Birdenbire'yi birleşik isim gibi düşünemediğim için cümledeki işlevine göre birleşik zarf grubu içinde düşündüm. Ne kadar doğru tartışılır. Hürriyet Gökdayı Hocamız ikilemeleri anlamca kaynaştıkları için bir grup olarak değerlendirmemiş. Bu cümle için tablo yerine ağaç dizimini kullansak sanırım sayfayı ters çevirip kullanmamız gerekirdi. Bu bağlamda ağaç dizimini çok pratik bulmayanların olduğunu biliyoruz.

50

51

52

2 Mart 2020 Bir Ders Sonrası: Bugün Türk Dil Bilgisi IV: Cümle Bilgisi dersinde Ahmet Hamdi Tanpınar'ın Beş Şehir adlı eserinden iki farklı uzun cümleyi inceledik. Uzun diyorum, çünkü kelime gruplarını başka türlü gösterme imkânı yok gibi. Biraz öğrenciyi zorluyor olsa da alışıyorlar. Bir bulmacaya dönüşüyor zamanla. Tahtada işler biraz karışıyor, onu toparlamak bilgisayarda yazdığımız bu tablolara düşüyor. Hem Ergin ekolünün hem de Chomsky ekolünün izlerini taşıyan sınıflandırmaları aynı anda vermeye çalıştım. Aslında uzun cümle Türkçeye pek de uygun düşmüyor. Tanpınar bunu hissetmiş olacak ki aşağıdaki ikinci alıntıya kısa bir cümle ile başlıyor. Neden Tanpınar derseniz, Osmanlı nesir geleneğini kendi çağının dilini ve estetik düşüncesine de yok saymadan devam ettirdiği için bir dilci olarak öne çıktığını düşünüyorum. Türkçede Kelime Grupları Çözümlemeleri kitabını yazarken farklı kelime gruplarını içeren cümleler bulmak üzere Türk romanlarından yaptığım taramalarda uzun cümleleriyle öne çıkan yazarlar şunlardı: Abdülhak Şinasi Hisar, Ahmet Hamdi Tanpınar, Oğuz Atay, İhsan Oktay Anar, Elif Şafak ve Orhan Pamuk. Sık sık kullandığı kısa cümlelerine rağmen arada bir uzun cümlesine rastladığım bir de Yusuf Atılgan. Eski nesir geleneği nasirleri ile Cumhuriyet sonrası Türk romancılarını karşılaştırdığım ama yayımlanmamış bir de bildirim var. İlgi duyanlar için bağlantı adresini paylaşıyorum: https://www.academia.edu/12789309/Osmanl%C4%B1_Nesir_Gelene%C4%9Fi_ve_G%C3%BCn%C3%BCm%C3%BCz_Romanlar%C4%B1ndaki_%C4%B0zd%C3%BC%C5%9F%C3%BCmleri_Osmanl%C4%B1n%C4%B1n_Nesir_Dili_Sempozyumu_21-23_May%C4%B1s_2013_TOBB_ETU_Ankara_Yay%C4%B1nlanmam%C4%B1%C5%9F_Bildiri_ Çözümlemesini yaptığımız cümleler: “Alâeddin Keykubat kendisi kadar büyük bir hükümdar olan kardeşinin Sivas’ta veremden ölümü üzerine kapatıldığı Malatya kalesinden çıkarılıp tahta geçince bu teslimin hacaletini ve ölüm korkusu ile geçen günleri hatırlatan bu medreseyi yıktırır.” (Ahmet Hamdi Tanpınar, Beş Şehir/13)

53

“Erzurum hatırlıyordu: gömüldüğü toz ve çamur yığınının içinde canlı dününü, dört kapısından girip çıkan kervanları, çarşı pazarın uğultusunu, çalışan insanlarını, temiz yüzleri ve sağlam ahlâklarıyle şehrin hayatına kutsîlik katan âlimlerini, güzel sesli müezzinlerini, her yıl hayatına yeni bir moda temin eden düğünlerini, esnaf toplantılarını, bayramlarını idare eden ve halk hayatını bir sazı çoşturur gibi çoşturan bıçkın, endamlı, yiğit örflü dadaşlarını, onların cirit oyunlarını, barlarını, bazen bir alayı birden günlerce misafir eden ve menzillik arazisine paytonla gidip gelen eski beylerini, kısacası bütün hayatını hatırlıyordu.” (Ahmet Hamdi Tanpınar, Beş Şehir/29)

54

3 Mart 2020 Bir Ders Sonrası: Bugün Türk Dil Bilgisi II dersinde Ahmet Hamdi Tanpınar'ın şu cümlesindeki sözcüklerin kök-ek ilişkilerini inceledik. “Alâeddin Keykubat kendisi kadar büyük bir hükümdar olan kardeşinin Sivas’ta veremden ölümü üzerine kapatıldığı Malatya kalesinden çıkarılıp tahta geçince bu teslimin hacaletini ve ölüm korkusu ile geçen günleri hatırlatan bu medreseyi yıktırır.” (Ahmet Hamdi Tanpınar, Beş Şehir/13) Bu cümlede geçen kapatıldığı sözcüğünün Feyzi Ersoy Hocamız kap isim kökünden getirmekle birlikte Türkiye Türkçesinde Kelime Tahlilleri kitabında dipnot olarak şu bilgiyi vermiş: * Talat Tekin'e göre kapa- fiili *kapga- (<kapıg+a-)'dan gelmiş olmalıdır (2005:166). Mehmet Fatih Kirişçioğlu ise kelimenin kökünü ka- fiiline dayandırmış ve bunun da TTR kar- ve kat- fiilerinin köküyle aynı olduğunu düşünmüştür (2015:12) Kendisine ait bir yazısıyla bu konuda katkıda bulunan Ömür Güner Hocamıza teşekkürlerimizle. Yazısının bağlantı adresi: https://www.turkcenindirilisi.com/sozcuk-kokenleri/turkcenin-en-eski-koklerinden-biri-ka-fiil-koku-omur-

55

h97600.html?fbclid=IwAR2kkXoE8cUSQhzfNRXbTK4ID0CHnEC_ci7QMjLRi3eAkDOSu8ioJ2q-K2g Bu teknik bilgiden yoksun olan öğrencilerimize göre temel soru şu: Hangisi doğru? Nişanyan verem sözcüğünün Arapça'dan geldiğini belirtmiş. "~ Ar waram َورَم [#wrm faˁal ] ur, tümör < Ar warima ِورَم َşişti" Kubbealtı Lugatı'nda da yalnızca Arapçadan geldiği bilgisi yer almış. Tabii burada kapatıl-, çıkarılıp, yıktır-, hatırlat- gibi fiillerin çatı yönünden de ele alınması gerekiyor. "Ali işyerini kapattı." cümlesi ile "İşyeri kapatıldı." cümlesi arasındaki farkı göstererek çatı eklerinin işlevlerine değindik. hacalet sözcüğünün kökünün hac olabileceğine dair bir öğrencimiz görüş bildirdi. Bunun üzerine biraz üzerinde düşündük. Hac+âlet, hacal+et, hacalet gibi ayrımların yapılabileceği tahmininde bulunduk. Sözcük Arapçadan Türkçeye geçmiş, utanma, utanç anlamlarını taşıyor. Feyzi Ersoy Hocamızın kitabından şu cümleyi de çözdük: "Bu Cuma gezintilerine, çok kere her evde bulunan kuzular da beraber götürülür, onlar bol otlu bir yerde yayılırken, çoçukların bir kısmı yemek hazırlamak, ateş yakmak, bir kısmı da arkta yıkanmakla meşgul olurlardı. (Sabahattin Ali, Kuyucaklı Yusuf:24) Bu cümledeki gezintilerini sözcüğünü çözümlerken öğrencilere -ti ekiyle yapılan başka türetmeler var mıdır diye sorduk. "Çalıntı, kazıntı, alıntı, dinleti..." gibi örneklerin yanında pırıltı, zırıltı gibi örnekler de ortaya çıkınca bir açıklama yapmak durumunda kaldık. Pırıltı ve zırıltı sözcüklerindeki +tı eki yansıma sözcüklere gelen bir addan ad yapım ekidir dedik. Aynı cümlede yıkanmakla sözcüğünün de yık- fiiliyle ilgisi var mı sorusunu doğrusu sormadık. Ancak öğrencilerimize Zeynep Korkmaz Hocamızın şu yargısını da hatırlattık: Türkçede kök tek heceye kadar düşürülebilir. olurlardı sözcüğündeki +lar ekinin iki zaman ekinin arasındaki kullanımına da dikkat çektik. Kuralcı Dil Bilgisi'ne göre bu kullanım doğru-yanlış ekseninde değerlendirilirken Betimleyici Dil Bilgisi'ne yalnızca bunu betimler ve başka örneklerin olup olmadığını değerlendirir, sıklık çözümlemesi yapar. Bunu örneklemek için Google'da olurlardı ve olurdular sözcüklerini arattık ve olurdular kullanımına daha az rastladık. Demek ki yaygın kullanım olurlardı biçimindedir diye hüküm verdik. "Tam tersine bugün ve ileride Türkiye'nin güvenliğinin teminatı olurlardı." "Eski zamanda İngiliz, Fransız, Amerika siyasetleri ve menfaatleri buna muarız olmakla mâni olurdular."

56