'hs.

Tiirkiye AraSttrmalofl Literariir Dergisi, Cilt 3, Sqt 6, 2005, 27-56

Ti,irk-islam-Osmanh $ehircili$i ve

Hatil inalcrk'rn Qahgmalarl

HAIiI INALCIK-"-BiiICNt ARI-*-

I. Girig: Halil Inalcrk'tn $ehir Tarihi AraEttrmalart

INALcIK'lx $EI{IR TARIHI tizerindeki gahgrnalan, Eehrin ekonomisi, demog-

rafik yaprsr, ntifusu, dokusu ve gehirlerdeki sosyal stntflar iizerinde yoiunlag-

maktadrr. 0zellikle rizerinde durdugu ve aragtlrmalartnt yo$unlagtrrdrgr gehir-

ler lstanbul ve Bursa'drr, Bursa tizerindeki galrgnralart, akaclentik kariyerinin ilk

lrllanna kadar uzanlr. Ttirkiye'de $er'iltt sitrilertnitr itetttilz liyrkryla ara$tlr-

malara tdbi tutulrnadrgr yrllarda, Halil lnalcrk br-r kavrtlann onetniui kawayarak

onlarr araqtlrma konulan araslna dahil etrnigtir. Bilindi$i tizere Tanzimat'la

birlikte rnahkemelerin $er'iyye ve Nizamiye Mahkemeleri adlan altrnda ikiye

ayrrlmalarr ve Cumhuriyet ile birlikte ulemaya dayah hakimlik gorevinin talna-

men devre drqr kalmasryla, $er'iyye sicilleri artrk sadece argiv vesikalan duru-

muna dtigmrigttir. Fakat bu 1'sni donemde, argivvesikasr mahiyetindeki sicille-

rin ne qekilde korunaca$l ve ara$tlrmacrlann kullanrmtna sunulacaf,r husu-

sunda gerekii tegebbtis bulunmuyordu. Her gehre ait $er'iyye sicili qehir mtize-

lerindeki mahzenlere kaldrrrlml$tr, Ancak bu defterler son derece elverigsiz

Eartlarda saklanryordu. Kimi defterler ise ihmaikdrhk ve ideolojik sebeplerle

imha ediliyordu.

inalcrk, bu gartlar altrnda saklanan llursa sicillerini incelemeye ve toz top-

rak iqindeki quvallardan qrkardrgr defterleri okumaya baqlach. Onun tegebb&-

siiyle en azurdan Bursa sicilleri korumaya a-lurdr. Bursa sicilleri Topkapt sara-

yrnda ciltlenerek temizlendi ve aragtlrmacrlarrn kullantmtna aqrldr. Daha son-

ralan biitiin sicillerin tek bir merkezde mulrafaza edilmesi karart altnarak, elde

" Bu 1'32,' Biilent Arr'nrn Iiirk-lslarn-Osnranlr sch, :,::i.i '.,'irrrlhgiiigi haf,larnrnda IIalillnalcrk'la yapmtg oldugu sr,r1'legitrirr, i irrc iji-ilt,r:r .',,. irri,ilttrian derlenip diizet.rlenmesit.t-

den oluEmaktadrr.*. Prof. Dr., Bilkent [inii.'ersitesi Tarih Bciliirnti.

*** I)r., Qankal.a Unil'ersitesi, Siyaset Bilinri ve Uluslararasr lligkiler Boliinrii.

28 TALID,3(6), 2005, H. lnalcrk-8. Arr

bulunan btitLin $er'iyye sicilleri furkaradaki Milli Krittiphane Yazmalar Koleksi-yonu araslnda toplandr. Inalcrk'rn Bursa sicilleri tizerindeki ara$tlrmalannlnardt ardtna yapnlanrnasryla, $er'iyye sicillerinin Osmanh sosyal ve ekonomiktarihi igin ne kadar btiytik onem tagrdrgr daha iyr anlaErldr. Bu suretle, devletintarihinin yanr slra halkrn tarihini de aydrnlatmak igin $er'iyve sicilleri tarihara$tlnnacrlan nezdinde one qrktr.

Bursadaki qahqrnalarrnr stirdtiren inalcrk, cjncelikle Bursa sicilleri arasln-dan derledi$i Fatih Sultan Mehmed'e ait fermanlan yaynladr.I Boylece Fatih'infermanlartntu baztlan ortaya qrkmrq oldu. O devirde fermanlar ve Divan-i hu-mdy'un kararlarrnrn suretleri heniiz "Mtihimme Defterleri" adr altrnda kayde-dilniedigi igin bu donetne ait fermanlartn negli, tarihqiler agrsrndan biiyuk6nem tagrmaktadrr. Bursa sicilleri iizerine yaptlgl derinlemesine gahgmalannrErtcyclopaedia of Islanz'rn ikinci basktsr iqin vazdr$r "Bursa" rnaddesinde ),ayrn-ladr.z Daha sonraki yrllarda bu sicillerden seqti$i onernli vesikalarr tam metinlralinde ve Osmanltca olarak Turk Tarih Kurumu Belgeler dergisinde yayrnladr.3

Halil lnalcrk bundan sonraki gahgrnalannr lstanbul iizerine yoiunlagtrrcl.Once harap bir Eeliir halinde Bizans'tan devrahnan istanbul'un, fetihten itiba-ren, II. Mehrned'inbizzat takip ettigi siyaset sonucu nasrl iskdn edildi$ine dairbulgularul yayrnladr.a Istanbul'un qargtlarr, hanlan, hamamlan, carnileri, ktil-liyeleri ve mahalleleriyle nasrl bir Ttirk ve Islam gehri haline getirildigini, vineonun seri l-ralinde negrettifii makalelerinden takip etmekteyiz.s Onun bu seri

I Halil lnalcrk, "Bursa $er'iye Sicillerinde Fatih Sultan tvlehmeil'in Fermanlarr", Belletert,1947, sy. ll, s.693-708.

2 Halil lnalcrk, "Bursa", Ertcycloppcliao.f Islnnr,2. Baskr, 1960, c. I, s. 1333-1336.

3 l-lalil lnalcrk, "Bursa XV Asrr Sana-vi ve Ticaret Taril'rine Dair Vesikalar- 1", Belleren, 1960, sr'.

24, s. 45-101; a.ntlf., "Ostnault ldare, Sosyal ve Ekonomik Tarihi Ile llgili Belgeler: Bursa

$er'iye Sicillerinden Seqmeler Il", Belgeler, 1988, sl'. 18, s. l-41,4 Halil lnalcrk, "The Rebuilding oI Istanbul b1' Sultan Nlehmed the Conquero r", Ctiltura 7-ur-

cica, 1967, sy. 4, s. 5-15; a.mlf., "The Policy of Mehnred II Toward the Greek Population ofIstanbul and tl.re Byzantine Buildings of the Ciry'i Dunbartort Oaks Papers, 1g69-1970, sv".

23-25, s. 231-249; a.nrlf., "Fatih Sultan Mehmed Tarafrndan Istanbul'un Yeniden Insasr",qev. Fahri Unan, J9 l\4a1,1s lJllil,srsitesi Egitint Fakiiltesi Dergisi, t9B8, sy 3, s. Z0S-214;a,nrlf,, "lstanbul AJter the Cor.rquest", Istanbul City nnd lv4tu'ricipalit1,, lstanbul: IstanbulI\{etropolitan li,lunicipality Departnrent of Cultural and Social Affairs Press, 2002, s. 3l -38;

a.rnlf., 'Fatih, Fetih ve lstanbul'un Yenider.r lngasr', Habitat II: Diirq,6t Kenti IstanbLLl, lstan-bul: Tarih Vakfr, s. 22-37; a.nlf.,'1'he Conqueror, 'fhe Conquest and the Rebuilding of Is-tanbul', qer,. Orhan Birgin, Habitat II: lstattbttl-World City,lstanbul: Tarih Vakfi, s. 22-37 .

5 Halil lnalcrk, "lstanbul", Ettc1,c16On4inof Islan'1,2. baskr, 1973, c. IV s. l38-140; a,rnlf., "TlieHub of the City: The Bedestan of Istanbul", Irtterttational Jountal of Turkislt Stttclies, 1979-1980, c. I, sy. I, s. l-17 [Ttirkqesi iqin bkz.: "lstanbul'un lncisi: Bedesten", Mustafa Ozel(haz.), lktisat ue Din, lstanbul: lzYayrncrlk, 1997, s. ll9-1361;a.mlf., "lstanbul: An IslamicCity", JoLtrnal of Islantic Studies, 1990, s. l-23 Jbu yaz;,, yazann Essays in Ottontan Historl,adlr galrgnrasr igerisinde de ver almaktadrr (lstanbul: Eren Yav., 1998, s 247-271)); a.nif.,"lstanbul: Bir lslam gehri", qev. Ibrahim KaIn, Dergdh, 1992, sy. 24, s. 14-15 [rlevamr, a1.nr

dergi, sy. 25, s. 15-l7l; a.mlf., "lstanbul (Tiirk Dewi)", DIA,zoot, c. XXIII, s.22o-239.

Ttirk-lslam-Osmanh $ehircili$i ve Haljl lnalc&'rn Qahpnralan

makaleleripde gehrin demografik, sosyal ve kiiltiirel dokusu ile ekonomik yapt

slnrn bir fotof,rafi ortaya q*arrlmaktadrr.

lnalcrk, ilerleyen yrllarda farkh konularda araEttrmalara yonelmekle bera

ber, lstanbul ve Bursa'ya olan ilgisini kaybetmemigtir. Galata, Eyrip ve Usktida

hakkrndaki yaynlan bunun gostergesidir.6 Eyiip Belediyesitarafindan bugtin'

kadar dokuzuncusu di.izenlenen E)'iip sempozlmmlartnt orgtitlemigtir' Kezr

2003 yrfindan itibaren dtizenlenmeye ba$lanan ve bu yrl iiqiinctisti tertiplenet

tiskiidar Sempozl,lmlalna katrhp akademik destegini stirdtirmtigt{ir. Galat;

iizerine ya)'lnladlgr kapsamh makalesinde Galata sicillerinden cirnekler ver

migtir.T Galata'ntt.r fetihten sonraki bir yiizvrlhk tarihini ele alan bu araqttrmas;

Bizans dtinernincleki Cenerriz Galata'surtn nastl bir Osmanh ticaret merkezi ha

line geldi$ini aqrklamaktadr r.

Osmanl liman gehirlerine incelemelerine kayda cle$er bir ornek olara

Inalcrk'rn Harvard Universitesi yalnnlart arastndan qrkan Kefe Giintrtik Defter

adlt eserini sayabiliriz.s Bu qaltgmastnda Kefe'nin ekonomik ve sosyal hayatt

nln yanl slra mahalli otoritelerin bir portresini de gormek mirmkiindi-ir. Limar

Eehri olmasr dolal'rsryla grimrtik kayrtlanndan yola qlkan bu eser, gehrin ticar

trafigini ve yapilan qegitli yolsuzluklarr aydtnlatrnaktadrr.

Halil inalcrk, yurkarrda saydlglmlz btittin ara$tlrmalartnln oztinti, 1994'te ya

ylnladlgl Alt Economic ancl Social Histotl, o.f the ottontan Entpire adlr kitabrnd

yansttnlaktadrr.e Ttirkqe'ye de terct.ime edilen bu eserde, irem Osmanlr Eehirle

rinin ozellikleri, hem de Bursa, Istanbul, lzmir ve Halep gibi onemli gehirleri

uluslararasl ticaret bakrmrndan rolleri ve fonksiyonlart Yer ahnaktadrr. inalcri

$ehir tarihi ara$tlrmalanntn yaytnurr hentiz tamamlamrE deflildir. Istanbul tize

rinde topladrgr argiv vesikalar:r buviik bir koleksiyon oluEturduf,undan, kap

samh bir lstalbul tarihi t,azntakiqin qahgmalartnt stirdtirmektedir. Onun Bul

5 Halil lnalcrk, "Ottoman Galata, 1453-1553", Edhem Eldem (ed.), PrbmiereRecorttre Interru.

tiorwle sur I'Entpire Ottontan et Ia Ttu'quie ntoderne,lstanbul: Franstz Anadolu fuaqtutn;

lan Enstitijsii, l gg l , s. 17- 105 [bu vazr, vazann Essa.],s iri Ottontan Hktorl,adh qahgmast iqt

risinde de yer ajmaktadrr (s. 275-376)|i a.mlf., "Ey'tip Projesi", Eyiip: Dtin I Bttgilrt' Sentpo;

)4un, ll-12 AraI* l993,lstanbul:Tarih\,'akfrYurtYay, 1994, s. 1-23; a.mlf., "Elttp Sultan?

rihi On Aragtrrma projesi", Tiilal'Arta1 (ed.), XWil.YtizY,il Kadt Sicilleri lStfirttda Eytip'te So

yalYasant,lstanbul: Tarih VaKr Yurt lay., 1998, s. 1-14; a.mlf., "E1dp Sicillerinde Topral

Kdy ve Kovlti", xwil'Ytiz1'rl Kaclt sicilleri lsrguttla Eyi)p'te sosyalllasant; a'mlf'"Aqrg Konft

ransr", L Osktiriar Sentpozyun'Ltt,23-25 A,ta1,ts 2003, Bitdiriler, lstanbul: Usktidar Belediyes

2004, c. I, s. 1l-14.

7 Halil lnalcrk, "Ottoman Galata, 1453-1553".

B Halil lnalcrk, Sortrces ancl Sttrclies ort tlrc Otlorttan Black Sea, T-he CLutortts Register of Caff'

l4B7-MgA, Cambridge: Hanard Universiry Ukainian Research Institute' 1996.

9 Halil lnalc*, Arr Econontic ancl Social History of tlrc Ottonntt Ernptire, rc1A- 16A0, Cambric

ge: Canrbridge Universiry Press, 1994 ['tiirkqesi: Osnnnh lrnparatorlu:fidrrtut Ekottornik t

Sosyal Tarihi 1300-1600, qer'. Halil Berktal', c. I, Istanbul: Eren Yay'' 20001'

2t

30 TALID, 3(6),2005, H. Inalcrk-B. Arr

sa i"izerindeki aragtrrmalarr ve yaptlgl yayrnlann gehrin tarihine katkrsrna birgrikran niganesi olarak, Bursa Osmangazi Belediye Meclisi, Muradiye Mahalle-si'nde bulunan Muradiye Ktilliyesi'ni Sultan IL Murad Caddesi'ne baglayan so-

kaga Prof. Dr, Halil lnalcrk Sokafrr adrnrn verilmesi karannt almrg ve 13 Ekim2005 tarihinde yaprlan bir torenle tabela yerlegtirilmigtir.

II. Tiirk-islam ve Osmank gehirciligi

Bu boltimde ele ahnan baghca konular, Tiirklerin kullandrklan fetih metod-larr ve bir Eehrin fethinden sonra a-ldrkiarr ilk tedbirler; gehrin iskanr ve yerleg-

rne bakrmrndan yaprsl ve qegitli dini ve sosyal gruplann gehirde yerlegme me-

kdnlandrr.

Bu qerqevede, gehir aragtrrmalarmda kullanrlan baghca arEiv malzemesi ta-

nrtrldrktan sonra bagta Istanbul olmak izere Osmanh gehirlerinin demografik,

sosyal ve mimari yaplsl tahlil edilecektir. lstanbul'un onemli unsurlarrndanolan Eytip, Galata ve Uskiidar ile bu bolgelere ait aragtrrmalar ve akademik fa-

aliyetler, rnakalenin kalan krsmrnda sunulmaktadrr.

A. $ehirlerin Fetih Metodlan

Tarihgilerimiz, Selquklu dewinde gehirlerin ele gegirilmesi ve iEgdli iizerir-r-

de fazla durmamaktadrrlar. Ancak bu hususta Tuncer Baykara'nrn bazr iinemliqahgmalarr bulunuyor. Oncelikle Batr Anadolu'nun Uc bolgesindeki onemli ge-

hirlerin nasil fethedildigi, fetihlerde hangi rnetoilarrn kullanrldrSr, gehir fethe-

dildikten sonra ilk olarak ne gibi tedbirlerin ahndrgr hakl,enda bilgi vermek ye-

rinde olacaktrr.

Batr furadolu'da, bilhassa Aydrn ve Osmanh beylikleri tarihinde gehirlerin

fetih metotlarr tizerinde oldukqa agrk bilgiye sahibiz. XfV yiizlrlda genellikle

Tiirkler gehirleri gu gekilde ele geqirn-rekteydiler: Osmanhlar ancak 1380'lerde,

Balkan ftituhati strasrnda top kullanmaya baqlamrglardrr. 1389 Kosova Muhare-besinde sahra topu kullanrldrgul kesin olarak soyleyebiliriz. Ondan once birgehri teslime zorlamak igin gtidtilen baghca rnetod, uzun stire abluka altrndatutarak gehri besleyen bolgeyi itaat altrna almak ve gehirle baglantrsrnr kesmek-

ti. Stirekli tecrit taktigi iqin briyrik gehirlerin yakrnrnda lnuale kuleleri inga edil-mekteydi. $ehrin su kayrraklan da kesilirdi. Filibe'nin fethinde su kaynairnur

kesildiSine dair bir halk rivayeti vardrr. Bu ingaat igin yerel Hrristiyan usta ve ig-

giler kullanrlmrgtrr. Batr turadolu'da, Aydrn'da Birgi ve Ayaslug gehirleri bu gekil-

de teslime zorlanmrgtv. Ilauale kuleleri yaprldr$rnr kesin olarak bildi$imiz birmuhasara vardrr. i302 de lznik yaknrnda Draz Ali kulesi yaprlmrg ve bu abluka1331'e kadar 30 yrl siirmiigti"ir. 1334'te lznik'e gelen lbn Battuta, seyahatname-

sinde bu uzun ablukadan bahseder.

TijLrk-lslam-Osrnanh $ehircili$i ve Halil lnalcrli'ur Qahgmalan 31

Bitinyanrn diger biiytrk Eehri olan Bursa aynr gekilde abluka aluna altnmtg-

trr. Bursa muhasarast strastnda piksekte Balabancrk kulesi ve ovada Aktirnur

Savale kulesi inga edildi. Aq kalan gehir de sonunda teslim oldu. Tekfur gehrin

ag[ktan teslim edild.i[ini itiraf eder. Havale kuleleri ile uzun abluka taktigi Bal-

kanlarda gehirlerin teslirninde uygulanmtqttr.

Uzun abluka suasrnda Eehri ag brrakmak metoduyla beraber ka1'naklarda

tespit etti$irniz ikinci taktik guclur: Haualekulesinde yerleqen Tiirk kumandant,

kaleden dtgart qrkan Hrristiyan kumandanlnt pusuya dtiqurmek igin devamlt go-

zetleme halindedir. $ehrin kumandanrnr ele geqirdikten sonra gehrin 6ni.ine gi-

dip halka teslim olmalan soylenir. Osmanlt rivayetlerinde, birgok Eeirir hakkrn-

da bu yontemin kullanrldrfr ifade edilmiqtir. Sarp bir yerde olan Dimetoka kale-

sini Eehre yakrn bir burgazdan, devanth s0rette gozetleyen Hacr llbeyi sonunda

kale kumandanrnr ele geqirmig ve halkr teslim olmaya ikna etmigtir (1360). Ba$-

ka kaleler igin de, daha Orhan zamanrnda, bu metodun kullanrldrfirnt gortiyo-

ruz. ilk bakrgta efsane gibi gori.inse de bu metodun gerqek oldu$u aqtktrr'

$ehirlerin fethinde ikinci taktik, komutantn J'a|nta ildnrdrr' lslarn hukuku-

na gore gay'rimtislimlerin elindeki bir gehrin kumandanrna iiq kere "Teslim ol,

gehir kaprslnl aq" ihtan verilir. Ondan sonra saldtrr baglar. Zorla altnan qehir

"ya$nla"ya tdbi olur. Bir Eehrin teslirni iqin tiqtincti rnetod, gehir halkrna

"eman" (lsldmi) garantilerini vermektir. Meseld 1387 de Selanik ve birqok Bal-

kan gehirleri bu gekilde teslim altnmtPttr'

Eman us1lii lsldm hukukuna gore uygulanan bir taktiktir. Uzun bir kuqat-

ma neticesi aq susuz kalan gehir halkrna giivence verilir, "Teslim olursanz, ca-

nlnrz, malnrz ve kendi dininizi serbestge icra haklart verileceklir" denilir. Bu

teklif islarni bir yeminle teyit edilir. Hrristiyan halk, N'ltisltimanlartn sozi.ine di-

nen sadrk oldu$unu bildiklerinden, teslim olur. Birqok gehir Tiirklere yerninle

imzalanmr g bir entarutilnte lahclndnzel ile teslirn olmuqlardrr. Bunun en gtizel

misali dort sene muhasara altrnda s*rnttya dilgen Selanik'iu teslimidir' Di$er

ornek, Ceneviz Galata'srnrn teslimiclir. Ceneviz halkrna gtirrence belgesi, Zaga-

nos paga tarafindan verilmigtir. Bu gtivencenin belgesinin Rumca metni giinii-

miize ulagmrgtrr.lo

Entann1nte veva ahdndnte denilen bir gi.ivence neticesi, birqok gehir Os-

manl iclaresine girmigtir. Daha sonra biz bu ttir qehirlerde, Hrristiyan ntifusun

ve kiliselerin devamrnr gortiyoruz. $ayet emanndme teklifi tiqiincti defa redde-

dilirse o zanan T{irk komutan "ya[ma" il6n ederdi. Bu dini bakrmdan onayla-

nan bir durumdur. Yagnm ildnr ne demektir? istanbul fethi de yaf,ma ile ger-

qeklegmigti. Fatih Sultan Mehrned Bizans imparatoruna -sonradan Bizans Bag-

bakanr Lukas Notharas'rn itiraf ettif;i tizere- tiq defa teslim teklifinde bulun-

rnug, fakat bu tekliflerVenediklilerin baskrstyla reddedilmiqti. Fatih de o zaman

l0 Halil lnalcrk, "Ottoman Galata, i453-1553".

32 TALID, 3(6), 2005, H. lnatcrk-B. An

"yagma" ildn etti. II. Mehmed, Notharas'a ya$ma karan verdi$inde1 dolayrtizrintti duydu$unu soyledi.ll E$er Ii. Mehmed "ya$ma" il6n etrneseydi, lstan-bul ahnamazdr.

$ehir halkr Isldrni gtivenceleri (can-mal emniyeti) reddettiginde, halk esirahnrp mallart ya$ma edilir. $ehir halkrnrn gelecegini, fetheden kumandan ta-yin eder. Balkanlarda birqok gehir niifusunun Miisliiman, bazr Eehirlerin nilfu-sunun ise Htristiyan-Mtisliiman olarak kangrk oldu$unu goriiyoruz. Bunun se-bebi gayet agtkttr: Birinci tip gehirler ya$ma, ikinci tip Eehirler ise eman ile algr-mlgtlr. Balkan tarihqileri bu dururnu bihnediklerinden gehirlerin yaplsl hakkrn-da yanhg kanaatlere varmrqlardtr. Bazr scizde aydrnlanrn rz da, gtiya insani se-beplere dayanarak Istanbul'un neden ya$rna edildigini sorgulayarak dovirniir-ler. Tarihimiz, bugiinkii kawam ve inanglar de$il, o zamanki inanglar dikkatealtntrsa daha iyi kawanabilir, Istanbul'un fethinde oldugu gibi geltir yagma ileahndrir zalnan btitiin gehir halkr esir edilir. O zaman da btittin Istanbul halkrqadtrlarda idi. Sonradan Fatih bu harap Eehri iskdn etmek icin kesil tedbirleraldt. Bu konuya aga$rda temas edilecektir.

Bir gehir ya$rna ile ahndrsrnda, Fatih'in yaptrgr gibi eski Hrristiyan nr-ifusuaffedip yerleEtirmek yahut si.irgtin usultiyle halk getirip yerlegtirmek suretiylegehir ntifuslandtrtlmaya qalErhyor. Bu husus lstanbul misalinde ele ahnacaktrr.Genellikle ya$ma ile bogaian gehre, vaatlerle Ttirklerin gelmesi regvik edilir ve-ya "stirgtin" ttsitltiyle Tiirk ntifus getirilip yerlegtirilirdl. Entanndtne ile teslirnolan gehirlere yine Ti-irk Musliiman ntifusu yerlegtirmek iqin tedbirler a111trrdr.

Zird Hrristiyan halk tanlarnen btraklhrsa, direnip ilerde isyana teqebbris etmetelrlikesi vardt. Trabzon'u aldr$r zamanFatih'in etraftan Ttirk ntifus getirdi$i bi-lini1's1. Fatih, istanbul'un fethinden sonra, gehre Anadolu'dan 5.000 aile getiri-lip yerlegtirilmesi emrinivermigti. Bu metot Balkanlar'da da uygulandr. Bu uy-gulamalar bize qehirlerdeki Ttirk-Hrristiyan ntifus karrgrmr hakkrnda bilgi ver-mektedir. Atina da ntifusu kanErk bir gehirdi. Osmanh Imparatorlugu'nda gehirnrifusunun din ve ktilttir dokusu, altnan tedbirler ve takip edilen iskdn siyase-tiyle yakrndan al6kahdrr.

Il. osmanhlann Bir $ehri Fethettikten sonra Aldrklan Tedbirlerosmanhlar bir gehri fethedince derhal ve ilk olarak ana kilisel.i camiye qe-

virir ve ona Ulu Cami adtnt verirler. Her qehirde bir ulu cami vardrr. yani Os-manltlar gehri hemen Mi-isltintanlagtrrrrlar. Fatih de istanbul'u fethedince Aya-sofya'}4 gehrin "cami-i kebiri" ilan ettive cizye gibi gelirleri bu carniye vakfetti.Kendi Fatili Ktilliyesi'ni yaplncaya kadar bu durum devam etti, fakat yine de

I I Bkz' Kritovulos, Istanbul'wt Fetli, Nluzaffer Gdknran (haz.), lstanbul: Akgarn Kitap Kltibti,i967. Karalidi tarafrndan terciime edilen eser 132811912 yilrnda Tarih-i Ostnati Ertctintenilv[ecntuast elderi arastnda Ahmed lhsan ve $tirekdsr Matbaacilrk osrnanh Sirketi tarafr6c.lanTarih-i Sultnn Mehnted Hdn-t Sd.nt adryla negredihniqti.

Tiirk-lslam-Osmanl $ehirciliSi ve Halil lnalcrk'rn Qalr,smalan 33

Ayasofrra daima padigahlann Cuma namazlna qrktrklan gehrin cani-i kebin

olma vasfinr devam ettirdi, ta ki rni.ize oluncaya kadar.

Bir kilisenin camiye tevcihi, fetihten sonra $ehrin Islarnlagtrrrlmasr manasl-

na gelir. Hemen ardrndan da gehre bir kadr tayin edilir. Osmanh'da seyfi],Te ve

kalemiyye kesin olarak a1'rrldrgrndan asayig, inzibat iglerini takip igin kadryla

birlikte bir de subagr tayin olunurdu, Fatih lstanbul'u fethetti$ zanian Hrzrr

Beyi kadt, KarrEdrrau Stileynan Beyi subagr tayin etti. Osmanlilar, Balkanlarda

da fetihlerden sonra her gehirde aynr usulii takip etmigtir. Bu durum, o gehrin

resmi tahrtn (Defter-i Hakani've kaydr) suretiyle Osmanh argivinde resmi birbelge altrnda kaydedilmig bulunuyor. Vergiye tabi olanlar-olmavanlar, resmigahtslar, mahalleler, mahailelerdeki Miislim ve gayrirnrislirnler, re6,ya ve askeristntf ayn ayrt her gehir iqin mufassal bir gekilde tahrir defterine geqilir. Bu tah-rirden sonra, o qehrin lmparatorlu$un resmi bir parqasr olma silreci tamam-

lanmrg olur. Bilhassa bilytik qehirlerde aynca bagka askeri tedbirler de (hisar in-gast gibi) ahnrr.

$ehir, fiziki bahmdan iiq genel krsrmdan ibarettir.

l. Hisar. En son miidafaa hsmr ki, gehrin en sarp ve miidafaasl en kolay ye-

rindedir. Mesela furkara'da kale iqinde bugrin mevcut olan Hisar.

2. $ehir btiytidtikten sonra o hisann altrnda, asrl gehri qe'"r'eleyen ikinci birliisar vardtr. Haikrn oturdu$u ve Qarqr Pazat olan yerler bu surun iqinde-

dir. Ankarada yine Hisann etrafrnda bir drE sur vardr. Istanbul'un hisarrise Yedikuledir. Fatih onu Yedikule olarak yeniden inga etti. istanbul'unbir bagka dzelliSi daha vardrr: Payitaht oldugu igin, saray-i htimdyunsurlarla gehirden tamalnen alnrlmrgtrr. Birinci saralr Theodosius Foru-

mu denilen, Bayezid meydanr karqrsrnda, bugi"in istanbul Universite-si'nin bulundugu yerdeydi. Fetihten sonra ilk olarak orada Eski Saray

adryla bilinen saray -vaprldr ve duvarlarla qewildi. L Murad dewindeBursa saraylnln da duvarlarla qewili oldu$u biliniyor. Saray duvarlarr 12

kule ile qewiliydi.

3. $el-rir btiyiidtikten sonra geirrin drgrndaki varog. Bursa Osmanhlar tarafin-dan fethedilince hisardaki biiti,in Hrristiyanlar varo$a qrkarrldr. BugtinktiHisar Mahallesi'ne, saray ve resmi devlet btirolan yerlegti. Topkapr Sara-

y'ntn bir duvarla gewili olmasr gibi Bursa'da da saray, gehirdeki hisardanbir duvarla ayrrlmrgtr. Genelde varog miidafaa surlanyla gewilmedigin-den drgardan geleu saldrnya aqrktrr. Oraya genellikle gayrirntislim halk ve

gehre sonradan gelenler yerlegir. $ehre sonradan gelenler "cernaat" deni-len grubu olugturur. Zamanla bu cemaat geligir ve mahalleleri olugturur.Bu durum en gokYahudi iskdnrnda goriilmektedir.

1492'den sonra Osnranlt topraklarrna lspanyadan tahminen 100.000 Sefar-

dik Yahudi gog etti. Osmanh htikrirneti bunlarr Balkan gehirlerine, Avlonya'ya,

tt

34 TAIID, 3(6), 2005, H. lnalcr-k-B. Arr

Selanik'e, Ni$bolu'ya, Istanbul'a ve Filistin'de Safed'e yerlegtirdi. Selanik adetA

bir Yahudi gehri oldu. Istanbul'da da binlerce Yahudi hanesi mevcuttu. Varog-

lar zanranla btiyik mahalleler halini aldr ve Osmanh gehirciliginde yeni bir ge-

liqrne saflrastnt olugturdu. Bazen bu varoglar duvarla da qewilirdi. Galata'dakiCeneviz kolonisinin beg btiy{ik krsrm halirrde duvarlarla ayrrlmrg oldu$u gririi-Itir. Eski haritalarda bu aqrkga bellidir. Galatada Cenevizliler ilk kolonilerinikurduklannda Pera ktiquk bir mahalle gibi idi. Koloni gelignteye baglayurca Er-

meniler ve Rumlar gelip etrafta yerlegrneye bagladrlar. ilk Ceneviz qekirdekgehri HaIig'e do$ru uzanan bugiinkii Pergembe Pazarr krsmrdrr. Cenevizlilerinkilise ve saraylan da oradaydr, Podestalan orada oturuyordu. llk Ceneviz bol-gesinitr yaplsl, sonradan surlarla qewili olan di$er mahallelerden farkhdrr.Orada btittin Ceneviz kolonilerinde oldu$u gibi, sokaklar birbirine dik olarakgelir. Evliya Qelebi bu sokaklart anlattrken "satranqvari" ifadesini kullanrr. Da-ha sonra gelenler Tophane tarafinda alrr ayn Ermeni ve Runt mahalleleri olug-turdular, atna onlartn sokaklarr efiri bti$riidrir. Orasr sonradan surla qewilmiE-

tir. Bir astr zarftnda gehrin geligmesiyle Pera etrafa yayrldr. Gdq eden Ermenilergenellikle akrabalartnln yanlna geliyordu. iqte bu suretle bir Ermeni mahalle-si, bir Runt urahallesi tegekktil etti. Bunlar zamanla surlarla gevrildi$i igin Ga-

lata'nln tipik yaprsr bal petef,itre beuzer. Galata Kulesi'nden bakrlrrsa gehrinnasrl bir geligrne gosterdif;i goriilebilir. Pera zamanla bri$k bir gehir halini ai-ml$tlr. Karadeniz sahillerindeki biittin Ceneviz kasabalan bu gekilde bir geli-gim gdsterir. Sonradan gelen halk genellikle marjinal iglerle ufrraErr. Mesela Ga-

lata'da hanrallann gogu Rumlardi. Kapkqrh$r Trabzonlular yapryordu. selyarsatrcrhfr Arnavutlar aldr.

Dernek ki btitrin Osmanh briyiik Eeirirlerinde; (i) $ehri mtidafaa eden Hisar,(2) Qargt ve pazarlartn bulundu$u surlarla gewili kale, (3)Varog ohnak tizere riqfiziki krsrrn vardrr. Gelibolu'da yine a1'nr sistemi gormek rrtirnktindtir. Hisariqinde de -sahil gehirlerinde- Patras'ta, Koron'da Eehri mtidafaa iqin kuwetligarnizonlar vatdt. Yeniqeriler, azepler ve gtintilli.iler yerleEir; Eehir halh muafi-yetler ba$rglanarak hisar tnLidafaasrnda gorevlendiriiirdi. Mesela Arnavutluk'tasrirekli saldtrtva nrarllz kalan Akhisar'rn I{u'istiyan halkrna I'ergi muafiyeti ba-

$rglandr. Bdylece gelen dtiqmanla iEbirligi yapnralan cinlenil,orclu. Sonradanorast iskender Bey'in rnerkezi olmugtu.

Hisar'da (nreseia Ankara'da bayrak asrh olan hisar) bu sayrlan askeri gmplardegil, yalnrz Yeniqeriler otururdn. Yeniqeriler mtidafaa hususuncla en sadrk as-

keri grup sayrldrgr igin hisar onlara aitti. Baglarrncla bir dizdar bulunurdu . Mtrs-talftzdtt adt verilen btr Yenigeriler, beylerbegi ve sancakbeyinden de$il, sadecepadigahtan emir ahrlarch. $ehirlerde ryJ,dr denilen genqlerden olugan igsiz

gi.iqstiz taktnrt stirekli asayiEi bozuctt hareketlercle bulunurlardr. Mesela l-lrristi-yan ve Yahudi nrahallesinde yangtn qtkartr, yaflma yapntak isterler. DizdannbaElrca vazifesi bu ayydr takrmrnr onlemektir. Ba$dat'ta, Budin'de, $arnda gel-r-

l'iirk-lslam-Osmanh $ehircili gi ve Halil I nalcrl' rn Qalpmalan

ri koruyan 500 Yeniqeri vardr. Daha sonralart )il/IL asrrdan itibaren bu Yeniqeri-

ler Eehrin tiim idaresini ele alchlar. Cezay.ir'de, Iunus'ta ve Bosnada da bciyle ol-

muEtur. Bunlarrn bagbuf,una "Daln" adr verilirdi. Buralar birYeniqeri gehri lia-

line gehniglerdir. X\{II. astrda Bosna'ya gelen bir Franstz, "bunlar kendi kendi-

lerini idare eden bir cupr|uriyet" ifadesir-ri kullanmaktadrr. Devletin ta}in etti-

[i vali bile onlann nzasr cllmadan gelip gorerle ba;la--vamazdt. Belgrad da za-

manla aynl duruma dti$tti.

Ewelce bu Yeniqeriler, Eehirlerde dizdartn kutnandast alttnda ktigtik bir

grubu olugturuyorlardr. Fakat Celali isyanlart tizerine padigah biiy[k Eehirler-

deki kalelere qok sayrdaYeniqeri r,e sipahi asker gruplannt yerleqtirmeye baqla-

dr. Yerriqerilerin kumandanrna Yentgeri serdan, sipahilerin kumandantna Ket-

hticlqreri adr veriliyordu. Evliya Qelebi, her gitti$ yerde Yenigeri serdartni ve

Kethtidayerini isimleriyle verir. Bunlar, Sultantn kulu olduklarl ve mahalli oto-

ritelere tdbi olmadrklarr iqin, zamanla initiyazh bir grup olarak gehirlerde yer-

legtiler ve hakimiyet kurup rnahalli otoriteieri saymattr"ta baEladrlar. Bu du-

rum, dyallarrn ortaya grkmasr s0retiyle Osmanlt Eehir dokusunda 1'eni bir ge-

liqrne olarak kaydedihnelidir.

gehir tarihi iqin bilhassa X\{I. asrrdan itibaren en ouemli kayragrmrz Evliya

Qelebi'dir. Evliya Qelebi gittigi her gehir halkrnrn sosyal hiyerarqisini tavsif eder.

Ewela qehril resmi ve askeri zdbitlerini, sonra kadtstnt, muhtesibini, gehir ket-

l'rtidasrnr sayar. Kethiida o qehri, kaclt ve hiiki.imet nezdinde temsil eder' Kadr

qeSri ve pazarr muhtesib vasltaslyla teftig eder. AsayiEi muhztrla temin eder.

Gelel polis igleri dizdara yahut Yer"riqeri serdartna baghdrr. Evliya Qelebi her 9e-

fiirde ewela bunlan sayar. Sultanrn gonderdi[i, A$a denilen serdar Ve dizdar

sahilt-i siltsstntr. $ehirde sahib-i siyaset olanlarla ohnayanlar birbirinden ayri-

lrr. Sa|ib-i siyaset olanlar tanr otorite saliibidir ve bttnlar suqlularr yakalarnp ce-

za \rerme yetkisine sahiptir. Sa.hib-i siyaset olallar el kesme gibi a$r cezaJart,

rpr,rhtesib ise pazar hallana falaka ve para cezasl gibi hafif ceza.lart verir. Niifits

da Evliya Qelebi hiyerargisinde Eoyle srralantr: Once en itntiyazlt stntf olarak

Senidier, vergiden muaf, gerefli ve itibarhdrrlzu'. Selryidler her btiytik qehirde

biirnik bir grup olugtururlar. Bunlartn qo[u sahte sey,vidlerdir. Nakibli'l-eqraf-

tan belge aJrp vergi in.rti\,'azr sa$ladrklanndan seyyidlik iddiasrnda olanlar sti-

rekli artrg gcistermigtir.

Bir tahrir defterinin -presela PaEa Lir,ast tahrir defterinin-; dort Eeltir, on ka-

saba ve tlort kaleden olugtu$unu gortiyor uz. I-Ier gehrin )ralltsl tahrirlerde anla-

trlmaktadrr. Paga Livasr'nda,41 carni,267 111s5cid, 1B medrese, 16 imaret,38za'

wye,22 kervansaray, 56 harnam varclrr. Paqa Livasr'nttr merkezi Edirne'dir. Bu-

rada Osmanhlann Rumeli'de gehirleri uastl imar ettiklerini gortiyoruz. Camiier,

medreseler, imaretler hep Osmatnh eserleridir. IVlesela Errrenos Gazi Batr Trak-

ya'\a fethedince ilk iq olarak ahi zariveleri, ken'ansaraylar ve carniler inqa etti.

\hni fetih, iskdl ve imarla berabcr giclir''ordLr. $imdi bu eserlerden avakta ka-

35

36 TAIID,3(6), 2005, H. lnalcrk-B. An

lanlar Yunanistan tarafindan AB fonlanyla ve turistik maksatlarla restore edili-yor. Evrenos Gazi'nin yaptrrdlgl briy'uk han halA ayaktadrr ve ziyaret ediliyor.Dernek ki Eehrin yapr.sl, nt-ifus, ntifusutr sosyal hiyerargisi bizim argiv vesikala-rtnda ve ozellikle tahrir defterlerinde tam ve ayrrntrh olarak tespit edilebilir.Balkanlar'r adtm adtm dolagan Machiel Kiel'in tespitine gore, Osmanh devrin-de yaprlan mirndri eserlerin % 90'r kasden tahrip edilmig, sadece belli bagheserler ayakta kahnr gtrr.

Osmanh gehri uzerine Nikolai Todorov'un Le Vi,lle Balkanique adh eseri ve

argiv vesikalanna gore yaprlan qalgrnalar, Edirne, Selanik, Sofya, Filibe gehirle-ri tizerine yaprlan inceleureler;XIX. asrrda Rus istildlan ve milli devletlerin ku-rulttguyla ve zoraki goqlerle beraber gehirlerin ntifus yaplslnrn tamanlen degig-mig oldugunu gosteriyor. XIX. astr sonlannda Rumeli'de 4 milyon Tiirk/Milslu-man vardt. Bunlartn btiyiik krsmt gtiqe zorlandr. $ehirlerden Osmanh izlerinisilmek iqin binalar, koprtiler dahi tahrip edildi. Bu da Baikan rnilliyetqilifiininkara yriztidrir.

$ehircilikte bir difer onemli nokta da gudur; Biil.tik Balkan tarihEisi Cons-tantin lirecek'e gore Osmanh dew'inde yollar, kcipr0ler ve ticari ilerleme saye-sinde Balkan gehirleri bi.iytimiiq ve Osmanhlar hakikaten qehir kurucusu duru-muna gelmiglerdir, Ewela Istanbul'u ele alacak olursak: Istanbul'un 1478 tarih-li bir niifus tahriri vardrr (bkz. Tablo-l). t47Bde Istanbul iqin ilk defa ntifustahriri yaprldr. lstanbul fetih esnastndaki niifusu, Bizantinist Schnei<ler'inara$tlrmastna gcire 40-50 bin arastndadrr. Fatih doneminde yaprlan tairrire go-re niifus yaklagrk 15.000 haneye erigti, Bunu begle garpacak olursak 75 bin ni.i-fus oldu$unu giirtiriiz. Perada o zarnan 1500 hane yagryordu. Kanuni zamanln-da ntifus yaklagrk 500 bine ulagtr ve istatrbul buttin Awupa'nrn en br-iyiik gehrihaline geldi. istanbul o zaman Paris ve Londra'clan daha kalabahktr.

Mtisl{imanlar

Rum Ortodokslar

Yahudiler

Kefe siirgtin halkr

Karaman stirgun halkr

Errneniler

AwupaIilar

Qingeneler

TOPLAM

istanbul'daHane saylsl

895 I3151

t647

267

384aa4JIZ

31

14803

Galata'da

Hane saytst

535

592

62

332

I52l

Tijrk-islam-Osmanh $ehircili$ r'e Halil lnalcrk'rn Qal-r;malan

$ehir briyriytince, Osmanhlar asayig, iAge ve su meseleleri iqin genig tedbir-

ler aldrlar. Mesela lstanbul'un et ihtivacnun kargrlantnasr igin Rumeli ve Anado-

lu'dair kolun getirtilmesi igi, 1'ani celebkeSlik,bazr zenginler iizerine 1'tiklendi.Su iElerinin halledilmesi ilkin Fatih zarnanrnda Ktrk QeSme ile ele ahndt. Kanu-

ni doneminde Sinan'a havale edildi ve tamir ve yeniden in$a voluvla su kemer-

leri yaprldr. Osmanh qeliircilif;i ciddi bir konu olarak ayrtca ele ahnmaltdtr. Bu

hususta mimari tarihirniz iqin ozellikle Dogan Kuban'tn yalnnlan dnernlidir.I2

su medeniyeti ile ilgili olarak lru qahqrl'or, alna bunlar yeterli de$ildir' osman-

li-Ti.irk medeniyetinin gok cjnemli bir veqhesi olarak bu kotruda geniE aragttr-

malar yaprlmal, enstittiler kurtrhnalrdrr. Ir{esela Kauuni Sultan Srilepnan is-

tanbul da her mahallede bir qe$me vaptrrdlgr gibi Medine ve Kudiis'te inqa veva

tamir ettirdigi su yollan hild kullanrlmaktadrr. Suyollarrnrn devamlt baktmt iqin

Sttyolculari diye bir tegkilat kr-rruldtr. Sadece bu bile Osmanlt gehircilif,inin ne

kadar onemli organizasyonlara vticut verdi$ini aqrkqa gostermektedir.

C. $ehirTarihi Uzerine Onemli Arqivler

$ehir tarihi tizerinde en kapsamh kaynagrmrz $er'iq,e lv{ahkemeleri kadt si-

cilleridir. Kadr; ki$ilerin gahsi sorunlannr, anlagmazltklart, oliim halinde miras

taksimi iqin egya listelerini sicil defterlerine kaydeder. Kadr -aynr zantanda bir

idare adamr oldugundan- siciller merkezden gelen fermanlart ve )'abanctlartnticaretine ait belgeleri igerir. Bu suretle tilm Imparatorluk olqtistinde Ye-

menden, I\4rsrrdan Macaristan'a kadar kadrlann giinumiize geleu binlerce sicil

defteri bize kadar ulaEmrgtrr. \'alnrzca -lstanbul lvltifttiltigti'ntin a'v'n bir arEil'bi-

nasrnda saklanrnakta olan- lstanbul'un kadr sicilleri 9 binin tizerindedir. Suri-

ye, Makedonya ve Bulgaristar-r'da tahripten kurtulmuE kadr sicilleri i"izerinde

qok onemli gehir tarihleri yazrlmrg bulunmaktadrr. Bu zengin kaynaklar, tnem -

leketimizdeki Eehir qahgmalannda da kullanrlmrqtrr. ilkin, Anadolu'nun baqhca

Eehirlerinde bulunan Flaikevleri ve orada qahgan lise hoca-lan Haikevi dergile-

rinde bu sicillere dayanarak birqok n-rakale yayrnlarnrqlardrr. En tantnmtq olan-

lan Qagatay Ulugay'rn lvfanisa, Daghoglu'nun da Bursa siciileri hakkrndaki

aragtrrmalarrdrr. Bu qahgmalar onemli rnalzetneyi tanltmtg olmakla beraber,

qtiphesiz ki, tnetot baktmrndan mi.ikemmel salllmazlar.

Halil Inalcrk, Osmanh Eehir tarihi qalErnalarrna 1950'ye do$ru Bursada Ka-

dr sicilleri tizerinde qalgarak bagladr. Bursa'daki bir mijzede bulunan kadr sicil-

leri rizerinde aragnrmalar yaptr. Bu sicillerin tarihi de dikkate de$er bir mese-

ledir. Cumhuriyetin ilk lnllannda birtakrm bagnaz kigiler bu sicilleri yok etme-

ye gahEryorlardr. BursaYegilcami imamr bu sicilleri guvallar igine koyarak evine

gottirdii. Daha sonra da miizeye teslim etti. Bu sicillerin yardtmryla, Bursa tna-

halleleri konusunda ilk qa-hgmalar Koseoglu ile bagladr.

l2 Dofan Kuban'rn lstanbul halkrndaki diger rnakalelerinin yanr srra kapsanrlt galgmast iqin

bkz. lstanbul: Bir Kent Thrihi, lstanbul: Tarih VaKr Yurt Yay., 1996.

37

Tablo-l: 1478 tarilrli Istanbul ntifus savlmr.

38 TALID, 3(6), 2005, H. lnalcrk,B. Rn

Bu siciller Fatih dewinin ortalanndan itibaren ta )C( asra kadar gelmekteise de arada birqok siciller kaybolmugtur. Bu sicillerin cinemi, defterlerin mri-zeden ahnrp tamir edilmesi ve aragtrrmalara aqrlmasr iqin onlem a|nmasr, mti-ze miidiirti vasttastyla, Halil Inalcrk tarafrndan Milli Egitim Bakanhgr'na bildi-rilmigtir. Siciller Istanbul'da Topkapr Saray'r kitap atolyesine sandrklar iqindegonderildi, ciltlendi, sonra da fukeoloji Mrizesi'nde bir salonda tasnif edilerekara$tlrmactlara arz edildi. Bursa'nrn Osmanh lmparatorlu$u'nun uluslararasrticaret merkezi ve ipek sanayii gehri olarak onemi, bu sicillerden biittin aypn-trlartl4a tespit edilebilmektedir. ipek ticareti ve sanayii konusundaki ilk cjnem-li eser Dalsar'tn ara$tlrmasldlr.

Inalcrk, bu sicillerin Onemine, lstanbul Uniuersitesi Iktisat Faki"iltesi lvIec-rnuast'nclayazchfrr bir makalesinde temas etti.13 lktisat tarihirnizin yorulmaziistadr Omer Liitfi Barkan bu sicillerin ttimtinu kendilktisat E,rrstittisii igin mik-rofilm halinde almrgtrr. Inalctk'tn Bursa sicilleri iizerincle 30-40 seneye varanaraqtlrlnalart devam etti. Ingilizce ve Ti.irkqe makalelerden bagka Bursa sicille-rinden Fatih ve II. Bayezid donemine ait siciller tizerinde yaptrgr aragtrrmalarve makalelerden bagka bu sicillerden segtifi 1'tizlerce belgeyi Ttirk Tarih Kunt_nt u Be lge ler dergisinde yayrnladr. ra

D. Halil inalctk'tn Bazr $ehirler UzerineYaptrf,r Aragtrrmalar ve Giirtigleri

l. Bursa

Bursa'ntn dalia XIV ytizyrl sonlarrna do$ru dtinyadaki en biil-tik ipek sana-vii ve ticaret merkezlerinden biri oldu$unu AIman esir Shildberger seyahat ki-tabrnda belirtmigtir. $ehrin ilk pazar yerini Sultan Orhan bir bedestan ve haninEa ederek kurnrugtur. Bu tesisler hisarrn hemen dibincien baglayarak sonra-dan yaprlan hanlar ve bedestanlar ile geniglemig ve Bursa'nrn Kapal Qargrsrnaviicud vermiqtir. Bugiin de Bursa'nln ticaret hayatr bu bolgede toplanmrg bu-lunmaktadrr.

Osmanlt qehirlerinde iki btivtik ana bdlge vardrr: Biri l-ralkrn oturdugu ma-hallelerdir. O mal'rallelerde i\4iislim ve gal,nimtislim cemaatler, ayn ayn, kendirnahallelerinde mescid, kilise veya sinagog etrafinda yerlegrniglerdir. $ehrindi$er ana bdltimti pazar yeridir. Orada belli bagh idari tiniteler, yani kadr nah-kemesi, esnaf, gelen kervanlann indi$i hanlar, ken ansaraylar ve gtinltik ahg_verigin cereyan etti$i pazaryerleri ve gargrlar yer alrr. Bu bolgede lr{tislim vegayrirntislim qehir halkr birlikte, her srnrf esnafin iqerisinde beraber qa|grrlar-

13 Halil lnalctk, "XV. Asrr Tiirkiye lktisadi ve lgtimai'Iarihinin Kaynaklan'l Istanbtil Onit,ersi,tesi lktisat Fakiiltesi LLeunuax, l953-1954, sy. 15, s. 4i-57.

14 Halil lnalcrk, "Osrnanh ldare, Sosyal ve Ekonomik Tarihi lle llgili Belgeler: Bursa ger'iye Si-cillerinden seqrneler'l Belgeler, 1980, x-KV s. l-90; a.rnjf.,,,osmanh ldare, sosyal ve Eko_nornik Tarihi Ile llgili Belgeler: Bursa $er'iye sicillerinden seqmeier II,l

Ttrk-lslam-Osmanh $ehircili$ r'e Halil lnalcrk'rr Qa.hgmalan 39

dr' Hatta daha sonralarr baf,nazhk dolayrsryla a1'n a1'n ba1'ramlartnt kutlarna-

darr iince bilhassa Nevruzlarda birlikte teferruce qrkarlardr. Yani gehrin pazar

brilgesi, Mi.islim ve gayrimtislim unsurlann iEbirli$i halinde birlikte qa-hqttkla-

n bir mekandt. Bursa'da bunu aqrk bir gekilde gortiyoruz. Bursa, Osmanh 9e-

hir tarihinde, daha sonra Edirne ve Balkanlann bi.iyi.ik gehirlerive Istanbul'da

ortaya qrkan gehirler iqin bir model olmugtr-rr. Yani Osrnanh Eehirleri daima bu

iki bolge tizerine kuruhnugtur. Pazar yerini, genel hayatrn yani kamusal haya-

tln toplandrfr yer olarak clugtinmeliyiz. li4esela bir padiEahln tahta cill0su ve-

ya padi$aruann fermanlan, orada mtinadiler taraftndan halka duyrrulurdu.

Kadr mahkemesi; esnafrn nizamlannrn ve gehrin mahalle nizanttntn korun-

clufiu, gtinliik narhrn tespit edildi$i, pazaryerinde muhtesib vasltaslyla kont-

roltin saglandrgr ve kanunsuz ig yapanlartt-t muhakeme edildi$ bir yerdi ve

qehrin belki de en onemli merkezi savrlabilirdi. Bilttin esnaft kadt huzurunda

tenrsil eden bir Sehir kethi.irlasl bulunur, esnaf localartnt kadr ontinde kethti-

dalarr temsil eclerdi. Yiyecek maddelerine narhtn tayini yine kadr mahkeme-

sinde, esnafin katrhmryla tespit olttnurdu. Bagka deyimle, bugtin belediyeye

ait btittir-r fonksiyonlar kadr tarafindan yiinittiliirdi.i. Bunun igindir ki, kadr si-

cilleri Osmanh gehir tarihi iqin temel kaynaf,tmrzdtr.

Bursa'nrn onemi guraclan karlaklann'or: Ilk Osmanlt gehircili$inin qekillen-

digi gehir olmasr'",e bu )'olllillc ti. orcki Usrnanh gehirlerine ornek olmastntn

yanl slra Bursa, daha Orhan BeV zanrantndan itibaren Do$u-Batr ticaretinin

onernli bir merkezidir. Do$u'dan kervanlann, Batt'dan Italyan tticcartntn geldi-

$i bir merkez durumuna gelmigtir. O kadar ki, Bursa sicillerindeki belgelere go-

re, daha XV, asnn ikinci yarrsrnda Rusya'dan tticcarlar Bursa'1'a gelmekteydiler.

Bursa, Mrsrr ve Suriye tizerinden I Iind mallannrn geldi$i ve Batt'ya aktanldtgr

uluslararasr bir ticaret merkeziydi. Ozellikle Bursa'ntn uluslararasr bir ticaret

nierkezi halinde ytikselmesiyle -ki bu faaliyet daha Orhan Bey zarnanrnda baE-

lamrgtrr- gehir lran'dan gelen ipek kervanlartntn merkezi olmugtr.r. Bu ipek Batt

da kapitalizmin iik safhasrnda ipek sanayiinin beslenmesi iqin gerekliydi. Biz

Bursa sicilleri iie ltalyan kalnak-lanntn kargrlaEtrnlmastndan, Pera'dan gelen

Yahudi ve ltalyan tuccarlann lstanbul'un fethinden once Bursa'da onemli olqi.i-

de faaliyet gosterdiklerini tespit ediyoruz. Yani lstanbul'un fethinden once Ak-

deniz Hrristiyan tticcarlarr ve Yahudiler, ipek, baharat, l-ratta Sakrz Adasl'nlll sa-

krzrnr gelip Bursa'dan altyorlardr. Bursa'nin merkezindeki garqt, bedestan ve

buytik hanlar bu ticaretin o zamanki onemine tanrkltk ederler. Yukarrda verilen

bilgilerin alrrntilan, inaicrk'rn bu konLrrla vazdrsr makalelerde bulunabilir.15

l5 Halil lnalcrk, "Bursa", EttcJ,clolterlia of isitlri,2. ilaskr, 1960, c. I, s. 1333-1336; a.nllf., "Bursa

a1d the Commerce of the Levant", Jounta! of Economic and Social History of rlrc Orient,

1960, c. IlI, sv.2, s. i31-147 {bu yazr, daha sonra, Tlrc Ottontan Ernpire: Cottquest, Organi-

zation and Econornl,(Londra: Variorum Reprir.rts, l97B) igerisinde yeniden ya1'rnlanmlgtrrl.

40 TALID, J(6), 2005, H. inalcrk-B. An

2.lstanlrul

$ehir taril-ri iqin kadr sicillerinin onemi y,ukanda belirtildi. Bursa'dan sonrabu siciller iizerinde inalctk'rn yogun aragtrrmalan tabii ki lstanbul sicilleri rize-rirrde ohnugtur. Yazrkki, 30-40 bin niifuslu harap bir gehir olarak aldr$r bu tari-lri gehri, bli}'tik bir capital ve XVI. asnnda Awupa'nrn en biiyiik gehri durumu-na getiren Ostnanlt'nrn gehircilik faaliyetleri maalesef aynntrlanyla bilinmiyor.lstanbul'un tarihi, ancak gelen seyyahlarrn tisttinkorii gdzlemleri sayesinde va-ztlmrg blrlunuyor. Fatih; fetihten hemen sonra iki bedestan kurarak esnafrn yer-legti$i Kapahqargr'yr inga etmiE, Haliq'te yaflkapanr, balkapanr, unkapanr, ye-

rnigkapanr gibi kapanlar yaprnrE, Haliq'in Istanbul tarafrnda qarqrlar kurmuE-tur. Bugtin de ticari faaliyetin yogun oldu$u bu sokaklar Fatih tarafrndan mey-dana getirilmigtir. Onun vaKiyesinde gu soz dikkat qeker:

Hrirrcr bir Sehr btinyd.d ennekdir

ReAyd kalbin kbdd etnrckdir

Uztintilyle bildirmek gerekiyor ki, Istanbul gehrinin Ttirkler tarafrndan ye-niden bliyuk bir payitaht olarak ingasr tarihi hakkryla bilinmemektedir. Bualanda eu cjnemli yapnlar, Omer Ltitfi Barkan ve Ekrem Hakkt Ayverdi ile Meh-met Canatar tarafurdan yayrnlanan Istanbul Vakrflan Tahrir defterleridir.l6 Va-krflar, bir gehirde temel tinitelerin, camilerin, ktilliyelerin, imaretler, han ve ker-vansaraylarur, garEilann tesisinde temel belgelerdir, Bu vakrflarr bu defterlerdetespit edihniq; gortiyoruz. Bu defterlere ve lstanbul'un kadr sicillerine gore yap-tr$r aragtrrmalan, inaicrk Encyclspttdia of Islarn'nt "istanbul" maddesindeozetlemigtir. Fakat asrl yazmak istedi$i eser hal6. tamamlanmrE de$ildir.

istanbul tarihi tizerinde btitiin ayrtntrlanyla ve her devri goz ontine alnarakyapilacak bir araEilrtna, ancak bahsedilen 9000 kadr sicilinin sistentatik olarakincelenmesi sonrasmda yaprlabilir. Bunu gerqekleEtirmek iqin inalcrk, bir arag-

tlrma merkezi kurmaya tegebbtis etti. Bunun igin bir komite tesis etti. KomiteProf. Nurhan Atasoy'un kiiltilr-sanat merkezinin bir kolu olarak faaliyete gegti.

Proje quydu: Istanbul kadr sicillerini en eski devirlerden bagla)/arak ve mahalletnahalle seqme yaparak bilimsel surette bir seri halinde neqretmek. Bu seri 50-100 veya 200 ciltlik bir yektin tutabilir. Ama bdyle bir ktilliyat serisi gergek ls-tanbul tarihini gonnek iqin elzemdir.

Projeyi Inalcrk qoyle orgiitledi: Mritehassrslar sicilleri okuyup aynen tespitedeceklerdi. Her cilt cizet ve indekslerle ara$tlrmacrlara arz edilecekti. Buradaen mtihim iq, her turlii belge yayrnurda oldu$u gibi, belgenin tam, kusursuz vehatastz yaytnlanmastdtr. Ancak ondan sonra cizetler ve diger aragtrrmalar yapr-labilir. Bu proje kapsamrnda bilgisayar ve diBer malzemenin temini igin Kog

16 Ekrem Hakkr Ayverdi ve Omer Ltitfi Barkan, 953/1546 Tarihli Istanbullrahflart Tahrir Def-ferl, lstanbul: lstanbul Fetih Cemil'eti, 1979; Mehmet Canatar, 1009/16A0 Tarihti IstanbrtlVaktflan Thltrir Defteri, lstanbul: lstanbul Fetih Cemiyeti, 2004.

TtiLrk-lslam -OsmanJr $ehircili$ ve Halil in al o k'r n C3lpnr al an

firmastndan mali destek saf;landr. Qahgrnalara baqlarnak izere r-iniversiteden

sicilleri dogru okuvabilecek kabiliyette -1rsdi bilim adamr davet edildi, Safa ba-

grna bir iicret belirlendi ve bu proje qerqevesinde igbirli$i ve yardrmlarr teminedildi. Bu arada eldeki fon sona erdi. YaprhnrE olan okumalari Ina-lcrk, Ata-soy'un evinde teker teker gahsen kontrol etti. Bu belgeierin yaynlamasr iqin ge-

reken para),rr, Amerikah bir firrladan Cemal Kafadar safiladr. Eserin yapnr, bufon sayesinde Sabancr Universitesi'nin yayln faalil's1ls1i arasrnda basrlacak. I.

cilt yayrnlanmrg durumda. Bu projenin devamr iqin gereken mali deste$i Hew-lett-Packard firmasr desteklemektedir. Inalcrk bu araEtrrmaiara 40 1rl dnce baq-

lamrg olmastna rafrmen, geqitli giigltikler ve mali destefrin yoklugu sebebiflemaalesef geligtiremedi. Bu IstanbLrl sicillerinden bazilarrnr bu ilk tegebbristensoltra lstanbul belediyesinin gorer'lendirdifii bir grup bilim adamr, Prof. Dr. Ah-met Tabako$lu baqkanh$rnda yayrnlamrglardrr.ri Fakat bu muazzarn iqi, ma-li

kaynaklannr temin etnrek suretiyle bir teqkilata baf,larnak gerekmektedir.

3. Eyiip

lstanbul kadrhklarrndan qok rjnen-rli birisi de Eyiib kadrhirdrr. istanbul'danKaradeniz'e kadar olan brittin koyler bti kadrh[a bafhdrr. Hz. Eytib, Istanbul'unpatronu (koruy'ucu) ve kutsal kigisi olrnasr nedeniyle bu kasaba, Osmanh lstan-bul'u iqin de bir qok yonden ozel bir onern taErr. $ehrin korulmcusu, pe)/gam-

berin bayraktan sayrlan FIz. Eyiib'tin mezarr rizerinde Fatih Sultan Mehrned birtiirbe ve cami yaptrrml$, imaret tesis etmig, burasrnr genlendinniE ve Bursadan

lvltisltiman halk getirip yerlerstirmigtir. Kutsal bir mekan olarak Osmanh padi-gahlan tahta ciilus etmeden once Ahi gelenegine uyarak bu tirrbede krhq kuga-

ntrlardt (taklid-i seyl. Bu toren Osmanh sultanlannrn gaza gorevini ifade edenbir merasimdi. Osmanh gelene$inde gazanrn oneminin r:lmadrfrrnr ileri siirenbugi.inkii genq tarihqiler, bu gibi rittiellerin Osmanh devlet ve zihniyetindekiirnemini goz ardt etmektedirler.

Eyiib ttrbesi etrafinda bir briwik mezarhk kurulmugtur. Islam diinyasrndaazizlerin, geyhlerin ttirbesi etrafrnda bu gibi gehir ve kasabalarur viicut buldu-gu bilinmektedir. Anadolu'da bir qok geyhin, kutsal kiEinin ttirbesi etrafinda ka-sabalar tegekktil etmigtir. Bunun kayda deger bir misali Sevdiqehir'de gori.ili.ir.

Mesela Selyid Harun'un ti-irbesi etraflnda tegekktl eden yerlegim birimi dahasonra bir kasaba halini alrnrEtrr. Rurneli'de San Saltuk Baba'nrn ttirbesi etrafin-da kezA Babadafr kasabasr ortaya qrkmrgtrr. Yani Osmanh gehircili$ini aragtrnr-ken bu stireci dikkatle gciz dntine almarnrz gerekir. Zaten briyrik ktiqiik biittingehirlerin bir kutsal koruyrrcusu vardrr. Genellikie qeyhlerden, kutsal din adarn-lartndan birisinin nlezan ve ttirbesi bu fonksiyonu goriir ve ttirbe gehrin en ha-kim tepesinde yer ahr.

l7 Istanbul Btil'i.ikgehir Beledit'esi Kiiltiir lileri Daire Bagkanhgr Ya1'rnlan taraftndan yayrnlanrnbu seriden Istanbul Kiilliydn baghg altrnda valrnlanan defterler: lstanbul Esnaf Tarihi, Is-tanbul Thrrm Tarihi, lstanbul da Sosyal Hayat, lstaltbul Ticaret Tarihi, Istanbul Vahf Tarihi,lstanbul Finans Tarihi.

41

Ei'l -

$,,

f:,

Tiirk-lslam-Osmanh $ehircili$ ve I Ialil Inalcrl<'rn Qahgmalan

mahallesi icli. Cenevizliler ticaret kolonisi igiu yer istediler. imparatorlugun za-

yrf zamanrnda burap bir surla gevirdiler ve adeta Bizans egemenligir-rden qrkar-

drlar. Bu l.rizden Bizans imparatorlarr buradaki Cenevizlilerle daima diigman-

hk halindeydiler.

llk Ceneviz yerleqimi bugunkii Pergenrbepazart'nln oldu[u yerde idt' Cont-

rada denilen asrl qekirrlek Eehir, bugtin sokaklarryla yaqamaktadlr. Yukartda te-

mas edildigi gibi Ga-lata zetrgin bir kasaba olclugundan Rum ve Ermeniler gelip

bu qekirdek gehrin civarrna yerleEmeye baEladrlar. Ve her defastnda cenevizli-

ler buralag sur ile qevirmeye devam ettiler. Bolmeler sur kaprlalyla birbirin-

den al,rtlmtgur. Zaman zalnan bu kaprlarr kapatrrlardr Cenevizliler' Perqembe-

pazarrbtiytik Ceneviz kulesine qrkar. Cenevizliler bu kulef i XJV. asrrda qok kuv-

vetli olduklarl ve Ga]ata bir Avrupa gehri olclu$u zaman yaptrlar. Surlart yapar-

ken de II. Murad'tan mali destek istediler. Bunun sebebi gudur: Pera'nln esas ti-

careti bir taraftan Karadeniz ve Akdeniz'deu gelen geniler, di$er taraftan da

Bursa ile s{irdiirtiltiyordu. Buradaki ti.iccar srk srk Btirsa'ya gider ipek alrrdr'

Orada ticaret acentalarl vardr. lran ipe$ini, baharatt Bursa'dan alrrlardr. Bert-

randorr cle La Brocquidre ,I432'de, "Cenevizliler geldiler Bursa'dan baharat al-

dtlar" diyor. Uluslararast ticaret merkezi olarak Pera, Butsa'ya bagh idi' Onun

iqin Cenevizliler "Madern ki sizinle ticaret yaplyoruz, sizin de bir katkrnrz ol-

sun" diyerek surlarrn yaptml iqin destek isterniq olabilirler.

Galata'nrn idaresi btittin Ceneviz kolonilerinde oldufiu gibi Podestadenilen,

1Z kigilik bir heyet tarafindan ytirtittiliirdti. Pera Cenevizlileri Osmanh ile srkr

iqbirlifli halindeydiler. Bunun bir sonucu ztntntnda Pera Cenevizlileri daha Or-

han zamanrndan baglayarak Osmanh Devleti ile ittifak halir-rde olnluqlardrr' Bu

ittifak 1352'de yaprlnuEtrr. O zaman Bizans veVenedik'e karqr Cenevizliler sava$

halilde idi. pera'nrn mi.idafaasr iqin Orhan 1352de bin kiEilik bir okqu kuweti

gonderdi. Ayrtca Orhan, Ceuevizlilerin furadoludaki Osmanlt limanlarrndan

ikrnal yapmasllla izin verdi. Bu ittifak td istanbul'un fethine kadar devam etti'

Q{inkir Ostnanlt sultanlart ordulartnt Rumeli'ye geqirrnek iqin dairna para ile

tuttuklarl Ceneviz gemilerini kullanrnrqlardr' Bu gernileri Bizans ve Venedik

Osmanltlara vermezdi. Bunun karqrh$rnda Osmanhlar, Gediz gap iltizarntnt da-

ima Cenevizlilere verdiler. 1352 kapitrilasyonlanudan sonra l387'de bu kapitii-

lasyonu yenilediler. rB

Osmanl diplomasisinin uzak gdrtiqhihifli-i Eundan aniaqrlmaktadrr: Bir Ital-

yan deniz devleti olal Ceneviz ile srkr ittifak, Osrnanhlara ekonomik ve askeri

olarak btii'iik avantajlar sa$ladr. Orhan Bey'in tarihini yazarken devletin bu

uzak gdriiEliilii$rinri mutlaka belirtmek gerekir. Osmanhlartn Rumeli'de yerleg-

mesinde Ceneviz ittifakrnrn btinik onemi vardtr'

18 Bkz. Kate Fleet, Ettropean and Islanic'trade irt the Early Ottonnn Smrc: ilrc Merchartts'

Cambridge: Cantbridge Universify Press, 1999. Eserde bahsedilen N{aillana, YeniEehirdir'

4342 TALID,3(6), 200s, Fl. Inalcrk-B. Arr

EWb kasabasr biittin lslarn di.inyasr iqin bir ziyaretgdh durumuna gelmigtir.

Her sene onbinlerce ziyaretqi geldi$i iqin Elub kasabasr aynl zamanda onlarr

bartndtrma, )4)'lp iqrnelerine yardtm etmek gibi fonksiyonlart da geligtirniig ve

zamanla Istanbul'un bir mesiresi haline gelmigtir. Bu cizelligi dolayrsryla apuzamanda hediyelik egya olarak qcinlekqilik ziyadesiyle geligrnigtir. Eyrib qdm-

lekleri imparatorlu$un her tarafina ihraq edilen bir meta halini almrqtrr. Eyrib'i,in

tarihi, bu ttir qehir ve kasabalann kurulugunu araqtrrmak iqin qok cjnernlidir.

Ey.rib sicillerini neqretniek iqin Trirk farih Vakfi ile Inalcrk bir anlagmaya varml$-

tr. Mtiftiiltikten sekiz niisha kadar Eyiib sicili a-hndr. Sicillerin aynen yaylnr yapl-lrrken her birinin cizeti verilecekti. Mali sorunlar necleniyle Tarih Vakfr tarafrn-

dan bu ya)'ln igi aksadr. $imdi Eyiip Belediyesi Kiiltiir ve Turizm lvltidiirii lrfan

Qalrgan bu sicillerin ya),lnIigin tekrar lnalcrk'la temas halindedir. Eytib'tin Istan-

bul tarihi bakrmrndan onemi dolayrsryla aragtrrmalann irrgiitlenmesi igin alrrbir proje dtigtiniildti. Bir sempoz)'um dilzenlenmesi kararlagtrnldr. Sonra busempoz),'ulllar her sene tertiplenmeye baglandr. Eyilp sempozyumlarr uluslara-

rast ihni toplantrlar halinde devam etmektedir. Bugtine kadar dokuz senrpoz-yum yaprldr. Birbirinden de$erli bilim adarnlan teblifiler sundular.

4. Usktidar

Inalcrk bir taraftan da btr gibi araEtrrma-larrn organizasyonunu yapmakta-

drr. Almr kaygryla lnalcrk Uskridar sempozyurnuna katrldr. Sempo4runra gider-

ken Uskildar'ln en eski iki kadr sicilini tertrin edip inceledi. Bu kadr sicilleri Ya-

vuz Selim devrinden baghyor. Bunlar sadece Usktidar iqin defiil Kocaeli tarihiigin de temel kaynaktrr. Usktidar kadrhgrna bagh biittin etraf kasabalannrn ta-

rihini br-inyesinde barrndrrmaktadrr. Yoros'tan itibaren Bofaziqi'nin dogu yaka-

srndaki bi.itiln kasabalar, sonra Pendik, Hereke ve di$erleri Uskirdar'a bafrh idi.lgte btiti.in bu bolgenin tarihi Uskiidar sicillerinden qrkacaktrr. Mesela bu sicir-

lerde Hereke'nin adr Herekton diye geger. Burda Rum ahali ka-lmrgtr. Burasr

emanla alurdr$r iqin yerli halk oldugu gibi yerlerinde brrakrlmrEtr. Pendik IPen-dakhionl, Herakton, Maltepe halh yerlerinde kaldr. Timur darbesiyle Bizans

bolgeyi tekrar Osmanhlardan geri aldr. Sonradan Qelebi Mehmed buralarr ye-

niden fethetti. Yani bu yerlerin ve halkrntn tarihi bakrmrndan Uskiidar sicillerison derece onemlidir. Uskildar a)ml zamanda kagak esirlerin de geldi$i birmerkezdir. Once Uskiidar'a geliyorlarmrg, oradan da Hrristiyan gemilerine bi-nip kaqryorlarmrg, Yani gu aqrkqa goriihiyor ki, bu siciller aragtrrilmadan Istan-

bul'un tarihi yanlamaz Belediye bagkanlan bu kaynaklarln ara$trrrlmasr husu-

sunda son derece duyarh dawanmaktadrrlar. Uski.idar belediye bagkanr da Us-

kiidar'rn bu ilk donemin ait sicillerinin yayenlanrnasl projesini kabul etmigtir.

5. Galata

Galata, Istanbul tarihinde Batr Hrristiyan alemi ile ticaret ve kiilttir ahgveri-qi iqin Imparatorluflun en mtihim merkezidir. Ga]ata'dan ijnce burasr bir Bizans

44 TALID, 3(6),2oos, H. Inalcrk-B. Arr

$ap iltizamt Ceneviz'i ihya ediyordu, qirnkti onlara senede on bin altrnrniizerinde bir gelir getiriyordu. Bu yiizden Cenevizliler can ri gontilden bu ittifa-ka baBhydtlar ve gernilerini veriyorlardr. Sonradan XV asrrda bu iltizam Vene-dik'e gegti. Osmatrlt diplomasisini incelerken bu ekonornik unsurlari da dikka-te almak gerekiyor. Osn.ranltlar Qandarhlar sayesincle son derece akrlh bir siya-set takip ediyorlardr. Bir taraftan ekonomik bir menfaat veriyor, ardurclan da si-yasi ittifak kuruyorlar.

Galata-Pera zamanla btiyiidii ve geligti. istanbul tarafrnda ise Venediklilerhakirndi. Yahudiler ve Franstzlar cla varcL. Ceneviz onlarla rekabet halincleydi.Osmanh ittifakr Cenevizlilere Bursa'daVenediklilere temir-r ettiiinden daha faz-la qrkar temin etrnigtir. Tursun Bey tarihinde Pera'ya kafiristander. Galata'nrnFatih'e teslini olmastndan sonra Fatih, Cenevizlilere bir emanna.me verdi. Busayede Cenevizliler, Htristiyan Rum ve Ermeniler gehircle kalmrqlar ve gehir Hr-ristiyan kiliselerinin merkezi olmugtur. Elqilikler de orada yerlegrnigti r.peraza-manla Akdeniz den gelen biittin Flrristiyan gemilerinin yanagtrflr bir merkezhaline geldi. Detnek ki kasaba, bir taraftan Bursa, di$er taraftan Mrsrr ve Akde-niz ticaretinin tnerkezi olarak dnem kazanrnrEtrr. Bizans devrinde gtimrilk geli-ri istanbul gtimriifiunden daha fazla idi.

Fatih, fetiirten soltra, Galata'yr bir Osntanh kasabasr haline getirmigtir. Birkadr ve subagt, uoyuoda tayin etti. Galata'nrn geligmesine neden olan bir bagkahadise ise Kasrmpaga tarafinda II. Bayezid ve Seliru dewinden baglayarak Ka-nuni zamantnda biipik tersanenin kurulmasrdrr. Burada kaclrrgalann ingasr vebakmr iqin btiytik gozler yaprlnll$tlr. Kasrmpaga donannranur merkezi olmuE-tur. Azep askerler Galata ile srkr ternasta olclu$tr iqin Sokollu Mehmecl paga

Azepkaprsr yakrnrnda Azepler Camii'ni yaptrrdr.

Galata surlartntn yukartsrnda Hrristiyan kiliselerinin yaprldrgr briyiik Be-yo$lu cadclesi XW. astr ortalarrnda kuruldu ve ondan sonra Pera derli{imiz Ee-hir geniglemeye baglach. Bu konuda inalcrk "Galata"le rnakalesini yazarken Ga-lata sicillerini ve argiv belgelerini kullanch. Btiyiik sanat tarihgimiz ve gehir ta-rilrqimiz Dogan Kuban, Istanbul hakkrnclaki eserinde, Galata bcihimtinri yazar-ken verdi$i notta, "buradaki bilgileri Halil Inalcrk'rn bu makalesilden aktar-dlm" demektedir. Galata tarihinin ana kalma$t yine Galata'ya ait kadr sicilleri-dir. Kadr sicillerinden bagka 1480 yllanna kadar Cenevizli podestalann noterkantlart nlevcuttut'. Seyyalilar cla genellikle burada kaldrgr iqin Venedik ve Ce-nevizlilerin argivleri Pera tarihi iqin onemli kalmaklardrr. Bunlarr inceleyip Ga-lata tarihini ciltler halinde yazmak n-rtimktindi.ir. Fakat bu inceleme ve ara$trr-ma.lar heniiz yaprlmamtgtrr.

Yahudi, Ermeni ve Rumlar XIX. asrrda buraya gdq edip iE buluyorlar, tercri-manltk yapryorlardr. Ilunlar yabancilarla stirekli temas halinde olup Fransrzcakonuguvorlardt. Zamanla Leuanten denilen melez bir grup oluqturdular. Levan-

19 Halil lnalcrk, "Ottoman Galata, 14S3- 1S53,,.

Tiirk-lslam -Osmanh Sehircilifii ve H alil l nirl crli' r n Qalr qmalan

tenler Ttirkgeyi de if i bilit'orlar. Gelen yabancl tiiccara, sefirlere terciirnanhk Ya-

plyoi've yardrm ediyorlardr. Yani bunlar iki taraflr ve iki 1,i,izlildiir denilebilir:

Hem Osmanhdrr, hem yabancrdrrlar. Bu Lerrantenler ayrt bir araqttrma konusu-

dur. Levantenler ortadan kalktrktan sonra da Beyo$lu'nda oniartn bu iki l.tizlii

ktiltiiriinii devam ettiren bir Ttirk grup ortaya grktr. Ne Tiirk, ne de yabanct.

flbt-ir taraftan Trirkierin Garphlagmasr bakrmtndan Pera'ntn onemli bir i9-

levi vardrr. Yiiksek srnrf, yani Istanbul'un asilzadeleri, beyzadeleri, hanttnefen-

dileri artrk Kapahgargr'p brrakrp Be1'oglu'ndan altEveriqe baEladrlar. Yani bir

alafrangahk modasr bagladr. Orada pastanaler, tiyatrolar olduf,undan Pera Ba-

trfiaqma modasrna onctiltik etntigtir. Ilk belediye nieclisi Galata'da, orada yer-

legmig olan Awupahlarla Ttirklerin iEtirak etti$i bir meclis olarak ortaya qlktl.

Istanbul'da ilk defa yollann gazla aydrnlatrhnast orada bagladr. Biiyuk gemile-

rin yanaqmasr iqin Fransrz kurnpanyalarl nhtlmlar yaptrlar. Yani lstanbul'un

Batrhlagrnasr ve modernlegmesinde Pera ve Galata bLiyiik rol o1'nadt. Galata'da

yabancr ve kan$rk belediye meclisi daha sonra Istanbui'da kurulup benimsen-

di. Batrhlagma volunda Galata'ntn onemi btiyiiktiir'

6. Uc $ehirleriBaEka bir gehir tipi uclardaki qehirlerdir. Rumeli'nde Osmanh dewinde ku-

rulmuE belli baqh gehirler rizellikle uclarda, yani serhadlerde ortaya gikmtqtu.

Bilindifii i.izere, Osmanh'nrn Rumeli'de yayrhErna paralel olarak bu uclar her

defasrnda ileri hatlara intikal etmigtir. Rumeli'de ilk biiYiik Uc I. Murad devrin-

de Malkaradrr. Daha sonra Ewenos'un merkezi olarak Gtimiilcine'dir. Ewenos

orada cami ve garEr yaptr. Gtimiilcine gilntimtize kadar bir Ttirk gehri olarak

oradakiTtirkltifiiin merkezi olarak kaldr. Fetihler sonucu serhad ilerleyince, Ev-

renos Serez'i merkez )raptl. Ondan sonra firtuhatVardar nehrinin obiir tarafina

gegtigi zaman, orada tamamen bir Tiirk gehri alarak Yenice-i Vardar kuruldu'

Orta kolda once Edirne, sonra Filibe Uc merkezi oldu. Beylerbeyi merkezi Fili-

be icli. Onun ardrndan srrasryla latar Pazarctgt, MoravaVadisi iizerindeki Niq ve

en son Belgrad. Sa$ kolda ilk onemli merkez Balkan Da$lan ete$indeki Ay-

dos'tur. I. Murad zamanrnda $umnu merkez oldu. $umnu'dan sonra Silistre,

Ni$bolu ve Vidin, Tuna tizerinde Uc merkezleri olarak geligti.

Uc merkezlerin tarihi de ay'nca incelenmelidir. Mesela Saraybosua'1n (Sara-

jevo) ele alaltm. Saraybosna baqlangrqta ishak Beyin, sonra o$lu Isa Beyin uc

rnerkeziydi. Onceleri kiiqiik bir kasaba idi ve ekonomisi geligrnemig bir yerdi.

Ewenos'un kurdugu qehirlerde oldugu gibi han, ktilliyeler, ahizaviyeleri Eehrin

temelini olu$turuyordu. Ne zaman ki, serhad daha ileriye intikal etti, o zalnan

geligrne arttr. Beylerbeyilik merkezi Saraybosna'dan Banl'alukaya, Giimtilci-

ne'den Serez'e intikal ediyor. Uclar ilerledikten sonra bu Eehirler iq bcilgelerin

merkezi haline geliyorlar ve gehir o zalnan daha geligiyor. Saraybosna, liq be-

destanr olan biiyiik ticaret gehri halini ahyor, niifus gelip yerlegiyor. Qarqrlarl ve

bedestanr bugtine kadar geldi. Demek ki, Osmanh gehirleri, uclann ilerlemesi-

45

46 TALID,3(6),2005, H. Inalcrk-8. An

ne gdre safha safha geligirn gosterdi. Bu uc qehirleri zamanla Rumeli'de btiytikOsmanlt gehirleri haline gelmigtir. Bu konuda bize iincii malzeme saglayanProf. Machiel Kiel'in, mahallinde yaptrgl incelerneleri ve yayrnlarrnr minnetlezikretmem izlaznn. Osmanhlar gehirlerde geligneyi ekonomik ve askeri bakm-dan desteklemek iqin btittin Rumeli de koprirler ingasrna onem vererek yol sis-temini olugtunnakta btlytk atrhmlar yapmrglardrr. Rumeli de yol sistemini Os-manltlar geligtirntiqlerdir. Uclardaki Eehirler de bu yol sistemi savesinde llzlageliErne gosterdi.

E. Halil inalcrk'tn Osmanh $ehirYaprlan ile ilgiti Rraqtlrrna ve Gtiriiqleri

1. Esnaf

Eski qa$lardan beri gehirlerde esnafrn, yani qegitli rnal satan gruplarrn, kor-poras)/on haiinde ba$rmstz veya ozerk olarak tegkilatlandrklarr ve kendi satlgla-rtntn iuhisartnt safllamak iqin devletie iEbirligi yaptrklan gortiltir. Bu qekilde Ee-hir ve kasabalarda tegkilatlanmrg bu esnaf gruplarr, gehrin btiyiikliigrine gcirebelli bir salnda olur ve bu sayyr agmamasl iqin devletin kontrolti istenirdi. Nle-sela kiiqiik bir kasabada, tabii ki o kasabanrn iktisacli ihtiyaglanna gore esnafadedi rnahdud sayrdadrr. Yani ekmekqi, kasap gibi esnaf 20-30 civannda olur-du. $ehir bi-iytidukqe ingilizcede guilds denilen esnaf korporasyonlan da artar-dt. En btifik Eehir olarak Istanbul'daki esnaf gruplan 150-160 qegicle ay'nhyor-du. Roma'ntn en geligrnig devrinde de bu saylnln hemen hemen aynr olugu dik-kat gekiciclir. Esnaf teqkildtr Rolnadan Bizans'a intikal etti. Prefelcfe, yani gehirbelediye reisine ait bir ka1'n3L bugilne kadar gehnigtir. Oradan Ilizans'taki bukorporasyonlarr d$renmektef iz. N.{esela, kr1,1-11"t1' ma]lann satrldrfr qarglnln,Osmanlt devrindeki Kapalgargr ile aynr yerde oldugunu gortiyoruz. KezA Bi-zans devrincle de bu nrerkezle I-Ialiq arasrnda sokakiar vardr. Bu sokaklarda, Os-manlt dewinde oldugu gibi belli baqh esnaf faaliyer 96steriyorciu.

istanbtrlda bu bolgeye iki yoldan, cleniz ve kara),olundan mal tagrnmaktav-dr. Kapahq?rgl'y3, Edirne kaprsrndan giren kervanlar mal tagrrdr. Haliq'teki ka-panlara, Unkapant'na, Yagkaparll'na veYemigkapanr'na ise genellikle denizdengemilerle mal tagurtrdr. istanbuldaki korporasyonlann ihtiyaq duydugu ham-maddeler bLr iki yoldan temin edilirdi. Bu rnallann toplandr$r depolar Kapah-qargl ve l{aliq'teki kapanlardr. Mesela unkapanr'na gelen unu, elcnekqi, qdrek-qi esnafr gelerek ihtiyraqlnllna gore diikkanlanna tagrrdr_ O zaman Eminonti ba-harattn ve kaltvenin geldi$i yerdi. Sonradan N4rstr qargrsrnrn orada kurulmasrda brrlrrrnla ilgilidir'.

Gelen maldevletin kontrolti altrnda esnafa belli dlgrilerde da$rtrlrrdr. Bu sr-r-

retle kargagaya, tekel ve ihtikdra geqit verilmezdi. Buna rafnten Istanbul iaEe-sinde il-rtikAra rastlanrrdr. Billiassa )'eniqerilerin rnallan gehir drgrnda kapatrpdepoladrklarlnt ve daha sonra lriksek fiyattan sattlklannl bihyoruz. Yani esnafher bakrmdan devletin kontroltine muhtactr.

Trirk-lslam-OsmanJ-r $ehirciii$ ve Halil I nalcrl' Ln Qairqm aian

Esnafi tedirgin eden bir baEka olay koltukEu esnaf denilen ve teqkilata dahil

o[nayanlann baEka yerlerde diikkan aqmasl ve rekabete girmesiydi. Her esnaf

grubu belli salnda usta, kalfa ve qrraktan olugan tinitelerden teEekktil ederdi.

Mesela diyelim ki Istanbul'da kemhn tipekl satan esnaf 100 usta olarak tespit

edilmiEti. Bunun drgrnda hig kimsenin dtikkan aqrp satl$ yaptlmastna mtisaade

edifunezdi. Fakat rli.ifus artrgryla beraber talep arttrfil yahut da daha aEa$r kali-

tedeki mala talep ortaya qrktrflr zarnan, kenar mahallelerde koltukqu esnafl or-

taya qrkardr. O zaman asrl esnaf, kethiidalan vasltaslyla devlete yazrlt mtiraca-

at ecler ve yazilr olarak gikayet ederlerdi. Devletten koltukqulartn kaldtnlmastnt

talep ederlerdi. $ikayetlerinde tizerinde durduklan baghca husus, bunlartn

ilriinti belli kalitede imal etntedikleri ve satmadrklarr geklindedir. Bu suretle

halk kotit mal a|naktadrr, derlerdi. Devlet de genellikle onlartn qikayetlerini

dinler ve bu diikkanlarr kapatrrdr.

Di.ikkan saylslnln artmasl ashnda iktisadi bir olaydrr. Mesela Istanbul ntifu-

sr,r 200 binden 400 bine qrkinca, talep de ona gore arttyordu ve dolapsryla esnaf

saFslnln da artmasr gerekirdi. Devlet de bu geligrneyi gorur ve bazen esnafin

saFslnl arturrdr. Kemhacrlanll saFslnrn 100 iken sonra 170'e qrktr$rna dair eli-

mizde vesikalar vardrr. Ahrnet Refik'in Istanbtil Hayattadh 4 ciltlik eseri, lstan-

bul esnafr hakl<-urda onernli bir kaynakttr.2o Ahmet Refik, Miihimrnelerden is-

tarrbu] hayatrna ait vesikalarl 113y111o6r' Fakat bu lrususta en esaslt kayrrak,

mtifttiltikteki kadr clefterleridir. Bu defterlerden esnaf hakkrnda binlerce vesika

qrkallabilir. Bu defterlerden biri, kadr tarafindan "Esnaf Nizatnnameleri" adty-

la tek bir ciltte toplannrtEttt.

lstanbul'u1 esnaf te$kilatutl aniantak iqin Rumeli ve Anadolu'daki qehirle-

rin esnaf savtlart ile kargrlagtlrnla j'apmak gerekir. Bunlara ait belgeler kadt si-

cillerinde ve istanbul'daki Osmanh arEivit-tde fazlasryla mevcuttur' Qa$atay

Uluqay ve Feridun Emecen ile bagka aragtlrmactlartn tagra Eehirlerindeki esnaf

teEkilatlan iizerinde degerli aragtrrmalart vardtr. Esnaf nizamlart hakkrndaki

bilgileri argivlerde buluvoruz. Fakat gehir esnafr, urettikleri mallar, kullandrkia-

1 olgiiler, tiretim teknikleri ve aletlerin qeEitleri iqin rnutlaka bir esnaf tntize-

silin yal'rut teknoloji miizesinin kurulmast elzemdir, Tek ttik bazr teEebbtisler

var, alna bunlar yeterli de$ildir. tu'Ieseia bir a-vakkabtctntn buttin aletleri, olqii-

ler, kantarlar, teraziler, a$rrhk oiqtileri gibi esnafrn kullandr$r her ti.irlti aletin

bilinmesi iktisat tarihirniz iqir-r bir oclevclir. Bu aletler, bilhassa dokuma tezgah'

lal siiratle kaybolmaktadrr. Halbuki bu tezgahlartn uzmanlar tarafindan itrce-

Ienrnesi sonucuncia kaybolmuq birqok tekLik d$renilebilir. Bu tezgahlar bu-

grinkti teknolojiye uygulanarak Batr'\'la, hatta Qin'le rekabete, mesela dokuma-

20 ASmecl Refik'in istatrlrul'a dair btr ddrt ciltlik eseriniu gegitli baskrlart I'ardtr: Ahrnet Reltk,

Ortnrtcu Asr-t Hicritle lstanbul Ha1,atr, Ankara: Ktiltiir ve Turizrn Bakanh$r, 1987; Ahr-ned

Refik, Flicri ortltit'irtci Astrcla Istariltul I'lL1'atr (1000-1100) lstanbul: Devlet lvlatbaasr' 1931;

Alrmed Refik, Hicri Onikint:i .lsrrtlrt istartl.l.rl Hitl'an (1100-1200),lstanbul: Enderun, 19BB;

Ahrlet Refik, Hicrl Oniiq:iirtcii,,i.srzl,r .'.;lriribttl llat,atr,1200'1255,lstanbul: Enderun, 1988.

47

TALID, 3(6), 2005, H. lnalcd<-8. Arr

larda yeni uygulalnalara gidilebilir. Kezd boyacrhk qok onemlidir. Kumag boya-

crh$r gegmigte Osrnanh da qok ileriydi. Edirne ve Diyarbaiar krrmrzrsr baEka

hiqbir memlekette yaprlamtyordu. Batrhlar ker-rdi ticaretlerini ilerletrnek ve buboyama teknolojisini elde etmek iqin qok ugraqtrlar. Ancak X\,'III. asrrda bazrErmeni ve Rutn ustalartnt Batr'ya goti.irerek Trirk ktrmrzlslnl elde ettiler. Ana-doludaki dokuma ve kumag boyama teknolojisi son derece ileri seviyedeydi.Fransrz ticaret odasr vesikalarrndan ogreniyoruz ki, Batr'da funerika'ya kadarsevk edilen Diyarbakrr ve Antep bezleri, Fransrz ticaretinin en onemli krsmrnrolugturmaktaydr. Bizden kumaglar Marsilya'dan Fransa'ya da$rtrhyor ve onunkaba olanlart da Anerika'daki kcile plantasyonlanna satrhyordu. Bu milyonlar-ca frankhk bir gelir saghyordu.

Tiirk dokumactlt$tnul ikinci bir tjnemli kolu bugiirt Blue Jean adr verilen,ka.ba rnavi pamuklulardtr. Bunun merkezi Turkiye'de izmir ve Batr Anado-lu'5r61u. Daha XVI. asrrda mavi retrkte qivitle boyanmrg ve halkrn ttiketimi iqinbuytik tliktarda tiretilen bu kaba mavi pamuklular izmir den Marsilya'ya sevkediliyordu. Bu Hirrdistan qiviti ile, mavi qivit ile boyanmrg panruklular Ameri-kadaki plantasyonlarda kole iEgilere giydirilmek rizere sevk edilmekteydi. Gii-ntimtizde ABDde solculann poptiler yaptrgl bu kaba pamuklular, Arnerika'yaAnadoludan geqrnigtir. Arnerika'ntn grineyindeki zenci esirlere giydirilmektizere ucuz ve dayanrkh oldugu igin bu mavi kaba pamuklular tercih edihnek-teydi. Yani tek kelime ile, Bursa ipeklileri gibi mavi parnuklular yahut Bogasidenilen Burdur itrce pamuklulan da Turkiye'den ttim dunyaya sevk eclilrnek-teydi. Ikirrci bir tekstil kalemi olarak iq pazarda fakir halknr kullandrir abalarbtitun Imparatorluga dagrhnaktaydr. Dogu Karadeniz bolgesi keten ve keneviraqtstndan bir tekstil merkeziydi. Burdur'la beraber Konya da ince pamuklula-rtn dokundugu birer merkezdi. Yani dtinyada Trirkiye tekstil ihraq eden onem-li bir memleketti o zamanlar. $ehirlerdeki esnaf bununla geqiniyordu. Ne za-man ki, XIX. astrda tekstil imali igin ewela Ingilterede makine mamulleri qrktr,pamuklu yapan esnaf iflas etti. Bir kayna$a gore usktidar'da pamuklu kumagdokuyan 5 bin tezgah birden kapanmrgtrr.

Yalmz dokumacthkta ve boyacrhkta de$il, bagka sahalarda da, meseld qizrneyapmakta, silah imalinde birqok yerli sanat bu esnaf tarafrndan tiretilirdi. Trir-kiye'nin fakirlegmesi, bu esuaf tiretiminitr ve tegkilatrnrn qokmesi ile meydanageldi. XIX. astrda Batr rnallartntn istilasl ve Batl ekonomisine ba$rmhhk, iktisa-di olarak bu esnafrn qokrnesine yol agtr. $ehir tarihi aragtlnllrken ;ehirlerdekibu esnaf teqkilattnur qcikmesi de dairna dikkate ahnmahdrr. Esnaf teqkilatrnrnkalknrasr XIX. astrda yenileqme dewesinde olmugtur. Yalnrz sanayi ve esnaf teE-

kilatr bahmtndan degil, beraberinde gelen gehirlerin fakirlegmesi de araEtrrrl-mahdrr. $irndiden tek ttik bazl ara$tlrmalar yaprhyor. $u bir gergektir ki, Ana-dolu ve Rumeli de gehir ntifusunun briytik krsntrnr esnaf tegkil eder. $ehir hay,n-

ttna damgaslnt vuran esnaf, gerek tegkilat, gerek fiyatlar gerek kalite bakunrn-

TiiLrk-lslam-Osrnanh $ehirciliSi ve Halil lnalcrli'rn QahEmalan

dan kadrya baf,hydr ve onun nezareti altlndaydr' ozellikle geqim rnaddeleri

olan ekrnek, et, yaf,, un gibi rnadcleler ilzerinde kadr kontrolti vardr' Her qehir-

de kadrntn huzuruna esnaf kethiidasl ve tum esnafi temsil eden gehir kethtida-

sr gelerek fiyatiarr tespit edercli. Fiyat ve olqtileri kadrya bagh bir rnuhtesib

kontrol ederdi. BaEka bir deyiEle, osmault qehirlerinde bugtinkti beledivenin

gorevini kadr yerine getirirdi.

Esnaf arasrnda Eeref ve statii bakrmlndan bir hiyerarEi mevcut idi' islam dii -

gtincesine gdre gerefli olan esnaf eti lmkart katmanda sayrlrrdt' N'lesela Kur'alt

istinsahedensahaflarenl'ltkartdabulutrurdu'Esnafarasrndaiiretimfaaliyetive mallarrna gtjre bir hiVerarqi varch. Dinle ilgili olan esnaf en baqta gelirdi' Qar-

grnrn merkezi her gehircle bedestandr. Fatih lstanbul'da iki biiy-Ltk bedestan

kurmugtttr. Beclestanda klyrletli n-rallar satrltrdt. Bunlar bugiln de mevcuttur'

Bedestan kaptlalndan al,rtlan sokaklartn her iki yantnda diier esnaf yer ahr'

Onlar da bu hiyerargiye gore stntflandtrtltr ve stralantrdr' N'leseld bit pazartnda

en eski, kotii mallar satrldl$rr-rdan, onlar etl dtqta brrakrlmrqtt' Ozetle' bedestan

gehir tarihimiz aqtsrnclan gok rntil]im bir ver tutar' Evliya ('elebi dikkatle oku-

rlursa, o gittigi Eehirleri anlatrrken, "bedestant var" ya da "bedestatrt yok" diye

mutlaka belirtir. Bedestanda kr-vmetli, qo$unlukla ithal mallar saklanrrdr' Be-

destanlar kale gibi muhafazah, kubbeli ta9 binalardtr.2r Bir Eehir iktisadi ve ti-

cari olarak geligtikqe vezirlerclen biri veVa padigah oraya bedestan yaptlrlrdl'

Rtistem Paga, kansr Mihr i.i Mah Sultanla beraber birqok gehirde bedestan ve

hanlar yaptrrdr. o bir ekonomik refa-h de!'rivdi. NleseldVenedik Ve di$er Italyan

gehirleriyle ticaretin qok geligti$i bir Eehir olarak Saraybosna'da ii9 bedestan ya-

prlch. Bu bedestanlar hdld ayaktadrr. Beclestan inqast ve bedestanlartn mimari-

si hakkrnd a VaktflarDergisi'nde rnakaleler yapnlandr. Bu yaprlar sanat tarihi-

miz bakrmtndan da cok bnernlidir.

2. Kethiida

$elrir esnafinr temsil eden bir pehir kethtidav vardg' E'snaftn meselelerini

kadryla o konuqur. $ehir limancla ise ona Sehbender clenit. Osmanlt loncalart ta-

mamryla ozerk tegkilatlardrr. fegkilatur iciarecilerini ustalar kendi aralartndan

seqer. Osmanl Devleti'nde her tiirlii beceri, tegkilatrn iqinde 6flretilirdi. Mesela

bir ipekti kurnag yahut gizmeci okulu yoktur. Esnaf btittin teknikleri orada Yeti-

;ip ogrenirdi. Bir hiyerarqi varcltr. Bu hi.verarqinin baErnda qeyh ve kethtida bu-

lunurdu. fegekktiltil dir-ri baqkant olarak 9e)'h varcltr. Orada qahEanlar bir din

adatntna veya bir tarikata nretlsup olduklamdan, asllnda lA-dini olan bu tegki-

lat, dini bir htiviyet kazanmrgtrr. Esnaf, fiittiwetin ahlaki esaslarlna gore gekil-

lenmiEtir. Ftittiuttetndnte ilk defa Krrqehir'de clebba$lar geyhi Ahi Ewen'le orta-

ya qrktr. FtitilltuenlAmeler esnafin, igqilerin ahlak kitabrdrr' Mikail Ba\ryam'tn bu

21 Bkz,Halil inalcrk, "The Hub of the Citl': The Bedestan of Istat-rbtd", [Tirrkqesi iqin bkz : "ls-

tanbul,un Incisi: Bedesten", N4ustafa Ozel (haz.), lktisat ve Dirt,lstanbul: lzYal'rncrhk, 1997'

s. I l9-1361.

4948

50 TALID, 3(6), 2005, H. Inalcrk-8. An

konudaki gah$malarr tjnemlidir.22 Bu tegkilatta asil sorumlu kethiidadrr. Kethij -

da devletle olan iligkileri, hammadde temini gibi drg iligkileri saglayan bir go-

revlidir. Loncanrn gahqma adabr, igqilerin disiplini, mallann gorenege ve bellibir nizama gdre yaprlmasrndan sorurnlu olan kiEi yi$itbaErdrr. Arapqa fetdy.rneftittiwet tegkilatryla ilgilidir. Yigitler, yahut fetd, qalryan igqilerdir. Yigitbafligqi-lerin milmessilidir. ig disiplininden ve tiretimden o sorumludur. Kapandanmalzemeyiyifitbagr temin eder, ma]larrpazarayine o gottirtir. Bu idarecileri us-

talar kendi araianndan segerler, bunlar devlet tarafrndan empoze edilmez. Bu

suretle esnaf, idari balarndan da ozerktir. Esnaf loncasr bunlardan dolayr devle-te sadece kendi nizarnlannr korumak iqin baqr,urur. Bu sebeple devlet nezdin-de her esnafin seqimle gelen kethi.idasr ve nizamlarr hem devlet kayrtlanndahem kadr sicillerinde yazrhdrr. Devlet bir gikayet ortaya qrkarsa o nizamlara go-

re hareket eder. lhtilaflan rjnlemek igin her seqim sonunda seqilenleri defterle-re kaydeder. Argivlerde buna ait kayrtlar qoktur. Bu, devletin lonca uzerinde Os-

manlt doneminde, devlet 6nern kazanmadan once kontrolde bulundufiunugcistermez. Yukarda belirttigimiz gibi her lonca ozerktir. Buna ragmen Israilli ta-rihgi Baer, Osmanh devrinde loncalann tarnamen devlet kontroh.i altrnda oldu-

$unu iddia eder. XIIi.-XV yiizyrl Anadolu'sunda Eehirlerde ulemd ve ahiler, haik[zerinde griqli,i ni.ifuz sahibi idiler. Halkrn qrkarlannr ve tutucu egilimini ternsilettikleri iqin, gehre hakirn olmak isteyen beyler ve htikiimdarlar, onlarr kazan-mak geregini duyarlardr. Onlarr el tistiinde tutar, dini eserler, cami, medrese ve

ozellikle de zaviye ve hankahlar tesis ederlerdi. $ehrin ulemOsr, ahiler "qehir

a'yarll" olarak, siyasi kuwet kargtstna birlegik bir heyet olarak grkarlar ve istek-lerini kabul ettirirlerdi. Beyler, gehri rakipierine kaptrrmamak iqin onlarui di-rektifl erini b enimserlerdi.

Esnaf arasrnda Ahi Ewen ilk debbaglar geyhidir. Ahi Er,'ren geleneflini de-

vatn ettiren debba$lardrr. Deri sanayii, Osmanh esnafi arasrnda pek qok ham-maddeyi hazrrlar. Ayakkabrlar, at e$erleri, kogum rnalzemesi, hatta sofra a,ltrna

serilen ortriler hep deriden yaprhrdr. Yani sanayinin ytizde elliden fazlasrnr de-

riciler saglarlardr. Debbafllar, Eehirde en kalabahk ve igqileri bakrmrndan enagagt seviyedeki esnaf sayrhr. Debbaglk qok pis bir igtir. gehrin drgrnda dere ke-

narlartna yerlegtirilirlerdi. Istanbul da sur drgrndadrr. Pis kokar; derinin rizerin-deki tiiylerin doki.ilmesi iqin deriler kopek drgkrsrna yatrrrlrrdr. Kopek drqkisr

toplaycrlarr vardrr. Koyden yeni gelen ve hentrz mahareti oimayan iqgiler bura-da qalrgrrlardr. Ahi Ewen geleneiine gore en ba$tmsrz esnaftrr. Kendi mahke-

meleri ve hapishaneleri vardrr. Kadr ve devlet bunlann igine kangnaz. Bu se-

bepten de halk isyanlannda en bagta harekete geqerller debbaglardrr.

Kanuni'ye atfedilen bir beyan vardtr:Yerriqeriler edepsizlik yaprnca, Kanunigiiyle demig: "Biz askeriz, kimse bize dokunamaz demeyin. Benim lstanbulda5000 kigilik bir ordum var, onunla sizi te'dib ederim." Kanuni'nin bu soziiyle

22My'<ail Bayram, Alti Euren ue Ali TeSkilatt'nut Kurulu,su, Konya, 1991.

TiiLrk-lslam-Osmanh $ehircili$ ve Halil lnalcrk'rn Qahgmalan 51

kastettigi debbaglardrr. Biitiin Orta Dogu Eehirlerinde halk hareketleriniu ba-

grnda olurlar. Bunlara alyLr denilir. Yafimalarda, isyanlarda bunlar baqta gelir-

ler. Karl Marx bunlara "litmpen proletarya" der. "Her Eehirde isyan ve yagmaya

hazrr bir grup var" diyor Buharin. Bunlar komiinizm literattiri.inde igqi stndintn

en aga$rsrnda yer alan en talihsiz grup sayrlrr. Igte soz konusu grup, Osmanh 9e-

hirlerinde tabakhane esnafidtr. Son zamanlarda Bosr'vorth, Cahen ve Taesch-

ner, lslam gehirlerindeki bu gibi gruplar hakkr'da araqtrrmalar yaptrlar' Bizde

de tek ttik aragtrrma var. Bu gruplann zengin ga1'rimi.islim mahalleierinde yan-

grn Etkarrp ya$maya giriqtikleri bilinmektedir' Yakrn Dogu tarilri iqin bu gibi

Itimpen proletarya araglrmalarr eksiktir. Bizde Evliya Qelebi Eehir tarihi iqin

onemli biigi sa$lamaktadtr.

Esnaf hakkrnda Eu konu trzerincle de alrlca durmak laztm: Teqkilat ve firtiiv-

vet bakrmrndan Selquklu Anadolusu gok geligrnigtir. Osmanhlar Rumeli'yi fet-

hedince, bu sistemi Rumeli'ye tagrdrlar. Ewenos Gazinin daha Ucbef i iken ka-

sabalar tesis ettifini, hanlar inqa ettiflini goruyoruz' Rumeli'nde Balkan Eehir-

lerinin ortaya qrkmast baktmrndan Ruureli aragttrmalartnda bunu awlca belirt-

mek lazrm. Rumeli'de biiyiik gehirlerin teqekktilti hep Osmanh dewinde ol-

mu$tur. Mesela Bulgaristan'rn merkezii'ralen Sofyadrr. Osmanh fethinden on-

ce Br.rlgarlarrn merkezi Trrnova idi. Osmanhlar bir kale inqa ederek Sofya'1t bey-

lerbeylif,i rnerkezi yaptrlar. Istatrlxrl'clan Sof..'a'\'a giden yol tizerindeki Filibe'

tticcann ve seferlerde orclularrrr ronakiarlift muazzam bir Eehir haline geldi.

Selanik aynr qekilde geligti. Osmaniilar Selanik'e Yahudileri getirip yerleqtirdi-

ler. Orada Yeniqeri quhasr imalathaleleri sayesinde Selanik geligti' Daha )ilV

astr sonunda Aiman esir Schi-ldberger Edirne'vi en bi.if iik Eehirlerden biri ola-

rak anar. Saraybosna kiigiik bir kasaba iken biiytik bir merkez haline geldi. Bu-

gtin de Bosna devletinin merkezidir. Belgrad, Macarlartn elinde ufak bir kale

idi.osmarrlrdevrindebrivtikbirgelrirhalinegeldi.osmanltgelrircili$ilranlart,qarqrlart, bedestant, rneydanlart, cantileri, ktiprtileri, kervattsaraylan ile tama-

men Selguklu Anadolu'sundan intikal eden ileri bir sistemdir' Sanat tarihqileri-

miz ewela biiti.in a1'rrntrlarryla bu sistemi tespit etmek \re sonra bu sistemin

nasrl yayrldr$tnr gtistermek zorundadrrlar.

Osmanlt Eehrinin sosyai yaplsl da kendine ozgti bir sistem dahilinde yapt-

lanmlghr. Ozel hayattn dinlere gore a1'rlldrflr mahalleler ve ortak mekanlar' ls-

talbul'da ktilliyeler etrafrnda bir sistem dahilinde kuruldu. Butlun iqin bugrin

kiillil,s adr kullanr|yor. Bu isim yanhgttr, bunun asrl adt imdrenir' Bizde gehir

tarihqili$inin babasr rahmetli Osman Nuri Ergin tabiri diizeltmigtu'23 Osntanlt

Intaret Sistentiadh bir kitap r,azdr . irrtaret kelinresi daha dar bir manada fakir-

lere yemek daf,rtan bir kurun'r olarak kl:,:.,:i:irt'. Fakat daira genig anlamda artrk

yerlegmig bir tabir olarak inraret, kullivelere tekabul eder'

23 Osman Nuri Ergi1, TLirkiyefls gehirciligirt \'arihi InkiSafi, lstanbul: Currhuri-vet' 1936.

52 TALID,3{6), 2005, H. lnalcrl<_B. Arr

Bu noktada kulliyelerin nastl olugtu$undan bahsetmek gerekir. Osmanh ge-

hirleri bu gekirdekier etraftnda kuruhnu$tur. Bog bir arazide, mesela Istarr-bul'da harap bolgede, Sultan yaliut bir devlet rica-linden birisi bir imdret tesis

eder. Bu imdret, durumuna gdre gu birimleri ihtiva eder: Ortada cami yahutmescit, onun yantnda medrese, qocuklar iqin mektep ve yanlnda imdret bulu-trur. Camiye ba$h olarak qogu kez bir krittiphane bulunur. Demek ki imaret ca-

mi, medrese t e dar anlamda imAret gibi iiq tenrel birimden olu$ur. A1'nca baztirnaretlerde kervanlar iqin develik oh-rr.

Bu ktilliyeler iki birl'tik birirnden olugur: Vakrf gartlanna gore hizmet verencami, tneclrese, imdret ve bazen de tekkeler yaprlrr. Bu birimin idamesi ve tami-rat gibi ktilliyenin devatntnt sa$layan iktisadi birimler ikinci krsmt tegkil eder.

Bunlar kiilliyeye gelir temin eden birirnlerdir, Bunlarrn baErnda kervansaral,,han ve hamam gelir. Flarnam Islam'tn temizlik hustrsunda koydu$u kurallardolayrsryla btiytik onern tagrr. Osmanh gehirlerinde briyi.ik hamamlar qifte ln-ntanz diye antltr. Kadtti ve erkekler iqin a),Tl ayrr kurulur. Hamamrn geliri gok

i-vidir. Ktilliye vakftntn gelir kaynaitnt, dtikkan, harnam, qargl sa$lar. Yani ktilli-ye vakrf esasllla gore kurulmu$tur. Bunun da sebebi, kiilliyenin devamrnr ebe-

diyen garanti etmek arzusuudan ileri gelir. Qtinkti vakrflar, sultan dahil liiq kim-se tarafindan defigtirilemez, ilga edilemez. Bu suretle gerek ekonomik gerekidari birimler vakrf sayesiude tamamtyla devamh bir tentele oturmugtur. Os-

manh gehirlerinin kurulugunda bu sistem esas ahnmrqtrr.2a

Bilhassa Fatil-r Strltan Mehmed bu sistemi uyguladr. 1459 da vezirleri qa$rr-

dt ve onlartn her birine Istanbtrl da birer kiilliye inqa etrnelerini enretti. Qiinkiiistanbul bog ve harap bir gehirdi. Bu suretle Mahrnud Paqa, Gedik Ahmed pa-

ga, Murad Paga, Hadun Ali Paga kiilliyeleri ve zarnanla etrafinda mahalleleroiugtu ve gehir bu Eekilde geligti. Bu ktilliyeler etrafinda halk gelip yerlegmekstrretil4e mal-ralleler buy-rtdu. Bu sistemin merkezi, Eehrin cami-i kebindir.ls-tanbul'un cami-i kebiri Ayasofyadtr. Her gehirde bir Ulu Cami vardrr. (Jlu canti,qehir halkrnrn ibadet iqin toplandrSr ve siyasi, toplurnsal olaylarrn l-ralk tarafin-dan konuguldugu yerlerdir. Btiytik Eehirlerde nrifuzlu pagalar ktilliyeler kurarve gehri geliEtirirlerdi. $ehirlerde mahallenin merkezi mescittir. Hrristiyan ve

Yahudi mahallelerinde sinagog yahut kilisedir. Bu durum, Eehirlere dini bir hti-viyet kazandrnr.

3. Vakeflar

Ostnanlt gehircili$inin geligmesinde ve idarnesinde ternel kurum vakrftrr.Mesela istanbril Vnkrflan Tahrir Defteri incelenmeden, istanbul'un bir Os-

manlt-Ti.irk gehri olarak nasrl meydana geldifli anlagrlarnaz. Ekrem Hakkt A1'-

verdi ve Barkan'ur neqretti$i bu defter incelenmeden lstanbul'un tarihi yazila-maz. Bu defter XVIL asrr ortalartnda bitiyor. Valcflann gelirleri, toplayanlara

24Bkz. Halil Inalcrk, "istanbul", Enq,clolsedio of Islanu a.mlf., "lstanbul (Tiirk Devri)".

Tiirk-lslam-Osmaltr $ehirciligi ve Halil lnalcrk'rn ()h-smalan 53

ait kayrtlann tutuldugu Cabi defterleri miiftiiltik argivindedir. Yani lstanbul'untarihi hentiz yazrlmrg degildir. BaEta Istanbul ve diger liman gehirleri lzmir; is-

kenderun, Antalya, Selanik, lrablusEarn, Beyr-ut, Sinop, Samsun rre Trabzon'un

gehir geligimi bagka faktijrlerin tesiri altrndadrr. Bunlan avnca aragtrrmak la-

zrmdrr. Bu konuda Qa$lar Keyder ve arkadaglannrn negrettifli liman gehirleri

kitabr qrktr. Selanik hakkrnda da bazr eserler vaytnlandr. Betryut uzerinde Ab-

dtilkerim Refik'in qahgrnalan var. Liman gehirlerinin kenditre ozgfi geligneqizgileri vardrr.

F. Halil inalcrk'rn $ehir Tarihi Bibliyograffasr (Kronolojik)"Bursa $er'iye Sicillerinde Fatih Sr-rltan lvlehrned'in Fermanlar.", Belleterr, 1947, sy I I,

s. 693-708.

"Erzururn", lslam ArtsikloTsedisi,lg48, c. IV s. 345-357.

"Bursa", Ertcyclopedia of Islant,2. Baskr, 1960, c. I, s. 1333- 1336.

"Bursa and the Cornmerce of the Levant", Jotmml of Ecottorttic attd Social Histotl, sJ

the Oriertt,1960, c. Ill, sy.2, s. l3l-147 [avnr yazr, vazann Tlrc Ottonmtt Entlsi

re: Conqttest, Orgarizntion nttd Ecottotrtl, adh galrgmasr iqinde de ver almak-

tadrr (London: Variomnr Reprints, 1978)1.

"Bursa XV. Asrr Sanavi ve Ticaret Tarihine Dair!'esikalar 1", Belleten, 1960, s)'. 24, s. 45-

l0t."Erzurun'r", EttcycltsTsedia of Islnnr,2. Baskt, i965, c. II, s.712.

"E],Alet", Ettqtglsp.dia of Islant,2. Baskr, 1965, c. 11, s.721-724.

"Gelibolu", Enq,clo1:eclia of Islant,2. Baskr, 1965, c. II, s. 983-987.

"Tlre Rebuilding of Istanbulbl'Sultan Meirrned the Conqueror", CulturaTurcica,196T,

c. lV s. 5-15.

"The Policl, of Mehmed II Torvard the Gleek Population of Istanbul and the Byzantine

Btrildings of the City", Dtunbartott Oaks Papers,1969-1970, s),. 23-25, s. 231-

249.

"lstarrbul", Ettcltslspsdia of Islant,2. Bash, 1973, c.I\i s. 138-140.

"'fhe Hub of tl-re City:The Bedestan of lstanbul", Irttenrutiornl Jounnl of Turkish Stu-

dies,1979-]1980, c. I, str 1, s. 1-17.

"Osmanh idare, Sosyal ve Ekonomik Tarihi lle llgili Belgeler: Bursa $er'i1's Sicillerin-den Seqmeler", Belgeler, 1980, c. X, sri 14, s. 1-90.

"Osrnanh ldare, Sosval ve Ekonornik Tarilri lte itgiti Belgeler: Bursa $er'iy'e Sicillerin-

deu Seqrneler lI", Belgeler, l9BB, c. XIll, s)'. 17, s.l- 42.

"Eyi.ip Sultan'daYaptltlasr Gerekettler", lslartbul,I982, sy 3, s. l48-149.

"Tl're Appointment Procedure of a Guild \,Varden (Kethudd)", l,Vierrcr Zeitschrift fiir die

Ktnde des ltlorgenlarttles, 1986, sy. 76: Festsclu'ift Andreas Tietze, s. 135-142

Ibu yazr, The h'Iiddle East atd tlte Balknrts Under tlte Oftontan Ertrptre (Blo-

omington: Indiana Universit]'Pres, 1993) adh eser iqerisinde de yer almakta-

dtr:s. 194-201].

"Fatih sultan Nlehmed Tarafindan lstanbul'un Yeniden itrgast", qer,r Fahri Unan, l9Mayrs Uriluersitesi Eiitirrt Faktiltesi Dergisi,IgBB, s1r 3, s.205-214.

54 TALID, s(6), 2005, H. lnalcft-B. Arr

"lstanbul: An Islamic City", lournal of Islamic Studies, 1990, s. 1-23 lbu yazt, yazara aitEssa-ys in Ottonmn Histoty (lstanbul: ErenYay., t99B) baghkh gahqma iqerisin-

de de 1'sp almaktadtr: s' 247 -27I1'

"Ottoman Galata, 1453-i553", Edhern Eldem (ed.), Prbntiere Recontre httenmtionalesw' I'entpire Ottomnn et la Tiu'quie nrcderne, lstanbul: I'lnstitut Fralqaisd'Etudes futatoliennes, 1991, s. 17-105 [bu yazt, ]tazaru ait Essays irt Ottotnan

History iqinde de yer almaktadtr: s. 275-3761.

"lstanbul: Bir Islarn $ehri", qeu lbrahirn Kaltn, Derghlt,lg92, stl 24, s. 14-15; s-v. 25, s.

15-17; lslant Tetkikleri Dergisi,l995, cilt 9, s.243-269.

'A Case Study of the Village Microeconomy: Villages in the Bursa Sancak, I 520- 1593 ",

The lt[iddle East artd tlrc Balkans Under tlrc Ottomart Entpire, Bloomington:

Indiana University Press, i993, s. 161-176.

"E:'trpProjesi", Eytip:D[irt/Brtgtirt,sempozytrn,ll-l2Aralk|gg3,lstanbul:TarihVak-fr Yurt Yay., 1994, s. 1 -23.

"Eytip Sultan Tarihi On fuagttrma Pro jesi", Ttilay Artan (ed.), XWil. Yilz1,tl Kafu Sicille'

ri Iprgutda E),ti.p'te SosyalYasnnt,lstanbul:TarihVakfr Yurt Yay, s. l-14.

AnEcorrcmicartdSocialHistoryof theOttornartEtnpire 1300-1600, Cambridge: Carnb-

ridge University Press, 1994.

SotLrces artd SttLdies ott tlte Ottoman Black Sea, TIrc Custortts Register of Cnffa, 1487'

1490, Cambridge: Han ard Universiry Ukrainian Research Institute, 1996.

"lstanbul'un Incisi: Bedesten", ir{ustafa Ozel (haz.), Iktisat t,e Din,lstanbtrl:lzYaytnct-hk, 1997, s. l19-136.

"E:'up Sicillerinde Toprak, Kdy ve Ko1'Iil", XWIL Ytizl,tl Kadt Sicilleri Iptguda EJ,iip'te

Sosyal YaSarn, istanbul: Tarih VaKr, I998.

Osmanlt Intparatorlurtu'ntut Ekonontik ue Sosysl Tarihi 1300-1600, qev. Halil Berktay,

c. I, Istanbul: Eren, 2000.

"lstanbul (Tiirk DevrD", DIA,200l, c. )XIII, s. 220-239.

"lstanbul After the Conquest", Istanbul City and Murticipality,lstanbul: Istanbul N{et-

ropolitan Municipalit_v Department of Cultural and Social Affairs Press, 2002,

s.31-38.

"Fatih, Fetih ve lstanbul'un Yeniden lngasr", (Habitat II) Diiq,67 Kenti Istanbul, Istan-

bul: Tarih VaKr, s. 22-37.

"The Conqueror, The Conquest and the Rebuilding of Istanbul", gev. Orhan Birgin,(Haltitat II) Istanbril-l\brld Ci4r, istanbul: Tarih Vakft , s. 22-37 .

'Aqrg Konferansr", L Uski"ldar Sentpozyuntu, 23-25 Mayts 2003, Bildit iler, c.I, Istanbul:

Usktidar Beledivesi, 2004, s. I 1- i4.

Tiirk-lslam-Osmanl $ehircili$ ve Halil lnalcrk'rn Qahqmalarr 55

Urbanism in Turkish -I slamic- O ttoman Traditionand Studies of Halil inalcrk

HAIil INAICIK. Bii]CNt ARI

Abstract

First part of this article focuses on the researches of Halil Inalcik on urban liistory. One

of the basic arcl-rival sources on this topic is Ottoman Court registers (5Uil/s of Sharia',.

Prof. lnalcrk has begun his earl1, researches on these registers at Bursa. After thorough

examination on these material, he published a series of articles. Besides, he discovered

certain sultanic decrees of Mehrned II the Conqueror, among these registers of Bursa.

After Bursa, lnalcrk intensified his studies on demographic, historical, administrative,

social structure of Istanbul. Second part of this article emphasises

1. Ottoman-Turkish methods of concluest,

2. Settlements within the cities, and

3. Settlements of various religior-rs and social groups in the cities.

Within this context, fronl early XI\AI' centurJ onwards, Ottoman methods of conquest,

and involventent of Islamic principles rarere handled. Then, the first measures, taken

by the Ottomans after the conquest n ere examined. ln this regard, a physical descrip-

tion of lortresses and cities are given, and militaq' and administrative authorities of

the cities are enlisted. Historical development of Istanbul after the conquest in 1453 is

also emphasized in the article. Activities on rebuilding and repopr.rlating Istanbul, car-

ried out by the Ottonans are explained n'ith contemporary demographic tables.

Within Istanbul, researches on Eyiib, Galata, and Uskildar constitute another special

focus of interest. The artizans, the guild systern, and their relationship with the state

is also mentioned. The article is concluded with the characteristics and historical

development of Frontier (Uc) cities. A bibliography of Halil lnalcrk on history of

urbanism is given at the end of the article.

Keywords: Istanbul, Bursa, Ciry Population, lnalcik.

Tiirk-islam-Osmanh $ehircili$i veHalil inalcrk'rn Qahqm alarr

HAIil INALCIK - BiiICNt ARI

6zet

Bu makalenin birinci bohirnii Ha-lil lnalcrk'rn pehir tarihi iizerine yaptlgl araqtlrmala-

ra odaklanmaktadrr. $ehir tarihinin en rjnemli argiv kalmaklartndan biri, Osmanlt

$er'iyye sicilleridir. Prof. lna.lcrk bu konLrdaki ilk aragtrrmalartna Bursa sicillerilde ba9-

lamrg ve bu konudaki derinlemesine incelemeler sonucu bir seri makale yaytnlamtq-

56 TALID, 3(6), 2005, H. lnalcrk-8. Arr

trr. Fatih Sultan Nlehrned'in bazt fermanlartnt da bu siciller arasrndan bulup yayrnla-

nrl$tlr. Inalcrk'ur Bursa'dan sonraki gahgmalan Istanbul'un tarihi, demografik ve sos-

yal yaprsr rizerine yoiunlagrr. Mlakalenin ikinci brjltinrtinde ise genel olarak,

i. Osnranh - Tiirk fetih us0lleri,

2. $ehirlerde yerleEim ve

3. $ehirlerdeki gegitli dini ve sosyal gruplartn yerlegin'ri

irakkrnda bilgi verilmektedir. Bu ba$larnda, XI\{ asrrdan itibaren Osmanh fetil-r rrs0l-

lerive bu husustaki lslAmi ilkeler dikkate sunuluyor. Fetihten sonra, Eehirlerde ahnan

ilk teclbirler orneklerle aqtklanryor. Bunun iqin de hisarlar ve qehirlerin fiziki yaplsl

hakl:rnda ger-rel bir qerqeve qizildikten sorlra gehirdeki askeri, idari otoriteler srralanr-

yor. Bunun ardurdan, makalede 1453 yrhnda fethinden sonra lstanbul'un yeniden ir-r-

gasr ve iskdnr iqin ytriittilen faaliyetler, qagdag ka1'naklara dayanrlarak ortaya kon-maktadrr. Ardurdan, ayn bir itrceleme konusu olan Eyup, Galata ve iisktidar tizerineyaprlan qahgrnalar de$erlendirilir. Esnaf, lonca tegkilatr ve bunlann devletle olan ilig-

kileri de bu qerqevede ele altnir. N'lakale Osmanlt Uc gehirlerinin tarihi si,rreq iqindekigeliEimi ile tanramianmaktadtr. Son boltimde Halil lnalcrk'rrr $ehirTarihiBiblivograf-yasr eklenmigtir.

Anahtar kelimeler: lstanbul, Bursa, Sehir, Niifus, lnalcrk.

TURKiyE AR [,$TrnMrr,An r

nrruunEnLrmDERGfrSfr

Cilt:3'Sayr:6'2005 ' Yilda iki defa yayrnlanrr

Sahibi Bilinr ve Sanat \/akfr Yazr lsleri Miidiirii Salih Pulcu

Yayrn Kurulu

$evket K. Akar, Yiicel Bulut, Ebubekir Ceylan, Cogkun Qakrr, Ahrnet Davuto$lu,

lhsan Fazhoglu, F Sarninre Inceo$lu, Abdiilhamit Ktrnrtzt, Nlustafa Ozel, Yunus Ufur

Danrsrna Kurulu

Engin Deniz Akarh, Brort,n Universitesi, t\BD Cemal Kafadar, Harvord Univ'ersitesi, AB[)

Gokharr Qetinsaya, lstanltul Tcknik Universitesi Nlustaf-a Kara,, Uluda! Universite si

N{ehmet Geng, Bilgi Utriversitesi'fer.fik C tiran, i stanh ul U r iv ersitesi

lrlelrmet lpSirli, Fnlil [ /lirtrsitt'.sr

Kenral Karpat, l\liscorrsirr Urtiv'ersitesi,,4BD

Sabri Orman, lv'[arrnnnt Unit,ersitcsi (enekli)

Redaksiyon: Yiicel Bulut

AdresVefaCad.No.56,14l3,1 \'e[alstanbul Tel 0212,5282272 pbx Faks0212.5I332)0

e-nrail talid@bisav.org internet http://rvww.talid.org, http:/Afl*v.literaturdergisi.corn

AbonelikABoNET Tel O2lZ.22Z 72 06 Faks 0212.22127 l0

e-mail abonet@abonet.net internet rnvrv.abonet.net Abone Da$rtmr AKTIF DAGITII\{

Dergiye gonderilen yazrlar hakcmler tarafindan deferlendirilir. Dergide ver alan yazrlardan yazarlart sorumludur

Dergiye 96nderilen yazrlar va1'rnlanstn yaynlanmastn iade edrlmez.

Yrffirk $mhHr Wmtrfiffi?ffi

Cilt3isayr6 1200s TIIRKiYE ARA$TIRMALARIO6t

tnTlulRATHslRDHRGTSN

Sunug 5-8

$ehir Tdrihi ve Tiirkiye'rle $ehir Tarihqiligi: YaklaSrtnlnr, Konnlar ve KaynaklarYunus UGUR 9-26

Tiirk-Islanr-Osmanh $ ehircilirti v e H alil innlcrk' m Qalrym nlarrHAIiI INAICIK-BiiLICNI ARI 27.56

Osmath Kasik Diinentitde Anadolu KentleriMehmet OZ 57-88

Survey of Urban History of Arab Cities in the Ottoman PeriodNelly HANNA 89-102

Osnnnh Dijneni Arap $ehir Tarihi ilzerine Bir incelemeNetly HANNA 103-I16

Osmanh Ddneni Balkan $ehir Tarihi: Bosna, Macaristan ve Yutraflistan $ehirleriFatma SELTURHAN-Ozgiir KOLqAK-IU.Ali GOKAQTI 117-150

Siyah Afrika'da Osmanh $ehirleriTarig Mohamed NOUR 151-159

Osmanlt'iln Kent iskkm ve Denografisi (XV.-XWil. Yiizyillar)Yunus KOC 161-210

Osnrcnh Devleti'ude gehir Ekononilsi ve iage

Ahmet UZLrN 211-235

O stnanh $ ehir Mekdnlan: Kalwelmn e Literatiir iiAhmet YA$AR 237-2s6

Osmanh Belediye Tarihi Arastrrntalart ve Kaynak Malzenre Uzerine NotlarTarkan OKTAY 257-281

Cumhuriyet Ddneninde Tiirkiye'de $ehirleptne ve Gecekondu ArasttmalartAlim ARLI 283-352

inrparatorlu$un ihtipanr Arayrynrdan Cunilruriyet'in Radikal Modenilegne Projesine:Tiirkiye'de Kentsel Planlanranm ilk t'w l'iltMehmet Bengii ULUENGIN - Onrer TURAN 353-436

Suraiya Faroqhi ile Tilrk $ehir Tarihi Uzerine 437-455

\lisual Sources for Urban History of the Ottoman EmpireKathryn A. EBEL 457-486

Osnanh $ehir Tarihinin Gdrsel KaytaklartKathrfn A. EBEL 487-515

$ehir Tarihi Q,alrynnlannda Yazma Eserlerden Nanl istifade Edilebilir?lhsanFAZLIOGLU 517^526

TrK}}RlKnrYi ffi at-]Kew Tt K ]R MLAILAIR X

ooo

MKTTMWKMm m lR ffi fi^ffi fi