Delfour. De narrationibus quae sunt in Sancti Augustini sermonibus, theism proponebat. 1892.

8/6/2019 Delfour. De narrationibus quae sunt in Sancti Augustini sermonibus, theism proponebat. 1892.

1/98

DE NARRATIONIBUSQU^ SUNT

IN SMCTI ABIillSTIM SiRiflMBUS

THESIM PROPONEBATParisiensi Litterarum Facultati

L.-Cl. DELFOURPRESBYTER

^^^^^

PAHISIISAPUD K. LKROUX niBLrOl.OLAMVin dictn Bonapaito, 28

I >i')l'


2/98


3/98


4/98


5/98


6/98


7/98


8/98


9/98


10/98


11/98


12/98


13/98

DE NARRATIONIBUSQU.E SUNT

IN SANCTI AUGUSTINI SERMONIBUS


14/98

NEMAUSI, TYPIS GERVAIS-BEDOT


15/98

DE NARRATIONIBUSQU/E SUNT

E mm mmm mmmuTHESIM PROPONEBAT

Parisiensi Litterarum FacultatiL.-Cl. DELFOUR

PRESBYTER

^S8B3

PARISIISAIUI> K. LKROUX HI11L10F0UAM

Via dicta Bonaparte, 28

1892


16/98

THE INSTITUTE CF MEDIAEVAL STUDIEl10 ELMSLEY FLACE\ TORONTO 5, CANAOA,m 1 4 1331


17/98

OPTIMO ET DOGTISSIMO VIROCtaston BOISSIER

GRATI ANIMI ET REVERENTIM MONUMENTVM


18/98


19/98

PROCEMIUM

Muha qiiidem de Sancti Augustini eloquentia, peritioratores, Meldensis nosler episcopus, ut exemplis utar, etCameracensis archiepiscopus aliique doctissimi existima-tores litteris mandarunt. Quot virtutibus oratoriis praedi-tus fuerit ille non intellegendi solum, sed etiam dicendigravissimus auctor et magister, neminem, nostra aclate,fallit, Ut Tullius inter Romanos, ut Demoslhcnes interGraecos, ita Augustinus, omnium consensu, inter Ghristia-nos oratores principem locum tenet,At Augustinus suis orationibus haud paucas narratio-

nes miscuit, ad quas si animum dirigamus, aliquid inarle oratoria ct in litterarum historia sane efficicmus.Quod enim unus ex eruditissimis viris (l) nuper doquodam magno ct procclarissimo Augustini opere(2) pro-nuntiavit, hoc in narraliones quibus Sermones ornalisunt, cx parle conferam. Scilicet narrationcs, quanquamorationibus ipsis rariorcs sunt et brcviores, dignui ta-

(1) Ebert, Histoire de la LitUratnre cn Occident, cb. ix.(2) De Civitate Dei.


20/98

men haberi possunt, quae litteratorutn virorum oculosanimosque in se convertant. Ea enim omnia, quac in Ser-monibus narrantur, attente consideranti, et eximia quae-dam oratoria virtus plane apparet, et illud, quod fere om-nes rhetores de nostro Doctore sentiunt, impar et quasimancum videtur.Nemini dubium est quin eloquentia et historia inter

se nexae sint et non raro sibi invicem utiiissimumauxilium praestent. Etenim apud Thucydidem aut Coe-sarem aut Tacilum , multas orationes reperias , quaemaximam opportunitatem habent, cum historiae ornamentosint et altissimas auctorum cogitationes exprimant. Quiigitur autiquam historiam recte existimat , ille spar-sas huc et illuc orationes silentio praetermitlere nonpotest. Ex alia vero parte, non pauci oratores, ad exem-plum Crassi aut Tullii, cum eloquentia artem narrationisconjungunt, ut suas orationes venusta varietate distin-guant. Quin etiam, in litterarum historia majora et mira-biliora ab eruditis viris inventa sunt. Etenim, cum anti*qui oratores ejusdem oralionis diversas partes inter sedisponebant, alii quidem exordium, alii argumentatio-nem^ alii conclusionem sibi suscipiebant. Eos igitur causi-dicos, qui plerumque expositionem in causis excipiebant,potius narratores quam oratores jure vocare possumus.At contra, nonnulli historici scriptores, sui proprii mu-neris quasi obliti et quadam peculiari cupiditate inducti,veras doctissimasque contiones faciebant, ipsaque factaoratoria ratione expiicabant. Ita Livium , qui historicatantum opera edidit , ante omnia esse praeclarum ora-torem et ipso Tullio fortasse eloquentiorem fere omneslitterati viri nunc existimant, Non quidem de Sancto Au-gustino oratore eadem atque de Tito Livio historiarumscriptore dicenda sunt , sed Augustinus in suis SermO'nibus se narratorem saepissime praebet. Quas igitur obcausas hoc dicendi genereusus sit,quae narraverit, et qua


21/98

3 -arte , qulbiis in rcbus a maximis oratoribus discrepet,aut in quibus rcbus sit eorum similis, vcrbis explicaremihi in aninio cst.

Sed cum ea omnia, qua) sentio, plane expromere jamopera) pretium sit, ambigue dicta quac in mentem lecto-ris venire possent, demere imprimis conor.Ad orationem narrationes accommodare et audientibus

gratissima tantum pra^bere et omnia, quoc sunt narranda,diligcnter enucleare, hoc quidem maximi momenti est,hoc antiqui rhetores suos discipulos docuerunt. Aper- tam enim narrationem, ait Tullius, tam esse oportet quam cetera ; sed hoc magis in hac elaborandum est, quod et difficilius est non esse obscurum in re narranda, quam aulin principio, aut in argumento, aut in purgando, aut in perorando ; et majore periculo haec pars orationis obscura est quam cetera^ ;vel quia si quo alio in loco est dictum quid obscurius , tantum id perit, quod ita dictum est ; narratio obscura totam ob- caecatorationem... Ac, siquando erit narrandum,nec illa qxisc suspicionem et crimen efficient , contraque nos erunt, acriter persequamur, et quidquid poteril, de- trahamus : ne illud,quod Crassus, si quando fiat, perfi- dia, non stultitia fieri putat, ut causas noceamus, acci- dat. Nam ad summam totius causai perlinet, caute, an contra, demonstrata res sit ; quod omnis orationis reliqua3 fons est narralio (1). Addendum est quod peritus orator ad veritatis similitu-

dinem ducit narrationem et omnia apta ad dclcctalionemlectoris captat et dat opus ut quodvis sit simplex dum-taxat et unum . Longe abest ut hanc narrandi optimamspeciem el quasi figuram ab omnibus rhctoribus tum an-tiquistum recentibusadumbralam ncgligcrc aul dcspiccreaut, ex parte, mutare velim. Narralioncs cuim, quae sunt

(1) De Oratore, lib. II, c. lxxx-lxxxi.


22/98

in Sancti Augustini Sermonibus^ cum illa perfecta narra-tione, quamlitterati viri expresserunt, conferam et ex haccomparatione , quid sit de nostri Doctoris ingenio exis-timandum, staluam. Namque ut in figuris et formis est aliquid perfectum et excellens cujus ad cogitatam speciem imitando referuntur ea, quae sub oculos ipsa cadunt, sic perfectae narrationis speciem, sine ulla inter-missione, animo videbimus. Attamenhanc rationern reruminter se conferendarum , quamvis in scholis usitatam, etutilissimam immoque necessariam, usurpare, ni fallor,uon satisest. Augustinus enim, dum Sermones suos coramHipponensibus aut Carthaginiensibus civibus pronun-tiabat, quodam peculiari munere fungebatur, quod ple-rique rhetores minime advertunt. Itaque noster praecla-rissimus Meldensis episcopus bene nos edocet Augus-tinum digressionibus et similitudinibus frequenter usumfuisse duplicem ob hanc causam, quod plebem compel-labat et auctores sacros imitabatur (1). Unde fit ut no-vum illud christianae narrationis genus, quod finxit Au-gustinus, cum novo rerum ordine congruat atque ideoad novam disciplinam revocandum sit. Quod si eumleges a rhetoribus iisque peritissimis constitutasrumpentem aliquando deprehendamus , non offende-mur , sed in omnia penitus inslrospiciemus et quod-cumque existimandum esse arbitrabimur , sincera fide ,dicemus. Nam qui eximias orationes a Thucydide, a Coe-sare, a Tito Livio et a Meldensi episcopo habitas unaeademque ratione ponderaret , ille in maximo erroreversaretur. Non aliter , narrationes quae apud Tulliumreperias,a narralionibusquae sunt in Sancti Augustini ser-monibus discernere aequum est. Quin etiam , si diu etattento animo sermonibus Hipponensis episcopi studeas,novam et peculiarem et optimam praeclarissimamque nar-

(1) Defense de la Tradition et des Peres, Hv. IV, ch. xvlii.


23/98

5 randi figuram, quasi ex necessitate, mente concipies. Egoquidem non possum non plurimi facere, et magnoperediligo illum pium Narratorem qui, sine ullo apparatu etomissis multis rhetorum prceceptis, pulcherrima aut mi-serabiiia, coram Christiano populo, refert. Hunc mollis-simo animo spectandum esse arbitror a litterato viro, quide Sancti Augustini narrationibus rectum judicium facereconatur.Ne tamen ulla suspicio sit me dissidere cum doctissi-

mis magistris, qui bene narrandi prcecepta finxerunt autexpresserunt ! Tempore enim opportuno , cuidam per-fectae dicendi forma3, quoedam alia forma ad mores novosaptissima subjicicnda est. Ilaque non cur duo oraloresinter se differant deprehendere, sed duo genera narrandi,varia immoque diversa et quae se invicem expleant, in-tellegere nostra interest. Cui operi incumbemus donec,hac nostra investigatione, queecumque ad Augustini nar-rationes pertinent, consecuti erimus.Ubicumque locos Augustini usurpavimus, illa editione

usi sumus, cui nomen monachorum ordinis Sancti Beue-dicti inscribitur.


24/98


25/98

CAPUT PRIMUMCur Augustimis ad narrandum propensus fuerit

Inter recenlissimos c litteratis viris mos est inquirerequas ob causas auctor quilibet ad hoc vel illud dicendigenus assumendum incitatus fuerit. Platonem quidem, utexemplo res declarelur, instituisse iila divina coUoquiapersonarum, qua3 tum tragoediis tum comoediis simillimasunt, et artem Soplioclis aut Euripidis aut etiam Arislo-phanis in nostram memoriam revocant, nequaquam de-miramur, propter hanc causam quod preeclarissimus illephilosophus, dum juvenis eral , quid in arte tragica pos-set, tenlavit. Par est igitur nos dcmoustrare cur Augus-tinus qui orator , philosophus et episcopus eral , nar-rationes tamen cu m suis Sennonibus plerumque con-junxerit.Primum omnium quosnam Magistros noster Doctor prrc-

cipue secutus est, percontandum esse slatuo. Elenim illiceleberrimiscriptorcs, quorumcxemplaria, nocturna diur-naque manu, versamus, in nostris animis quasi in ceraimprimuntur. Atquc tribus auctoribus, scilicet Vergilio,Platoni et Tullio, qui sunt inter se paulum simiies, Au-gustinus summo ardorc studuit. Ab Vergilio quidcminitium duco, proptcrca quod cum phiiosoj)ho aut chris-tiano oratorc niaximam dissimilitudinem haberc pri-


26/98

8 mum videtur. Non aegre tamen, etiamsi de sola narra-tione cogites, nostrum Doctorem Vergilii omnia operapraesertimque divinam /Eneida^ imitando seepissime ex-pressisse perspicies. Vergilium enim suoheroico carminimaxima varietate distinguendo vehementer operam dedisseneminem fallit : illas notissimas narrationes, quas ad duascolumbas , ad Elysios Campos ^ ad Camillam spectant,polissimum consequi possumus, quin operis universita-tem detrectemus. Ita Augustinus qui non raro christianosoratores ad delectandum populum hortabatur (1), severita-tem sermonum gratissimis narrationibus mitigabat. Prae-terea, omnium poetarum epicorum inter quos enitet Ver-gilius, non disputare, nonorare, sedres in medio ponere,facta oculis subjicere, et, ut breviter dicam, semper nar-rare officium est.

At Augustinus, cum carminibus Vergilii, ab ineunteaetate, imbutus fuisset, poeticasnarrationes, quibus Mneisabundat, non imitari non potuit. Namque, ut ipse ait, dies tolus tum in rebus rasticis ordinandis , tum in recensione primi libri Vergilii peractus est (2). Oc-curritur quidem nobis a doctis : Auguslinus, fortassedicent, dum suos ultimos libros, praesertimque Sermones^litteris mandabat, quidquid ex antiquis auctoribus hause-rat, acriter repudiabat. Eum quidem ad christianam doctri-nam se applicavisse et antiqua carmina in dies reliquissefateor ; sed, ut ait Hieronymus, Augustini aemulus, si litte ras didicisses, oleret testa ingenioli tui quosemel fuisset imbuta ; lanarum conchylia nullae aquae diluunt (3).Idem Hieronymus , postquam , suadentibus angelis , apoetis, oratoribus dilectissimoque TuIIio se prorsus re-

(1) De catechizandis Budibus, pars I, 14, de Hilaritate comparanda.(2) De Ordine, I, 26.(3) Apologia adversus libros Rufini, I, 30-3J.


27/98

9 moturum csse pollicitus crat, versus Vergilii plerumque imprudens invitusquc profercbat, Quid igilur sen-ticnduni esse dicenius de illo mitissimo Auguslino, quinon aliter ac Hicronymus profanis scriptoribus vcniaindabat, immoqueoptabat ut Vergilius in christianum para-disum reciperetur ?Plalonis opera, quanquam in Graccis litteris minime

versabatur, assidue noster Doctor legebat, in animo cogi-tabat ct sciens prudensque imitabatur. Porro, divinumPlatonem res dicendo oculis subjicere et facta egregienarrare et adulescentium ludos quamlibetve fabulamsumma arte effingere , quis nescit ? At non solum Plato-nem Augustinus imilatus est, sed eliam nonnulla scripsit,quae Platonicae narrationis veram speciem referunt. Omit-tam quidem celeberrimam illam platanum cujus in umbraadulescentes a Platone et ab Augustino ficti inter se dephilosophia colloquuntur. Quoddam tamen unum exem-plum afferre mihi liceat : At Trigetius religione com-^ motus, cum etiam verba sua scripta essenollet, urgebat Licentius ut manerent , puerorum scilicet more , vel potius hominum, proh nefas ! penes omnium, quasi vero gloriandi causa inter nos illud ageretur. Gujus motum animi cum objurgarem gravioribus verbis , erubuit : qua ejus perturbatione animadverti ridentem lactan- temque Trigelium. Etambobus: Itane agitis, inquam? Nonne vos movet quibus vitiorum molibus atque im- peritiix; tcnebris premamur et cooperiamur? Ilic ubi ne plura dicerem, lacrym.np mihi modum imposue- runt .... Probabis, ait Licentius, quam purgatiores fu- turi sumus. Modo illud obsecramus per omniaquan dili- gis , ut ignotum nobis velis atque illa omnia deleri jubeas ; simul ut parcas etiam tabulis quas jam non habemus. Prorsus , inf[uit Trigetius , maneat noslra poena, ut ea ipsa quLC nos illicit fama, flagello proprioa


28/98

10 suo amore deterreat (1). Nonne apparet Augustinumhic meminisse horum suavium et quasi divinorum adu-lescentium, quos Socrates , referente Platone, philoso-phiam gratissimam docebat et a pravitate mentis ad vir-tutem gradatim deducebat ?Haud dubium est quin Augustinus in Tullianorum li-

brorum studium maguopere diuque incubuerit. Numvero narrationibus immensam operam dederit easque imi-tando effingere voluerit, fortasse quaeri potest. Inprimistamen altendamus Augustinum proferre, aut explanare, autlaudare non tam orationes Tullii quam philosophica col-loquia, prtesertimque illum celeberrimum Hortensium,quem eruditi viri desiderant. Porro ille Hortejisius , sinedubio, complectebatur digressiones similes digressioni-bus , quas in libris , qui inscripti sunt BrutuSy de Re-publica ^ de Legibus, et in ceteris ejusmodi opusculis,reperias. Satis est sane in memoriam nostram revocaremortem Crassi, aut Scipionis somnium, aut innumerasillas narrationes quae ad historiam eloquentiae spectant.Ipsam autem eloquentiam si consideremus, Tullii disci-

pulum Augustinus se praebet. Etenim, cum celeberrimi ora-toris conliones assidue legeret, frequentes et gratissimasnarrationes, quae se lectori dant in conspeclum, quadamex necessitate animadvertit et certo judicio ponderavit. Illaequidera doctissimae disputationes^ quas Tullius_, mullis inlibris, adnarrationeni adhibuit (2), impediebant quominusHipponensis episcopus deciperetur. Hic enim rhetoricaeregulas, quas, mullos per annos, tum Romae, tum Medio-lani, tum etiam Cassiciaci erat professus, omnino cognitashabebat. Denique illas soUennes laudationes apud recen-

(1) De Ordine, lib. II, cap. 10 et H.(2) De Inventione, V\h. I, cap. xx-xxii. Rhetorica ad Herennium, lib. I,

cap. \ui-x.Brutus, hlU.De Oratore, lib. I, cap. xv ; lib. II, cap. lxxX'LXXXIl.


29/98

11 tcs Romanos usitalissimas, in qnibus narrationes quasineccssarias sunt ct maximum locum occupant, adulescensediderat.

At cjusmodi auctoritatcm Vergilio, Platoni Tullioquenoster pius Doctor libentissime tribuebat : narrationcsquidem cum valde delectabant : Notissima, inquit,pietast patris noslri Abrahae redditanobis cst in memoriam per recentcm lectionem : et est quidem ita mirabilis, ut nullum cor arbitrandum sit tam obliviosum, ut inde ali- quandoelabi possit.Verumtamen nescioquomodo, quotiescumque legitur, quasi tunc fiat , ita afficit mentes audientium (1). Quae verba certo significant summamesse apud Augustinum illam rarissimam animi mollitudi-nem, quaTitiLivii historiseVergiliiquepoemata gratissimafacta sunt. Sed scriptores , alii alio modo , misericordiacommoventur. Quidam enim sua secum , sine ulla intcr-missione, cogitantes et suo proprio dolori ingemiscentes,nonnisi de se ipsis loquuntur. Horum in numerum fereomnes elegorum aut lyri^orum carminum auctores ,Alcaeum, aut Gatullum plurimosque e recentissimis poetigrecte adscribas. Quidam autem alii , a se ipsis , ut ita di-cam, se ipsos deducentes,nonnisi res, quibus dant operam,inspiciunt. Homcrici quidcm poetai (2) adeo sui obliti suntet antiquorum heroum moribus aut factis cxplicandis sedederunt , ut ipsi ignoti longanocte urgeantur. Ejus-modi poetir, qui in rcbus maximis aut oplimis aut pulchcr-rimis multum delectantur, eas oculis omnium subjicerccupiunt atquc ideo ad narrationes accommodant. In hisAugustinus profccto numerandus cst. Ut enim homericipoettc juvcnem nitidamque Gracciam complectcbantur

,

ut Vergilius Romanorum antiquoc rcligioni , historiic(1) Serm. II, cap. i.(2) V. Les Narralions clansllomcro, Ilistoire dc la Litlcralure grccque,parMM. Alfred ct Maurice Croiset, vol. I.


30/98

12 pristinisque moribus dabatoperam, itaAugustinus addoq-trinam christianam totum se conferebat. Itaque , ut illamaltissimam doctrinam nolam faceret , optima exponenda-rum rerum ratione utebatur atque ita ad narrationes fre-quenter adhibendas ducebatur.Adde quod Augustinus religionem christianam, tum

quasi summam doctrinac , tum quasi seriem factorum aDeo ipso ordinatam mente comprehendendam esse cen-sebat. Quotiescumque autem, non de doctissimis collo-quiisevolvendis , sed de populo edocendo cogitabat , adeam christianae religionis partem, quae versatur in histo-ria , ferebatur. Summam enim sacrarum Scripturarum inquibus eloquentise et poeseos quodlibet genus reperias,unam et vastissimam esse narrationem existimabat. Si ergo , inquit , maxime propterea Christus advenit, ut cognosceret homo quantum eum diligat Deus , et ideo cognosceret, ut in ejus dilectionem, a quo prior dilectus est, inardesceret, proximumque, illo jubente et demons-, trante, diligeret,qui non proximum, sed longe peregri- nantem diligendo, factus estproximus; omnisque Scrip- turadivina, quac ante scripta est, ad praenuntiandum ad- ventum Domini scripta est ; et quidquid postea manda- tumest litteris et divina auctoritate firmatum, Christum iiarrat (1). Denique nostro Doctori propria quodammodo et pecu-

liaris virtuserat, utomnia quae cogitabat suaviter efFunde-ret et altissimae dulcissimaeque veritatis amicos, discipuloset populum christianum omnimodo partipipes faceret.Sae-pissime quidem cum auditoribus aut lectoribus, oratoriaratione , eum agere fatendum est ; sed quanta oppor-tunitate orationi cuilibet preces miserabiles , dialo-gos, digressiones et omnia dicendi genera includit' (1) Z)e catechizandis Rudibus; pars I, 8,


31/98

13 Illis cclcbcrriniis Confessionihus, quas docti indoctiqueIcgunt, rortnam ct quasi naturalcm notam nostri Magistriincssc arbitror. Onincs enim a se ipso pucro aut adulcs-ccnle gcstas rcs cnarrat, genu nixus, Deumque orans^ct intcrdum ccssat, ut lacrimas effundat et cuncta morephilosophorum cxplicct.Attamen in altissimum Augustini ingenium penitus si

intrare vellcs, aliis ejuslibris omnibus jure studeres.Ete-nim Hipponensis episcopus intcr omncs christianosscriplorcs unus hanc figuram mundi quae prasteritjusta et congrua superbia contemnit atque soli Deose dicat. Unus Deus tu, inquit, tu veni mihi in auxi- lium, una aeterna vera substantia, ubi nulla discrepantia, nulla confusio , nulla indigentia, nulla mors... Fac me, Pater, quaerere te, vindica me ab errore ; quaerenti te mihi nihil aliud pro te occurrat. Si nihil aliud desi- dero quam te, inveuiam te jam queeso, Pater (1). Nos quidcm optata Augustino contigisse nunc scimus :

Deum cuim ille piissimus Doctor invenit ; Deum viven-tcm , sidera hominesque creantem, omncs res huma-nas regentcm mcnte perccpit discipulosque docuit.Nonne in Augustini tota opera confcrre possimus id,quod Psalmista dc stellis ct de lumine solis dixit ? nonneopcra Augustini, gloriam Dei narrant ?Ne vero eaomnia, qua^ jam diximus dc Augustino pro-

penso in narrationcs frcquenter adhibendas , inccrtavideantur aut falsa, aut immoderata, ipse nunc audien-dus est. Sacpe cnim et dilucide ea, qua3 de narrationesenlicbat, cxprcssit. Primum censcbat orationcm omnibus gencribus diclionum variandam esse ab Ecclc- sioc ministris, qui de doctrina chrisliana, coram populo, disserunt. Namque quaudo prolixa cst in uno

(1) Soliloquia, lib. I, c. 1 et n.


32/98

- 14 genere dictio, minus detinet auditorem (1). Augus-tinus aufem, omnes ambages miltens, suam sententiamiterum explicavit et ipsam narrationem in controversiamadduxit. Quidquid, ait, de ordine temporum transac- torum indicat ea,qua3 appellatur historia, plurimum nos adjuvat ad sanctos libros intelligendos, etiamsi prse- ter Ecclesiam puerili eruditione discatur... (2). At sicum his verbis quaedam alia verba ex alio opere excerplaconferamus, Augustinum narrationem maximi momentifecisse perspicuum erit. Quapropter non arduum est negotiumea, quae credendainsinuantur, praecipereunde et quousque narranda sint ; nec quomodo sit varianda narratio, ut aliquando brevior, aliquando longior, sem-c per tamen plena atque perfecta sit ; et quando breviore, et quando longiore sit utendum ; sed quibus modis fa- ciendum sit , ut gaudens quisque catechizet (tanto enim suavior erit quanto magis id poluerit), ea cura maxima est. Et prceceptum quidem rei hujus inpromptu est. Si enim in pecunia corporali, quanto magis in spi- ritali hilarem datorera diligit Deus ? Sed haec hilaritas ad horam ut adsit, ejus est misericordise, qui ista preece- pit (3). )) Hoc quidem enodatius dici non potest.

Itaque Augustinus, dum narrationes suis sermonibusmiscebat, haud fortuilum consilium capiebat, nec duo ge-nera dicendi cum theologia permixte implicabat. At suo-rum magistrorum , scilicet Vergilii, Ciceronis et Platonismemor, et se ad narrationem propensum esse atque adchristianam religionem quasi pulcherrimam historiarumseriem evolvendam aplissimum sibi conscius, propriaenaturae narrationis legibusque studuit. Quse consecutusfuerit omnibus perspicuum est. Augustino enim nihil an-

(1) De Doctrina christiana, lib. IV, caput xxii.(2) De Doctrina christiana, liber II, caput xxviii.(3) De catechiz. Rudihus, pars 1,4.


33/98

15 tlquius erat quam ut populum christianum suaviter ha-berel, sacrisque in coulionibus quam maximc mulcerct,deniquc, ut ipse aicbat, ubique hilarilatem faceret. Atquinarralioncs tum ad orationcm ornandam, ac varietate dis-tinguendam, tum ad auditorem deiectandum valent.Quin etiam, eas esse utilissimas, immoque necessarias

nostcr Doctor pronuntiavit , postquam prcecepta rheto-rum multos per annos meditatus est et fabulas populoesse gralissimas expertus est. Atque non solum quantinarrationes faceret, aperteprtc se tulit, sed eliam eas essecurandas discipulis demonstravit.Hunc peritissimum et optimum Magistrum sequi atque

ejus narrationibus quemdam, eumque egregium locumin lilterarum historia, quantum fieri potest , tribueremihi dulce est.


34/98


35/98

GAPUT SEGUNDUMQuibus in rebus narrationes versentur et quse sit

earum notio.

Operae pretiiim est inprimis omnem verborum ambi-guitatem devitare et diligenter statuere quid de narra-tione sentiendum sit. Verba enim, labentibus saeculis ,immutari etvaria immoque diversa significare etad moreshominum quasi se accommodare neminem fallit.Vox quidem narratio duo rerum genera apud Augus-

tinum significat. Quoliescumque enim priorem sensumnosler Doctor usurpabat, aliquid incerlum et latissimumcogitabat. Exordienda narratio est , inquit, et perdu- cenda ita, utsingularuin rerum alquegestorum,qua?nar- ramus, causoe rationesque reddantur, quibus ea rcfera- mus ad illum finem dilectionis, unde neque agentis aliquid neque loquentisoculusavertendus est (1). Unumquoddam exemplum referam,quo leclor non aegre menlecomprehendat, qua ratione hujusinodi narraliones Augus-tinus coinposuerit. Transit (orator) ad narrationem eorum quoe credenda sunt. Dc qua rcqnie significat Scriptura, et non tacet, quod ab inilio nuindi ex quo fccit Deus caelum et terram et omnia quoc in eis sunt, sex diebus

(1) De catechizandis Rudibus, pars I, 10.


36/98

18 operatus est, et septimo die requievit. Poteratenim Om- nipotens et uno niomento temporis omnia facere. Non aulem laboraverat ut requiesceret, quando : Dixit et facta siint, mondavit et creata 5W/i/(Psalm. cxlviii, 5); sed ut significaret, quia post sex setates mundi hujus septima eetate tanqaam septimo die requieturus est in sanctis suis ; quia ipsi in illo requiescent post omnia bona opera, in quibus ei servierunt, quae ipse in illis operatur, qui vocat et praecipit et delicta pr^eterita di- mittit, et juslificat eum qui priuserat impius (1). Hinc facile intellegimus quantam vim vox narratio apud

Augustinum nonnunquam habeat. Res enim gestas dilu-cide exponere, veluti historici scriplores aul oratores ci-viles causidicique solent, hoc sine dubio maxime neces-cessarium est, hoc Augustino cousuetudini erat. Sed praeterquamquod ejusmodi virlutes,que infabulis occurrunt,Hipponensis episcopus non contcmnit , quasdam aliascondiciones suis discipulis dicit.

Narrationibus enim addendae sunt difficillimas explana-tiones, quae ad philosophiam aut theologiam aut ad chris-tianae reiigionis hisloriam pertinent atque tantum doc-tissimis magistris et sacerdotibus commilti possunt.

Itaque non raro accidit, ut orator narrando praepositusfactum ipsum summatim explicet, immoque negligere vi-dealur, et in arduis disputationibus immoretur. Quamorandi rationem adeo sanctus Augustinus non vitavit uthae falso dictae narrationes in ejiis Sermonibus innumeraereperiantur. Reddere enim causain cur lapsus hominis et Angeli nihil Deo nocuerit aut quomodo duae civita- tes sint ab initio generis humani aut quod sitdiluvii et arcae sacramentum, hoc, teste Auguslino, narrationisspeciem praebet. Ea autem, omnia quae nostrum pecu-

(1) De cateehiz. Budib., pars II, 28.


37/98

19 liarc propositum non spectant, ne disputemus , et ad neccssaria Iranseamus. Fateor, tamen, si spatium mihi nuncdarclur, libentcr inquirerem quanli hoc falso dictae narra-tionis gcnus a lillcralis viris sit fiiciendum. Etenim in lo-cum cujusdam vocis aliam vocem supponere , id est , nonrationem sed cxpositionem tuui moralem , tum dogmati-caui, tum philosophicam proferrc satis csset. Quam ex-posilionem cum ceteris exposilionibus, quibus civiles ora-torcs de jure aul de rcbus publicis dispulantes saepissimeutuntur, nonimmerito compares atque inde utilissima etfortasse gratissima haurire possis. Sed hujusmodi laborcum pendeate dialecticorum scientia,controversia et theo-logia, atque mulli sudoris sit, cum noslro proposito mi-nime congruit ; eum igitur omittemuset his proprie vere-quc dictis narrationibus, quas huc et illuc sparsas inveni-mus, impensam operam dabimus.Primum hae narrationes, si tantum ad id quod est niaxi-mum maximeque necessarium, attendamus, ceteris narra-

lionibus, quas omnes scriptores, scilicetphilosophi, poetaeoratores composuerunt , simillima3 sunt.Ipse enim noster Doctor sic loquitur. Ecce, inquit,

unum dico, filii Juliani hereditatem susccpi. Quare ? Quia sine filiis defunctus est. Bonifacii hereditatemsus- cipere nolui : non misericordia, sed timore. Navicula- riam nolui esse Ecclesiam Christi Quicumque vult exheredato filio heredem facercEcclesiam, quaerat alte- rum qui suscipiat,non Augustinum ; immo,Deo propilio, neminem inveniat. Quam laudabile factum sancti et ve- nerandi episcopi Aurelii Garthaginicnsis, quomodo im- plevit omnibus quisciunt, osIaudibusDei! Quidam, cum filios non habcret, neque sperarct, rcs suas omncs rc- tento sibi usufructu donavit Ecclesioc. Nati sunt illi filii, et reddidit episcopus ncc opinanli quac ille donaverat. In potestate habebat episcopus non reddere ; sedjurc


38/98

20 fori, nonjure poli (1). Hoc facto moveri animos, tumhistoricorum scriptorum, tum litteratorum virorum, quisermonibus sancti Augustini aliialio consilio studeut, quisnon putet ? Etenim quam familiariter clerici Christiani-que quarlo aut quinto saeculo secum invicem viverenl,quomodo Ecclesia non divitias compararet, sed res neces-sarias exciperet deindeque pauperrimisfiliis opem ferret,qua tandem arte, austero sermoni gratissima narratio mis-ceaturj hic Hipponensis episcopus palam facit.

Ccterae narrationes eadem adjumenta doctrinae aut his-toriae prae se ferunt atque iisdem oraloriis virtutibus orna-tae sunt, et eae sunt quae gloriam sancti Augustini apuddoctos augeant. Omnibus viribus incumbam, ut eas notasfaciam et aequo animo judicem, donec ad hoc meum opusmentem appellam. Atque, ante omnia , quae sit harumproprie dictarum narrationum summa species, hic , pau-cis verbis , non exponere non possum. Postea de arte,qua scriptae sunt, et de omnibus, quae nostro Doctori glo-riae verlere par est, fuse disseram.Primum nostrae narrationes, propter hanc causam, quod

in genere oratorio versantur, non aliquid prorsus separatum efficiunt, sed, veluti ceterae orationis partes , adpropositum ab auctore quaesitum spectant. Quod si hoepropositum penitus notum habebimus, quse sit narrationum notio, non aegre, ni fallor, perspiciemus. Atqui Au-gustinus de hac re sic enucleate dixit, ut ejus verba quasiexcipere ac deinde in Sermonum quasdam partes, quan-tum recte fieri potest, transferre satis sit. Scripturarum, ait, figurae rebus vere gestis inhaerent. Ante omnia tamen, fratres, hoc innomine Domini et admonemus, et praeci- pimus, ut quando auditisexponi sacramentum Scripturae narrantis quae gesta sunt, prius illud, quod lectum est, credatissic gestum, quomodo lectum esl ; ne, subtracto

(4) Serm, CCCLV, cap, ni-iT.


39/98

21 (( fundamento rei geslos , quasi in aere quaeratis aedifi- care (1). Ut igitur ex inlegumenlo jucundum fruc-tum pueri promunt ila chrisliani oratores, ubi narralioneulunlur, c factis dogmaticam aut moralem sententiamcxprimunt. Quod ut fiat , non solum haec facta dilucidenarrare, sed ctiam oculis lectorum , quodam peculiarimodo, subjicere necesse est. Atque ita jam apparet i!lanarralionum, quae in sermonibus innumeris occurrunt,vera et summa notio, quam quaerebamus et quam infraverbis ampiioribus exponam. Sciiicet Augustinus narra-tiones frequenter adhibebat eo consilio, ut disciplinaechristiauae praecepta in mentes audientium quam maximeimmilteret. Eum quidem alia minora , quamvis haudspernenda, sibi proposuisse scio, sed nunc in univer-sum dico.Adumbrata illa narratione,quae in Sei^monibus Auguslim

invenitur, quibus in rebus versetur explicandum est. Nar-rationes in triplexgenus rerum, scilicet in Scripturam sa-cram, in sanctorum martyrumque vilam aut mortem fereomnes cadunt. Primum natura, ut ita dicam, paratum erat,ut eVeteri Testamento aut e quattuor Evangeliis mullafacta, divina arte narrata, in suos Sermones Augustinustransferret. Atqui ita res se habent. Quid igitur nostraehuicoperae accommodatius est, quam invesligare quomodoet quantum sacrac Scripturac verba nosler orator mutave-ritPNonnuIlas quidem narrationes invenias, quae nequa-quam immulatae fuerint atque easdem et in sacra Scripluraet apud sanctum Augustinum se pracbeant. Exempli gra-lia mihi liceat commemorare illud celeberrimum judiciumSalomonis quod Augustinus ad verbum dixit, aut, ut idconjectura probabile cst , ex ipso libro recitavit. Tunc apparuerunt duae mulieres meretrices regi Salomoni el steterunt in conspectu ejus ct dixit mulier una : Ani-

(f) S$rm. II, caput VI.


40/98

22 madverte, domine, ego et mulier haec habitabamus in domo una (1). Sed narrationes e sacra Scripturasumptas pierumque Augustinus aut in brcve cogit, autcontra dilatat, aut explanat, ita ut eis aliquid novum pro-priumque adjiciat. Omnes quidem meminerunt se legerein libro primo Regum illam celeberrimam historiam, quaead David et immanem Golialh pertinet , alque cunctospueros, quos in scholis inagistri rudimentis imbuunt,vehementer deleclat ; eam, queeso , cum insequenti nar-ratione confcrant : Golias unus fuit ex Allophylis , id est ex alienigenis , qui bellum gerebant illo tempore adversus filios Israel. Eo autem tempore David sanctus, cujus esl hoc Psalterium, immo per quem mi- nistravit hoc Psalterium Spiritus sanctus , puer erat pascens oves patris sui, tenera aetale, vixdum adules- centulus... Armatus est aulem Davidut, quoniam ae- tate et viribus impar erat, quasi armis par esset : sed arma vetera non adjuvabant , potius onerabant novara setatem. Et ad hoc pertinet quod etiam apostolica lec- lio ante Psalmi canlicum praesignavit, dicens : Exuite hominem veterem et iiididte novum (Coloss., iii, 9-10)... Tulit David quinque lapides de torrente, de fluvio, et posuit in vase pastoris, quo lac mulgeri solet, et ila processit armatus. Quinque lapides , Lex erat ; con- tinetur enim Lex quinque libris Moysi (2). Minima tantum pars narrationis hic usurpatur ; nam si

totum Sermonem referremns, prorsus manifestum essetquantum Augustinus a sacris scriptoribus discrepet. Eumvero ingenlem et quasi incredibilem copiam narrationumsermonibus junxisse ante omnia notalione dignum mihividetur ; quidquid enim in Scriptura sacra apologi authistoriae quamdam similitudinem prsebet, hocAugustinus

(1) Serm. X, cap. i,(S) Strm. XXXIl, cap. iii, it, t.


41/98

23 imitatione consecutus est. Jn Genesi quidem, quoe in ge-norc historico fcre tota vcrsatur, nullum fortasse rcpe-rias versiculuni, qucm sanclus Augustinus non explana-verit. Si igitur omnes narrationes, quae ad libros cano-nicos speclant, e nostri Doctoris orationibus detraheres,quoddam doctissimum et ulilissimum hisloriae genushabcres. Hoc enim ingens historicum opus cui philoso-phia, theologia aliaquo dicendi genera, sine ulla inter-niissione mixta sunt, a paradiso terrestri initium ducitet tempore Augustini concluditur. Denique eae partes.Scripturae sacroc quae ab historia maxime abhorrent, insermonibus Hippoaensis episcopi aut paulum neglectaeaut etiam omissse fuerunt.Augustini autem in Sermoni.biis, non solum facta e

Scripturis sacris sumpta, sedetiam sanctorum, martyrumomniuuique Ghristiauoriim vila, gaudia, luclus et morsnarranlur. Ne tamen eum, veluti Meldensis episcopus cete-rique tum graeci tuui latini oratores solent , tolam vitamcujusdam christiani martyris complecti existiuiemus. Ete-nim, cum factis theologica principia aul morales senlentiasanteponeret, iisdem faclis quasi aptissima ad populumedocendum ratione utebatur atque ea ad arbitrium suumdigerebat lectoribusque solute exponebat. Oinnes qui-dem legerunt illa celebcrrima Acta Martyriun in quibusniors Sanctae Perpetuae, Sanctaeque Fclicitatis narratur.Unus de mullis iisquc pcrilis oratoribus sancta-rum marfyrum cruciatus longos supremumque Irium-phum distribute verbis explanarct. At non ita Augusti-nus : in qua^dam minima et peculiaria et quasi porten-tosa iterum atque itcrum rcdit ct quoedam alia maxi-ma ouiiltit. Quae vero aute omuia diligcrc videalur,quijjus in rcbus libcntissiino iuimorctur , ncmo scircpotcst , nisi diu multis Scrnwnibus sluducrit. Nosterenim Doctor, non circa marlyrium ipsum, sed circa resquasdam tenues quae ad martyrii historiam non spec-


42/98

24 tanl, ambilus, ut ita dicam, facit. Sed hoc, inquit

,

illius potissimum laus est, in quemcredenteset in cujus nomine fideli studio concurrentes , secundum inte- riorem hominem, nec masculusnecfemina inveniuntur; ut etiam in his quae sunt feminse corpore, virtus mentis sexum carnis abscondat et in membris pigeat co- gitare, quod in factis non potuit apparere. Galcatus est ergo draco pede casto et victore vestigio, cum erectae demonslrarentur scalae, perquasbeala Perpetua iret ad Deum. Ita caput serpentis autiqui, quod fuit praeci- pitium feminge cadenti , gradus factum est ascen- denti (1). Hic certo lector, si narralionem Auguslinianimo assequi cupit, ut meminerit duorum factorum inActis Martyrum commemoratorum , necesse esl. Primo,sanctaPerpetua, quam hic laudat Augustinus, de se ipsa revelatum esse dixit virum se faclam certasse cum dia- bolo, deindeque somnium vidit in quo caput horridi draconis calcavit, ut adcselum victrixperveniret. Hip-ponensis episcopus ita orationem suam disponitordine,ut totius martyrii quasi oblitus, nonnisi haec duo minimafacta intueri videatur. Quin etiam , dum coram populoalias oraliones habet, ad eamdem rem sponte redit et,sineulla intermissione, de feminis et de feminae virtute lo-quitur. Quge quidem longum et dilucide expiicanda essearbitror, eo consilio, ut appareat quibus in rebus narra-lionuin quoddam genus proprie versetur. Quotiescumqueififitur ab Auo^uslino sauctorum vilam aut mortem nar-rari dicemus, omnem verborum errorem caule vitabi-mus. Noster enim orator de paucis quibusdam pecu-tiaribus faclis disserit, nedum totam vitam aut totam mor-lem sanctorum exponat.Denique diversa Augustinus narravit, quae, licet omnia

ad mores christianos et ad Ecclesiae historiam pertineant,

(1) Serm., CCLXXX, cap. i.


43/98

of; _magno negolio in brcve cogerem atque oratione expri-mcrein. Quani vcro varioe sint res ab co scriptis manda-tae, quic sil caruni natura, una profccto dcmonslrandi,via mihi datur, scilicct ut afferam nonnuUa excmplaquii: maxime conspicua esse mihi videntur. Inpri-mis haud mirandum cst Augustinum , cum , quadamdic, coram populo christiano bcatas Agnetis historiamnarrarct, Hcrculcm ct Cacum subito protulisse. Contra unam aniculam fidelcm christianam quid valet Juno? Contra unum infirmum ct trcmcntcm omnibus membris scncm christianum quid valct Hercules? Yicit Ca- cum, vicit Hcrculcs leoncm, vicit Herculcs canem Cer- bcrum : vicit Fructuosus totum mundum. Compara virum viro. Agiies, puclla tredccim anuorum , vicit diabolum. Eum pueUa ista vicit, qui de Hercule multos dcccpit (1). Troja^ ctiam ct Trojanis victis Augustinusmagnam partem sermonis dicat atque , vclut Sallustius,commemorat ilhun urbem Romam quam habuere inilio Trojani, qui^iEnea duce, profugi, sedibus inccrtis vaga- bantur (2). Dcindc ante oculosnostros vcrsatur quaedamhistoria adformandos audicnlium mores aptissima, quamrecentes thcoiogici scriptores casiim conscie/iiisc fortassenomine nuncuparent. Exemplumcximium dc restituenda re aliena. Dicam veslra^ Charitati quoniam dona Deisunt; ct sunt in populo Dci qui non fruslra audiunt vcrbum Dei: dicam quod fcccril paupcrrimus homo_, nobisapud Mediolanum conslitutis ; tam pauper ut proscholus cs- sct grammatici ; scd plane christianus , ([uamvis ille esset paganus grammalicus ; melior ad vclum quam in cathedra. Invenit sacculum, nisi forle mc numcrus fallit, cum solidis lcrme duccntis : memor Icgis propo- suit pitlacium publicc : Qui solidos perdidit, veniatjjad

(1) Serm. CCLXXIII, cap. vi.(2) Serm. LXXXl, 9.


44/98

26 ' locum illum et quaerathominem illum. Ille, qui plangens circumquaque vagabatur, invento et lecto pittacio,venit ad hominem. Et ne forte quaereret alienum, quaesivit signa, interrogavit sacculi qualitatem, sigillum, solido- rum etiam numerum. Et cum omnia ilie fideliter respon- disset, reddidit quod invenerat. IUe autem, repletus gau- dio et qucerens vicem rependere , tanquam decimas , obtulit ilii solidos viginti : qui noiuit accipere. Obtulit vel decem : noluit accipere. Saltem rogavit vel quinque acciperet : noluit ille. Stomachabundus homo projecit sacculum : Nihil perdidi, ait ; si non vis aliquid a me accipere, nec ego aliquid perdidi. Quale certamen, fratres mei , quale certamen ? Victus tandem ille quod offerebatur accepit : continuo totum pauperibus ero- gavit, unum solidum in domo sua non dimisit (I).

Ille , qui Hipponensis episcopi Sermones perlegit ,non raro incidit in ardentissimam aut doclissimam dis-putationem , cui historiae romauce quaedam facta inclu-duntur. Ergo isti dii vocantur Romani. Et quando Chris- tiani cogebantur, fremente impetu Paganorum, ut eos adorarent , et recusantes , eorum saevitiam usque ad cffusionem sanguinis sustinebant ; ea videbatur tota culpa martyrum , quorum fundebatur sanguis, quia deos Romanos adorare nolebant, quia ceremonias erga deos Romanos respuebant, quia Romanis diis non sup- plicabant; et totus impetus, tota invidia non fiebat, nisi de nomine deorum Romanorum. Si ergo dii Romani Ro- mae defecerunl^ hic quare remanserunt ? Si ambulare possent, dicerent quia liuc inde fugerunt (2) . Nonneetiam in narrationibus jure ponere possemus ea omnia,quae pius noster Episcopus de virgiuum sacrarum amore,

(1) Serm. CLXXVIII, cap. vii.(2) Serm. XXIV, 6.


45/98

27 noii alilor ac Iragicus pocla cxprimit ? Ut vialor, qui perausteras rcgioncs longurn iter fecit, in gratissiniam etviridem vallcm , summo cum gauclio, pervenit, ila leclor,qui in paulum sevcras Sermoniim disputationes diu incu-buit, hujusmodi narrationes loctus reperit : His orna- mentis sludentes Dei puellte , sanctos virgines, nec quod licebat appetierunt , nec quod cogebantur con- senserunt, Multae enim parentum suorum contra- rios conatus igne superni amoris superaverunt. Ira- tus est pater, ploravit mater : non curavit illa, cui ante oculos versabatur speciosus forma prae filiis hominum. Ei quippe se ornari desideravit, ut tota ejus cu- ram gereret. Videte quid sit amare (1) . Saepius efiamAugustinus, quem heretici et multi homines, qui erantEcclesiao inimicissimi, de clericorum moribus, prteliolacessebant, res ab his gestas, velut historicus scriptor,coram omnibus persequebatur : in Sermonibus^ diacono-rum duodecim, saccrdotum et episcoporum vitam nar-ratam invenias. Noster quidem pius Doctor de omnibus etmaxime diversis rebus , quae ad clericos spectant, ubinecesse est, disserit neque tantulum praeterit : Severus diaconus caecus. Diaconus Severus sub qua Dei disci- plina et flagello sit, nostis ; lumen tantum non perdidit mentis. Unam domum hic emerat propter matrem et sororem suam, quas de sua patria huc desiderabat adducere. Emerat autem, non sua pecunia, quam non habebat; sed ex collatione religiosorum virorum, quos mihi quaerenti etiam nominans indicavit. Dc ipsa non possum dicere quid feceril, aut quid disponat nisi quia totum et ipse in mea posuit voluntatc, utquidquid ipse vellem, hoc inde fieret. Sed habet quasdam causas cum matre sua, quarum causarum me judicem posuit; ut cuni illae cauScC fuerint terminatiu, liat de ipsa

(!) Senn. CLXI, capuL xn.


46/98

28


47/98

29 -Ilic, ut omnes lcctoros, facillime perspicere possunt ,

allissimis maxiincquc rcconditis cogilationibus atquepiis scntentiis suain narrationem Sanctus Augustinusdislinguit. At contra , non aliter ac dulcissimus avusfiliorum suoruin animum gratissimis fabulis permulcet,illc piiis Episcopus populo suo pueriiiaet inania nonnun-quam narrat : Fac alium, pulat falsum esse, et jurat tanquam verum sit, et forte verum est. Verbi gratia, ut in- lelligatis : Pluit-in illo loco ? interrogas hominem ; el pulat non pluisse, et ad negotium ipsius competit, ut dicat : Pluit ; sed putat non pluisse... perjurus est (1). Itaque , in sancti Augustini Sermonibas species narratio-num ita sunt diversae et multiformes, ut eas in quaBdamcerta genera cogerenon possis.Sed aliquis fortasse percontabitur quot sint narrationes

et quantuin momentum pro portione omnium Sermonumhabeant. Omnium quidem rerum rationem quasi minutamquamvis haud subduxerim , narrationes lamen centenassaltem esse compertum affero. Addendum est quod etgratissimte sunt et totam orationem complenl perficiunt-que, atque lectorcm a doctissimis arduisque disputationi-busreficiunt. Alii tamen Jfez-wo^e^omni narralione carent,alii vero mullis et quasi perpetuis narrationibus cons-tant (2). Si igitur suinmam narrationum cum summa scr-monum conferas, ac deinde separatim pcrpendas, aliquidmagnum, mirandum, et quod in litterarum historia ficrisoletrursum efficies. Elenim in maximis et pr.Teclarissimislibris, non raro quoedam eximioe partes mentem leclorisacritcr movcnt cique tolius opcris esse quasi propriii^ nola3videntur. Ita quidcm in antiqua Grnecorum comncdia pa-rabasis in hisloricis operibus Thucydidis, Livii, aliorumvirorum domi ac militioe principum orationes , in illis

(1) Serm. CLXXX, caput li.(2) Serm. CCCLVI. Serm. CCXCI.


48/98

30 -Georgicis Vergilii carminibus quaedam narrationes lit-teraloriim hominum animos in se praecipue convertunt.Quibus exemplis sane monstralur quid de narrationi-bus , quae sunt in Sancti Augustini Sermojiibus, sentien-dum sit.


49/98

GAPUT TERTIUMQua arte Augustini narrationes conscriptse sint.

Primum mihi liceat petere ut litterati viri, qui meumhoc opusculum legent, quadam animi consuetudine seexpediant atque multa e sua memoria abjiciant. Quam-vis enim inter se diversae sint omnes narrationes, quaeapud oratores aut historicos scriptores inveniuntur , adeamdem artem revocari possunt et quasi eamdem com-munem notam habent. Auguslinus contra, dum factarefert, cum ceteris tum Groicis lum Latinis narratori-busmaximam dissimilitudinem praDbef, immo de pra3-ceptis rhetorum minime laborat, Par esi nos cavere asolita comparandi ratione et properatim judicium nonfacere atque opera Augustini libero animo ponderare. Ita-que, quamvisnarrationes quoB,sunt in Sermonibus, longealias essc ac quasdam Tullii cximias narrationes censeas,ne,qua3So, Hipponensem cpiscopum propere condcmnes.Etenimmultas variasque esse pulchritudinis formas(l) et specics , in quibuslibct dicendi generibus , omnesconsenliunt. Quam ob causam, hoc capile, dc artc quaAugustini narrationesconscriptce sunl, sinc ulia compara-tione disseram ; iliud uuum curabo, ut Africanorum au-ditorum bonas aut malas cupidincs scienliamquc el Au-

1) Orator, capul i.


50/98

32 gustini orantis consilia, omnia tandem quaej ad narratio-nem perlinent, mente comprehendam , et deinde verbisexplanem.Narrationes in omnibus Sermonuin partibus inveniun-

tur, nedum certum locum teneant ; quod magni momentiesse arbitror. Age, sint dicta inania a rhetoribus depaucisorationis partibus, in quibusnarrationes reponendaesint ; Grassus tamen, Antonius, Tullius in suas con-tiones non temere includunt narrationes, sed summa dili-gentia eas in oplimum locum quasi inducunt.Augustinus autem, qui illam totius operis jucundam

consensionem Latinis praesertimque Graecis acceptis-simam negligit aut spernit , nullam cautionem adhi-bens , narrationes tum brevissimas tum amplissimas for-tuito incipit. Etenim , dum populum doctrinam chris-tianam docet , a narratione saepissime initium facit ne-que audientes de suo proposito monet (1). Al contra , inmedio sermone,autiu conclusione, occurris nonnunquamnarrationi, nec facile perspicis cur ab Augustinooratio itainstructa sit (2). Quin etiam, Augustinus , postquam nar-rationem quamdam aggressus est, ipsius rei aliquandoobliviscitur, theologicis philosophicisque disputationibusindulget et postremo, pristini sui consilii reminiscens ,eamdem narralionem perficit. Impositus craliculae (Lau- rentius), omnibus membris adustus est, pcenis atrocissi- mis flammarum excruciatus est : vincens tamen omnes corporis molestias magno robore charitalis , adjuvante illo qui talem fecerat. Ipsius enim sumus figmentum, creati in Ghristo Jesu, in operibus bonis quae praeparavit Deus, ut in illis ambulemus (3).

In sermonibus sunt narrationes adeo breves, ut res ges-

(i) Serm. X, i.(2) Serm. CXXII, caput vi.(3) Serm. CCCII , caput ix.


51/98

33 tas non cxponanl, scd vix indicent aut, ul ipsc nosfcr Doc-lor aicbal, charilati Glirislianorum insinucnt (i). Quacdamvcro aliic narrationcs amplissimoB sunt atque vastissimae,et non solum lolum unum sermonem , sed eliam duosaut tres sermoncs complcctuntur (2). Ita quidem, utmartyrium ceiebcM-rimum sanctiLaurentiinarrarel, Augus-tinus qualtuor sermones pronuntiavit (3).

Hinc jam quae sit narrationum quasi prima peculiarisnota, manifestum csJ. Elenim, cum apudomnes GroecosLa-linosque scriplores omnes operis partes inter se cumquodam lepore consentiant, ipsanarratio cumtota orationecongruit, perinde ac columnae validissimae simul et pul-cherrimce templum quoddam sustinent atque ornant.Augustinus vero ca omnia, quae ornamcnto tantum sunt

Sermonibus aut negligit, aut saltem negligere sa^pissimevLdetur : eumquidem, erudiendorum Ghristianorum et adveritatem amoremquedivinum gradatim ducendorum cupi-dum, irridere glorioe humanae doctisque laudibus credas.Narrationes igitur, tum breves lum amplas in, quaslibctSermonum partcs et qualibet ratione includit , immoeas nonnunquam inlermittit , aut in angustum adducit ,aul longius producit ; quse omnia discipulus Aristotelis,autTulliiaut Quinliliani, sine dubio, vituperarct.At Auguslinus, qui in diversas orationis partcs narra-tiones incomposite distribuit, ipsam narrationem strucndomulta praccepta rhetorum contemnit. Gontra enim atquefieri solet, verum naturalemque ordinem rerum non con-servat, sed aliquid quasi quassatum plerumquc componit.Quale sit hoc narrandi genus et quas ob causas a noslroDoclore electum fuerit, sine mora mente comprchendcrcpossumus. Augustino enim in animo crat non ul doclo-

(1) Serm. LXXXII, caputi.(2) Serm. CCCXXXII.CCCXXXVI, CCCLVI.(3) Strm. CCCII-CCCV.


52/98

-34-t*um auditorum teretibus auribus blandiretur, sed ut ple-bem pauhim juvaret, ppiEsertimque doctrinam christianamdoceret et ad piissimum vitae genus duceret . Qua-dam enim die, ut exemplum afFeram, in CarthaginiensiEcclesia , postquam Gaecilianum presbyterum innocen-tem damnatum fuisse commemoravit , subito disputa-tionem theologicam adversus Donatistas aggressus est,deindeque, tranquillo animo et quieto, suam narrationemperfecit. Sed damnatus est, inquiunt, Gaecilianus. Dam- natus? A quibus ? Primo absens, deinde a Traditoribus innocens. Allegata sunt ista, Gestis inserta, probatt sunt. Enervare quidem veritatis vires conatisunlet ina- niumnebulis prosecutionum ejus serenitatemnebulare, quantum potuerunt, enisi sunt. Adfuit Dominus , vicit serenitas ejus nebulas eorum. Et videte quomodo nes- cientes absolveruut Ecclesiam orbis terrarum , cujus communione gaudemus, qualescumqueinea simus. Non ipsos nos, sed ipsam tuemur, defendimus , obtinemus, aream domiuicam defendendo, proarea dominica clamo. Tu quis in ea sim , nolo cures : ventilabrum exs- pecto Damnatus est, inquiunt Csecilianus. Dam- natus est semel absens,ter absolutus est praesens (i). Nunc, si illam celeberrimam fabulam, quam Demosthenesolim oscitantibus Atheniensibus retulit, memoria repeta-mus, sumuia admiratiouo Augustinus nos procul dubioafficiet. Elenim Dcmoslhenes, qui gravissimam disputa-tionem interrumpit, et coram civibus puerilia inaniaquenarrat, efficit ut res civitatis vano immoque pravo fabu-lae cognoscendce studio subjiciantur. Augustinus contra,modum delectandi populi facit et quamvis auditoribus ,narrando facta , libentissime blandiatur, ante omnia ta-men de rebus Ecclesise et de regenda civitate chria-tiana cogitat.

(1) Serm. CLXIV, caput vni.


53/98

35 Alia nota in narrationibus Hipponcnsis episcopi indi

canda est. Omnes eniin scriptores oratoresque eisdemscntenliarum conforinalionibus de more adeo utuntur, uta litteratis viris quam primum ila agnoscantur. Augusti-nus, non aliter acmultitudo suorum aequalium, paria pari-bus reddit, arguta disserit, litterarum nuitationem adhibetet frequenter ingenio eludit ; quod nullus ex eruditisvirisqui nunc sunt ignorat. At quanta in hocanimi habitusint momenta ad struendas narrationes animadvertereniagni refert. Augustinus enim, tum sciens prudensque,tum contra invitus ac reluctans, facta multa elegit aut inquasdamnarrationispartes incubuit, ut locum ingenio eiu-dendi soepissime nancisceretur. Ad insequentem narra-tionem lector, quaeso, paulisper animum attendat : Hgec est prima martj^rum causa, hoec est Gandida martyrum Massa. Si causa candida, et Massa candida. Massa enim dicta est, de numeri multitudine, Candida dc causa) fulgore. Tam multi comites non timuerunt Litroncs. Sed etiam si singuii ambularent, munili essent adversus latrocinium ; quia ipsa via fuerat munimentum (1). Denique illa dulcissinia et rarissima animi mollitudo,

qua Augustinus prceditus erat, rebus omnibus suaviternarrandis ei maximo adjumento fuit. Qua virtute, dulciVergilio et Tito Livio similis fuit, immo si id, quod sen-tio , plane dicere liceat , fortasse prncstitit . Pracceptaenim Christi homines multo leniores reddiderunt ct adpauperes colendos summoque amorc diligendos addu-xerunt. Vergilio quidem , qui res mortales aut dulcesvitulorum animas, aut moricntes aves sublimi misericor-dia commemorat, Augustinum cum plebe flcntem anle-ponere audeo : Deniquc cum apud Coisarem Maurita- nine populo dissuaderem pugnam civilem, vel potius plus quam civilem, quam CaLcvvam vocabant ; ncquc

(1) Strm. CCCVI, caput ii.


54/98

36 (( enim cives tanlummodo, verum etiam propinqui, fratres, postremo parcntes ac filii lapidibus inter se, in duas partcs divisi, per aliquot dies continuos, cerfo temporo anni, solemniler dimicabant, et quisque, ul quemque poteratj occidebat ; egi quidem granditer, quantum valui, ut tam crudele atque inveteratum malum de cor- dibus afque moribus eorum avellerem, pelleremque dicendo ; non tamen aliquid me egisse putavi, cum eos audirem acclamantes, sed cum flenfes viderem. Accla- mationibus quippe se doceri et delectari, flecfi autem lacrymis indicabant. Quas ubi aspexi, illam immanem consuetudinem a patribus et avis longeque a majori- bus traditam, quaj pectora eorum hostiliter obsidebal, vel potius possidebat, devicfam, antequam reipsa id ostenderent, credidi (1).

Quam animi mollifudinem in existimandis Augustininarrationibus , pro nihilo putare nobis haud liberum est.Quidamenimhistoriciscriptores,ThucydidesautSallustiusaut Caesar, eo praecipuo etquasi uno consilio suum opusaggrediuntur ut, summatim dicendo, lectorum oculis resomnes, perfecta arte, subjiciant. Alii vero , veluti quidamrecentissimi fabulatores (2) , misericordia3 commoven-dge tofo animo se dedunt atque artem quasi contemnentesquoddam peculiare genus perturbafionis capfant. Hosinter noster Augustinus dignus est sane qui principemlocum obtineat.

Itaque ex iis, quae supra dicta sunt, quales sint sanctiAugustini narrationes, conjectura jam pro,spicimus. Efe-nim, cum fere oinnia rhetorum praecepta aut contemnat autsahem negligat, et litterarum mutationes frequenter ha-

{{) De Doclrina christiana, lib. IV, caput xxiv.(2) Tolstoi, Dickens, Loti, etc.


55/98

37 -beat, et ad aiiditores maxima eximiaquc animi moUitudineflectcndos idoneussit, quoddam certum genus nanationisassumcrc cogitur. Id tamen planius oratione exprimerefortasse nobis dabilur.Primum Augustinus paria paribus jungit ct , quadam

ex nccessitate, scmper utitur illa figurata locutione, quodGraeci antitheton vocant. Ex quo illud natura consequitur,ut in ejus Sermonibiis non soluin vcrba verbis, sed etiamsententiae sentcntiis, imagines imaginibus adverscntur.En, ut exemplo utar, quasi in nostris manibus, effigies ho-minum, qui impudicis mulieribus obedicndo in turpissi-mam et pcssimam scrvitutem scsc abduxcrunt. Atquc hicnotandum est illud antitheton, dcquo jam diximus, totiesusurpatum fuisse, quoties nostri Doctoris sententia, licetbrevissima, perfccta fuit. Lubricos ct inhones-tos amores attenditc ; si quis amorc fcminae lascivus et nequam vestit se aliter quam illi placct, vcstit se aliter quam ama-a tae suoe placct. Illa dixerit : Nolo habeas talem byrrhum; non habct : si pcr hiemem illi dicat : In laccrna te amo ; cligit tremerc quam displicere. Numquid illa cui dis- plicet , damnatura cst ? Numquid in carccrem mis- sura ? numquid tortores adhibitura ? Hoc solum ibi ti- metur : Non te videbo ; hoc solum ibi contremiscitur : Faciem meam non videbis. Si hoc impudica dicit , et terrct ; Deus dicit ct non tcrrct (i) ? Quo tamen haudcontentus Augustinus incipit extemplo narrationem aliamquam superiori narrationi opponit ; scilicet Virginumsacrarum amorem puro et quasi angelico ardore ef-fingit (2).

Hanc consuetudincm omnium rerum opponendarum(1) -Sc/-m. CLXI, cap. x.(2) Serm. CLXI, caput xi-xu.


56/98

38 litteratus vir fortasse Hipponensi episcopo crimini nonimmerito daret ; rei tamen qusedam defensio faciiis est.Augustinus enim assidue legebat atque imitabatur scrip-tores sacros qui, sine ulla intermissione, contraria contra-riis adjuncta reserunt, sive cum carminibus aliquid com-memorant, sive cum philosophiam aut theologiam inter-pretando explanant (1). Quin etiam demonstraremAugustinum philosophia, theologia, controversiisimpul-sum fuisse, ut antitheton in sententias aut in ipsa verbaincluderet, ni timerem ne a litteris discederem et in dog-maticam theologiam incurrerem. Attamen breviter notan-.dum est nostrum Doctorem per totam fere vitam , autManichaeorum doctringe assensum fuisse , aut adversuseam fortiter pugnasse, et de vera Religione , de civitateDei, de gratia divina duas inter se luctantes sententiasexposuisse.Hoc autem multarum narrationum proprium esse mihi

videtur, ut maximam similitudinem referantearum fabula-rum, quae ad scenam componuntur. Atqueid, quod est intragoediis optimum, duplici modo narrationes sancti Au-gustini effingunt. Primum quidem populus Ghristianustanquam adjutorem sui dilectissimi episcopi se gerebatet cum eo, veluti chorus antiquus, sermocinabatur. Au-gustinus enim, nonaliter ac Joannes atque ipse Christus, ad dilectionem omnia referebat atque ad eam quasi adcaput et columen totius GhristianEe orationis revocabat.Namque si duo oratores se praebuissent, unus quidemdicendi minime peritus, doctrinae tamen Ghristianae nonexpers, alter vero disertus, doctissimus et glori^e cupidus,nostro Doctori nulla dubitatio fuisset. Atqui populus, qui

(1) Lowth , De Poesi sacra Hebraeorum ; Herder , Esprit de la Poesiehebraique ; Reville , les Psaumes ; Tabbe Vigouroux, Manuel biblique ;E. Renan, Histoire generale des langues semitiques, Etudes d^histoire re-ligieuse, Histoire d'Israel.


57/98

39 nonnunqiiamsuosoptimosaniicoscogiioscitjSummoardoreAuguslinum diligebal. Incredibile est igitur quam familia-ritcr Ilipponensis episcopuscum plebe viveret. Res enimsacras cum vulgaribus servilibusque operibus conferre,audicntium interpellationes tolerare aut movere, quodvalde putre est exponere, contra pravas religiones repu-gnare, lacrimas efFundere, hoc Augustino consuetudinierat.Omnem etiam apparatum et nimiam urbanitatem adeovitabat, ut in collaquiis sublimibus populum sic compel-laret :

Quia Filius animam suam sibi reddidit, quid a nobis exspectatis ? Ipse dicat : Potestatem habeo ponendi ani- mani meam. Nondum dixi quod promisi. Ponendi dixi, sed jam clamatis quia prsevolatis. Eruditi quippe in schola Magistri coelestis, tanquam lectiones intente audientes, pie reddentes, quid sequatur non ignoratis. Potestatem, inquit, habeo ponendi animam meam et potestatem habeo iterum sumendi eam (i).

Hic manifestum est Ghristi resurrectionem et ab ora-tore simul et a Ghristiano populo narratam fuisse, quaedisserendi ratio nonnisi apud tragicos comicosque poetaset in colloquiis Platonis aliorumque reperitur. Alia autemdie, Augustinus verbis explanabat quamdamnarrationemexActibus Apostolorufn sumptam; perinde ac dulcissimusmagister suum discipulum docens,pauIum interrupta lec-tione, de verborum significatione monct. Gum lectio legeretur de libro qui inscribitur AciusApostolorum,am' madvertistis quid contigcrit eis qui cum viilam vendi- disscnt, subtraxerunt dc pretio villac et ante pcdes ApostoIorum,quasi totum pretium posuerunt. Continuo correpti exspiraverunt ambo, vir ct uxor ejus. Nonnullis videtur nimis severa ista fuissc correptio... (2).

(1) Serm. LII,13. Legendus est etiam Serm. CCCIII. c.ip. lii

.

(2) Sm. CXLVIII, caput i.


58/98

40 QuaRdam etiam certa verba, qiiae apud Augustinum sae-

pissime occurrunt et Sermones colloquiis simillimos effi-ciuntjhic proferenda esse arbitror : Hoctautum altendatM Charitasvestra... Audi ergo meDomnepauper :cumenim illum sanctum ulcerosum te esse dicis, timeo ne super- biendo non sis quod dicis ... (1) Probemus singula, judices auditis, causa proposila est, tesles procedant. Dicat mihijudicium vestrum , quod solet causas agen- tibus dici : Doce quod promittis. Doceo plane adjuvante Domino et coelestis juris recito lectionem. intente au- distis proponentem , audite intentius jam proban- tem (2). Praeterea, Augustinus non solum colloquiissaepissime usus est, sed etiam se eamagni facere et ceterisnarrationis partibus anteponere non ambigue professusest : Quas voces, inquit, ille Martyr audierit, quasred- diderit, quse tormenta devicerit decursa lectio declara- vit et nobis tanquam in conspectu, quae gesta sunt, posuit (3).

Ubicumque germana narratio non adumbratur , patetSanctum Augustinum auditoribus familiariter uti etjamcognita breviter commemorare eo consilio, ut ea, quaeChristiani sentiunt^conjecturaauguretur et,si necesse sit,refellat : Exhortationes earum martyrum , in divinist revelationibus, triumphosque passionum , cum lege- rentur, audivimus, eaque omnia verborum digesta et illustrata luminibus, aure percepimus, mente specta- vimus, religione honoravimus, charitatelaudavimus(4). Oratorigitur et Christiamus populus semper inter se col-

(1) Serm. XIV, caput iii.(2) Serm. LII, caput iv.(3) Serm. CCLXXV, 1. In natali martyris Vincentii.(4) Serm. GCLXXX, caput i.


59/98

^l loquiinliir, aiil salloin quanulam narralionis formam col-loquiu siiiiillimam acUiibcnl.

Quod vero attinct, non ad actores, sed ad ipsius fabu-Ite leges, hoc Augustinus ex parte negligit , ex parle au-tem diiigentissime curat. Ita quidem de doctissima etquasi perfccta imitalione minime cogilans , personas apersonis nunquam sejungit. Ad patriarchas^ prophetas,sacerdotes, martyfes, virgines innumerosque sanctos dequibus in Sermonibus agitur, animum attende, atque illamceleberrimam lcgcin^ quam tulit Horalius (1), ab Augus-lino continuo i^crrumpi certior fies. Onmes enim per-sonac eodem modo loquuntur, id est, tanquam subtilesphilosophi, de rebus theologicis autdemoribus disserunt,aliquandoque, non aliter ac ipse Augustinu, gratissimamiserabiliave narrant. Attamen bonos a malis discernerenosterDoctor nonnun([uam conatur.Tum vero, fateor, simi-lis istis auctoribus tragosdiarum incoinpositarumquac p[e-bem rusticam prorsusque incultatn deIectant,personassuasincaliide notat , nedum earum mores doctissima arteeffingat : Videamus ergo. Adductus est ad Ananiam (Saulus), et Ananias interpretatur ovis. Ecce lupus rapax adducitur ad ovem sequendam, non rapiendam. Sed ne repentinum ovis expavescerct lupum , ipse pastor dc coelo, qui ha)C omnia faciebat, nunliavit ovi lupuin ven- turum,scdnon s;iRviturum. I^ttamcn tam immanisfama lupum illum praccesserat, ut nou posset ovis audilo cjus nominenon conturbari. Nam cuin Doininus Jcsus cidem Ananiic nuntiaret Paulum jain vcnissc ut cre- dcrct et ad eum Ananiam ire dcbere, ait Ananias : Do- mine, audivi de isto hoininc, quia mulla maia ope-

(1) Nec sic ciiilar Irapico diflerre oolori,Ut niliil inlcrsit, Davnsne loqnalur an audaxPytliias, ciuu ncto lucrata Sinone talenluui.


60/98

42 (( ratu? est in sanclos tuos ; et nunc litteras accepit a principibus sacerdolum , ut ubicumque invenerit tui nominis sectatores, pertrahat. . . . Mira et magna res geritur. Lupo saevitia interdicitur, lupus ad ovem cap- tivus adducitur (1). Ubi artem Sancli Augustini nonomnino mancam , sed paulum inchoatam et rudem essecertum est.At conlra, factum ipsum callide exponit, servandarum

quidem memor legum, quas ipse protulil in quarto deDoctrina christiana libro et in ilio opere, cui de catechi-zandis Radibiis nomeninscribitur. Namquehaud sinepuraquadam voluptate legimus illud eximiuui exemplum derestituenda re aliena , quod jam attulimus (2). Quain narratione multae sunt ex iis summis laudibusquas litterati viri peritissimis scriptoribus gloriae ver-tunt. Augustinus enim, quanquam breviter omnia narrat^nihil tamen omittit et rem gestam oculis nostris ita sub-jicil^ ut ipsius pauperrimi, sed eximia probitate praediti,proscholi verba quasi audiamus. Atque propterea quodpraeclarissimus e gallicis fabularum auctoribus (3) nos-trum piissimum et sauctissimum episcopum contulit cumillo peritissimo sed inhonesto scriptore qui, decimosexto saeculo, res geslas a tribus gigantibus peregit (4),aliquid majus et forlasse inconsultum tentabo. Quilibetenim e litteralis viris, qui nunc sunt, profecto incitareturad '\\\u6.exemplu7n exiniium de restituenda re aliena com-parandum cum quadam celeberrima narratione (5), quae

(1) Sernt. CCLXXIX, caput i, 2.(2) Serm. CLXXVIII,caput vn..(3) La Fontaine(4) Rabelais.(51 Le Bucheron et sa Cognee, V. Taine, la Fontaine et ses Fahles, troi-

sieme partie, cbap. i.


61/98

43 in triiim gigantum jam citala liistoria rcpcritiir. Atqiieita,sinc dubio, ci opportunitas optima> comparationis insti-tucnda> ultro se ollcrrct ; quod breviter designo, non per-ficio, ne piissimum nostrum Doctorem vel levissima con-tumelia invitus afficere fortasse vidcar.

Pra3ter hacc, sunt in narrationibus Sancti Augustini pe-culiaresquasdam virtutes, quas non solum apudinhones-tum, licet pcritissinvum scriptorem, sed apud fere omnesdoctores nunquam occurrunt. Hipponensis enim episco-pus, tanquam tragicus scriptor, res gestasexplicat dupli-cem ob hanc causam, quod et auditores vehementissimoardore diligit et imitandorum martyrum sanctorumquemagnopere cupidus eorum personas ipse sustinet. Eumquidem, non aliter ac martyres, dolore cruciari et divinoSpiritu tangi et verba quasi fervida sa^pissime profcrredicas : Ut autem Laurentius accendcrct in iram perse- cutorem hoc fecit, non illum volens irasci, sed suam fidem cupiens posteris commendare et quam securus moreretur ostendere : Pergant, inquit, mecum vehicula in quibus apportem opes Ecclesiae. Missa suut vehicula, oneravit ea pauperibus et redire jussit dicens : Ucc sunt opes Ecclesice. Et verum fratres : magna^ opes sunt Christianorum, necessitates egentium ; si intelli- gamus ubidebeamus servare quod liabemus. Ante nos sunt egentes : ibi si servaverimus, non perdemus. Non timemus ne aliquis tollat ; ille cnim qui dcdit scrvat. Nec meliorem possumus invenirc cuslodcm ncc fidc- liorem promissorem (1). Ejusmodi innumeras nar-rationes qui colligeret, iile quoddam epicum pocma, sedtragicorum artc scriptum, procul dubio com|)onci'ct. Ete-nim antiquorum Christianorum mirandum vita^ gcnus,virginum sacrarum divinus castusquc furor, marlyrum

(1) Serm. CCCII, cap. ix.


62/98


63/98

45 factus cst atqiic nonnisi in infinnitatihiis et in criice Do^mini nostri Jcsu Chrisli gloriatus est.

AttaiTien hae laudes, quas nostro Doctori maxima cum vo-luptate tribuo, ut onincs jusliliae leges serventur, paulumcoang-uslandci> sunt. Ejusinodi enini narrationes, quamviseos qui legunt ad magnam admirationem traducanl, exparte debiles et iraperfectae sunt. Augustinus lotumfactum omnino cognoscere et cerlo ordine explicare noncurat, sed, veluti poeta, singula circumvagatur atque autin rebus parvi momenti diu immoratur, autmaxima negli-git. Lege quidein illum insignein sermonem XXXVIIin quo de muliere forti agitur , et singula verba, quaesunt in sacra Scriptura ab Augustino amplificata fuissecertior fies. Ex alia vero parte , idem narrator facla ali-quando in breve adeo cogit, ut ejus verba vix intellegipossint. Augustinusenim, non narrationes prorsus abso-lutas, sed potius narrationum partes componebat, prople-rea quodet de erudiendo populo semper cogitabat et non-nisi facta jam ab auditoribus nota ampiificabat. Ho- diernus dics anniversaria repHcatione nobis in memoriam revocat et quodam modo repr.ncscntat diem quo sanctae famula3 Dei Perpetua et Felicitas coronis martyrii decoratac perpetua felicitate floruerunt, tenentes nomen Ghristi in priiclio et simui invenientes eliamtt suum noinen in priicmio. Exhortationes earum, triumphosque passionum, cum iQgcvcnlur, audiuiniiis,mente spectcwinius (1). Quapropter Augustinus raro narra-tiones proprie vcreque dictas componil, sed sa^pissimenarrationes coram populo jam recitatas explanat : quodquidam nimium scvcri judices magnum viliumessc for-tasse arbitrabuntur. Litterati autem viri id, quod in hocdicendi genere novum ct pulchcrrimum inest,sanc dcprc-

(1) Serm. CCLXXX, caput viu.


64/98

46 -hendenf atque omnes narrationes Augustini uno animocollaudabunt.Attamen quot et quanlae oratorise virtutes in his narra-

tionibus eniteant me exprimere non posse fateor. Etenimqui conaretur noslri Doctoris omnes facultates in certumquemdam ordinem adducereet varia cogitandi, sentiendi,dicendi genera, quae in ejus operibus occurrunt, brevi-ler designare, ille rem suam inconsulte gereret, Notataigitur hac rarissima et quasi ditissima varietate, cliversaset maxime conspicuas narrationum formas, quas Augusti-nus adhibuit, proferam et quasi ante oculos lectoris pro-ducam

.

Etcnim Hipponensis episcopus , gravissimus vir ettenera animi mollitudine pra?ditus, nonnunquam tamencum suo populo cavillabatur et, satiricorum aut comico-rum scriptorum modo, mores oratione effingebat. Nonneinsequentem narrationem cum iis, quae sunt in operi-bus Plauti aut Terentii, comparandam esse aliquis jurediceret ? Jam vero illud , quanquam admonere non debui , quando quidem tempas humiliandae animae , quantum potui, maxime commendavi ; tamen propter hominum errores tacere non possum. Sunt quidam observatores Quadragesimae deliciosi potius quam religiosi , exquirenles novas suavitates magis quam veteres concupiscentias castigantes ; qui pretiosis copiosisque apparatibus fructuum diversorum , quo- rumlibet obsoniorum varietates et sapores superare contendunt : vasa in quibus coctae sunt carnes tan-' quam immunda formidant, et in sua carne ventris et gutturis luxuriam non formidant : jejunant, non ut soli- tam temperando minuant edacitatem ; sed ut immode- ratam diflferendo augeant aviditatem. Nam ubi tempus reficiendi advenerit, opimis mensis tanquam pecora praesepibus irruunt ; numerosioribus ferculis corda


65/98


66/98


67/98

-49-quas Sanctus Augustlnus Scrmonibus suis iniscuit, sum-mam divQrsitat^pi esse patet.Rcliquum est ut de genere dicendi, quo Augustinus in

narrationibus utitur, paucis disseram. Sed primum quaesoa litteratis viris ne in lioc meo opusculo me de verborumelegantia et de Rhetorum pra^ceptis non tractavisse con-querantur. Rebus enim dare operam et verba paululumnegligere, quam st41i ornamenla nimio ardore prosequipraeslat. Conferat benignus lector Silium Ilalicum, utexemplum quoddam afferam, aut Statium, aut Glaudianum,aut ceteros ejusmodi scriptores, qui suam orationem ma-xima diligentia poliebant, cum barbarisoratoribus Tertul-liano , Gregorio, Salviano, qui rhetoricae regulas contem-nere videbantur (1). Hi quidem, quanquam in recentibusnostris scholisimmerito negligunlur,etiam nuncsuntvivietvividi, et iiquiadulescentium mentes informent et doc-torum disputationibus alimoniam praestent.

Prseterea, non aliter in narrationibus quam in ceterisSermonum partibus (2) Hipponensis episcopus locutus est.Praecipue autem designari yolo illas submissas et sim-plices homilias in quibus, ex occurrentis festi opportuni-tate,Scripturarumquemdamlocumexplanabat. Atqueeum,dum narrationes suas ordine disponit, magistro qui nuUoapparatu discipulos erudit, aut palri qui cum dilectissi-misfiliis suis colloquitur,potius quam docto et peritoviroqUi ornatissimam orationem habet, similem esse dixeris.

(1) LaFin du Paganismey\i\re III, chap. i, par M. Gaslon Boissier.(2) V. Villemain, Tableaude Veloqucnce chreliennc auIV sjccfc, Ebert,

Histoire gendrale dc la lilteralure laline;t^harpcutier, Etude sur les Peresde 1'Eglise ; Coliacamp, Etude critique sur la mithode oratoirc de SaintAugustin.

9


68/98

50 Etenim ab Africano populo, quippequi e maritimis ho-

minibus et ignaris agricolis constaret, Christi praeceptaexplicantem aut facta commemorantem audiri etintellegiAugustinum ante omnia voluisse, nemoestqui non pers-piciat. Sui immemor et illi gloriae, quam plerique oratoresmaximo ardore prosequuntur, minime consulens, nequa"quam curatut, adhibitis elocutionis anliquis artificiis, au-dientes admiratione moveat atque ora populi in se con-vertat.

At Hipponensis episcopus, dum in conspectu sive doc-torum sive ignarorum narrationes habet, nonnisi expla-nandae sacrae Scripturae laborem impendit. Qui tameneum libris sacris velut nostros gallicos oratores uti cen-seret, ille profecto maximo errore caperetur. Nostrienim oratores , qui decimo septimo saeculo florue-runt quique nunc sunt , e sacra Scriptura unum quod-dam brevissimum propositum sumunt, quod variis et addiversas res pertinentibus argumentis defendant. Saepis-sime etiam verbum sacrum protulisse nobis videntur,non ut totam orationem suam breviter complecterentur,sed ut ornate dicerent aut antiquae et quasi necessariaeconsuetudini servirent. Brevissimum tandem propositume sacra Scriptura sumptum et in initio diceudi recitatumnonnulli oratores, suam piam causam agendo, oblivis-cunturaut quam paucissimis verbis vix commemorant.

Non ita quidem se gerit Augustinus : nam si de rebusin sanctos libros non apte cadentibus interdum dissererecogitur, occasionem Scripturae proferendae adipiscitur, etvenerabilem stilum sanctorum auctorum, ut ipse aiebat,avidissimearripit. Itaque multas et amplaset, ut ita dicam,optimarum cogitationum epulis saturalas narrationes desacra Scriptura edidit. Adde quod Augustinus, qui nullam


69/98

51 -snnctorum librorum partem contemnit, proprie tamen8tudet illi Vctcri Tcstamcnto, quod nostri Galiici scrip-tores, uno excepto(l), rarissimcaut quasi timidiore animoagitant. Delectatur quidem in explanandis illis sacrisnar-rationibns, quoe nos maxima admiratione afficiunt, nedumillius antiquas aetatis eum pudeat. Etenim terrestris para-disi memoriam, Noe, Abraham, Moysis, Ruth historiam,ceterasque Veteris Testamenti personas ocque ac Joan-nem Baptistam aut Apostolos aut Christum commemorat.Denique hic mihi referre liceat quacdam eximia verba,

quBB duo doctissimi peritissimique scriptores iique interse dissimillimi,denarrationibus,quao suntin SanctiAugus-tini Sermoficbus, protulerunt. Unusquidem, ad Hipponen-sem episcopum nimis laudandum minime propensus, indigressionibus, atque igitur in narrationibus, nescimusquidjucundi inesse confitetur (2). Testante altero, (Mel-densem episcopum nostri Doctoris piissimum et praccla-rissimum discipulum dico), non solum narrationes varie-tate multisque virtutibus ornatae sunt, sed etiam rectecollocalae et cumceteris orationis partibus conjunctrc (3),quod nequaquam discrepat ab iis, quac , ineunte hoc nos-tro capite , diximus. Neque enim in ea re tam cura-bat yVugustinus ut rhetornm praeceptis inserviret,quam uttheologiam aut piam audientium libidinem sequeretur.Digressiones etiam et narrationes in Sermonibus, iisquepopularibus, frequentiores esse quam in cetcris traclati-bus, quidoctisaddicebantur, Meldensis noster episcopus,maxima opportunitate, notat.

Talem crgo in narrando Ilipponensis episcopus scsc(1) Bosauet.(2) Richtrd Simon, Histoire critique deVAncien Teslament.(3) Bossuet, Difensc de la Tradition et des Pires, iiv. IV, cliap. xviii.


70/98

52 prsebuit. Cujus ih narrationibus fbrsan reperire estquae-dam, quse minus admittant severiorum judicum teretesaures, et qua? paulum rudia aut puerilia limatulo et poli-tulo scriptori videantur. Sed hujusmodi narratorem Hip-ponenses, immoque Carthaginienses auditores permirumin modum dilexerunt, atque ei ut similes familiari suavi-tate fiant Chrisliani oratores, erudiendae simul et delec-tandae piebis cupidi, optandum est.


71/98


72/98

54 rationum esse genera pronuntiat. Attamen si summamTullianae rhetoricae mente comprehendamus, orator breviternarrare habebitur si inde incipiet narrare, unde ne-cesse erit, si non ab ultimo initio repetere volet, ^t sigummatim, non particulatim narrabit, si non ad extre-mum, sed usque eo quo opuserit, persequetur (1),De brevitate dicendi Augustinus Christianis narratori-

bus multa et inter sepaulum diversa praecepta tradidit,itaut eis facultatem sermonum verbis amplificandorum autin angustum adducendorum reiiquerit. Praeterea, suntmulti sermones brevissimi , sunt quoque sermones aliiampli et qui fortasse paulo longius provecti tibi videan-tur. Nam, inquit, si longus tibi videlur iste sermo , quo tanquam praesentem rudem hominem instruxi , licet ea tibi dicere brevius, longiorem tamen esse debere non puto ; quanquam multum interest , quid res ipsa , cum agitur, moneat, etquid audilorum praesentia non solum ferre, sed etiam desiderare se ostendat. Cum aulem celeritate opus est, vide quam facile explicari tota res possit (2).

Augustinus autem et Tullius in laudanda perspicuitatedicendi consentiunt, immo se invicem explent ; sedcum fere omnes lectoresea, quae Tullius instituit (3), jampernoscant , verba tantum Augustini hic proferenda essearbitror. Quamvis in bonis docloribus tanta docendi cura sit, vel esse debeat, ut verbum quod nisi obscurum sit velambiguum , latinum esse non potest, vulgi autem more sic dicitur ut ambiguitas obscuritasque vitetur...

(1) Rhetorica ad Herennium, lib. I, cap. ix ; J)e Inventione, lib. I,cap. XXI.(2) De cateehiz. Rudibus , pars II, 51.(3) De Oratore , lib. II, caput lxxx,


73/98


74/98

- 56


75/98

Me quidcin potius delectat iminorari in iis, quae suntgioria) Saucto Augustiuo. Atquc iuprimis, quis cre-dat Romaiios orauti Tuilioplausus dedisse eo uno consi-lio , ut veritatem justitiamque colerent et oratorem per-fectissimum honore prosequerentur ? Etenim in iis, quaead rem publicam gerendam pertinent, quidam viri ab ho-norum aut pecuniae cupiditate non abstiuent, sed suas respotius quam orantium eloquentiam spectare solent. Ita fitut eloquentia civiiis sa^pe non ad fidem auditoribus fa-ciendam, sed adgloriam ipsius oratoris augendam, aut adserviendum pravis cupiditatibusplebis valeat. Nam si ce-leberrimi oratores suas cogitationes,easque maximerecon-ditas, exprimerent, nonnunquam se adsolam verecundiamlocutos fuisse faterentur, eoquod multiaiiditores vel consi-lii capiendi facultatem non haberent,vel praejudicata opi-nione tenerentur. Quos animi habitus Tullius negligerenon poterat, dum res gestas a clientibus aut abadversariiscoram populo romano verbis explicabat. Atque magishasc pars orationis , narrationem dico , obscura est quamceterae ; quia, si quo alio in loco est dictum quid obscu-riusautfalsum,tantum id perit,quodita dictum est;narratiofalsa totam orationem corrumpit (1) ... Tulliusigitur quasiinvitusad facta paulum mutanda aut ad res quasdam abs-condendas nimiumve laudandas, quodam modo incitaba-tur : id sane dicere possumus quin principi romanorumoratorum injuriam afferre videamur. Augustinus contra,omni perturbatione animi atque omni prava propensionevacans , plausus et divitias ct honores et ca omnia, quaeexlra veritatem sunt , contcmnebat atque facta tantum etmentes audientium introspiciebat. Itaque in hac re Tulliocausidicorum callidissimo piissimum Monicaj filium, sinoulla dubitatione, pra)fero.

(1) De Oratore, libri II, caput lzzx.


76/98

-56-t)einde Augustinum, dum cives Hipponenses compel-

labat , quam maxima familiaritate usum fuisse manifes-tum est. Non tamen a Tuliio plebem omnino neglectam fuis-se existimo ; sed suas proprias res curabat ille ditissimiAttici amicus, et optimatum cupiditates mulcebat, et divi-tias aeque ac verborum elegantiam captabat. Sed contra,quam gratuito amore, quanta animi excelsitate, quantasuavitate, Hipponensis episcopus pauperibus se totumdedebat ! Operae pretium est animadvertere, aiebat, quomodo, quanquam et superiores velint se ab inferio- ribusdiligi, eorumque in se studioso delectenlur obse- quio, et quanto magis id senserint, tanto magis eos dili- gant, tamen quanto ardore exardescat inferior cum a superiorese diligi senserit. Ibi enim gratior amor est, ubi non gestuat indigentiae siccitate, sed ubertate benefi- centiae profluit. Ille namque amor ex miseria est, iste ex misericordia. Jam vero, si etiam se amari posse a superiore desperabat inferior, ineffabiliter commovebi- tur in amorem, si ultro ille fuerit dignatus ostendere quantum diligat eum qui nequaquam sibi tantum bonum promittere auderet. Quidautem superius Deo jud

Delfour. De narrationibus quae sunt in Sancti Augustini sermonibus, theism proponebat. 1892.

Documents

Transcript of Delfour. De narrationibus quae sunt in Sancti Augustini sermonibus, theism proponebat. 1892.