Deblokada ''Druge demografske tranzicije''.

7/29/2019 Deblokada ''Druge demografske tranzicije''.

1/28

MirjanaBobi1

Jelisaveta Vukeli2Filozofski fakultetUniverzitet u Beoogradu

Pregledni nauni lanakUDK: 314.33(497.11)

Primljeno: 31. 12. 2010.DOI:10.2298/SOC1102149B

DEBLOKADA DRUGE DEMOGRAFSKETRANZICIJE?3

Second Demographic Transition De-blocked?

ABSTRACTThe text is re-examining the previously established dilemma related to whetherSerbia (without Kosovo and Metohija) is the country of second demographic transition, i.e.:has the transition been de-blocked, under the assumption that this is a worldwide historical

process of transformation of industrialised countries. The last thesis, around which there

exists a lot of controversy in the contemporary population theory, is however not dealt with

in detail; to the contrary, it is used as the general theoretical framework for the exploration

of the most recent tendencies in the transformation of nuptiality and fertility regime in

Serbia, as well as in the western and countries in post-socialist transformation. Special

attention is given to the ideational changes, more precisely to the specific features of the

value profile of the Serbian population, which is one of the most important determinants ofthe societal framework, that acts in the back of the afore mentioned aggregate demographic

indicators. Finally, the hypothesis is posed (which should be further investigated by means of

in-depth research and complementary approach) that the speeding-up of the second

demographic transition and intensification of the individualisation not only of the

partnership but of the parenthood as well, accompanied with the rise of living standard and

social support to balancing work and family, would have produced important emancipating

and, concomitantly, positive socioeconomic and demographic effects.

KEY WORDS marriage, fertility, Serbia, second demographic transition

APSTRAKT U tekstu se ponovo preispituje od ranije prisutna dilema da li je Srbija (bezKosova i Metohije) zemlja druge demografske tranzicije, odnosno da li je ona (de)blokirana,

pod pretpostavkom da se radi o svetskoistorijskom procesu preobraaja industrijalizovanih

populacija sveta. Poslednja teza oko koje postoji puno kontroverzi u savremenoj

populacionoj teoriji ovom prilikom nije detaljnije obraivana, ve je, naprotiv, uzeta kaoopti teorijski okvir u analizi novijih tendencija u kretanju reima braka i raanja u Srbiji,

kao i zapadnim i zemljama postsocijalistike transformacije. Posebna panja je posveena

1 [email protected] [email protected] Tekst je rezultat rada autorki na projektu Izazovi i akteri nove drutvene transformacije u Srbiji:koncepti i akteri, pod brojem 179035, koji podrava Ministarstvo prosvete i nauke RS.


2/28

150 SOCIOLOGIJA, Vol. LIII (2011), N 2

ideacionim promenama, odnosno specifinosti vrednosnog profila populacije savremeneSrbije, to je jedna od najbitnijih determinanti socijetalnog okvira, koji deluje u pozadini

navedenih, agregatnih demografskih pokazatelja. Najzad, postavlja se hipoteza, koju treba

dalje ispitivati, kako dubinskim, tako i komplementarnim pristupima, da bi ubrzanje druge

tranzicije i intenziviranje individualizacije ne samo partnerstva, ve i roditeljstva, uz

podizanje ivotnog standarda i drutvenu podrku usklaivanju rada i porodice, imaliznaajne emancipatorske, a onda i pozitivne socioekonomske i demografske efekte.

KLJUNE REI branost,fertilitet, Srbija, druga demografska tranzicija

Uvod

Namera ovog rada je da ponovo preispita najnovije tendencije branosti ifertiliteta stanovnitva Srbije (bez Kosova i Metohije u celom tekstu) u svetlumainstream teorije druge demografske tranzicije (u daljem tekstu DDT). M. Bobise ve ranije pozabavila temom primenjivosti ove teorije na populaciju Srbije, kada

je postavila dilemu da li DDT kasni u Srbiji ili jo nije ni otpoela (Bobi, 2006). M.Kuhar smatra da bive jugoslovenske drave nisu poligon ispoljavanja DDT, a doslinog nalaza doli su i neki drugi istraivai u regionu (Kuhar, 2009). Za sadanjenae ponovno preispitivanje od ranije postavljene dileme odluili smo se iz dvarazloga: 1) u svetlu najnovije brane i dinamike fertiliteta, posebno vanbranog; 2)povezano sa prethodnim, postavlja se pitanje da li je u Srbiji nastupila specifina

deblokada DDT, to onda znai da se u budunosti moe oekivati njeno breispoljavanje pod pretpostavkom socioekonomskih promena, ukljuivanja u evropskei svetske integracije4, odnosno snanije orijentacije stanovnitva ka postmodernimvrednostima.

Iz napred navedenog proizlazi da je osnovna paradigma teorija DDT, koja seanalizira u relaciji sa teorijom (prve) demografske tranzicije (Leastheaghe, 2010,Van de Kaa, 2001, UN, 2003, UN, 2005, Bobi, 2006). Re je o (post)modernompopulacionom razvoju, koji obuhvata dva krupna demografska preobraaja, prvom,

koji je, uslovno reeno, otpoeo na Zapadu (ukljuujui i Severnu Ameriku,Australiju i Japan) tokom 18. i 19. veka, i drugom, koji u razvijenoj hemisferi teeod polovine XX veka, a nastavlja se do danas. Prema zagovornicima ovesvetskoistorijske teorije, danas u svetu ima svega 12-14 zemalja (Jemen na SrednjemIstoku, brojne drave Afrike i druge), koje jo nisu iskusile ove promene, a razlike utempu, odnosno poetku i toku ovog jedinstvenog procesa odslikavaju disparitete usvetskoistorijskim sistemima, tj prethodno preenom putu (path dependancy).Promene iz prve tranzicije odnose se na opadanje visokih nivoa mortaliteta i

nataliteta, koji potiu iz dugog perioda premodernih drutava, te njihovo postepeno4eka je primer zemlje u kojoj je DDT kasnije poela, tj. nakon sloma socijalizma, ali je, zato, bilaveoma ubrzana.


3/28

Mirjana Bobi, Jelisaveta Vukeli: Deblokada druge demografske tranzicije? 151

sniavanje ka niskim nivoima prirodnog obnavljanja stanovnitva, tj pribliavanjestacionarnom modelu populacija sa idealnom, nultom stopom rasta, to je ostvarenou periodu 1860-1960. Takav demografski razvitak odvija se u doba intenzivnemodernizacije, razvoja svetskog kapitalizma, industrijalizacije i urbanizacije, irenja

transporta i mrea komunikacija sa prekomorskim kolonijama, pre svega u SevernojAmerici, kao i intenzivnog naseljavanja tih prostora. Dodue istorijska iskustvapokazuju da demografska tranzicija moe prethoditi modernizaciji (sluajFrancuske). Na Zapadu se kontrola fertiliteta u premodernom drutvu sprovodilaprimenom Maltusovih principa odlaganja braka sve dok se ne obezbedi egzistencija

buduoj porodici (otuda rast egrta, zanatlija i fabrikih radnika, ali i sirotinje uurbanim centrima Evrope, odnosno neudatih tetaka i roaka na selu), to je

posledino proizvodilo porast samaca, lica izvan braka, kao iviih prosenih godina

pri sklapanju braka. Meutim u isto vreme, istono od linije Trst-Sankt Peterburgopstajao je posve suprotan, tzv. istoni model branosti (Hajnal, 1965), pod kojimse podrazumeva rana i univerzalna branost, sa malim udelom lica izvan braka,gotovo odsutnim razvodom i retkim udovitvom. Mladi nisu morali da odlau

brakove dok ne akumuliraju neophodne resurse, jer su imali podrku irih srodnikihmrea (sloene, proirene porodice i zadruge na Balkanu), a udovci, posebnomukarci sa malom decom, ponovo su se enili (zbog visokog mortaliteta ena na

poroaju, uestalih raanja, kao i kraeg ivotnog veka ena, up. tabelu 1).

U metodolokom pogledu u ovom radu su koriena dva osnovna pristupaodnosno izvora evidencije: a) statistika analiza relevantnih podataka za Srbiju ievropsko odnosno svetsko okruenje, i b) sekundarna analiza reprezentativnih,anketnih istraivanja Instituta za socioloka istraivanja Filozofskog fakulteta,Centra za javno mnjenje i politikoloka istraivanja Instituta drutvenih nauka, kao ireferentnih inostranih studija, posebno na mestima gde se obrazlau i argumentujunovi pogledi na empirijsku stvarnost odnosno ukazuje na mogunost drugaijeg

budueg delovanja.

Analitiki okvir

Prema tvorcima teorije DDT, njeni krucijalni faktori lee u promenama udrutvenoj strukturi, tehnologiji i kulturi, odnosno u porodinom domenu: upartnerstvu i roditeljstvu, sa posledicama u vidu pluralizacije ivotnih stilova,

posebno kod mlaih i sredovenih generacija (20-34 godina starosti), (Hoffmann Nowotny and Fux, 2001, Hhn, Avramov & Kotowska, 2008, Pongracz and Spder,2008). Druga demografska tranzicija zapravo oznaava nastavak od ranije prisutnih

tendencija kontinuirano niskog fertiliteta, ispod nivoa potrebnih za prostoobnavljanje generacija (subreplacement fertility), tako da se u EU danas raa

proseno oko 1,3 deteta po eni. Smrtnost je, takoe, ve od ranije sniena(zahvaljujui rastu produktivnosti u poljoprivredi, novim izvorima hrane i


4/28


sirovinama koje su iz Amerike stizale u Evropu, kao i razvoju moderne medicine,zdravstvenih ustanova, zatim pronalaska vakcina, antibiotika i drugih lekova,terapijskih procedura i sl.), a tokom 20. veka uinjeni su dalji prodori kako ufarmakologiji i preventivnoj zdravstvenoj zatiti, tako i u domenu usvajanja novih,

zdravih stilova ivota, naputanju tetnih navika i sl. Time je jo vie produenivotni vek (na oko 80-ak godina u Evropi i Japanu)5, ali je, posledino, veomaizraeno starenje stanovnitva, a negde i opadanje populacije (depopulacija).Starenje kao veoma kompleksan proces, prouzrokovano je prevashodno dugotrajnoniskim natalitetom, potom daljim sniavanjem mortaliteta (suavanjem bazestarosne piramide i njenim produavanjem na vrhu), mada nije zanemarljiv ni efekatmigracija posebno na uim teritorijalnim celinama, na selu, tj. unutar manjih

populacija. Nepovoljno prirodno obnavljanje stanovnitva poveao je dinamiki

znaaj meunarodnih migracija kao vanog faktora rasta i obnavljanja stanovnitva,pre svega, razvijenog dela sveta.

Ne ulazei ovde u detaljnije rasprave o opravdanosti izdvajanja dvedemografske tranzicije (Leastheaghe, 2010, Cliquet, 1992), odnosno da li je celateorija zapravo - evropska idiosinkrazija, tj. odraz evropocentrizma i tsl, ovde emo

panju preusmeriti na analizu specifinosti prve i druge transformacije, poredei tribitna elementa sadrana u njihovoj osnovi: brak, fertilitet i socijetalni okvir, a to e

biti od znaaja za kasniju ocenu faze demografskog razvitka savremene Srbije.

Intelektualnu inspiraciju za razdvajanje prve od druge tranzicije pruio je FilipArijes svojom idejom o dve sukcesivne motivacije roditeljstva (Aries, 1962, 1980).Prihvatajui ove ideje, autori su postulirali da je tokom prve tranzicije dete bilocentar porodine grupe (king child era), a tranzicija ili opadanje fertiliteta nastajeusled velikog emocionalnog i materijalnog ulaganja roditelja u potomstvo(Leastheghe, 2010). U drugoj tranziciji, samorealizacija roditelja i njihovaindividualizacija dolaze u prvi plan, ispred roditeljstva, tj. roditeljska uloga semora uklopiti u samorefleksivni projekat, do it yourself biografije ili lini ivotnitok (Beck and Beck-Gernscheim, 2002). Dok su brani parovi u prvoj tranziciji

primenjivali kontrolu raanja, da bi postigli optimalan broj dece visokog kvaliteta,teei da to je mogue vie smanje oportunitetne trokove (majke), u drugojtranziciji, oni prekidaju sa kontracepcijom da bi imali dete (samo jedno, a najviedvoje), briljivo planirajui ne samo zaee i raanje nego i trenutak (timing),razmak izmeu sukcesivnih raanja, tragajui za partnerom poeljnih crta, odnosnolinih kapaciteta (afektivnih, ekonomskih, socijalnih i sl).

Drugi znaajan mentalni podstrek ovoj teoriji pruila je poznata Maslovljevateorija o ljudskim potrebama (Maslow, 1954). Prvu demografsku tranzicijukarakterie posveenost ka zadovoljenju primarnih potreba za sigurnou5U Srbiji jo uvek postoje razlike u prosenom ivotnom veku mukaraca i ena, u korist ena kojeproseno ive 4-5 godina due.


5/28


(ekonomsko blagostanje, stanovanje, socijalna zatita, zdravlje, obrazovanje), adrugu, preusmeravanje na potrebe vieg reda ili postmaterijalistike (slobodaizraavanja, participacija i emancipacija, rodna jednakost, priznanje prava narazliitost i sl). Promene u vrednosnim obrascima inicirane su stabilnim posleratnim

ekonomskim rastom, podizanjem ivotnog standarda, visokom socijalnomstabilnou i optim blagostanjem nacije to je podstaklo i usvajanje i irenje,potreba vieg reda. Meutim, vredi naglasiti da i vrednosne promene mogu bitiokidai socijetalnih, ekonomskih pa i politikih procesa, tj. usvajanje i difuzijanovih, modernih vrednosti moe biti podstaknuto posredstvom medija, TV-a,interneta, sredstava masovnih komunikacija. U nekim, pak, sredinama tvrdokornereligiozne matrice i odreene (nepovoljne) politike prilike (krize, nestabilnosti,nerazvijenost politike demokratije, vladavina prava i sl.) mogu usporavati ili

blokirati bre drutvene promene i napredovanje. Najzad, autore DDT inspirisale sui ideje o ciklinim generacijama (Easterlin, 1973), odnosno koncept tihe revolucije(Inglehart, 1977), pri emu su oba autora imala na umu dve razliite kohorte roeneposle Drugog svetskog rata. Prva je veoma brojna, baby boom generacija, koja jeodrastala tokom opteg socijalnog prosperiteta i kontinuiranog ekonomskog rasta,orijentisana ka preteno materijalistikim vrednostima, socijalnoj sigurnosti isolidarnosti, dok su posle njih pristigle manje brojne generacije iz ere snienogfertiliteta ili baby bust-a, s kraja 1960-ih i 1970-ih godina, koje ne samo dastavljaju vei naglasak na kvalitet ivota, lino postignue i mobilnost, ve su iizraziti nonkonformisti, kritiari drutvenih pojava, javnih politika i veomanaklonjeni protestima i drutvenim pokretima (Van de Kaa, 2001).

Kada je re o razlikama u branim odlikama prve i druge tranzicije, naZapadu je, jo od Renesanse pa sve negde do 1950-ih i 1960-ih godina, brak bioveoma popularna i opteprihvaena drutvena institucija. Tako se u periodu nakonzavretka Drugog svetskog rata do polovine 60-ih, registruje najnia prosena starostsuprunika prilikom sklapanja braka (posebno za ene). To je recimo bilo veomaizraeno u SAD, kao posledica ne samo opteg socijalnog progresa ve i

ustanovljenja porodine nadnice, tj. muke plate, socijalne promocijekomplementarne konjugalne dijade i nuklearne porodice. Razvodi su bili retki, a

ponovno sklapanje braka uobiajeno. Nakon 1965, u drugoj tranziciji dolazi doskoka razvoda, to je prouzrokovano liberalizacijom zakona o razvodu u ZapadnojEvropi, SAD-u, Kanadi, Australiji, Novom Zelandu i irenjem optih uverenja da je

bolji dobar razvod nego lo brak. Praksa ponovnog sklapanja braka je proreena, abrakovi se odlau i raste prosena starost suprunika pri formiranju unija, uz porastsamaca, razvedenih, udovica, lica izvan braka. Umesto u braku sve vie parova ivi

u kohabitacijama, tj. alternativnim partnerstvima (predbranim, postrazvodnim, LATi dr.), uz irenje raanja izvan braka, najpre u skandinavskim zemljama, a onda i uVelikoj Britaniji i Francuskoj (Fokkema & Liefbroer, 2008, Bobi, 2003, 2004,2006). Uzroci su, s jedne strane, sve kasnije osamostaljivanje i usporena tranzicija u


6/28


odraslost mladih (posebno u junoj Evropi odnosno u Mediteranu), produenoivljenje bez partnera (single), naroito izraena meu mukom populacijomSeverozapadne Evrope, ali i sve vie (visoko) obrazovanje ena, rast njihove radneaktivnosti, i usmeravanja ka profesiji i karijeri. Noviji trendovi u oblikovanju

ivotnih stilova razvijenih populacija Evrope i Amerike ukazuju da u savremenomdrutvu raanje esto prethodi partnerstvu, odnosno izgleda kao da je lake odluitise na suivot sa detetom nego (i) sa partnerom.

to se tie razlika u reimima fertiliteta, u prvoj tranziciji raanje se,predominantno odvija u okviru braka, relativno su niske prosene godine prvog

poroaja, kao i to je nizak udeo sociolokog steriliteta odnosno retki su parovi ipojedinci koji se voljno odriu roditeljstva. Sa zavretkom prve tranzicije 1960-ih uindustrijalizovanom svetu zavrava se period visokih stopa raanja u uslovima

socioekonomskog rasta i irenja drave blagostanja. Sledea vana razlika dvetranzicije odnosi se na primenu kontraceptivnih metoda i njihove posledice. U prvojtranziciji kontracepcija je bila neefikasna, dominira metoda coitus interruptus-a,posebno kod pripadnika niih slojeva odnosno metoda plodnih dana kod vieobrazovanih, to je sve zajedno vodilo estim kontraceptivnim grekama ineplaniranim trudnoama, koje su sa svoje strane, pak, odravale poeljan nivoraanja i obnavljanja. Drugu tranziciju oliava masovna upotreba perfektne tj.sigurne, efikasne kontracepcije, pilule, intrauterine spirale i hormonska sredstva, to

ne samo da omoguava planiranje raanja, ve i potpuno eliminisanje neeljenihtrudnoa. Samim tim odustaje se od sklapanja brakova na brzinu, iniciranihzaeem, pre svega na Zapadu, sa izuzetkom Japana, Singapura, June Koreje, gdese ova praksa (shotgun weddings) odrala do danas na urtb retkih kohabitacija.Seksualna revolucija oznaava odvajanje seksualnog zadovoljstva od braka, to je

bilo mogue ne samo usled kontraceptivne revolucije, ve i ideja slobodne ljubavi uvreme hipi pokreta iz 1970-ih godina, kao i feministikom pobunom protiv svihoblika opresije nad enama, odnosno rodne neravnopravnosti. Istaknut je ciljautonomije ena, koja podrazumeva ne samo ekonomsku samostalnost, tj. kontrolu

nad vlastitom biografijom, nezavisno od mua, oca, tj.porodice i domainstva, ve ibioloku emancipaciju, slobodno raspolaganje sopstvenim telom i pravo na abortus.Tako je osnovna odlika fertiliteta u drugoj tranziciji odlaganje, pomeranje, pa iodustajanje od raanja, to je prouzrokovalo konstantno nedovoljno raanje inegativan prirodni prirataj. Kao posledica pomeranja prosenih godina raanjaprvog deteta, rehabilitacija raanja posle 30-te godine je u veini zapadnoevropskih i

junoevropskih zemalja gotovo nemogua. Naime, pri sadanjim stopama ukupnogfertiliteta ispod 1,5, u pojedinim zemljama, na primer u Italiji oko 20% ena e, po

izlasku iz reproduktivnog perioda, ostati bez dece (Leastheaghe, 2010). Trendnedovoljnog raanja, koji tvorci teorije Listid i Van de Ka nisu uopte moglipredvideti onda kada su je postulirali 1980-ih godina, ne samo da e se nastaviti i u

budunosti, ve e predstavljati jednu od osnovnih odlika novog demografskog


7/28


reima 21. veka. Van de Ka je fertilitet u postmodernom drutvu nazvaoderivativnim, tj. proizvodom produenog procesa samopreispitivanja

potencijalnih roditelja...u kome e par prosuivati na osnovu razliitih direktnih ioportunitetnih trokova, s tim da e im ideja vodilja biti samoprocenjivanje odnosno

odgovor na dilemu: da li e zaee i raanje biti odraz samoispunjenja (Van deKaa, 2004); (slika 1).

Slika 1. Dvostruki efekat faktora povezanih sa DDT na ukupni fertilitet

Izvor: (Leastheghe, 2010: 233)

Manjak prirodnog obnavljanja stanovnitva ili eventualnu pretnjudepopulacijom, one drave koje imaju vitalne privrede i otvorena drutvakompenzuju osloncem na internacionalne migracije, tj. njihovim podsticanjem,kontrolom i usmeravanjem6.6 Sa preko milion useljenih ljudi godinje, SAD su primer savremene populacije koja imigracijomobezbeuje optimalan rast i (stacionarnu) starosno polnu strukturu stanovnitva, povoljnu stopu

fertiliteta i sl. (urev, 2004). Meutim, suprotan primer prua uveni korejski sindrom, kojiupozorava na problematinost migracija kao reenja. Naime, ako bi Koreja elela da odri sadanjikoeficijent zavisnosti od 10 zaposlenih na 1 izdravanog stanovnika, ona bi do 2050. kontinuiranomorala da uvozi migrante, pa bi njena ukupna populacija do tada dostigla 6,2 milijardi ljudi, to bi,po Kolemanu, znailo da bi svi trebalo da se tamo odselimo (Coleman, 2002)! Osim toga, i sami


8/28


Osim u demografskom pogledu dve demografske tranzicije bitno se razlikuju iu istorijsko kontekstualnim prilikama, koje determiniu populacionu dinamiku. Usluaju veine evropskih zemalja u periodu 1860-1960, intenzivan ekonomskirazvitak delovao je podsticajno ne samo na porast produktivnosti i ivotnog

standarda, irenje obrazovnih, zdravstvenih i ustanova socijalne zatite, ve i napoboljanje uslova stanovanja u rastuim urbanim centrima. Sistem socijalnesigurnosti poivao je na mrei politikih, religioznih i drutvenih institucija (partije,sindikati, dravni aparat, vojska, crkva, mediji, novine, socijalna zatita), a osnovnadrutvena vrednost je bila solidarnost i altruizam. Naroito je crkva branila svetostbraka i konjugalne porodice kao prve linije odbrane od socijalnih bolesti modernogdrutva, povezanih sa gradskim nainom ivota i irenjem ateizma. Sekularneideologije, bilo liberalne ili socijalistike, takoe su isticale nuklearnu porodicu kao

vrhunsko drutveno dobro, jer su u njoj videle idealnu zatitu od prostitucije, bede idrugih patolokih pojava 19. veka i najprirodniju sredinu za ouvanje humanihvrednosti i zajednitva. Mudar brak je podrazumevao porodini model mua kojizarauje i izdrava enu i decu, dok se ena posveuje brizi i staranju o porodici idomainstvu. Taj model se od viih klasa proirio na radnike slojeve i predstavljaooptimalan model funkcionisanja industrijskog drutva na zapadu, dok je na istokuEvrope i u SSSR-u dvojnost dohotka mua i ene bila nunost odravanjadomainstva u komandno planskim sistemima i ekonomijama nestaica, tj. niskogivotnog standarda i suene line potronje.

U drugoj tranziciji ili drugoj modernizaciji, politike partije, sindikati,profesionalna udruenja i lokalne zajednice gube znaaj za formiranje socijalnogkapitala u korist ekspresivnijih linih veza kroz neformalna okupljanja (fitnesklubove, prijateljstva i meditativne krugove, Leastheghe, 2010). U porodici osnovnipostulat vaspitanja nije vie razvoj poslunog, pristojnog pojedinca, ve kreativnelinosti koja e razvijati sve svoje kapacitete i potencijale. Rodna ravnopravnost isimetrija muko enskih uloga se podrazumevaju, a generalno raste opozicijaautoritetima, te se o svim aspektima rada, slobodnog vremena, porodice, ureenja

doma i prostora mora pregovarati i usaglaavati. Generator ovih demokratskihvrednosnih promena su strukturalne varijable: porast obrazovanja, irenje kreativnih

poslova i profesionalizma, jaanje bazine demokratije (grassroots democracy),opadanje uloge drutvenih institucija i lokalnih zajednica, snaan uticaj mas medija,komunikacija i elektronskih informacija, kao i poveanje globalne geografskemobilnosti7. Prema tome, budunost je potpuno otvorena, neizvesna i nepredvidiva.

migranti vremenom stare, pa ih je potrebno zameniti novim kontingentima radnika, zatim, adaptirati

socijalne slube njihovim potrebama i sl.7 Nedavno odrani sastanak Evropskog udruenja za sociologiju u Wiesbadenu, 16-18. septembra 2010,bio je posveen ponovnom promiljanju intimnosti i porodice u svetlu meunarodnih migracija(Geographical Mobility and Family Life), s obzirom da su se pojavile nove kategorije mobilnihprofesionalaca koji sa svojim partnerima ili porodicama provode samo vikende (shuttlers), odnosno


9/28


Tabela 1. Pregled demografskih i socijetalnih karakteristika povezanih saprvom i drugom demografskom tranzicijom u Zapadnoj Evropi

PRVA DEMOGRAFSKA TRANZICIJA DRUGA DEMOGRAFSKA TRANZICIJA1. Brak- Porast udela lica koja sklapaju brak, uzopadanje prosene starosti ulaska u prvi brak- Niska ili redukovana kohabitacija- Malo razvoda- Visok udeo ponovnog sklapanja braka

- Opadanje udela lica u braku, uz poveanjeprosene starosti stupanja u prvi brak- Porast kohabitacija (predbranih ipostrazvodnih)- porast razvoda, raniji razvodi- opadanje ponovnog sklapanja braka(remarriage) nakon razvoda ili smrti suprunika

2. Fertilitet- Opadanje branog fertiliteta preko redukcijeraanja u kasnijim godinama i sniavanjaprosene starosti prvog poroaja

- Dalje opadanje raanja preko odlaganja,poveanja prosenih godina kod prvog raanja,strukturalno nedovoljno raanje (ispod nivoapotrebnog za prosto obnavljanje stanovnitva)

- Neuspena ili nedostupna modernakontracepcija, kontraceptivne greke

- Efikasna kontracepcija (izuzev kod nekihnaroitih socijalnih slojeva)

- Opadanje vanbranog fertiliteta, ali ne nuno ikod tinejderki

- Porast raanja izvan braka zbog toga tokohabitacija postaje okvir roditeljstva

-Nizak nivo neraanja meu branim parovima - Porast neraanja meu parovima (sociolokogsteriliteta)

3. Socijetalni okvir- Dominacija osnovnih potreba (i reda): dohodak,

radni uslovi, stanovanje, zdravlje, obrazovanje,socijalna zatita (solidarnost je osnovna drutvenavrednost)

irenje potreba vieg reda: line autonomije,

samoaktuelizacije, line ekspresije u radu i usocijalizaciji, bazina demokratija (grassrootsdemocracy), priznanje od strane drugih;tolerancija je osnovna vrednost

Porast uea u politikim, graanskim i lokalnimmreama; jaanje socijalne kohezije

Opadanje angaovanja pojedinca u graanskim ilokalnim mreama, socijalni kapital sepreusmerava ka ekspresivnim i linim(afektivnim) oblicima, opadanje socijalnekohezije

Snaan sistem drutvenih normi i pravilaponaanja, koji usmerava drava i crkva; prvitalas sekularizacije; dominacija drutvenih ipolitikih grupa (stubova)

Povlaenje drave, drugi talas sekularizacije,seksualna revolucija, protivljenje autoritetu,opadanje uticaja politikih grupa (stubova)

Segregacija rodnih uloga, familistike politike,promocija buroaskog porodinog modela sadominantnom mukom platom (breadwinner),embourgeoisement

Porast simetrije u rodnim ulogama, ekonomskasamostalnost ena

Prelazi u ivotnom toku po redosledu, mudarbrak, dominacija jednog modela porodice

Fleksibilna organizacija ivotnog toka, razliitiivotni stilovi, otvorena budunost

Izvor: Leastheaghe (2010: 246)

esto su prinueni da tokom godine prenoe u drugom mestu ili dravi (overnighters) zbog rada ili su,pak, izrazito mobilni na dnevnom nivou, i putuju najmanje 50km do radnog mesta i nazad (commuters).


10/28


Nupcijalitet

U narednim poglavljima primeniemo napred navedeni teorijski okvir naanalizu brane dinamike stanovnitva Srbije, s ciljem da procenimo u kojoj meri se

populacija pomerila od prve ka drugoj tranziciji, tj. drugoj modernizaciji.Analiza nupcijaliteta u Srbiji, tj. centralnoj Srbiji i Vojvodini na bazi podataka

o optoj stopi, prosenim godinama sklapanja braka i ukupnoj prvoj branosti(grafikon 2, 3, 4, 5, tabela 2), nedvosmisleno pokazuje opadanje univerzalnosti

braka, odnosno odlaganje unija i znaajno smanjenje ansi da e pojedinac tokomivota uopte sklopiti (bar jedan) brak, to odgovara modelu zapadnih zemalja uodmakloj DDT (tabela 2, grafikon 2). U prvoj dekadi treeg milenijuma dolo je doblage rehabilitacije nupcijaliteta, najverovatnije kao posledica kompenzacije iz

1990-ih, tj. dejstva kohortnog efekta odloenih brakova, koji su sklapani nakondemokratskih politikih promena i postepenog ekonomskog oporavka, da bi vekrajem prve decenije 21. veka ponovo dolo do njegovog opadanja.

Grafikon 2. Opta stopa sklapanja braka,Centralna Srbija i Vojvodina, 1953-2009 (u ),

Kod prosene starosti pri stupanju u brak, treba imati na umu da je ovoobeleje u bliskoj vezi sa osobinama socijetalnog konteksta, zatim ue regionalnimodlikama, specifinim rodnim reimom, kao i dominantnim normama o raanju (u

braku ili izvan njega). Odlaganje braka povlai odlaganje raanja, posebno u


11/28


drutvima u kojima je brak i dalje okvir reprodukcije, a starost ena od 23,5 godinepri prvom poroaju, uzima se kao prag prelaza od prve ka drugoj tranziciji (Bobi,2006, 2007). Pri tome, u drutvima centralne i istone Evrope, usled delovanjastrukturnih barijera (nizak standard, visoka nezaposlenost, siromatvo, manjak

stanova, odsustvo ire socijalne zatite, kao i podrke zaposlenim majkama,perzistirajueg patrijarhata, i sl.) vie se radi o nemogunosti realizacije ciljeva, tj. onunosti odlaganja, pa i odustajanja od unija, a ne toliko o svesnom biranju njihovogkasnijeg modeliranja (kao na Zapadu), gde je stanovnitvo zahvaenijepostmaterijalizmom. Na Zapadu se nakon ulaska u etvrtu deceniju ivota ne samohvata korak, ve se i ostvaruju relativno povoljni efekti raanja vieg pariteta, to

je omogueno, ne samo odgovarajuim merama drava u korist dece i zaposlenihroditelja, ve i rodnom fleksibilnou i egalitarnou rodnih uloga kako u javnoj,

tako i u privatnoj sferi (Holandija, vedska, Velika Britanija, Finska, Danska iFrancuska, up. sliku 1).

Kada je re o drugoj tranziciji, videli smo napred da se tu radi o izdvajanjudva dominanta trenda, irenju kohabitacija i izvanbranog raanja. Dok je naZapadu, prvo opteusvojena praksa kohabitacija (pre i posle braka), odnosno

pluralitet ivotnih stilova, pa se potom proirilo i vanbrano roditeljstvo, dotle jezemlje centralne i istone Evrope, kao i Srbiju, poev od raspada socijalizma,zahvatio trend skoka raanja izvan braka, u uslovima gotovo odsutne postmoderne

diverzifikacije tipova domainstava (mladih), a posebno kohabitacija. Oito je da naIstoku Evrope kohabitacije nailaze na iste prepreke kao i brane unije,osamostaljenje mladih je strukturno oteano, a porast vanbranog fertiliteta jo uveknije dovoljno rastumaen, osim to se pretpostavlja da je re o suivotu majki ideteta (dece) koje ili nemaju partnera, ili pak ne ive sa njim iz nekog razloga.Majke dece roene van braka, moda, ive same, ali verovatnije sa roditeljima idrugim srodnicima, u okviru proirenih i sloenih domainstava, kakvih je u Srbijiskoro jedna treina, posebno u gradovima. Takoe, mogue je da se nakon raanjadeteta, roditelji venavaju, tako da dete kasnije odrasta u dvoroditeljskoj porodici,

no o svemu tome nam zapravo nedostaju produbljena empirijska istraivanja. Dalje,da li se tu radi o potencijalno novim ponaanjima i nestandardnim ivotnimopcijama ena i mukaraca koji su, u sadanjem trenutku nedovrene ekonomsketranzicije, prikriveni nosioci postmodernizma ili se, pak, radi o nekom vietranzicionom fenomenu, ostaje da pokae neko budue vreme (Petrovi, 2009).Mogue je, takoe, da su se postmoderne vrednosti sa Zapada proirile na Istok (idaleki Istok) bre od druge modernizacije ekonomije, politike i drutvenihinstitucija, i to zahvaljujui umreenom svetskom drutvu, brzom prodoru

informacija i komunikacija, uticaju sredstava masovnih komunikacija.


12/28


Grafikon 3. Prosena starost mua pri zakljuenju prvog braka,Centralna Srbija i Vojvodina

Grafikon 4. Prosena starost ene pri zakljuenju prvog braka,Centralna Srbija i Vojvodina


13/28


Grafikon 5. Prosena starost suprunikapri zakljuenju prvog braka, Evropa, 2003.

Napomena: Drave su rangirane prema prosenoj starosti stupanja u brak zamukarce.

Izvor: Eurostat.

Iz gore navedenih, kao i drugih komparativnih podataka o branosti (Bobi,2010a), moe se zakljuiti da se stanovnitvo Vojvodine i centralne Srbije najviepribliilo populacijama zapadne Evrope, odnosno da se udaljilo od drugih zemalja

postsocijalistike transformacije (eka, Bugarska, Poljska), posebno nakonpolitikih promena iz 2000. To se vidi iz porasta prosene starosti pri formiranju

unija za mukarce i za ene, kao i opadanja univerzalnosti braka, merene preko stopeukupne prve branosti (teorijskih ansi sklapanja prvog braka, tabela 2)8.

8Poslednji podaci iz ove tabele odnose se na zajedniku dravu Srbije i Crne Gore iz 2000. godine, alise s pravom moe pretpostaviti da je od tada do danas ovaj pokazatelj jo vie snien, imajui u viduveliki porast lica koja nisu nikada sklopila brak (celibatera) u godinama njegovog najeeg sklapanja,posebno kod mukog stanovnitva (Bobi, 2007a).


14/28


Tabela 2. Stopa ukupne prve branosti za ene (mlae od 50 godina),izabrane zemlje Evrope, 1960-2003.

1960 1970 1980 1990 1995 2000 2002 2003Austrija 1.03 0.91 0.68 0.58 0.57 0.55 0.50 0.51

Belgija 1.05 0.98 0.77 0.72 0.57 0.51 0.46 ...Bugarska 1.05 0.97 0.97 0.90 0.55 0.53 0.47 0.51eka

Republika1.04 0.91 0.90 1.02 0.50 0.50 0.48 0.45

Danska 1.01 0.81 0.53 0.60 0.65 0.73 0.73 0.69Finska 0.96 0.94 0.67 0.58 0.57 0.62 0.64 0.61

Francuska 1.03 0.92 0.71 0.56 0.50 0.61 0.58 0.57Grka 0.79 1.06 0.87 0.72 0.75 0.54 0.64 ...

Holandija 1.05 1.06 0.68 0.66 0.53 0.59 0.59 0.56

Hrvatska 0.91 0.87 0.79 0.70 0.63 0.65 0.69 0.68Irska 0.93 1.08 0.83 0.70 0.59 ... ... ...Italija 0.98 1.01 0.78 0.69 0.63 0.64 0.62 ...

Maarska 0.99 0.97 0.89 0.77 0.56 0.49 0.47 0.47Norveka 1.04 0.96 0.65 0.58 0.54 0.60 0.56 0.53Poljska ... 0.91 0.90 0.91 0.67 0.63 0.57 0.56

Rumunija 1.15 0.82 1.02 0.92 0.73 0.64 0.66 0.69Ruska

Federacija1.18 1.06 1.06 1.00 0.75 ... ... ...

SlovakaRepublika

1.03 0.86 0.87 0.96 0.58 0.52 0.50 0.50

Srbija i CrnaGora

0.89 0.92 0.82 0.77 0.78 0.68 ... ...

Slovenija ... 0.96 0.79 0.51 0.51 0.45 0.43 0.42panija 1.00 1.01 0.76 0.69 0.60 0.63 0.60 ...

vajcarska 0.96 0.87 0.66 0.74 0.64 0.64 0.65 0.63vedska 0.95 0.62 0.53 0.55 0.44 0.53 0.49 0.51

UjedinjenoKraljevstvo

1.04 1.04 0.76 0.62 0.54 0.54 ... ...

Izvor: Savet Evrope, 2004.

Divorcijalitet

Za analizu karakteristika i modela branosti jedne populacije, vaanpokazatelj predstavlja i proces razvoda braka. Fenomen razvoda braka u Srbiji

posmatraemo preko promena: opte stope razvoda, starosti suprunika prilikomrazvoda, kao i koeficijenta divorcijaliteta.


15/28


Grafikon 6. Opta stopa razvoda braka, Centralna Srbija i Vojvodina, 1953-2008 (u )

Jedna od karakteristika branog ponaanja stanovnitva Srbije (po kojoj onaodstupa i/ili kasni za drugim evoropskim zemljama koje je zahvatio talas DDT) jesteodravanje konstantno niskih stopa razvoda braka tokom dugog vremenskogperioda. Kao to se vidi iz grafikona 6, stope razvoda braka su niske u celomposmatranom periodu i odgovaraju nivou zemalja Mediterena, gde je, kako smovideli, razvod legalizovan tek 1970-ih. Tokom 1990-ih u Srbiji je zabeleen ak padrazvoda kao posledica drutvene krize, raspada i sistemskog sloma. U tim godinama,razvod je predstavljao visoki rizik koji bi ugrozio ve ionako vulnerabilan drutvenistatus osiromaenog stanovnitva, posebno srednjih i niih slojeva, koji su uz tomorali da prihvate veliki broj izbeglog i raseljenog stanovnitva iz bivih republika isa Kosova i Metohije. Umesto da se bave svojim odnosima i kvalitetomsvakodnevice, u uslovima ekonomske blokade i sankcija meunarodne zajednice,lanovi porodica, neretko i penzioneri, radili su dodatne poslove u sivoj ekonomiji,ne bi li osigurali opstanak, posebno u vreme devedestih godina prolog veka. Tako

je dolo do prinudnog konzerviranja braka i porodice, zamrzavanja konflikata iblokiranja transformacionih procesa u smislu formiranja egalitarnih relacija iemotivnih zajednica suprunika, roditelja i dece, starijih i mlaih generacija (Bobi,

2003, 2004, Mili, 2010). Ipak, s intenziviranjem ekonomske transformacije posle2000. godine nastaje deblokada ovog procesa, to se iskazuje ne samo u odlaganjuformiranja unija, ve i u rastu koeficijenta razvedenosti (grafikon 7), tako da se u


16/28


Srbiji na 100 sklopljenih, 20 brakova razvodi, odnosno na svakih 5 sklopljenih jedanse raspada.

Grafikon 7. Koeficijenti divorcijaliteta,

Centralna Srbija i Vojvodina, 1971-2008. (u %)

Tabela 3. Prosena starost suprunika pri razvodu braka,Centralna Srbija i Vojvodina, 1971-2008.

Starost mua1971 1981 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2002 2003 2004 2005 2006

2007 2008Centralna Srbija 35.6 37.5 38.8 38.6 39.3 39.5 39.0 40.4 40.7 40.6 40.8 41.6 41.241.8 41.7Vojvodina 37.1 37.4 39.1 39.0 39.2 39.9 40.2 40.6 41.2 40.8 41.6 41.4 41.741.6 42

Starost ene

Centralna Srbija 32.5 34.2 35.5 35.1 35.8 35.9 36.7 37.0 37.3 37.2 37.5 38.0 37.638.0 38.1Vojvodina 33.5 34.2 35.9 35.5 35.7 36.4 36.6 37.1 37.7 37.4 38.1 38.0 38.038.2 38.3

Izvor: Demografske statistike odgovarajuih godina, SZS, Beograd, RZS,Saoptenje, 2008, 2009.

Prosena starost suprunika pri razvodu braka je u kontinuiranom porastutokom vie decenija. Njegov rast je delimino usporen tokom poslednje decenije XX


17/28


veka, da bi se od 2000-ih nastavio uzlazni trend. Podaci tabele 3 govore u prilogodlaganju razvoda to je naravno, pod uticajem kasnijeg sklapanja braka i starenjaukupnog kao i stanovnitva u branom uzrastu. Dok je tokom sedamdesetih godina,

prosena starost suprunika prilikom razvoda braka u Centralnoj Srbiji iznosila 35.6

godina (odnosno 37.1 u Vojvodini), a za enu 32.5 (odnosno 33.5), 2008. godine jedolo do porasta od itavih 6 godina za mukarce (41.7 u Centralnoj Srbiji, 42godine u Vojvodini), odnosno preko 5 godina za ene (38,1 u Centralnoj Srbiji, 38.3u Vojvodini), to je povezano sa trendom odlaganja brakova.

Fertilitet

Fertilitet stanovnitva Srbije je u konstantnom padu, poev od polovine

prolog veka pa sve do danas. Za oko est decenija raanje je u Srbiji smanjeno odpreko troje dece na jednu enu na samo 1,4 krajem prve decenije 21. veka 9. Raanjedaleko ispod potreba prostog obnavljanja stanovnitva obeleava demografskusadanjost i prolost centralne Srbije i Vojvodine. Srbija se svrstala u kategorijuniskofertilitetnih podruja jo poetkom sedamdesetih godina XX veka, kada je

preen prag nedovoljnog raanja. Stopa ukupnog fertiliteta bila je 1971. za oko 15%nia od potreba proste zamene generacija u centralnoj Srbiji odnosno za oko 20% uVojvodini. Na tom nivou se fertlitet odravao sledeih dvadesetak godina, da bi

tokom 1990-ih dolo do daljeg sniavanja, sa 1,73 na 1,40 u centralnoj Srbiji,odnosno sa 1,72 na 1,43 u Vojvodini (Raevi, 2007).

Kao determinante niskog nataliteta u literaturi se navode demografski razlozi:promene u starosno polnom sastavu ukupnog stanovnitva, a posebno starosnomsastavu reproduktivnog kontingenta (ena starih 15-49 godina), kao posledicakontinuiranog sniavanja raanja, ali i smrtnosti, zatim migracija (posebno u manjimpopulacijama). Drugo su tzv. sociokulturni odnosno strukturalni razlozi (irenjeobrazovanja i zapoljavanja ena, promene u modelima braka i porodice i sl.), ali iirenje moderne kontracepcije i kontrole zaea i raanja, odnosno odvajanjereprodukcije od seksualnosti. Evropski demografi upozoravaju da je stopa ukupnogfertiliteta od 1.3 dece po eni kritina granina taka od niskog ka najniem niskomfertilitetu (lowest low fertility), te da kada se ova linija pree, teko da se moe

postii njegovo rehabilitovanje. Odlaganje raanja, odnosno raanje posle 30-tegodine nee biti u stanju da nadoknadi kohortne efekte, odnosno izgubljeno raanjeu optimalnom ivotnom dobu u uzrastu od 20-24. godine. Upravo to se dogodiloSrbiji, tj. odlaganje raanja u optimalnoj dobi ivota je, uz pad stope ukupnogfertiliteta za oko 30% ispod potrebnog, bilo najvea cena koja je plaena tokom

1990-ih (Raevi, 2006, 2007).9 Ispod 2,15 dece po eni, koliko je dovoljno za prostu zamenu generacija i prirodno obnavljanjepopulacija.


18/28


U proteklih nekoliko decenija, obrasci partnerstava i ivotnih aranmana su seznaajno promenili u veini evropskih zemalja i Severnoj Americi. Kao to smonapred napomenuli, druga demografska tranzicija se u zemljama predvodnicama(Skandinaviji, Holandiji, Velikoj Britaniji) odvijala tako da su se prvo proirile

kohabitacije, od poetka 1980-ih, a potom i vanbrano roditeljstvo, tj. raanje meulicima koja nisu u braku (u kohabitaciji). U Sjedinjenim Amerikim Dravama,kohabitacije su danas postale u toj meri opta pojava da veina brakova prvog ivieg reda zapoinje kohabitacijom (Waite, 2005). Meutim, dok su u Evropivanbrani roditelji najee nevenani partneri koji ive zajedno u kohabitaciji, uSAD-u su to ee jednoroditeljske porodice, bilo ena koje ive same ili sasrodnicima (roditeljima), uestalije su meu crncima, nieobrazovanim isiromanijim slojevima (Booth and Crouter, 2005).

Tabela 4. Udeo kohabitacija po polu na poetku treeg milenijuma,izabrane zemlje Evrope (u %)*

Drava Starost od20 i vie

god.

Starost2034 god.

Drava Sva goditaod 20

godinastarosti

Starost2034 god.

Austrija 6.5 13.7 Kipar 0.9 2.1Belgija 6.4 5.2 Litvanija 4.1 8.3

Bugarska 4.2 2.8 Luksemburg 14.0 11.4ekaRepublika

2.9 4.2 Maarska 6.3 11.5

Danska 11.5 28.6 Malta 2.1 0.8Estonija 11.8 23.5 Nemaka 5.3 13.6Finska 11.8 28.3 Norveka 10.7 22.7Francuska 14.4 21.8 Poljska 1.3 1.9Grka 1.7 3.1 Rumunija 4.3 7.4Holandija 9.3 21.9 Slovenija 5.4 8.8

Irska 5.9 13.4 panija 3.3 5.5Italija 2.0 3.0 Ujedinjeno

Kraljevstvo8.7 22.2

Napomene: * Podaci za Estoniju i Finsku su iz 2000. god; za Austriju,Dansku, Grku, Holandiju, Italiju, Kipar, Litvaniju, Luksemburg, Maarsku,Norveku, paniju i UK iz 2001. god; za Irsku, Poljsku, Rumuniju i Sloveniju iz2002; za Belgiju, Bugarsku, Francusku, Luksemburg i Maltu iz 2007. god.

Izvor: OECD Family Database

Kao to se vidi iz tabele 4, gotovo u svim dravama, kohabitacija jenajrasprostranjenija u starosnoj grupi od 20. do 34. godine. U severnoevropskim


19/28


zemljama ovaj ivotni stil je veoma popularan, tako da u Danskoj, Estoniji, Finskoj,Norvekoj i Holandiji tako ivi izmeu petine i etvrtine lica u ovim generacijama.Takoe, kohabitacijama su veoma naklonjeni i Francuzi (skoro petina populacije) iBritanci (22.2%). S druge strane, kohabitacije su manje rasprostanjene u zemljama

mediteranskog basena, u Grkoj (3.1%), Italiji (3%), Kipru (2.1%), Malti (0.8%) ipaniji (5.5%), mada su i tu belei postepeni porast. Kohabitacije su retke i u bivimsocijalistikim dravama Bugarskoj (2.8%), ekoj (4.2%) i Poljskoj (1.9%). Kaoposredni pokazatelj rasprostranjenosti kohabitacija, u odsustvu zvanine statistike isistematske registracije ovih aranmana, najee se koriste podaci orasprostranjenosti vielanih neporodinih domainstava. Tako u Srbiji, podacipopisa iz 2002. godine ukazuju na njihovu minimalnu rasprostranjenost, svega 1.7%(Bobi, 2006), to je potvreno i u reprezentativnom istraivanju ISI iz 2003.

(Bobi, 2004).Osim poslednjeg, u literaturi se i nivo vanbranih raanja uzima kao posrednipokazatelj alternativnih formi partnerstva. U Evropi su, s jedne strane, prisutnedrave u kojima je incidencija vanbranog roenja ea od roenja unutar branezajednice. Tako je, primera radi, 2007. godine u Estoniji udeo vanbranih raanjaiznosio 58.1%, u vedskoj 54.7%, Norvekoj 54.5%, a u Bugarskoj 50.2% (up. iPenev i Stankovi, 2010). S druge strane, najnie stope su zabeleene u Grkoj svega 5%, Azerbejdanu 11.6% i Makedoniji 12.6%. U ostalim evropskim dravama

udeo vanbranog fertiliteta se kree od 20 do 40%, s tim da je najvei broj zemaljablii gornjoj granici (eka, Maarska, Austrija, Portugal, Finska itd.), (Eurostat,Population in Europe, 2007). U poreenju sa drugim evropskim dravama, u Srbiji

je ova pojava umereno prisutna. Slino drugim bivim socijalistikim dravama, uvreme drutvene transformacije, u Srbiji je znaajno porastao broj i udeovanbranog raanja, tako da se danas vie od petine dece raa izvan braka. To je

posebno izraeno u Vojvodini, gde se svako etvrto dete raa van brane zajednice(garfikon 9). Trend porasta izvanbranog fertiliteta je udvostruen, u odnosu naosamdesete godine XX veka i to u istom onom vremenu kada je trend branog

fertiliteta znaajno snien. Tako je 2009. roeno za dve treine manje beba u braku uodnosu na 1950. (Penev i Stankovi, 2010)10. Retki domai autori demografi kojisu pisali o ovom fenomenu povezivali su ga sa nepovoljnim ponaanjem10Penev i Stankovi (2010) smatraju da noviji trend vanbranog raanja u Srbiji nije nita novo, ve daje re o nastavku tendencija od ranije prisutnog visokog vanbranog fertiliteta iz 1950-ih. Pri tome,ipak, uoavaju dva trenda u kretanju ove pojave: sniavanje u periodu 1954-81. za treinu, a potomporast od 65% od 1981-1991. Preraunavajui pojedinana obeleja majki dece roene van braka naosnovu demografske statistike 2009, autori izvode zakljuke da je meu njima visok udeo ena bez

kole, odnosno nieg obrazovanja (nepotpuna i potpuna O), zatim: Romkinja, ena na selu,adolescentkinja i sl. Smatramo, meutim, da je bilo potrebno primeniti postupak standardizacije,odnosno ujednaiti brojanu i procentualnu zastupljenost pojedinanih grupa u posmatranoj populaciji(obrazovnih, ekonomskih, nacionalnih, rezidencijalnih), to bi vodilo ka valjanijem zakljuivanju,odnosno eliminisalo bi uticaj veliine grupe, a istaklo isti uticaj ponaanja.


20/28


stanovnitva u uslovima postsocijalistike tranzicije (Bobi, 2006), jer su ove(mlade) majke pod velikim rizicima (pada u siromatvo, nezaposlenosti, prekida uobrazovanju i formiranju kulturnog i socijalnog kapitala i sl). Drugi smatraju, naosnovu iskljuivostatistikih analiza, a u odsustvu kvalitativnih studija i anketa, da

je profil prosene majke vanbranog deteta: mlada ena (21 godina), koja ivi ugradu, ima srednju kolu, nezaposlena je ili izdravana (Penev i Stankovi, 2010).Smatramo, meutim, da ne stoji jednoznaan zakljuak autora da se radi o nastavkutendencije visokog vanbranog fertiliteta prisutne polovinom prolog veka, te daskoranji trend nema kvalitativno drugaija obeleja.

Zastupnici DDT smatraju da je irenje vanbranog fertiliteta solidanpokazatelj konanog poetka DDT i u onim populacijama gde on nije ranijeregistrovan (late starters). Meu poslednje ubrajaju zemlje Mediterana, zatim

centralne i istone Evrope i bive Sovjetske republike, ali i tigrove Dalekog istoka(Japan, J. Koreja, Singapur, Hong Kong). Jednom zapoeti proces postmodernogdemografskog preobraaja ne moe se zaustaviti11, a umesto njegovog preispitivanjai negiranja, po miljenju Listida, bolje je pozabaviti se posledicama koje ovajrazvitak ve uveliko proizvodi, kao to su enormno starenje stanovnitva, pojaanemeunarodne migracije, ukljuujui i ilegalne, azilantske i sl, to sve stvaraogromne pritiske na dravne budete i institucije namenjene vulnerabilnim isocijalno iskljuenim grupama.

U pogledu kontrole raanja, Srbija se jo uvek pozicionira vie u prvoj nego udrugoj demografskoj tranziciji. Abortus je najraireniji oblik kontrole fertiliteta, acoitus interruptus glavni metod spreavanja zaea, kod svih slojeva ena,nezavisno od starosti, branog stanja, broja prethodno roene dece, obrazovanja,zanimanja, mesta stanovanja (Raevi, 1993). Ocenjuje se da je rairenost namernog

prekida trudnoe u Srbiji endemskih razmera. Procenjena stopa ukupnog abortusa u2006. iznosi 2,76 abortusa po eni (Raevi, 2008), to Srbiju smeta u samevropski, pa i svetski vrh. Istovremeno je upotreba efikasne, savremenekontracepcije retka kod ena u plodnim godinama kao i njihovih partnera (18,6%) i

pored relativne dostupnosti, pa i raznovrsnosti sredstava (Raevi, 2008).

11 Kao oigledan primer u literaturi se koriste sluajevi drutava koja su uspeno zavrilapostsocijalistiku transformaciju(Slovenija, eka, Maarska), to se meri dostignutim nivoom BNP uodnosu na 1989. Kako se navodi, u tim zemljama se trendovi fertiliteta (i vanbranog) i nupcijalitetanisu vratili na nivoe pre drutvenih promena krajem XX veka.


21/28


Grafikon 9. Udeo vanbranih raanja u ukupnom broju ivoroenih (u %),Centralna Srbija i Vojvodina, 1970, 1980, 1990-2008.

Vrednosni profil stanovnitva Srbije: usporena detradicionalizacija

U prilog zaglavljenosti ili blokiranosti postmodernog drutvenog razvitkaodnosno DDT u Srbiji svedoi i analiza vrednosnih preferencija stanovnitvasprovedenog u okviru istraivanja porodica 2008, koje je realizovao Institut zasocioloka istraivanja Filozofskog fakulteta, a iji su rezultati srodni nalazimaCentra za politikoloka istraivanja i javno mnjenje Instituta drutvenih nauka iz200712.

Na osnovu analize empirijske evidencije, povoljnom se moe ocenititendencija otklona od tvrdog tradicionalizma (patrijarhata) u vezi partnerstva iroditeljstva. Naime, zanemarljivo je mali broj tvrdih konzervativaca (2,1%), dokse veina populacije polako pomera ka postmodernizmu, ali je istihpostmodernista jo uvek veoma malo (3,6%)13. Na sredini vrednosnog kontinuuma

12 Oba istraivanja su koristila istu bateriju pitanja vezanih za brak i porodicu. Ovde dajemo samointerpretaciju dela rezultata istraivanja ISI FF iz 2008. na 1212 porodica mlaih i starijih suprunika

(Mili, 2010).13 U drugom empirijskom istraivanju javnog mnjenja Srbije, starosti od 15-89 godina, Pavlovi jeutvrdio svega 6% postmaterijalista, 47% materijalista i isto toliko meanih (47%). On je, takoe,utvrdio da nema veeg pomaka ka postmaterijalizmu u Srbiji u vremenu postoktobarskih promena, tj. uperiodu 2001-2007 (Pavlovi, 2009).


22/28


nalaze se ispitanici iji su profili meavina tradicionalizma sa elementimamodernizma (47,1%) i modernista sa tradicionalnim primesama (47,3%)14, tosvedoi o veoma sporim ideacionim promenama u naem drutvu, a tumai seusporenom modernizacijom, specifinim prethodnim socijalistikim nasleem,

kulturno istorijskim specifinostima ovoga prostora i sl. (Pei, 2009), a samaporodica i domainstvo i dalje ostaju glavni generatori patrijarhalnih orijentacijakako u Srbiji, tako i na itavom zapadnom Balkanu (ibidem)15.

Sasvim ukratko emo se osvrnuti na bitnije nalaze istraivanja ISI FF iz 2008,koji se tiu vrednosti povezanih sa brakom i porodicom (Bobi, 2010, Mili, 2010a).I u ovoj anketi na nacionalnom reprezentativnom uzorku, pokazuje se da su naeporodice veliki rasadnici tradicionalistike svesti, to se najvie ispoljava kod

prilino rigidnog odnosa prema roditeljstvu, s tim da je odnos prema partnerstvu

pretrpeo znaajne (postmoderne) promene. Postmodernizam se iskazuje kod velikogprotivljenja stavu da je prirodno i razumljivo da mukarac ima vie seksualnihsloboda (65,5%), dok je njegovih pristalica 20% (svaki peti ispitanik/ca). Kad je reo autoritetu, veina se ne slaeda mukarac treba da ima poslednju re u braku(63%), dok je 10,2% neodlunih. Vie od polovine je protiv zabrane abortusa(55,4%), dok je 18% neodlunih. Nije meutim, ni zanemarljiv broj (skoro treina)koji se zalau za zabranu (26,7%). Veina ispitanika se ne slae sa stavom da suljudi u braku generalno sreniji od neoenjenih/neudatih (54,2%), dok je svaki peti

neodluan/na (20,6%). Moda se u tom svetlu moe razumeti i nalaz da gotovo 3/4prihvata ideje o kohabitacijama tj. partnerstvima nevenanih parova (71,1%)16.Ispitivana populacija u velikoj meri prihvata razvod. Postmoderan stav kada par nemoe da rei brane probleme, najbolje je da se razvede, prihvata veina ispitanika(49,3%), mada se treina jo uvek protivi razvodu kao opciji (33,1%).

Jo uvek, veina ispitanika (59%) ne smatra da je brak kao institucijaprevazien, dok je 23,2% protagonista postmodernog partnerstva, a neodlunih je17,6%. Zatim, patrijarhat se potvruje i u mnjenju da ako samo jedan suprunik radi,

prirodnije je da to bude mukarac (56,8%), dok se samo treina ne slae sa njim.

14 Pod tradicionalizmom smo podrazumevali stavove koji odraavaju rodnu asimetriju, dominacijupatrijarhalnih vrednosti i izraeni autoritet mukarca u porodici. Modernisti su zagovornici radnogangaovanja i obrazovanja ena, opadanja patrijarhalnog autoriteta, komplementarnim sferama s timto se ene suoavaju sa duplim teretom, dok su postmodernisti rodno egalitarni i fleksibilni, teeravnopravnosti kako u privatnoj, tako i javnoj sferi, deljenom autoritetu i pregovaranju i dogovaranjuoko svih bitnih sfera svakodnevice i individualnih biografija.15

Istraivanja Svetske Studije Vrednosti (WVS) pokazuju da se najvie evropskih (razvijenih)populacija nalazi u klasteru meanih materijalista i postmaterijalista (Pavlovi, 2006).16Ovo je znaajan skok u odnosu na nalaz reprezentativnog istraivanja ISI FF iz 2003. na teritorijicentralne Srbije i Vojviodine, kada je 58,4% ispitanika iskazalo prihvatanje kohabitacija (Mili et al,2004.).


23/28


Izrazito jak tradicionalizam izraen je u stavu Sloga i jedinstvo porodicetreba uvek da budu iznad interesa i potreba svakog pojedinanog lana koji zas tupaogromna veina ispitanika ak 85,6%! Ovakav nalaz svedoi o snanom zalaganjuza grupnu koheziju, to je uzrok, ali i posledica strategija preivljavanja oslanjanjem

na porodinu grupu i njen socijalni kapital. Tradicionalizam (patrijarhalizam) senaroito ispoljio u stavovima vezanim za ideale enstvenosti i potpune nuklearneporodice. Vie od polovine parova zastupa stav ena je jedino ispunjena kadpostane majka (56,7%), dok je po ovom stavu treina modernista (27,2%), ali je i16,1% ambivalentnih. Jak tradicionalizam je ispoljen kod stava Za dete jeneophodno da ivi i sa majkom i ocem da bi sreno odrastalo, koga zastupa itavih2/3 ispitanika/partnera, svaki deseti/a je neodluan/a, a samo 13,1% izraavamodernizam po tom pitanju. Nasuprot tome, modernistika orijentacija dola je do

izraaja kod stavova o ulozi oca u porodici kao i kod procenjivanja uticaja eninogzaposlenja na materinstvo. Tako, stav da otac moe isto tako dobro da vaspitavadete kao i majka, zastupa ak 2/3 ispitanika ili 76,8%, to je dobar znak pomaka u

ponaanju savremenog mukarca Srbije koji prestaje da bude samo partner, vepostaje i roditelj (Mili, 2010). Shodno prethodnom stavu, vie od polovineispitanika (59,1%) protivi se tvrdnji da je vrlo verovatno da e dete u predkolskomuzrastu ija je majka zaposlena, zbog toga trpeti posledice, dok je tradicionalista uvezi s tim pitanjem - 22,2%. Vie od polovine ispitanika/partnera (52,1%), protivi setvrdnji da brigom o deci prvenstveno treba da se bavi majka, pa tek onda otac,neodlunih je 9,3%, a konzervativaca, jo uvek visokih 38,8%17.

Zakljuna diskusija

Vratimo se na pitanje s poetka ovoga teksta da li se, i u kojoj meri, moeoceniti da je Srbija startovala na putu DDT? Smatramo da je teko ponuditi sasvim

jednoznaan i potpuno precizan odgovor. Re je o prostoru koji ni iz bliza nijehomogen, te je teko suditi o globalnim promenama, posebno kada imamo u vidu

razlike izmeu velikih urbanih centara koncentracije stanovnitva, kakvi su Beograd,Ni i Novi Sad i ostatka teritorije, posebno demografske i socioekonomskespecifinosti juga, istoka Srbije i sl, a potom i razlike u kulturno antropolokimstrukturama (etnikim i drugim) uih regiona odnosno lokalnih zajednica. U tomsmislu potrebna su nam istraivanja posebnih populacija, koja bi nam osvetlilapredvodnike u Srbiji i one koji su na zaelju ili se, moda, i ne mogu podvesti

17 Na ovom mestu su iznete samo agregirane tvrdnje ispitanika/partnera, nezavisno od pola, starosti i

drugih socioekonomskih varijabli, sa nepomenom da su ene generalno pokazale veu sklonostpostmodernizmu od mukaraca. Pavlovi je, pak, utvrdio da je starost ispitanika najjae korelisana saprihvatanjem ove orijentacije, kao i mesto stanovanja, ali da jak uticaj imaju i varijable na koje suukazala inostrana istraivanja (obrazovanje i visina porodinih primanja). Na detaljnije upoznavanje sarezultatima upuujemo na: Mili, A, (ur), 2010, kao i na tekstove Pavlovi, Z, (2006) i (2009).


24/28


pod trajektoriju DDT. Tree, potrebna su nam kako dubinska tako i longitudinalnaistraivanja koja bi temeljnije osvetlila neka ponaanja, recimo mlaih sredovenihgeneracija (urbane inteligencije), pod pretpostavkom da su ove kohorte, po svombiolokom i sociokulturnom kapitalu upravo nosioci postmodernizma. Zatim, bilo bi

isto tako bitno ne samo temeljnije istraiti ivotni stil rastue kategorije lica vanbraka (bez partnera ili sa partnerom), razumevanje razloga nestupanja u brak iraanja, posebno vieg reda, kao i raanja izvan braka (u kohabitacijama ili odstrane samih majki, kao i odnos oeva prema deci i njima). Heuristiki plodno bilo

bi rastumaiti ta je od toga ponaanja - izraz nunosti (reakcije na strukturnebarijere), a ta je odraz samokritikog preispitivanja i linog izbora, odnosno potrebeza otklonom od ranijih obrazaca i identiteta. ini se da je nuno ponovnokvalitativno, a naroito longitudinalno istraivanje kohabitacija, koje su, prema

dosadanjim rezultatima u naoj sredini, relativno retko zastupljene, odnosno imajuznaenje preteno predbranih aranmana (Bobi, 2003, 2004, 2006, Babovi,2010). Kao poseban predmet istraivanja istie se vanbrano roditeljstvo, to bi

pokazalo ko su majke dece roene izvan braka, da li je i to predbrani fenomen, tj.da li roditelji nakon raanja sklapaju brak? Zatim, ako nemaju stalnog partnera,zato se odluuju na ovaj korak i da li se i u Srbiji kao i u zapadnim zemljamadeava da roditeljstvo ide ispred partnerstva, raanje ispred braka? Ako su ovemajke bez partnera, s kim ive, kakav je kvalitet ivota njih i njihovog potomstva,kakve su vrednosne orijentacije ovih ena, itd. Bez odgovora na sva ta relevantnapitanja, tj. samo na osnovu statistikih podataka, moemo samo posrednozakljuivati da se Srbija, moda, moe svrstati meu zemlje CEI koje su oznaenekao late starters na trajektoriji DDT, odnosno da se nalazi u fazi poetnedeblokade, sa oekivanjem daljeg breg napredovanja uporedo sa drugommodernizacijom.

Na nedavanom meunarodnom naunom skupu u Matici Srpskoj u NovomSadu, novembra 2010, posveenom odrivom regionalnom demografskom razvitkuSrbije, M. Bobi je u svom saoptenju zastupala tezu o nunosti ubrzanja

(post)modernizacijskih promena branosti, koje su ne samo u funkcijiindividualizacije i stabilizacije pluralnog, demokratskog i proevropskog drutva,ve, kako to teorija i praksa nedvosmisleno pokazuju, i poveanja nataliteta, to jeneuralgina taka ovog prostora unazad ve vie decenija (Mc Donald, 2000,Mason, K.O, 2001, Goldscheider et al, 2010, Dribe & Stanfors, 2010, Mills et al,2008, Chesnais, J,C, 1996). U tom smislu relevantna su tri bitna strukturalna pravcaakcije: ukidanje privatnog patrijarhata putem osnaivanja ena (karijernoobrazovanje i intenzivnije zapoljavanje, podizanje ekonomskog standarda enske,

ali i ukupne populacije, borba protiv nasilja u porodici, diskriminacije manjinskihgrupa i sl), zatim odlunije uspostavljanje rodne egalitarnosti i fleksibilnosti uroditeljstvu, kao i u partnerstvu i domainstvu, kao i u javnoj, politikoj sferi (veazastupljenost ena na mestima odluivanja i vrenja vlasti). Istraivanja pokazuju da


25/28


je savremena, srena i zadovoljna partnerka spremna ne samo da raa jedno, ve idrugo, pa i tree dete, po formuli partner + srea = dete (deca), umesto ranijepartner + dete = srea (Parr, 2010, Caltabiano et al, 2009, Gerster et al, 2007).Drugo, potrebno je sistemsko vrednosno preusmeravanje od jake porodice, sa

samortvujuim mikromatrijarhatom (Blagojevi, 1997, 2002), ka slabijojporodici, koja je ne samo rodno egalitarna, ve u kojoj se mladi ranijeosamostaljuju od porodice porekla, tj. gde je smanjeno optereenje supruga/majki,tako da mladi ranije preuzimaju odgovornost za svoje ivote (studiranje, rad, ivotneodluke, materijalna dobrobit i sl, weak family system, Palomba, 1995, Mc Donald,2000), pogotovo u populacijama koje intenzivno stare i gde se briga i nega udomainstvu (care work) mora preusmeravati ka rastuoj grupaciji zavisnih, starih.Tree je sistem mera iz korpusa drave blagostanja u cilju usklaivanja rada i

porodice (ukljuiv i brigu o starima), poev od urbanog planiranja stanovanja, mestarada, zdravstvenih ustanova, do vrtia, kola, fakulteta, trgovinskih centara, mesta zarekreaciju, druenje i kulturnu potronju, zatim projektovanja saobraaja iinfrastrukture, saobraeno potrebama i zahtevima dece, omladine, zaposlenihroditelja, starijih, tj. razliitim generacijama i drutvenim grupama i to do nivoalokalne zajednice. Najzad, socijaldemokratsko opedeljenje vladajue politike elite,na koju se ona stalno poziva, podrazumevalo bi i aktivniju podrku raanju, a

posebno razraivanje i praktinu primenu institucija, mera i reenja u domenubalansiranja karijere i porodice, rada i odmora.

Na kraju, ali ne i na poslednjem mestu, vladajua garnitura ne bi smela, kaodo sada, ostati pasivna u vezi sa odlaskom u svet mladih strunjaka, koji bi u zemljimogli doprineti ubrzavanju preko potrebnih drutvenih promena, jer oni

predstavljaju modernizacijski kvasac. I konano, rastu domae zaposlenosti,popunjavanju penzijskih i drugih socijalnih fondova, smanjenju optereenja aktivnihlica, doprinele bi i odgovarajue politike u domenu privlaenja (radnih) imigracija,kako u okviru regiona, tako i sa udaljenijih destinacija (Bobi, 2010).

Literatura

Aris P. (1962) Centuries of ChildhoodA Social History of Family Life. New York:Random House.

(1980) Two Successive Motivations for the Declining Birth Rates in the West, in:C. Hhn and R. Mackensen (eds.), Determinants of Fertility TrendsTheories Re-examined. Lige: IUSSP Bad Homburg Conference Proceedings, pp. 125130. Also inPopulation and Development Review 6(4): 645650.

Beck and Beck Gernscheim (2002)Individualization, Institutionalized Individualism and itsSocial and Political Consequences, London: Sage.

Beck U. and E. Beck Gernscheim (1995) The Normal Chaos of Love, Cambridge: PolityPress.


26/28


Babovi M. (2010) Rodne ekonomske nejednakosti u komparativnoj perspektivi. EvropskaUnija i Srbija, Beograd: SUSCG, ISI FF i SeConS grupa za razvojnu inicijativu.

Bobi M. (2010a) Ubrzanje modernizacije branosti kao uslov rehabilitacije raanja uSrbiji,Zbornik Matice Srpske za drutvene nauke, br. 131, Novi Sad: Matica Srpska.

Bobi M. (2010) Migracije i Politike u Srbiji: 1990-2010, Pravo&Drutvo, br. 2, Beograd:Slubeni glasnik.Bobi M. (2007a) Branost stanovnitva, u: urev, B. S. (ur.) Stanovnitvo i domainstva

Autonomne Pokrajine Vojvodine poetkom XXI veka, Novi Sad: Pokrajinski sekretarijatza demografiju, porodicu i drutvenu brigu o deci.

Bobi, M (2007)Demografija i sociologija: veza ili sinteza, Beograd: Slubeni glasnik.Bobi M. (2006) Blokirana transformacija branosti u Srbiji kanjenje ili izostanak druge

demografske tranzicije, u: Tomanovi, S. (prir.)Drutvo u previranju: socioloke studijenekih aspekata drutvene transformacije u Srbiji, Beograd: ISI i igoja tampa.

Bobi M. (2004) Transformacija braka: strategija konzerviranja i odlaganja promena, u:Mili, A. (prir.) Drutvena transformacija i strategije drutvenih grupa: svakodnevicaSrbije na poetku treeg milenijuma, Beograd: ISI FF i igoja tampa.

Bobi M. (2003) Brak ili/i Partnerstvo. Demografsko socioloka studija, Beograd: ISI FF iigoja tampa.

Booth A. and A. C. Crouter (eds.) The New Population Problem: Why Families in DevelopedCountries are shrinking and what it means, Mahwah, New Jersey and London: LawrenceErlbaum Associates Publishers.

Gerster M, N. Keiding, L. B. Knudsen & K. Strandberg-Larsen (2007) Education andSecond Birth Rates in Denmark 1981-1994, Demographic Research, Vol. 17.http://www.demographic-research.org/Volumes/Vol17/8/

Caltabiano M., Castiglioni M & A. Rosina (2009) Lowest-low Fertility: Signs of aRecovery in Italy?, Demographic Research, Vol. 21, http://www.demographic-research.org/Volumes/Vol21/23/

Chesnais J. C. (1996) "Fertility, Family, and Social Policy in Contemporary WesternEurope,"Population and Development Review 22(4).

Cliquet R. (1992) The Second Demographic Transition: Fact or Fiction? Council ofEurope Population Studies 23, Strasbourg: Council of Europe.

Coleman D. (2002) Replacement Migration, or Why Everyone is Going to Have to Live inKorea: A Fable for Our Times from United Nations, Philosophical Transactions of theRoyal Society B.

Demografske statistike odgovarajuih godina, Beograd: RZS.Dribe M. and M. Stanfors (2010) Family Life in Power Couples: Continued Childbearing

and Union Stability among the Educational Elite in Sweden, 19912005 DemographicResearch, Vol. 23, http://www.demographic-research.org/Volumes/Vol23/30/

urev B. S. (2004) Koliko dece treba Srbiji, Demografski pregled, br. 20, God. V,Beograd: Ministarstvo rada, zapoljavanja i socijalne politike u saradnji sa Centrom zademografska istraivanja IDN.


27/28


Easterlin R. A. (1973) Relative Economic Status and the American Fertility Swing, in: E.Sheldon (ed.), Family Economic Behavior. Philadelphia: Lippincott.

Fokkema T. & Liefbroer A. (2008) Trends in Living Arrangements in Europe: Convergenceor Divergence?, http://www.demographic-research.org/Volumes/Vol19/36/

Goldscheider F., Livia Sz. O. and A. Puur (2010) Reconciling Studies of Mens GenderAttitudes and Fertility: Response to Westoff and Higgins, A Reflexion, DemographicResearch,http://www.demographic-research.org/Volumes/Vol22/8/

Hhn, Avramov & Kotowska (eds.) (2008) People, Population Change and Policies,Lessons from the Population Policy Acceptance Study Volume 1, Springer.

Hoffmann N. H. J., A. Pinnelli and B. Fux (2001) Fertility and New Types of Householdand Family Formation in Europe, Population Studies No. 35, Strasbourgh: Council ofEurope Publishing,

Inglehart, R. (1970). The Silent Revolution. Princeton: Princeton University Press.. 1990. Culture Shift in Advanced Industrial Society. Princeton: Princeton University

Press.. 1997. Modernization and Postmodernization Cultural, Economic and Political

Change in 43 Societies. Princeton: Princeton University Press.Klesment M and A. Puur (2010) Effects of Education on Second Births before and after

Societal Transition: Evidence from the Estonian GGS,Demographic Research, Vol. 22,http://www.demographic-research.org/Volumes/Vol22/28/

Kuhar, M (2009) Da li su bive jugoslovenske drave drave Druge Demografske

Tranzicije, u: Mili i Tomanovi (prir.) Porodice u Srbiji danas u komparativnojperspektivi, Beograd: ISI FF i igoja tampa.

Leastheaghe, R (2010) The Unfolding Story of the Second Demographic Transition,Population and Development Review, Vol. 36, No. 2.

Livia Sz. Olh, L.Sz& E. M. Bernhardt (2008) Sweden: Combining childbearing and genderequality Demographic Research, Vol. 19 http://www.demographic-research.org/Volumes/Vol19/28/

Maslow A. (1954)Motivation and Personality, New York: Harper and Row.Mason O. K. (2001) Gender and Family Systems in the Fertility Transitions, Population

and Development Review, Vol. 27, Supplement: Global Fertility Transition,http://www.jstor.org/stable/3115254.

McDonald, P. (2000). Gender Equity, Social Institutions and the Future of Fertility,Journal of Population Research, 17(1).

Mili, A. (2010) Porodica i izazovi drutvene transformacije, u: Mili, A. (prir.) Vremeporodica: socioloka studija o porodinoj transformaciji u savremenoj Srbiji, Beograd:ISI FF i igoja tampa.

Mili, A. (2010a) Porodine vrednosne orijentacije vrednosni raskol u: Mili, A. (prir.)

Vreme porodica: socioloka studija o porodinoj transformaciji u savremenoj Srbiji ,Beograd: ISI FF i igoja tampa.

Mills, M. et al (2008) Gender Equity and Fertility Intentions in Italy and the Netherlands,Demographic Research, Vol.18 http://www.demographic-research.org/Volumes/Vol18/1/


28/28


OECD Family Database. www.oecd.org/els/social/family/databaseParr, N (2010) Satisfaction with Life as an Antecedent of Fertility: Partner + Happiness =

Children?, Demographic Research, Vol. 22, http://www.demographic-research.org/Volumes/Vol22/21.

Pavlovi, Z. (2009) Is there a Socio-demographic Model of Acceptance of PostmaterialistValues? The Case of Serbia, Sociologija LI, Vol 2.Pavlovi, Z. (2006) Vrednosti u Srbiji u drugom dobu modernizma, Socioloki pregled,

Vol. XXXX, No. 2.Penev, G i Stankovi, B (2010) Vanbrana raanja i vanbrane zajednice: izmeu

marginalizacije i modernizacijeDemografski pregled, br 37, Beograd: Ministarstvo radai socijalne politike i CDI IDN.

Petrovi, M (2009) Domainstva u Srbiji prema porodinom sastavu: ozmeu(pre)modernosti i (post)modernosti, u: Mili, A. i Tomanovi, S. (prir.) Porodice uSrbiji danas u komparativnoj perspektivi, Beograd: ISI FF i igoja tampa.

Pongracz, M and Z. Spder (2008) Attitudes Towards Forms of Partnership, in Hhn,Avramov & Kotowska (eds.) People, Population Change and Policies, Lessons from thePopulation Policy Acceptance Study Volume 1, Springer.

Raevi, M. (1993) Ka razumevanju abortusa, Beograd: Centar za demografska istraivanjaInstituta drutvenih nauka.

Raevi, M. (2006) Odlaganje raanja u reproduktivnoj dobi ivota osnovna demografskacena 1990-ih u Srbiji,Demografski pregled, br 21, God VI, Beograd: Ministarstvo rada,

zapoljavanja i socijalne politike u saradnji sa Centrom za demografska istraivanja IDN.Raevi, M. (2007) Nedovoljno raanje dece: fenomen koji upozorava, Demografskipregled, br 23, God VIII, Beograd: Ministarstvo rada, zapoljavanja i socijalne politike usaradnji sa Centrom za demografska istraivanja IDN.

Raevi, M. (2008) Da li je evidentiran broj abortusa u Srbiji realan, Stanovnitvo, br 2,god XLVI, Beograd: Centar za demografska istraivanja IDN.

Statistiki godinjaci odgovarajuih godina, Beograd: Gradski zavod za statistiku iinformatiku.

United Nations (2003) Major Trends Affecting Families, A Background Document, NewYork.

United Nations (2005) The New Demographic Regime. Population Challenges and PolicyResponses, New York and Geneva.

Van de Kaa, D (2001) Postmodern Fertility Preference: From Changing Value Orientationto Changing Behavior, Population and Development Review, Vol. 27, SupplementGlobal Fertility Transition.

Waite, L. (2005) Marriage and Family, in: Poston, D. L., Micklin, M. (eds.) Handbook ofPopulation, NY, Boston: Kluwer Academic/Plenum Publishers.

Deblokada ''Druge demografske tranzicije''.

Documents

Transcript of Deblokada ''Druge demografske tranzicije''.