De zogenaamde Katharenburchten in Zuid-Frankrijk. Een geo … · 2014. 12. 23. · This thesis...

Masterproef

De zogenaamde Katharenburchten in

Zuid-Frankrijk.

Een geo-archeologische benadering.

Kim Aerts

20043832

Master archeologie

Prof. Dr. J. De Meulemeester

Academiejaar 2007-2008

2

Voorwoord

Toen de obligate vraag werd gesteld om een onderwerp op te geven voor het eindwerk, was

de keuze voor mij snel gemaakt. De gezinsreizen naar het zuiden van Frankrijk gaan vaak

door in de Languedoc, een streek die dankzij heel wat kastelen rijkelijk voorzien is van

historische pracht. De vraag waarom deze kastelen ook wel de kastelen van de katharen

genoemd worden, heeft me altijd al geïntegreerd. Waren ze voor of door de katharen

gebouwd? Wat verklaart hun bijzondere ligging, meer bepaald op plaatsen die allesbehalve

gemakkelijk te bereiken zijn? Het uitzicht die ze hebben en zelf bieden is alleszins

adembenemend en dit kan, naar ik altijd al heb vermoed, alleen maar het gevolg zijn van een

boeiende hap geschiedenis.

Het doel van deze thesis is daaruit voortgevloeid. Ik verbond mij ertoe een verfijnd beeld te

verkrijgen van de kastelen der katharen, zowel in een historische als landschappelijke context.

De aftrap gaf ik door verschillende boeken te lezen en daaruit een literatuurstudie te filteren

die de geschiedenis van elk kasteel in het vizier neemt. Een geografische dimensie volgde: de

studie van topografische kaarten liet toe om een grondige vergelijking te maken tussen de

hoogten waarop de kastelen zijn gebouwd en de omgeving. Dit kon in combinatie met een

viewshed analyse waarbij de zichtbaarheid van de kastelen extra verduidelijkt werd. Naarmate

het project vorderde, werd het me duidelijk dat de kastelen een strategische ligging hadden.

3

Dankwoord

Vooreerst wil ik prof. dr. J. De Meulemeester bedanken voor zijn goedkeuring bij mijn keuze

van onderwerp. Ik wou immers meer over de kastelen in Zuid-Frankrijk en hun omgeving te

weten komen en ben hem dus heel erkentelijk. Bij het geografische aspect wil ik zowel prof.

dr. P. De Maeyer en zijn assistent Ruben Maddens danken. Ze hebben me enorm geholpen bij

het maken van de viewsheds. Daarnaast wil ik D. Baudreu, mijn contact in Frankrijk,

bedanken bij het opsturen van de nuttige informatie. Verder wil ik ook mijn ouders, zus,

broer, schoonbroer en beste vriend bedanken, die mij aangemoedigd hebben wanneer het even

mis zat en bereid waren om mij van nuttige wenken te voorzien.

4

Abstract

This thesis tackles the so-called Cathar Castles, located in the South of France. These castles,

carrying with them a rich history, go back to the Middle Ages. Hereafter, they will be the

subject of an archeological and geographical study.

First and foremost, the various groups of inhabitants that occupied this part of France will be

discussed. Simultaneously a selection of aspects characterizing the Middle Ages will shortly

be revised. A thorough research of the Southern region of France follows, with special focus

on pinpointing the castles in the environment. Topics such as France’s geography, the castles’

location, the dominating plant and animal life and the various elements that typify a castle,

will be addressed. Next, every castle’s history is discussed along with the specific

architectural elements, never failing to embrace the typical mood of the Middle Ages. Apart

from the castles themselves, there are roads, channels and sort like factors that were important

for the creation and establishment of the castles. A geographic examination permits

qualitative assessment of the castles’ visibility. In order to support the intensive work invested

in all this, a lot of reading material was gathered and inspected. Charts and multiple maps

were studied with minute consideration.

In time it will become clear that the castle builders always preferred locations on high

altitude, thus allowing a broad outlook on the surrounding landscape and as a result of that,

some degree of exercisable control. Notwithstanding this strategically beneficial position,

most castles were eventually subdued. However, it were the various geographical changes,

especially border displacements, that functioned as the architect of their ultimate demise.

Keywords: Middle Ages, castles, Southern France

5

Abstrait

Ce travail de fin d'études porte sur les châteaux cathares situés dans le midi de la France. Ces

châteaux, qui emportent une riche histoire, datent déjà du Moyen Age. L'analyse suivant les

soumet à une étude archéologique et géographique.

Tout d'abord seront traités les différents peuples qui ont vécu dans cette région de la France.

Simultanément il sera donné un bref aperçu des différents aspects qui sont caractéristiques

pour le Moyen Age. Ensuite j'aborderai plus profondément le midi de la France, en prêtant

particulièrement attention à l'emplacement des châteaux dans l'espace. Il sera expliqué des

sujets tels que la localisation de la France, l'emplacement des châteaux, la faune et la flore

ambiantes et les caractéristiques de fond des châteaux. Après suivra une analyse de l'histoire

de chaque château ainsi que ses éléments architecturaux spécifiques. Chaque fois il est établi

un rapport avec l'atmosphère médiéval typique qui se fait ressentir à maintes reprises. Hors les

châteaux eux-mêmes, aussi les voies, les voies navigables et d'autres facteurs secondaires

jouent un rôle important lors de leur naissance et fondation. Grâce à une étude géographique il

est possible de juger qualitativement la visibilité des châteaux. En tant qu'appui des procès

d'études intensifs à ce sujet, beaucoup de matériel a été lu. Diverses cartes et plans ont été

étudiés de façon attentive et approfondie.

Tout cela peut démontrer que les constructeurs de châteaux ont toujours choisi des hauts lieux

afin de pouvoir intégrer et dominer entièrement le paysage et de pouvoir exercer un certain

contrôle. Malgré cette localisation stratégique et intéressante, la plupart des châteaux furent

conquis. Surtout les nombreux changements au plan géographique, en particulier les

glissements de frontière, annoncèrent définitivement leur déclin.

Mots-clés: Moyen Age, châteaux, France méridionale

6

Inhoudsopgave

Voorwoord..................................................................................................................................2

Dankwoord .................................................................................................................................3

Abstract.......................................................................................................................................4

Abstrait .......................................................................................................................................5

Inhoudsopgave............................................................................................................................6

1 Inleiding..............................................................................................................................9

2 Situering............................................................................................................................11

2.1 Tijd............................................................................................................................11

2.1.1 De Visigoten .....................................................................................................11

2.1.2 De Karolingen...................................................................................................12

2.1.3 De middeleeuwen .............................................................................................12

2.1.3.1 Economisch leven.........................................................................................12

2.1.3.2 Politieke leven ..............................................................................................13

2.1.3.3 Demografische groei.....................................................................................14

2.1.3.4 Standen/klassen en feodaliteit ......................................................................15

2.1.3.5 Wapens en rekrutering..................................................................................16

2.1.3.6 Steden ...........................................................................................................17

2.1.3.7 Katharen........................................................................................................17

2.1.4 Later..................................................................................................................19

2.2 Ruimte ......................................................................................................................19

2.2.1 De locatie van het bestudeerde gebied .............................................................19

2.2.2 Historische geografie ........................................................................................20

2.2.2.1 Grens.............................................................................................................21

2.2.3 Fauna en Flora ..................................................................................................24

2.2.3.1 Globaal beeld ................................................................................................24

2.2.3.2 Pollenonderzoek ...........................................................................................25

3 Archeologie ......................................................................................................................26

3.1 Algemene definitie van een kasteel ..........................................................................26

3.2 Kastelen in bestudeerde regio...................................................................................28

3.2.1 Aguilar ..............................................................................................................28

3.2.1.1 Geografische ligging.....................................................................................28

3.2.1.2 Geschiedenis .................................................................................................29

3.2.1.3 Bespreking van het kasteel ...........................................................................30

3.2.2 Lastours ............................................................................................................30


3.2.2.2 Geschiedenis .................................................................................................31

3.2.2.3 Archeologische opgravingen ........................................................................32


3.2.2.4.1 Cabaret....................................................................................................33

3.2.2.4.2 Surdespine (Fleur d’Espine) ...................................................................34

3.2.2.4.3 Quertinheux ............................................................................................34

3.2.2.4.4 Tour Régine ............................................................................................35

3.2.3 Montségur .........................................................................................................35


3.2.3.2 Geschiedenis .................................................................................................36


3.2.4 Peyrepertuse......................................................................................................39

7


3.2.4.2 Geschiedenis .................................................................................................40


3.2.4.3.1 Buitenste ommuring ...............................................................................41

3.2.4.3.2 Middelste ommuring...............................................................................42

3.2.4.3.3 De donjon ...............................................................................................42

3.2.5 Puilaurens .........................................................................................................42


3.2.5.2 Geschiedenis .................................................................................................43


3.2.6 Quéribus............................................................................................................45


3.2.6.2 Geschiedenis .................................................................................................45


3.2.6.3.1 De eerste ommuring................................................................................47

3.2.6.3.2 De tweede ommuring..............................................................................47

3.2.6.3.3 De derde ommuring ................................................................................47

3.2.6.4 Quéribus vandaag .........................................................................................48

3.2.7 Termes ..............................................................................................................48


3.2.7.2 Geschiedenis .................................................................................................49


3.2.8 Villerouge-Termenès ........................................................................................50


3.2.8.2 Geschiedenis .................................................................................................50


3.3 Architecturale elementen ..........................................................................................52

3.3.1 Bossage .............................................................................................................52

3.3.2 Schietgaten........................................................................................................52

3.3.3 Weergang..........................................................................................................52

3.3.4 Werpgat ............................................................................................................53

3.4 Overzicht van al de besproken kastelen ...................................................................53

4 Geografie ..........................................................................................................................53

4.1 De inbreng van de mens in het landschap ................................................................53

4.1.1 De invloed van de Romeinse beschaving .........................................................53

4.1.2 De middeleeuwen .............................................................................................54

4.1.3 Na de middeleeuwen ........................................................................................54

4.2 Transport...................................................................................................................54

4.2.1 De politieke ordening van de Romanisering ....................................................55

4.2.2 Middeleeuwen: achteruitgang tot de 10e eeuw.................................................55

4.2.3 De wederopbouw van transportnetwerken .......................................................56

4.3 Bespreking kaarten: viewshed ..................................................................................57

4.3.1 Aguilar ..............................................................................................................58

4.3.2 Lastours ............................................................................................................59

4.3.3 Montségur .........................................................................................................59

4.3.4 Peyrepertuse......................................................................................................60

4.3.5 Puilaurens .........................................................................................................60

4.3.6 Quéribus............................................................................................................60

4.3.7 Termes ..............................................................................................................61

4.3.8 Villerouge-Termenès ........................................................................................61

8

Besluit .......................................................................................................................................62

Bibliografie ...............................................................................................................................68

Boeken ..................................................................................................................................68

Elektronische bronnen ..........................................................................................................69

Topografische kaarten ..........................................................................................................69

Illustratie referenties .................................................................................................................70

Figuren..................................................................................................................................70

Tabellen ................................................................................................................................71

Illustraties .................................................................................................................................72

Figuren..................................................................................................................................73

Tabellen ................................................................................................................................98

9

1 Inleiding

Op de top van de berg staan de ruïnes van vroeger prachtige kastelen. Zij vormen meteen ook

het onderwerp van dit eindwerk, geïnspireerd door de interesse die tijdens eigen reizen in de

omgeving werd opgewekt. Wat we nu nog zien is niet het echte; het is slechts een schijn van

alles wat is gebeurd. De geschiedenis die erachter schuilt zal door middel van archeologische

onderzoeken de waarheid aan het licht brengen. Vele mensen die de kastelen zien, koppelen

meteen een wrange en moeilijke geschiedenis aan het lot van de katharen. Is deze reflex

terecht? Wat hebben deze mensen dan wel misdaan dat ze onder zoveel ellende zijn gebukt

gegaan? En waarom staan de kastelen waar ze staan? Is er naast het kasteel bovendien nog

iets anders te vinden op de bergen? Dit zijn slechts enkele vragen waarop de krijtlijnen van dit

eindwerk zijn uitgetekend. Literatuurstudie, kaartmateriaal en plattegronden hebben hierop

mede een antwoord gezocht. Om de kastelen te kunnen plaatsen, is het noodzakelijk hun

voorgeschiedenis te kennen en daarom worden in de situering in tijd de verschillende

volkeren besproken die de gronden in kwestie hebben bewandeld vanaf de 3e eeuw tot in de

middeleeuwen. Bij dit laatste tijdperk worden verschillende aspecten diepgaander toegelicht,

te weten de economie, de demografische groei, de politiek, de feodaliteit, wapens, steden en

natuurlijk ook de verschillende standpunten van de katharen. De vraag waarom ze de Kerk in

de weg stonden wordt in het verlengde hiervan behandeld. Vervolgens wordt Frankrijk in zijn

geografische context wat meer belicht om zo de kastelen beter te kunnen situeren. Het zuiden

van Frankrijk wordt, niet in het minst gekenmerkt door een enorme geografische complexiteit.

Zo heeft er doorheen de tijd dusdanig veel verschuiving van de grenzen plaatsgehad, dat het

beslist nodig is deze ook toe te lichten. De fauna en flora helpen natuurlijk een beeld te

vormen van hoe het is om in het zuiden te leven en geleefd te hebben. Pollenonderzoek

ondersteunt dit gegeven en gaat terug tot in het tijdvak van het Atlanticum, van 6000 v Chr.

tot 3000 v. Chr.

Het ontstaan van de kastelen wordt verder belicht met enkele voorbeelden van kastelen die

willekeurig werden geselecteerd. Deze worden één voor één besproken met aandacht voor de

geografische ligging, de vegetatie, de rivierlopen en de omliggende steden, die mee het beeld

kleuren dat men van de kastelen krijgt. Kennis van een bepaalde achtergrond, zoals die kan

worden opgedaan dankzij resten van vorige beschavingen, eerste vermeldingen en het

moment van de ondergang is hiervoor noodzakelijk. Pas hierna kan een vergelijkende studie

worden gemaakt, met inbegrip van de vraag of er gelijkenissen zijn met sommige kastelen qua

10

structuur of op het vlak van architecturale elementen. Al deze vragen worden toegepast op

Aguilar, Lastours, Montségur, Peyrepertuse, Puilaurens, Quéribus, Termes en Villerouge-

Termenès.

Het laatste deel gaat over de geografie. Hierbij worden de invloeden van de mens op het

landschap nader besproken, wat laat zien hoeveel van de veranderingen ook daadwerkelijk

door de mens aangericht zijn, onder andere door de aanleg van vele wegen, huizen en

dergelijke meer. De zichtbaarheid van elk kasteel is natuurlijk ook een reden waarom de

mensen in de middeleeuwen zich daar hebben gevestigd. De bewoning in de hoogte zorgde

niet alleen voor de geneugten van een strakke wind, maar ook voor een enorm uitzicht.

De bronnen die in dit werk gebruikt worden, zijn voornamelijk afkomstig uit de bibliotheken

van Gent. De meeste boeken zijn voldoende recent; sommige zijn iets ouder. Zolang deze

elkaar niet tegenspreken, is het nuttig om verschillende jaartallen met elkaar te combineren.

Wel is het spijtig dat de meeste relevante bronnen niet in België te vinden zijn, maar enkel in

Frankrijk. Daarbij was het noodzakelijk om relaties aan te knopen, waaronder D. Baudreu, die

voor ‘Centre d’archéologie Médiéval du Languedoc’ werkt, en zo de nodige informatie te

verkrijgen.

De bijgevoegde foto’s geven ook een betere visualisatie van de besproken kastelen.

Informatie van het Internet is echter niet altijd betrouwbaar, en derhalve is het gebruik van dit

medium tot het strikt noodzakelijke beperkt. Wel is het gebruik van het Internet nuttig om

duidelijke foto’s te vinden, aangezien ze in boeken vaak wazig worden afgebeeld en dus een

verkeerd beeld meegeven.

11

2 Situering

2.1 Tijd

In de volgende delen worden de verschillende culturen besproken die deel hebben uitgemaakt

van de Franse geschiedenis. Daarom wordt in deze paragraaf vooral ingegaan op de volkeren

die leefden in het zuiden van Frankrijk vanaf de 3e eeuw na Christus. Na de Romeinen waren

dit de Visigoten. Later de Karolingen om tot slot de verschillende aspecten van de

middeleeuwen aan te halen. Aangezien de kastelen ook in de middeleeuwen gesitueerd

kunnen worden, is het beter om de tijd waarin de voorkomen even verder uit de diepen.

2.1.1 De Visigoten

In de 4e en 5

e eeuw kwamen er heel wat volkeren afgezakt naar het Romeinse Rijk. De reden

hiervoor was niet altijd vijandelijk van aard, want volksverhuis door hongersnood of door

overbevolking vielen ook onder deze noemer. De voornaamste oorzaak was de migratie van

de Hunnen uit Mongolië. Opgejaagd sloegen de Visigoten op de vlucht en staken ze rond 375

de Donau over. Eenmaal bij de Romeinen gekomen, werden ze echter voor vijanden aanzien.

De kwalijke behandeling door de Romeinen leidde in 378 tot oproer. Theodosius I de Grote

kwam vervolgens aan de macht en herstelde de vrede. De Visigoten verkregen de status van

bondgenoten, ook wel foederati genoemd, en kregen Thracië en Macedonië als woonplaats

toegewezen. Vervolgens waren ze een onderdeel van het Romeinse leger, maar werden niet

betaald, waardoor ze in 401 Italië binnentrokken. Keizer Honorius weigerde echter te betalen,

wat opnieuw tot een opstand leidde. Bij de dood van de Romeinse veldheer Stilicho, lag de

weg naar Rome open. Het doel van de Visigoten was niet om Italië te veroveren, ze wilden

verder trekken naar het zuiden, naar Noord-Afrika (Nolen 2004, p.17). Hun vloot verging in

een storm waardoor Ataulf, koning van de Visigoten, naar het zuiden van Gallië trok. Hij was

getrouwd met Galla Placidia, de halfzuster van Honorius, die ze als gijzelaarster hadden

meegenomen. In ruil voor haar vrijlating kregen de Visigoten in 418 een grote hoeveelheid

graan en het recht zich als foederati in Aquitanië te vestigen. Hun rijk Septimanië, met als

hoofdstad Toulouse, bestond uit Roussillon, de Languedoc en de Camargue. In 507 leden ze

een nederlaag tegen de Franken bij Vouillé, waarbij hun leider stierf, en werden ze verder

naar het zuiden verdreven waarbij het gebied rond Narbonne evenwel in hun bezit bleef. De

12

verovering van Frankrijk door de Arabieren vanuit Spanje in 711 stond gelijk met het einde

van het Visigotische Rijk (Nolen 2004, p.18).

2.1.2 De Karolingen

Op 17 oktober 732 slaagde Karel Martel erin om de Arabieren bij Poitiers in Aquitanië te

verslaan. Bij de dood van zijn zoon Pepijn III de Korte in 768 werd het rijk verdeeld onder

zijn zonen Karolman en Karel. Toen Karolman in 771 stierf, kwam het rijk in handen van zijn

broer Karel de Grote, die daarop de machtigste koning uit de dynastie van de Karolingen

werd. Karel de Grote verdeelde zijn rijk in gouwen die dan telkens bestuurd werden door

afgevaardigden die graaf of hertog als titel hadden. Om het zuiden van het rijk te beschermen

tegen de nog steeds dreigende Arabieren, werd de Spaanse Mark gesticht. Karel de Grote zag

zijn rijk als persoonlijk bezit en verdeelde het over zijn drie zonen in 806. Maar na de dood

van Pepijn in 810 en Karel in 811, werd Lodewijk de Vrome in 814 alleenheerser. Hij was

niet zo krachtig om het rijk bijeen te houden en na enkele burgeroorlogen werd er in 843 met

het Verdelingsverdrag van Verdun beslist om het onder zijn drie zonen te verdelen (Figuur 1):

- Oost-Francië: Lodewijk de Duitser;

- Midden-Francië: Lotharius. Hij krijgt de keizerlijke titel;

- West-Francië: Karel de Kale.

Deze koningen verloren heel wat macht, zowel op politiek als militair vlak. Hierdoor stierven

in 917 de Karolingen uit en werd Hugo Capet, hertog van West-Francië, verkozen tot koning

van Frankrijk. Het Karolingische rijk was uiteengevallen in zelfstandige gebieden, waardoor

de graaf van Toulouse zelfs machtiger werd dan de koning (Nolen 2004, pp.25-27).

2.1.3 De middeleeuwen

De middeleeuwen lopen van 300 tot 1500. In de volgende paragrafen worden verschillende

aspecten belicht die betrekking hebben op deze periode.

2.1.3.1 Economisch leven

De mensen uit de 10e, 11

e en 12

e eeuw leefden voornamelijk van hun eigen landbouw

waarmee ze in hun eigen behoeften moesten voldoen aangezien het een overlevingseconomie

was. Met deze overlevingseconomie wordt bedoeld dat de groei van de bevolking gepaard

gaat met net voldoende voedsel die men via eigen arbeid verkrijgt. De landbouw bestaat

13

voornamelijk uit het verbouwen van graan, het telen van schapen en vee en andere essentiële

bronnen voor voedsel en drank (Brooke 1987, p.72). Men gebruikte ook een ploeg die zowel

de grond horizontaal als verticaal snijdt als nieuwe landbouwtechniek. Daarnaast

introduceerde men ook nog het drieslagstelsel dat een grotere opbrengst oplevert en dus ook

meer mensen kan voeden. Deze methode berust op een cyclus van twee gecultiveerde gronden

en een stuk braakliggende grond. (Boulanger 2002, p.143).

Op basis van de landbouw kon er een tweedeling gezien worden in Frankrijk. Het Noorden

gebruikte voornamelijk een open veldsysteem zoals in het Parijse bekken, terwijl in het

Zuiden de mensen de landbouwtechniek uit de Gallo-Romeinse periode uitbreidden. Deze

laatste techniek is gebaseerd op het gebruik van wijnstok, boomgewassen en andere niet-

graangewasproducten, maar is wel intensiever en belangrijker voor bijvoorbeeld de

graanproductie (Clout 1977, p.53). Dankzij de vooruitgang en nieuwe technieken in de

landbouw volgde een demografische groei, hetgeen gepaard ging met de aanleg van wegen,

markten en industriële activiteit. (Brooke 1987, p.1).

Naargelang de seizoenen heerste er in de zomer en zeker tijdens droge perioden een groot

watertekort. Dit was evenwel gemakkelijk op te lossen aangezien de Romeinen al eerder de

eerste irrigatiekanalen hadden gebouwd in lagere delen van de Rhône vallei. Velen waren

echter in verval geraakt tijdens de vroege middeleeuwen, maar de interesse in irrigatie komt in

de 11e en 12

e eeuw terug (Smith 1979, p.179).

Het eerste gekende, of bestaande, verslag van toestemming om rivierwater te gebruiken voor

irrigatie dateert rond 1104. In 1235 verleende de bisschop van Cavaillon totale bevoegdheid

aan de stedelingen om hun wijngaarden, bloemperken, weiden en dergelijke van water te

voorzien door middel van irrigatie. In het begin van de 13e eeuw werd 1000 hectare rond de

stad Avignon bevoorraad door water uit het Canal de l’Hôpital. Er was eveneens water

voorhanden voor het oostelijke en zuidelijke deel van de voorstad, maar ze werden van water

voorzien uit het kanaal dat bekend staat als Durançole (Smith 1979, p.179).

2.1.3.2 Politieke leven

De 10e eeuw kende een politieke herschikking. Het Middenrijk viel in deelrijken uiteen, met

onder andere het koninkrijk Provence, het koninkrijk Bourgondië en het koningrijk

14

Lotharingen. Aan het begin van de 10e eeuw werd het West-Frankenland opgesplitst. In het

Zuid-Westen vormden de graven van Toulouse het marktgraafschap Gothië, met als

kerngebied Languedoc en Roussillon, en de graven van Poitiers het hertogdom Aquitanië. In

het Noorden ontstonden belangrijke vorstendommen zoals dat van de graven van Vlaanderen,

de graven van Rouaan, die al snel het hertogdom Normandië vormden, en tot slot deze van de

afstammelingen van Robert de Sterke, in het grensgebied van Bretagne (Balmand 1996, p.

69).

2.1.3.3 Demografische groei

De bevolkingsstijging was mede te danken aan de ontwikkeling van de economische

bedrijvigheid. Hierdoor zetten men zich nog meer in voor het in cultuur brengen van

bosgrond, woeste gronden, drassige valleien en drooggelegde moerassen. Dankzij verbeterde

landbouwmethodes met een hoger rendement ligt dit aan de grondslag van verhoogde

graanproductie (Balmand 1996, p.71).

Tegen het einde van de 10e – begin 11

e eeuw verscheen er een vast patroon wat betreft

dorpstructuur, waarbij de woningen zich concentreerden rond een punt. Dit punt was meestal

een parochiekerk annex kerkhof. Op deze manier ontwikkelden er zich voor de poorten van de

bisschopsteden en rond burchten en abdijen voorstadjes en gehuchten, waar handwerklieden

en kooplieden werkten. Het grondgebied versnipperde steeds verder naarmate het feodale

stelsel zich uitbreidde. De Koninklijke macht, die al onder Filips I was gegroeid, nam vooral

toe onder Lodewijk VI de Dikke en Lodewijk VII de Jonge. De Capetingers, de opvolgers van

de Karolingers, gingen een meedogenloze strijd aan met het onafhankelijkheidsstreven van de

heren in hun domein, die ze een voor een tot gehoorzaamheid dwongen. Ze gingen profiteren

van de feodo-vazalistische betrekkingen: ze kwamen namelijk aan het hoofd te staan van de

leenpiramide, waarin de opperleenheer vazals onder zich staan had. De koning was immers

als enige de vazal van niemand behalve van God (Balmand 1996, p.71).

Dankzij het oudste bekende belastingsdocument kan er van de geschiedenis van Frankrijk een

betrekkelijk nauwkeurig beeld gevormd worden omtrent de rijksdemografie (Balmand 1996,

p.87). Na een hoogtepunt in de 13e eeuw stagneerde de bevolkingstoename meer en meer.

Vooral vanaf 1260 verliep de demografische groei trager en uiteindelijk steeg het

mensenaantal niet meer. Het einde van de kruistochten was eveneens in zicht. In het

15

binnenland leidden economische problemen tot heftige sociale onlusten in de noordelijke

steden. In 1302 versloegen de opstandige Vlaamse stadsmilities de Franse ridders bij Kortrijk

tijdens de Guldensporenslag. Daarna braken er in 1314-1315, na de dood van Filips de

Schone, bijna overal in het rijk opstanden van edelen uit. De rechtstreekse afstammelingen

stierven zonder enige directe erfgenaam (Balmand 1996, p.90).

De meeste steden in middeleeuws Frankrijk waren redelijk klein, met een bevolking die in de

honderden wordt geteld. In bijzonder dynamische centra rond grote abdijen werd uitzonderlijk

een aantal van vier- tot vijfduizend bereikt. In sommige opzichten waren de stedelijke

regelingen visueel gelijkaardig aan dorpen. Zij beschutten landbouwers en bevatten vaak

gebieden en weiden binnen hun muren. De stedelijke straten waren modderig en het vee liep

rijkelijk rond. De oogst bleef een belangrijke gebeurtenis in de jaarlijkse ronde van vele

middeleeuwse steden. Tegen de helft van de 13e eeuw bevat de stad minstens 80.000 mensen

en misschien zelfs tweemaal zo veel (Clout 1977, p.85).

Le Roy Ladurie heeft enkele fasen van de Bas-Languedoc in detail gebracht: na een

middeleeuwse demografische druk, gevolgd door een dramatische daling in de 14e en de 15

e

eeuw, herstelt de bevolking zich geleidelijk aan. In de 17e eeuw zijn er zelfs te veel mensen,

wat aanleiding gaf tot een streven naar hernieuwd evenwicht, dankzij nieuwe middelen die in

de 18e eeuw werden gebruikt (Clout 1977, p.60).

2.1.3.4 Standen/klassen en feodaliteit

De mensen die in de middeleeuwen leefden worden onderverdeeld in drie standen/klassen

(Mundy 1991, p.159):

- bellatores: zij die vechten, adel;

- oratores: zij die bidden, clerici;

- laboratores: zij die werken met hun handen, mensen/boeren.

Het middeleeuwse Europa werd gekenmerkt door een rolverdeling die de sociale status

bepaalt en het patroon van menselijke relaties vastlegt en beheerst door het leenstelsel of

feodaliteit (leenheer – leenman). In dit maatschappelijk stelsel nam het leengoed een centrale

plaats in. Het was te vergelijken met de beneficia in de tijd van de Karolingers. Zo verkregen

deze beneficiën meer en meer een erfelijk karakter (Balmand 1996, p.74). Het geven van

16

lenen krijgt een heel ander karakter. Voordien ontving men een beneficium omdat men een

dienst had bewezen. Thans bewijst men een dienst om een leengoed te verwerven of te

behouden. Dit heeft tot gevolg dat er hiërarchische verhoudingen ontstaan tussen, de suzerein

of leenheer die het leengoed gunt, en de vazal of leenman die het beneficium ontvangt. De

relaties tussen leenheer en leenman waren enkel voorbehouden voor de hogere klassen in de

middeleeuwse samenleving, namelijk de categorie van de strijders: de ridders. De ridderstand

stond ten dienste van de Kerk en was actief in de kruistochten (Balmand 1996, p.75).

Vanaf de 12e eeuw liep de scheidingslijn niet meer tussen de vrije en de onvrije, maar tussen

de adellijke en andere. De adel gingen op een besloten terrein wonen, namelijk in kastelen

(Balmand 1996, p.76). De heer die leefde in het kasteel had de macht en heel het platteland

wordt beheerst door het stelsel van heerlijkheden. De kasteelheer geniet rechten en

monopolies die de basis vormden van zijn inkomsten: rechtspraak, toezicht op wegen en

markten, het gebruik van molens en andere gemeenschappelijke voorzieningen, corvees voor

het onderhoud van de vestiging, diverse geldelijke bijdragen, zoals de taille-belasting,

enzovoort (Balmand 1996, p.77). Naast de kastelen werden er ook tal van kloosters

opgetrokken in de 10e eeuw. In de 12

e eeuw telde Frankrijk reeds zo’n achthonderd van deze

kloosters (Balmand 1996, p.79).

2.1.3.5 Wapens en rekrutering

Tijdens de 12e eeuw was het krachtigste gebouw voor oorlogsvoering het kasteel, en de

belangrijkste ontwikkeling in militaire technologie tijdens deze periode bestond in de

architectuur van de kastelen en de techniek van hun vernietiging, voornamelijk het

belegeringsambacht. In de 10e eeuw bestonden de vestigingswerken hoofdzakelijk uit aarden

bermen en houten palissades, maar die komen in het besproken gebied niet voor. In de loop

van de 11e eeuw deden de stenen kastelen hun intrede in Noordwest-Europa (Brooke 1987,

p.180).

De doeltreffendheid van een kasteel voor een gebied, werd bepaald door twee elementen.

Eerst en vooral konden de middeleeuwse legers niet leven van hun gewonnen levering en

rekenden zij op het land waar zij voorbijtrokken om hen eten te geven. Ten tweede

organiseerden de kastelen een efficiënte defensie, waarop gedeeltelijk werd geanticipeerd bij

de situering van het kasteel. Daarnaast was er een beperkte groep die instond voor de controle

17

en bewaking. In praktijk verschilde dit wel. Middeleeuwse kastelen staan op strategische

plekken van waarop men over een enorme afstand uitkijkt, over de rivieren heen, of in een

hoedanigheid van grote natuurlijke sterkte. Maar in vele gevallen is er geen relatie tussen de

kastelen. De meesten zijn het resultaat van adelen die zich enkel zorgen maakten over hun

eigen verdediging en hun eigen oorlogen. Ook de kastelen die in opdracht van een koning of

een prins werden gebouwd hadden vaak andere bestemmingen later; ze werden ontworpen als

huizen voor heren met een administratief en gerechtelijk centra en werden daar gevestigd

waar ze aan een combinatie van factoren voldeden, zoals de bescherming van de lokale

bevolking en het huisvesten van de ambtenaar (Brooke 1987, p.181).

2.1.3.6 Steden

Naast een wonderbaarlijke uitbreiding van oude steden en dorpen, werden nieuwe stedelijke

structuren gevestigd in Frankrijk van de 11e eeuw tot aan het midden van de 14

e eeuw. Drie

categorieën van middeleeuwse steden vormden samen de tweede generatie van Franse

stedelijke centra:

- nederzettingen die zich bijna spontaan hebben ontwikkeld bij kruispunten, overbrugde

punten, langs wegen, dichtbijgelegen molens, of in andere goedgekeurde punten;

- het tweede type groeide in de schaduw van kloosters of buiten de muren van kastelen.

Dergelijke kasteel-steden vervulden de dubbele functie van de vestigingen voor

territoriale heren en toevluchtsoorden voor de omringende mensen op momenten van

onrust. Deze twee types van nieuwe steden ontstonden op een hoogst

individualistische en ongeplande manier;

- dit was niet het geval voor het derde type van nieuwe stad. Deze nederzettingen

werden doelbewust gecreëerd door eigenaars op specifieke punten. Het waren steden

die geboorteakten bezaten, waarbij exclusieve rechten werden opgesteld en

grondplannen werden voorbereid. Dankzij de voorrechten en vrijheden trokken ze

kolonisten aan (Clout 1977, p.91).

2.1.3.7 Katharen

De kastelen in het zuiden van Frankrijk worden vaak gekoppeld aan de katharen en dit

omwille van het feit dat er kruistochten werden gevoerd om ze uit te roeien omdat ze een

18

andere leer hebben dan de erkende leer van de Kerk van Rome. Wat ons vandaag de dag rest,

is een latere herbouw van de kastelen; ze werden immers helemaal vernield bij verovering en

later terug opgebouwd door de Franse koning. De tegenstelling met de leer van de Kerk van

Rome uit zich in het volgende:

- geen geloof in de Triniteit, de Drievuldigheid;

- de hemel en de aarde zijn eeuwig, dus niet geschapen;

- Christus is niet geboren uit een maagd, hij heeft niet geleden en is niet opgestaan uit

de dood;

- ze wijzen de transsubstantiatie, in de Rooms-Katholieke Kerk de term om de

verandering van brood en wijn in het lichaam en bloed van Christus, af;

- ze wijzen alle christelijke sacramenten af (de doop, de biecht en het huwelijk);

- ze wijzen het eten van vlees af (Van Schaik 2007, p.26).

De katharen voelden zich niet thuis op aarde. De aarde en het lichaam zijn de schepping van

de duivel, de slechte god. Ze zochten liever de werkelijkheid in het bovenzintuiglijke, omdat

daar de geest of de engel van de mens te vinden is. Met dit deel van de mens dat dus

achtergebleven is in de hemel bij de incarnatie in een mensenlichaam willen de katharen zich

verenigen. Op deze manier beleefden de katharen dat ze weer een heel mens zijn. Bij het

christendom is dat juist omgekeerd, de werkelijkheid is hier en nu (Van Schaik 2007, p.207)

(Tabel 1).

Door de enorme toename van de katharen besliste de Kerk om tot actie over te gaan. In

Noord-Italië gebeurde dit met de zachte hand, terwijl in het zuiden van Frankrijk dit eerder op

een gewelddadige manier gebeurde, in het bijzonder door kruistochten (Van Schaik 2007,

p.54).

Op basis van de geschiedenis komen de katharen pas op de voorgrond vanaf 1150 in het

Rijnland, Zuid-Frankrijk en Noord-Italië (Van Schaik 2007, p.13).

In heel het verhaal van de veroveringen van vele steden en ook vele moorden, in opdracht van

paus Innocentius III, stak toch één persoon boven alles uit door zijn moordlust, Simon de

Montfort. Hij sneuvelde in 1218 bij zijn poging om Toulouse opnieuw te veroveren. Zijn zoon

Amaury de Montfort ontbrak het aan de leiderscapaciteiten van zijn vader. Van 1226 tot 1228

was er opnieuw een golf van geweld over Zuid-Frankrijk (Moerland 1992, p.181).

19

2.1.4 Later

Het Zuid-Franse gebied had zwaar te lijden onder de Honderdjarige oorlog, 1337-1453, tussen

Frankrijk en Engeland. Tijdens deze periode werden de kastelen verbeterd of hersteld

(Baudreu et.al. 1986, p.17). Koning Philips IV de Schone was in 1314 gestorven en zijn drie

zonen Lodewijk X, Philips V en Karel IV overleden zonder mannelijke nakomelingen. In

1328 was daardoor het huis Capet in de mannelijke lijn uitgestorven. Als gevolg hiervan

ontstond er een strijd om de kroon tussen Karels neef Philips VI van Valois, aangewezen als

zijn opvolger, en Edward III van Engeland, die als zoon van Karel’s zuster Isabella aanspraak

op de Franse troon maakte. Een groot deel van Frankrijk kwam in handen van Engeland,

waarbij veel slachtoffers vielen en grote schade werd aangericht. Uiteindelijk slaagde

Frankrijk erin het gebied te heroveren. Ook de Godsdienstoorlogen, 1562-1598, zaaiden dood

en verderf. Katholieken en protestanten, ook wel hugenoten genoemd, bestreden elkaar

(Baudreu et.al. 1986, p.13). Door de oorlogen werden er enkele aanpassingen uitgevoerd,

onder andere aan het kasteel van Quéribus dat een veelhoekig massief kreeg dat een kanon

moest dragen (Baudreu et.al. 1986, p.17). Met het Edict van Nantes gaf de koning de

hugenoten vrijheid van godsdienst en kwam er een einde aan de oorlogen (Nolen 2004,

p.100).

2.2 Ruimte

2.2.1 De locatie van het bestudeerde gebied

Het land waar de kastelen in het zuiden gevonden worden, krijgt vaak als naam land der

katharen, ook bekend als Occitanië, en beslaat volgende departementen: Hérault, Aude en

Pyrénées-Orientales van de regio Languedoc-Roussillon en de departementen Tarn, Haute-

Garonne en Ariège van de regio Mid-Pyrénées (Figuur 2). Het noorden vertoont duidelijke

Provençaalse invloeden en het zuiden Spaanse. Dit laatste deel kwam pas in 1659 met het

Verdrag van de Pyreneeën bij Frankrijk. Veel straatnamen en opschriften zijn in dit gebied

nog steeds tweetalig. Pas in de 13e eeuw werd het begrip Languedoc voor het eerst gebruikt.

Ambtenaren van de Franse kroon duidden er de gebieden mee aan tussen de Rhône en de

Garonne die rechtreeks aan de koning toebehoorden (Nolen 2004, p.91). In het noorden wordt

de Languedoc begrensd door Dordogne, in het oosten door de Rhône vallei en in het zuiden

door de Pyreneeën (Mattingly 2005, p.16).

20

Langue d’oc was een verzameling van Romaanse dialecten die gesproken werden in wat nu

Zuid-Frankrijk is. Een synoniem van langue d’oc is Occitan. Het was de hoofdtaal in het

zuiden van Frankrijk in de middeleeuwen. Langue d’oïl, zijn tegenhanger, was ook een

verzameling van Romaanse dialecten, maar werd in het noordelijk deel van Frankrijk

gesproken en vormde de basis van de Franse taal (Mattingly 2005, p.16) (Figuur 3).

Tussen het Centraal Massief en de Pyreneeën ligt de Corbières. Een dor berggeheel met in het

noorden en in het westen het dal van de Aude en in het zuiden het dal van Agly (Gau 2004,

p.7). Tussen de Corbières en de Montagne Noir ligt de Carcassès; is in tweeën gedeeld door

de Via Aquitania, een Romeinse weg van de Atlantische Oceaan naar de Middellandse Zee. In

het midden van de Carcassès ligt Carcassonne. Lauragais is het gebied dat gelegen is tussen

Carcassonne en Toulouse. Dit gebied staat bekend voor zijn heuvelachtig landschap waar

vooral maïs en zonnebloemen geteeld worden (Nolen 2004, p.93). Tussen de valleien van de

Aude en de Ariège liggen de Razès en de Quercorb. De Razès, het stroomgebied van de Aude,

heeft een gevarieerd landschap. Het bestaat niet alleen uit heuvels, bos, wijngaarden en

garrigue, maar ook uit rotsplateaus zoals dat van de Pech de Bugarach. Dit gebied werd al

bewoond in de prehistorie en de Romeinen vonden er de heilzame bronnen van Alet-les-Bains

(Baudreu et.al. 1986, p.7).

De toegang tot de Corbières is de Fenouillèdes, gelegen tussen het zuiden van de Corbières en

de Pyreneeën. Drie eeuwen lang was dit het woongebied van de Visigoten en daarna werd het

in de 9e eeuw onderdeel van de Spaanse Mark. Op de overgang van de Fenouillèdes en de

Corbières zijn de ruïnes van Peyrepertuse, Quéribus en Puilaurens te zien, wat ten tijde van de

kruistocht de grens vormde met Aragón (Baudreu et.al. 1986, p.7).

2.2.2 Historische geografie

In het volgende stuk wordt er even dieper op de historische geografie van Frankrijk ingegaan.

Met het Verdrag van Verdun in 843 werden er drie rijken gecreëerd, die van Karel de Kale in

het westen, Lotharius in het midden en Lodewijk de Duitser in het oosten. Het gebied van

Karel de Kale strekte zich uit vanaf de Noordzee tot de Middellandse Zee, het punt ten westen

van de Rhône, en ook een deel van het Spaanse gebied en van Navarre. Het gebied van

Lotharius I bevatte Italië tot aan Friesland, een gebied tussen Rijn, Rhône, Saône, Maas en

21

Schelde. Hij kreeg ook de keizertitel. Het gebied van Lodewijk de Duitser concentreerde zich

ten oosten van de Rhône (De Planhol & Claval 1988, p.90) (Figuur 1).

Door het gebrek aan accurate kaarten baseerde Karel de Kale zich op de vier rivieren om het

land aan te duiden, namelijk de Schelde, de Maas, de Saône en de Rhône. In de middeleeuwen

en het begin van de moderne tijd was er een gebrek aan enig idee van een natuurlijke grens.

De term ‘grens’ is redelijk laat ontstaan. Voor de 13e eeuw sprak men eerder van ‘marches’,

waarmee dan veeleer een militair gebied bedoeld wordt – de rand van een oorlogszone met

een welbepaalde leider – dan een exacte grens. Het concept moest overleven, ook al was er

een rij van versterkte kastelen langs de grens gebouwd, die tot een concrete grens leidt. Pas in

1315 verscheen de term ‘grens’ voor de bepaling van de grens met Vlaanderen (De Planhol &

Claval 1988, p.109).

De situatie van de Languedoc is complex. Het strekt zich uit van Toulouse tot aan de Rhône.

Het grootste deel van het gebied was bezet door de Franse monarchie. In de 11e eeuw was dit

gebied geconcentreerd op de oostelijke delen van het Bassin van Aquitanië, maar in de loop

van de 11e en 12

e eeuw had het gebied zich geleidelijk uitgespreid en omvatte het Septimania

uit de oude tijden. Dit gebied was begrensd door rivieren, de zee en de Pyreneeën. De

politieke structuur die te voorschijn kwam vormde een reanimatie van het eerste Narbonnaise

van het vorige Imperium. In het westen werd het begrensd door de oorspronkelijke grenzen

van de Romeinse Provincia, met een uitloper van het Bassin van Aquitanië, en ook een deel

van het zuidelijke deel van het Centraal Massief. Door een samengesteld grondgebied was het

niet alleen meer Mediterraans, maar behalve in het oosten is er eveneens een geografische

complementariteit bereikt tussen de kust en de bergen. Er waren moeilijkheden betreffende de

communicatie tussen deze twee componenten van dit enorme gebied, waardoor er in 1542 een

verdeling kwam in twee algemeenheden op het administratieve en financiële niveau, namelijk

Toulouse en Montpellier. Toch bleef de wettelijke organisatie van de provincie de enige

verantwoordelijkheid van het parlement van Toulouse (De Planhol & Claval 1988, p.184).

2.2.2.1 Grens

Wanneer twee koninkrijken elkaar kruisen is het niet voldoende om er een nieuwe politieke

en militaire administratie te vestigen om er controle over te kunnen uitoefenen. Het is

22

belangrijke een grens te hebben die tegelijkertijd symbolisch, fysisch, politiek en militair is

(Nelli 2007, p.1).

Tijdens de middeleeuwen werd in de Corbières een machtcentrum in kastelen uitgebouwd.

Velen waren tijdens de oorlogen vernield en werden daarom op het einde van de 13e eeuw

heropgebouwd omwille van hun strategische positie (Barthes et.al. 1997, p.46).

Door het uiteenvallen van het Karolingische rijk werd Barcelona een onafhankelijk

graafschap. In de 11e eeuw werden alle graafschappen van de voormalige Spaanse Mark

onder heerschappij van de graaf van Barcelona gebracht. De graven van Bésalu, Roussillon en

Cerdagne overleden kinderloos en zo kwamen deze graafschappen ook in zijn bezit. Alfonso

II (1162-1196) werd graaf van Barcelona en koning van Aragón. Zijn zoon Peter II trouwde

met Marie de Montpellier waardoor deze stad ook aan zijn koninkrijk werd toegevoegd.

Tijdens de Albigenzer kruistocht koos Peter II voor de kant van het zuiden tegen de Kerk,

omdat delen van zijn eigendom in het bezit kwamen van de Franse koning (Nolen 2004,

p.29). Om bescherming te kunnen bieden tegen deze opstandige gebieden was het

noodzakelijk om een aantal gebouwen beter te gaan versterken en te herbouwen, waaronder

Carcassonne met de bouw van een tweede buitenmuur, de Vade-toren, die in 1245 afgewerkt

is. Daarnaast speelden de kastelen van Lastours ook een rol, namelijk de heropbouw in 1238

van de burcht van Cabaret. Daarbij komt er een vierde belangrijke punt, eerst Tour Neuve

genoemd, daarna Tour Régine, wat ‘toren van de koningin’ betekent. In elke burcht komt er

een garnizoen (Nelli 2007, p.3). Termes en Minerve gingen ook een gelijkaardige rol spelen

en worden daarbij in 1229 heringericht. In Termes werd de bevolking verplaatst van het

oorspronkelijke castrum dat aan de voet van het kasteel lag, naar de vlakte (Nelli 2007, p.4).

Voor de realisatie van een lineaire grens heeft de burcht van Peyrepertuse een belangrijke rol

gespeeld. In 1240 kwam het kasteel in handen van de Fransen. Het voorgebergte van dit

kasteel maakte grote architecturale uitdagingen noodzakelijk. Met de verovering van het

kasteel van Quéribus in 1255 werd het strategische plan vervolledigd in de richting van de

kust. In hetzelfde jaar beschikte de koning ook over een garnizoen in Puilaurens. Daar gaf hij

de opdracht om het versterkte dorp af te breken en de plek eerst te verdedigen vooraleer de

werken aan een nieuw fort te starten. Door de verovering van de verschillende kastelen heeft

de koning de controle over de doorgang tussen de valleien van de Aude en de Agly. In juni

1255, kort na de inname van Quéribus, wordt er een arbitragecommissie benoemd door beide

vorsten om de aanspraken van beide kanten op de Fénouillèdes te regelen en

23

onderhandelingen te beginnen, die uitmonden in de ondertekening van een vredesverdrag dat

definitief de grens moet vastleggen. Maar er treden al snel nieuwe conflicten op, zoals in

1257, waarbij de koning van Aragón werd uitgedaagd door de burggraaf van Narbonne en

Montpellerianen. Hierdoor begonnen de twee erfgenamen van de koning van Aragón, Pèire en

Jaume een vijandelijke inval in de Languedoc tegen de verraders. Pierre d’Auteuil zag dit als

een invasie en neemt verdedigingsmaatregelen. (Nelli 2007, p.5).

Er moest en zou een grens komen tussen Aragón en Frankrijk. Het beste en ook de oudste

bekende vermeldingen van een natuurlijke barrière zijn de Pyreneeën. Door deze natuurlijke

bescherming was het ook mogelijk om kleine staten te ontwikkelen (Dion 1947, p.56). Het

Verdrag van Corbeil van 1258 zorgde ervoor dat de grensconflicten tussen Frankrijk en

Aragón tot een einde kwamen, door een nieuwe, zuidelijkere grens vast te leggen. Roussillon

werd in twee verdeeld: het grootste deel bleef wel Spaans, de noordelijke Fenouillèdes en

Perapertusès werden Frans (Nolen 2004, p.85). De koning van Frankrijk zag af van de

Spaanse Mark, de koning van Aragón van Carcassonne, Razès, Peyrepertuse, Lauragais,

Gévaudan, Grizes, Minervois en Millau, van de graafschappen Toulouse en Saint-Gilles en,

bij de bekrachtiging op 16 juli, van de Agenais en zelfs van het graafschap van de Venaissin.

In ruil liet hij zijn aanspraken op de Roussillon en Besalu varen (Nelli 2007, p.5). Na het

onderteken van het Verdrag werd langs de Franse kant het hele westen van de Corbières

bewaakt door een reeks burchten, waaronder Peyrepertuse, Puilaurens, Quéribus en Termes,

en door het bergreliëf. Middenin ligt Carcassonne, dat door zijn ontoegankelijkheid vergroot

en versterkt werd. Wel had Frankrijk een zwak punt, namelijk het gedeelde tussen het kasteel

van Quéribus en de zee, omdat de koning daar niet beschikte over een fortificatie, hoewel

precies daar de voornaamste wegen tussen de Languedoc en Catalonië liggen. De koning van

Aragón beschikte over twee burchten, namelijk Salses, deze controleert de kuststreek, en

Opoul, meer in het binnenland gelegen. Olivier de Termes kende deze twee kastelen ook erg

goed. In Frankrijk kan Aguilar met Opoul ‘communiceren’. Daarom besliste Olivier de

Termes om Aguilar in 1262 te verkopen aan de Franse koning (Nelli 2007, p.14). Op het

einde van de 13e eeuw ontstonden er nieuwe spanningen tussen Aragón en Frankrijk,

waardoor er te Aguilar werken werden uitgevoerd om zich aan te passen aan de tijd. Hierdoor

moest het dorp verdwijnen om plaats te maken voor een tweede omwalling, geflankeerd door

ronde torens die langs de binnenzijde open zijn (Nelli 2007, p.15).

24

Ondanks het Verdrag van Corbeil was er een voortdurende strijd tussen noord en zuid. Het

Verdrag van de Pyreneeën werd in 1659 gesloten om een einde te maken aan deze strijd.

Hierbij werd de grens tussen Frankrijk en Spanje nog meer naar het zuiden verschoven.

Uiteindelijk verloren de kastelen definitief hun militaire functie en raakten ze hierdoor in

verval (Baudreu et.al. 1986, p.17).

2.2.3 Fauna en Flora

Dit wordt besproken om te kunnen aantonen dat de omgeving toch ook een bepaalde rol heeft

gespeeld in de plaatsbepaling van de kastelen. Bijvoorbeeld het al dan niet voorkomen van

bomen – houtvoorziening – bepaalde planten die hun ook rijkelijk voorzien van voedsel en

natuurlijk zijn er ook vele dieren, waaronder de beer, klipgeit, amfibieën en reptielen, vogels,

… Wanneer de edele heer belegerd werd, speelde de lokale factoren een belangrijke rol in hun

voedselstrategie. Zo zullen geheime wegen ervoor gezorgd hebben dat de omliggende

dorpsbewoners zich toch nog konden bevoorraden of zich op de lokale fauna en flora richtten.

2.2.3.1 Globaal beeld

Een landschap gaat samen met het heersende klimaat. De streek in het zuiden van Frankrijk

wordt voornamelijk gekenmerkt door een gematigd klimaat met zachte winters en droge

zomers en de tussenliggende seizoenen zijn vochtig (Ferras 1979, p.24). Dit klimaat gaat

gepaard met twee soorten winden, namelijk de cers, komende vanuit het zuidwesten, en de

tramontane, die vanuit het noordwesten de regio van de Languedoc-Roussillon binnenkomt

(s.n. s.d., ¶ 1).

Tijdens de periode van de middeleeuwen kunnen er drie landschappen onderscheiden worden:

1. Een Middellands-Zeelandschap met een droge cultuur, die gekenmerkt wordt door een

trage ontginning omwille van de moeilijk te exploiteren gronden. Een voorbeeld

hiervan zijn de cultuurterrassen in gebergten. Het is een gediversifieerde cultuur

bestaande uit graangewassen met wijnbouw of de teelt van olijfbomen. Braakgronden

dienen als weiland. Veeteelt vormt een belangrijk deel van de landbouwactiviteiten

van bepaalde gebieden zoals de Haut-Provence.

2. Coulisselandschappen (of boccagelandschappen) in het zuidwesten van Frankrijk.

Deze cultuur beslaat maar een beperkt deel van de ruimte. De gronden worden

25

afgebakend met stenen muren die een combinatie van extensieve veeteelt en intensieve

cultuur op beperkte oppervlakte toelaat. Het tweejarige wisselstelsel zonder braak

beheerst de cultuur van zomergewassen (gierst en maïs) en wintergewassen (tarwe,

rogge). De verspreide habitat bestaat uit geïsoleerde boerderijen en enkele gehuchten.

3. Landschappen van irrigatiecultuur. Dit is wel intensief. Het Mediterraanse klimaat

vraagt veel water voor irrigatie van de gediversifieerde culturen, evengoed graan als

groenten. Zowel dorpen als steden en gehuchten zijn semi-verspreid. Deze

landschappen komen voornamelijk voor op de kustvlakten van het Middellandse

Zeebekken, zoals de vlakte van Narbonne en in de Languedoc (Boulanger 2002, p.96).

2.2.3.2 Pollenonderzoek

Het zou makkelijker zijn als de vegetatie in iedere streek een soort bezinksel achter laat waar

van iedere plant en boom iets inzit en waardoor de vegetatie doorheen de tijd mee achterhaald

kan worden. Spijtig dat de plant dit niet doet, want telkens als de plant groeit, wist hij alles uit

dat enige informatie van het verleden zou kunnen dragen. Slechts met de hulp van

stuifmeelonderzoek kan de geschiedenis van de vegetatie weergegeven worden zelfs tot de

glaciale perioden (Smith 1979, p.307).

Er is recent stuifmeelonderzoek verricht in het zuiden van Frankrijk. Daaruit blijkt dat de

landbouw klimatologische en ecologische veranderingen teweeg heeft gebracht. Het Sub-

Atlanticum startte rond 700 v. Chr., ten laatste 500 v. Chr., en loopt door tot het heden. Nu

zijn de verschillen er eerder op regionaal vlak. De jaarlijkse regenval steeg en de temperaturen

zijn lager dan tijdens de vroegere perioden. Hierna volgden enkele periodes met onstabiel

weer of lichte klimaatsschommelingen:

- In de 5e en 6

e eeuw: veruit de meest significante verandering tijdens de tweeënhalve

millennia van het Sub-Atlanticum, zonder twijfel ook verbonden aan antropogene

activiteiten, waaronder bosontginning;

- Tijdens de post-middeleeuwse periode, van 1550 – 1850: deze periode wordt

gekenmerkt door erg koele en vochtige voorwaarden met een verhoogde

stormachtigheid. In het noordwesten van Europa wordt deze fase gezien als de ‘Kleine

IJstijd’, maar in Mediterraan Europa was dit net het tegendeel (Smith 1979, p.314).

26

3 Archeologie

De archeologie van de middeleeuwse kastelen richt zich natuurlijk naar de overblijfselen die

ons bereikt hebben, zoals resterende architecturale elementen of structuren die voor ons

verborgen liggen en ontdekt worden door opgravingen (Poisson 1992, p.21). Niet alleen de

mens heeft ervoor gezorgd dat de kastelen in het verval vielen, maar ook erosie, wind, water

en dergelijke meer zorgen doorheen de tijd dat er veel materiaal vernield werd (Smith 1979,

p.276).

3.1 Algemene definitie van een kasteel

Het kasteel kan gezien worden als een kenmerkend monument in de middeleeuwen. Ze

dateren van na de Albigenzen kruistochten met vroegere kenmerken. Het was een gebouw dat

naast militaire aspecten ook een woonfunctie had voor de edele heer. Hij hield zich daarbij

aan de feodale rechten (Mesqui 1997, p.8). De heer wilde er zo goed mogelijk zijn gezag en

onafhankelijkheid mee uitdrukken (Fournier 1978, p.5). Comfort was hierbij ondergeschikt

aan uiterlijk machtsvertoon (Smith 1979, p.117). In de 10e eeuw verschenen, aanvankelijk in

Noord-Frankrijk, de eerste eenvoudige kastelen; namelijk een motte, bestaande uit houten

torens op kunstmatige heuvels, met een gracht en een omheining rondom. Op het einde van de

10e eeuw werden de eerste stenen kastelen gebouwd en deze waren een erg vertrouwd beeld in

de 12e eeuw (Balmand 1996, p.76). De eerste donjons – vestigingstoren – zijn toch redelijk

klein en zonder comfort, bestaande uit twee delen, namelijk de aula – officiële

ontvangstruimte – en de camera als privé-verblijf. De donjons hebben meestal een vierkantig

plan (Baudreu et.al. 1986, p.15). Vanaf de 13e eeuw komen er donjons met een cirkelvormig

plan voor. Zij boden een betere verdediging tegen de projectielen tijdens aanvallen. Rondom

deze donjon was er ook een omheining waarbij de donjon ofwel in het midden van de

omheining stond ofwel op die zijde gezet die een natuurlijke beschutting boden. Wanneer het

terrein het toeliet, werd er een dubbele omwalling gemaakt. De buitenlandse omwalling

verdubbelt de hoofdwal die door lices, aarden wallen, gescheiden is. Dit kenmerk is te zien bij

Termes en Aguilar (Baudreu et.al. 1986, p.16). Als symbolisch centrum en het hart van het

leenstelsel werd het kasteel opgetrokken rond een vierhoekige vestigingstoren omgeven door

binnenplaatsen en vestigingsmuren, waarbinnen het volk een toevlucht kon zoeken in tijden

van nood. In het kasteel manifesteerde zich dus het lokale gezag en speelde zich voornamelijk

27

het leven van de heer af, met zaken als gevechtsoefening, rechtspleging en ontspanning

(Balmand 1996, p.76).

De meeste kastelen werden op plaatsen geïnstalleerd die een natuurlijke bescherming boden

zoals een geïsoleerde hoogte of de bodems van een moerassig dal, eiland of meanders. Zo kon

men de volledige ruimte, bijvoorbeeld het hoogste punt van een rots, benutten waarbij het

natuurlijke element voor bescherming zorgde (Fournier 1978, p.75). Daarnaast was er ook een

verband tussen de kastelen en de wegen die er liepen. De kastelen die geen grens verdedigden,

werden gebruikt om de wegen te controleren (Fournier 1978, p.161). Vaak werd er naast een

kasteel een dorp gevestigd al dan niet binnen de dorpsomwalling. De dorpswal beschermde

zowel het kasteel als het dorp. Bij belegering vluchtten de dorpsbewoners het liefst tot in de

omwalling van het kasteel, maar die was te klein om iedereen een plaats te geven (Fournier

1978, pp.222-223). De bewapening bestond uit verschillende wapens waarbij de eenvoudige

kruisboog in de kastelen veel gebruikt werd, omwille van zijn nauwkeurigheid (Mesqui 1997,

p.30).

Hun bolwerken worden beschouwd als de mooiste voorbeelden van middeleeuwse

vestigingen op Europese schaal, al weet men zo goed als niets over de architecten, ingenieurs

of timmerlieden, pioniers van de ruimtelijke en territoriale ordening. Bepaalde koninklijke

bouwmeesters cumuleerden hun openbare functies met die van privé-ondernemers die onder

contract aangeworven werden voor één bouwplaats. Bijvoorbeeld bij meester Pierre Pauc, een

Occitaan, die de werken aan Peyrepertuse leidde tussen 1250-1251 (Nelli 2007, p.10). Pierre

Pauc leidde een ploeg van dertig- tot zestigtal werknemers afhankelijk van de bouwperiode.

De gekwalificeerde werknemers waren afkomstig uit heel Frankrijk, Engeland, Spanje of

Italië. De andere werknemers werden ter plaatsen aangenomen. De bouwers van het kasteel

hadden ook elders gewerkt in andere koninklijke vestigingen en zelfs privé-kastelen. Dit is te

verklaren door de gemeenschappelijke karakteristieken die er in deze sites wordt

teruggevonden (Nelli 2007, p.11). Er is een zegel gevonden van een dakwerker, Jean le Picart,

van de burcht van Termes. Hij heeft geholpen met de bouw van de kapel op het einde van de

13e of het begin van de 14

e eeuw. Bij de bouw verloor hij zijn zegel, die werd teruggevonden

bij de opgravingen van 1993 in het puinafval van het gewelf en bedekt was met mortel (Nelli

2007, p.12).

28

Pas in de jaren tachtig van de twintigste eeuw werd waar mogelijk gewerkt om het verdere

verval van ruïnes tegen te gaan. Toen pas kreeg het zijn toeristische waarde mee (Nolen 2004,

p.101).

3.2 Kastelen in bestudeerde regio

In de literatuur worden ze vaak aangehaald als de katharenkastelen terwijl de restanten

dateren van na de Albigenzen kruistocht met kenmerken van vroeger. Rond het jaar 1000

werden de oorspronkelijke kastelen opgetrokken op hoge bergtoppen door Occitaanse edelen,

die voortdurend verwikkeld zaten in onderlinge feodale conflicten. De kastelen boden vaak

bescherming en onderdak aan de katharen. Wanneer ze in handen kwamen van de Fransen,

lag dit doorgaans niet aan de gebruikte belegering, maar eerder aan het gebrek aan voedsel en

water of door ziekte (Termes) of verraad (Quéribus). Ze werden vernield en toen ze in het

bezit van de Franse kroon kwamen, werden ze herbouwd en versterkt ter verdediging van het

Franse territorium tegen het koninkrijk van Aragón. Kastelen die geen strategische betekenis

meer hadden werden ontmanteld of verwaarloosd en vervielen tot ruïnes, die door de

bewoners van omliggende dorpen gebruikt werden als steengroeven. Vanaf 1659 kwamen ze

allemaal in het verval (Nolen 2004, p.100).

Er is eigenlijk weinig geweten over hoe de woonplaats er dan zou hebben uitgezien. Toch kan

de sfeer vandaag de dag nog steeds geproefd worden dankzij het uitzicht dat nog steeds

indrukwekkend is (Mattingly 2005, p.16).

In de volgende delen worden de kastelen besproken op alfabetische volgorde. De keuze van

deze kastelen was willekeurig. Op de kaart worden de verschillende kastelen afgebeeld

(Figuur 4). Aan bod komen hun naam, functie en de aanwezige gebouwen.

3.2.1 Aguilar

3.2.1.1 Geografische ligging

Het kasteel Aguilar is moeilijk bereikbaar. Via het zuiden is het ontoegankelijk en in het

westen is het afgesloten door rivieren, namelijk door de Donneuve die er stroomt en in het

noorden de Nouvelle rivier. De Verdouble, die ten oosten van Tuchan stroomt, en de

29

Donneuve die ten westen van Aguilar loopt, komen in het zuiden samen en vormen de

Tarrassac (IGN 2001). Ook al lag Aguilar afgeschermd van de Corbières, toch had het een

dubbele taak: namelijk de grens in het oog houden en Carcassonne beschermen (Barthes et.al.

1997, p.49). Aan de voet van Aguilar loopt de oude Romeinse weg, die in de 12e eeuw

Mercadier genoemd werd en later gebruikt werd door de steenkoolhandelaren (Pous 1982,

p.7).

De ruïnes staan op een hoogte van 296 m en bevinden zich 3 km ten oosten van Tuchan

(Barthes et.al. 1997, p.49). In de streek rondom Aguilar zijn er bossen en wijngaarden, in het

westen zijn er de Tauch bergen met een hoogte van 878,5 meter. Door deze hoogte is het

moeilijk om een uitzicht te hebben naar het westen (IGN 2001) (Figuur 5).

3.2.1.2 Geschiedenis

Ten tijde van de Romeinen stond er op de ‘Puig Aguilar’ al een wachttoren en waren er tussen

de Domneuve rivier en de ‘Puig Aguilar’ vele begraafplaatsen. De eerste vermeldingen van

het kasteel dateren van 1020 in het testament van Bernard Taillefer, de graaf van Bésalu,

waarbij zijn oudste zoon Guillaume het kasteel kreeg. In 1084 kwam het in handen van de

Trencavels, de machtigste burggraven van Carcassonne, en zij gaven het op hun beurt in leen

aan de heren van Termes (Pous 1982, p.9). Raymond de Termes werd gevangen genomen in

1210 bij de verovering van Termes, maar zijn zoon, Olivier, wist te ontkomen en vluchtte

naar het koninkrijk van Jacques van Aragón (Pous 1982, p.10). In 1215 kwam het kasteel in

handen van de luitenant van Simon de Montfort, Alain de Roucy. In 1240 was er nog een

opstand, waarbij Olivier er in slaagde om zijn bezittingen terug in handen te krijgen, maar in

1241 kwam het al terug in handen van de Fransen. Daarom besloot Olivier de Termes zich op

7 april 1247 definitief te onderwerpen aan Lodewijk IX de Heilige. Onder leiding van Hugo

de Trimouillis werd er in Aguilar een garnizoen gevestigd (Nolen 2004, p.102).

Omwille van zijn trouw aan de koning, besloot Lodewijk IX om in juli 1250 Aguilar aan

Olivier terug over te dragen. Nog voor de dood van Olivier had de koning het kasteel al terug

in handen, maar daarvoor had hij wel een groot bedrag betaald (Pous 1982, p.10). Met het

Verdrag van Corbeil op 11 mei 1258, werd deze vestiging door Lodewijk IX hernomen om

een bastion te vormen tegenover het koninkrijk van Aragón (Pous 1982, p.11). In 1953 werd

het kasteel van Aguilar geklasseerd als Historisch Monument (Pous 1982, p.14).

30

3.2.1.3 Bespreking van het kasteel

Buiten de ommuring, naar het westen, staat er een romaanse kapel die gebouwd werd voor de

Heilige Anne (Barthes et.al. 1997, p.51).

De ruïnes van het kasteel dateren uit twee perioden (Figuur 6):

- 12e eeuw: de binnenste, vijfhoekige ommuring van het oorspronkelijke kasteel, de tijd

van de heren van Termes. Er is een uitstekend punt, waarbij de muur op die plaats 2.80

m dik is en de meest kwetsbare oostkant verdedigde. In het zuiden is er de ingang.

Binnen of aan de ommuring bevindt zich:

o een vierkante donjon van twee verdiepingen boven een ondergrondse

waterreservoir, ook wel ‘Tour de l’Hommage’ genoemd;

o een binnenplaats met woongebouwen;

o een kelder.

Het verblijf van de kasteelheer telde twee verdiepingen, waarbij het onderste dienst

deed als verdediging en daarom vijf schietgaten had (Pous 1982, p.24).

- 13e eeuw: Lodewijk IX liet een tweede, zeshoekige, muur bouwen door de

veranderingen in het gebruik van wapens. Iedere hoek heeft een halfronde toren die

telkens langs de binnenzijde open is en twee verdiepingen telt waar veel schietgaten

aanwezig zijn voor de boogschutters. Aan de oostkant heeft men meerdere torens

geplaatst om ze beter te kunnen verdedigen (Pous 1982, p.22). De steunmuren die nog

aanwezig zijn, zijn afkomstig van de belangrijkste toegangspoort en die beschermd

wordt door een halfronde barbacane1. In de lices

2 zijn er nog restanten te zien van

woongebouwen en magazijnen. In het noordoostelijke deel van de muur was er een

poterne3 die diende als dagelijkse toegang (Pous 1982, p.19) (Figuur 7).

3.2.2 Lastours


Lastours bestaat uit vier kastelen die tussen de dalen van de Orbiel en de Grésilhou op een

rotsachtige bergrug gelegen zijn. Dit micro-gebied bestaat geologisch gezien uit oude bodems,

Cambrium van ongeveer 540 miljoen jaar oud, van kalkstenen of zeer harde schistes. Het

1 versterkte buitenpost, toren of doorgangspoort die diende als verdedigingswerk. 2 De ruimte tussen de twee muren 3 bomvrije verbindingsweg in een militair verdedigingswerk

31

heeft een sombere kleur die zijn karakter aan het dal geeft. Deze contactzone tussen de

kalkstenen en schistes is zeer rijk aan metaalhoudende ertsen zoals ijzer, koper en lood

(Gardel 2005/2006, p.7). In het noorden liggen de hoogten van Montagne Noir en in het

zuiden de laaglanden van Carcassonne op 18 km. De reliëfverschillen halen net geen 300 m

waardoor het mogelijk is om tot in Carcassonne te kijken (IGN 2003). Volgens de noord-

zuidas is er de Orbeil vallei, waarin Lastours en les Ilhes gelokaliseerd zijn. In het oosten is er

de Orbeil en in het westen de diepe vallei van Grésilhou (Figuur 8). De streek heeft een

Mediterraanse vegetatie, met olijven en wijngaarden. Er zijn ook nog restanten van

samenlevingen vanuit de prehistorie en dolmen. Verder zijn er ook nog kerken, kapellen,

kastelen, boerderijen en mijnen (Mattingly 2005, p.64).

De heuvel waarop de kastelen staan is een rots bestaande uit kalksteen, met een lengte van

600 m op 250 m breedte en een gemiddelde hoogte die de 300 m niet overschrijdt. De rots

wordt in het noorden omgeven door de Mont Cante-Merle, op 341 m, in het oosten door het

Fournes plateau op 383 m, in het westen de Mont Clergue op 394 m en in het zuiden de

Montfermier op 319 m. Het huidige dorp van Lastours bevindt zich in het zuidoosten, langs

de Orbiel op 200 m hoogte (Gardel 2005/2006, p.7). De rivieren zijn meestal gelegen in dalen

tussen enorme gebergteketens. Daarom hebben de steden zich langs deze rivieren gevestigd

(IGN 2003). Het dorp zorgde zowel voor industriële als landbouw activiteiten en voor grote

textielbedrijvigheid (Mattingly 2005, p.65).


Het gebied rond Lastours was al vanaf 1500 v. Chr. bewoond. Ten tijde van de Galliërs en de

Romeinen werden de zilver-, koper-, lood-, en ijzermijnen geëxploiteerd. Toen de Visigoten,

in de 6e eeuw, in Frankrijk gevestigd waren, werd het gebied ook Caput Ariétis genoemd, wat

ramskop betekent. Het lag toen in het noorden van het Visigotische rijk Septimanië. In 871

was de Cabardès in leen gegeven aan Oliba I, graaf van Carcassonne, door de Frankische

koning Karel de Kale. De eerste vermeldingen van de heer van Cabaret, vroeger Cabarez, zijn

te vinden in een akte van 1083 (Gardel 2005/2006, p.9-10). Vandaag de dag zijn er vier

kastelen te zien, maar aan het begin van de 13e eeuw, waren dit er slechts drie (Alders 1999,

p.72) (Figuur 9).

32

Vroeger gold het principe van het erfrecht aan alle kinderen, waardoor er een grote groep van

eigenaars was die het gezag moest delen. Dit is ook te zien aan de hoeveelheid kastelen die er

te vinden zijn (Nolen 2004, p.180). De heren van Cabaret waren erg rijk dankzij de exploitatie

van de naburige goudmijnen van Salsigne (Van Rossum & Mieras 2003, p.46). Pierre-Roger

de Cabaret heeft een belangrijke rol gespeeld in de verdediging van Carcassonne. Simon de

Montfort had reeds twee maal een tevergeefse poging ondernomen om de kastelen in te

palmen. In februari 1211 was er opnieuw een belegering. Al snel werd duidelijk dat de

kastelen moeilijk in te nemen waren, maar er was een oplossing: aangezien het leger er niet

bij kon, besloten de aanvallers de kastelen van de buitenwereld af te sluiten waardoor de

inwoners van de kastelen al snel te kampen hadden met een gebrek aan voedsel en water

(Nolen 2004, p.180). Deze techniek werd ook gebruikt bij Minerve en Termes (Alders 1999,

p.76). Daarom moest Pierre-Roger de kastelen overgeven. Bouchard de Marly, die de kastelen

normaal in zijn bezit kreeg na de overgave, kwam in een hinderlaag terecht waarbij hij

gevangen genomen werd. De katharen die er verbleven konden alsnog ontsnappen. In 1229

kwamen de kastelen uiteindelijk in handen van Lodewijk IX (Nolen 2004, p.181).

In 1243 kwam Olivier de Cabaret in opstand en koos de kant van Raymond II Trencavel, die

met een leger vanuit Aragón zijn kastelen probeerde te heroveren, maar de Fransen hadden de

kastelen versterkt, onder andere door de bouw van Tour Régine. De mensen van de

omliggende dorpen Rivière de Tours, Fournes, Salsigne, Villanière, Les Ilhes en Sallèles

moesten de kastelen onderhouden en bewaken, waardoor ze vrijgesteld waren van

belastingen. In de 19e en 20

ste eeuw werden de kastelen gebruikt als steengroeve om in het

dorp huizen en fabrieken te bouwen (Nolen 2004, p.182). In de 14e eeuw werd Cabardès

gekenmerkt door een ontvolking ten gevolge van epidemieën. In het jaar 1348 kwamen er

verschillende heren aan het hoofd van Quertinheux en Surdespine. De Grote Pest vormde de

oorzaak van deze veranderingen. De kastelen worden in 1905 geklasseerd als historische

monumenten en pas in 1943 ingeschreven. In 1911 vonden de eerste restauraties plaats

(Gardel 2005/2006, p.11).

3.2.2.3 Archeologische opgravingen

Archeologische opgravingen in de buurt van de tunnel ‘Trou de la Cité’ brachten een

begraafplaats uit de Bronstijd van voor 1500 v Chr. aan het licht. Dit zijn de eerste

33

aanwijzingen van een bewoning. Door opgravingen in de jaren ’80 kunnen er twee wijken

onderscheiden worden uit de 11e-13

e eeuw:

- in het noorden: een primitief kasteel, een geheel van huizen, smederijen, regenbakken

en een straat (Figuur 10);

- in het zuiden, de ruïnes van een romaanse kapel Saint-Pierre van Cabaret, ook

omgeven door verschillende huizen, regenbakken en misschien zelfs smederijen

(Gardel 2005/2006, p.12-13).

De opgravingen leverde talrijke voorwerpen van het dagelijkse leven op: grijs aardewerk,

sleutels, gespen en toebehoren van kleding, dobbelstenen en werktuigen (Gardel 2007, p.12-

13) (Figuur 11). In tegenstelling tot de teksten brachten opgravingen ook aan het licht dat dit

dorp rond 1240 vernield werd. Daarom werd het dorp in de buurt de Orbiel rivier gevestigd

(Gardel 2005/2006, p.10).

Het versterkte dorp bestaat uit een strakke structuur, waarin de huizen zich in functie van het

natuurlijke terrein organiseren. Tot nog toe zijn er zestien huizen gevonden met een

rechthoekige en trapezoïdale vorm. Deze laatste komt minder vaak voor. De huizen waren

eerder afkomstig van de ambachtslui. De oppervlakten van de huizen zijn redelijk groot, over

het algemeen tussen de 32 en 50 m² binnen en tussen de 60 en 84 m² langs buiten. De huizen

zijn al zeker voorzien van minstens één verdieping en zijn zo georiënteerd dat ze loodrecht op

de rots staan. Binnen de huizen werden ook haarden gevonden die dienden als oven,

verwarming of keuken. Het aardewerk neemt 50% in beslag van de gevonden objecten. Hierin

kunnen twee soorten onderscheiden worden, namelijk het aardewerk voor het koken en het

aardewerk voor het opslaan van voeding en drank, dus het aanleggen van een reserve (Gardel

2005/2006, p.16).


In het volgende stuk worden de vier kastelen afzonderlijk besproken (Figuur 12):

3.2.2.4.1 Cabaret

Cabaret is het oudste kasteel van de vier en dateert uit 1050. Net zoals bij de andere kastelen

volgt Cabaret de contouren van de rots van 233 m² (Nolen 2004, p.183) (Figuur 13). De

toegangspoort bestaat uit een barbacane. Dit is een vestigingswerk ter verdediging van de

toegangspoort. Op het binnenplein waren er gebouwen die dienden als smederij, magazijnen

34

of als stal. In het noorden bevindt zich de oudste toren en op het hoogste punt het

woonverblijf en een veelhoekige donjon. Deze biedt een enorm uitzicht op het landschap en

de andere kastelen van Lastours. Het gebruikte materiaal is dolomietkalksteen en in mindere

mate komen ook schiste en zachte witte kalksteen voor. De stenen werden met een witachtige

mortel, bestaande uit kalk en zand, vastgezet (Gardel 2005/2006, p.21). De eerste verdieping

van de donjon is bedekt met roze dakpannen. In het noordoosten is er een wenteltrap. In het

woongedeelte zijn er in de muren drie schietgaten aanwezig (Gardel 2005/2006, p.22).

Er kunnen drie soorten schietgaten onderscheiden worden:

- heel fijne schietgaten die in de donjon aanwezig zijn, drie zitten er in het noordelijk

deel van het woonverblijf;

- meer oppervlakkige en minder verzorgde. Zes zijn er in de ommuring en eentje in het

woonverblijf;

- in het noorden van de donjon en in de ommuringen in het zuiden en in het oosten zijn

er schietgaten voor kanonnen. Deze zijn in een laatste fase ontwikkeld (Gardel

2005/2006, p.22).

3.2.2.4.2 Surdespine (Fleur d’Espine)

Dit kasteel is het hoogst gelegen en het minst goede bewaard waaronder de trapeziumvormige

ommuring en de vierkante toren. Het woonverblijf bestaat uit drie delen, namelijk twee grote

zalen en een waterreservoir met een inhoud van 26 m³ (Gardel 2005/2006, p.26). De oudste

delen van dit kasteel dateren uit de 10e eeuw. In een van de muren zit er een romaans venster

uit de 12e eeuw dat uitzicht geeft op de Orbeil (Nolen 2004, p.184). De oppervlakte van dit

deel bedraagt 512 m² (Gardel 2005/2006, p.20). (Figuur 14)

3.2.2.4.3 Quertinheux

De donjon heeft een circulaire omvang, bestaat uit drie verdiepingen en was gebouwd op

fundamenten uit de 11e eeuw. Aan de donjon was er een wenteltrap gebouwd die de

verschillende verdiepingen met elkaar verbond. Naast de donjon zijn er nog restanten te zien

van een veelhoekige muur en twee waterreservoirs. In het zuiden staan er restanten van een

romaans ‘vielha gleisa’, wat oude kerk betekent, van de 6e/7e eeuw. Rondom deze plaats lag

er ook een kerkhof (Gardel 2005/2006, p.26) (Figuur 15).

35

3.2.2.4.4 Tour Régine

Dit deel werd door de Fransen en dus niet voor of door de katharen gebouwd. Tour Régine

betekent Koninklijke Toren. De eerste vermeldingen dateren reeds van 1243 onder de naam

‘Turris Novae’. Bovenin de muur van de toren is er een dubbele rij van gaten te zien, waarin

de steunbalken zaten. De toren was op drie m boven de grond toegankelijk en viel te bereiken

via een houten trap (Gardel 2005/2006, p.24-25). De vorm van de toren is rond, wat opkomt

in de 13e eeuw, met een veelhoekige ommuring (Gardel 2005/2006, p.24) (Figuur 16).

Midden in de toren is er een waterreservoir met een inhoud van 25 m³. Buiten de toren, in het

zuiden, zijn er latrines (Gardel 2005/2006, p.25).

Door de grote spelonk in de rots waarop Quertinheux is gebouwd loopt een weg, het ‘Trou de

la Cité’. Deze zal gediend hebben als begin van de onderaardse gang die in Carcassonne

uitkwam en vermoedelijk gebruikt werd toen de mensen Carcassonne moesten verlaten in

1209. Op de berghelling onder Cabaret zijn er overblijfselen gevonden van een castrum, een

versterkte nederzetting, uit de 7e eeuw. Cabaret, Tour Régine en Surdespine zijn met elkaar

verbonden door middel van overdekte gangen (Gardel 2005/2006, p.13).

3.2.3 Montségur


Montségur is met zijn ligging op 1200 m een van de hoogste kastelen die boven het landschap

uitsteken (Barthes 1997, p.15). Hierdoor was de plaats erg aantrekkelijk en trok daardoor

verschillende volkeren aan vanaf de prehistorie tot in de 17e eeuw (Sarret 1975, p5). In de

buurt is er het meer Moulzoune en dit bevindt zich op 1500 m hoogte (Mattingly 2005,

p.120). De Tabe stroomt langs de berg van Montségur, ook wel pog genoemd. Er zijn slechts

twee toegangswegen: vanuit Belesta in het noordoosten op 8,6 km of vanuit Lavelanet in het

noorden op 6,7 km. Naast Lavelanet is er in het noorden ook nog de stad Villeneuve d’Olmes

op 3,6 km, in het oosten Fougax en Barrineuf op 4,8 km en in het zuidoosten Espezel op 16,8

km. De berg op zich is langs vier wegen toegankelijk, namelijk de twee wegen van ‘Roc de la

Tour’, één van de ‘Pas del Roc’, en dan ook nog de meest makkelijke en ook de meest

gebruikte is deze langs de zuidwestelijke helling. Er zijn ook enkele belangrijke punten: in het

westen is er de ‘Roc de la Gourgou’ die een hoogte haalt van 1618 m en op 36 km is er het

kasteel van Roquefixade, de bergen van Olmes bevinden zich in het zuiden met onder andere

36

één van de hoogste pieken van de omgeving van de kastelen, namelijk Pic de Soularac op

2368 m hoogte gevolgd door de piek van St-Barthélémy op 2348 m, in het zuidoosten zijn er

de bergen van Frau met een hoogte van 1925 m met aan hun voet het huidige dorp van

Montségur, waar de Lasset stroomt, in het oosten is er ook nog de ‘Roc de la Mousse’ met een

hoogte van 1126 m en ook het Massief van Bartefeuille, in het noordoosten is er op 24 km het

kasteel van Puivert (Sarret 1975, p.7) (Figuur 17).

Qua landschap bevindt Montségur zich in een hoog milieu, waarmee bedoeld wordt dat de

streek omsloten wordt door hoge bergpieken. Doordat Montségur op een hoogte van 1200 m

gelegen is, kan over de rest van het landschap nog steeds gezien worden door de mensen die

op de pog leefden, omdat het omliggende landschap op bepaalde plaatsen lager gelegen is. De

hellingen gaan naar het oosten zachtjes naar beneden tot 900 m en zo weer tot 1000 m.

Hierdoor kan er een goed beeld van het zuiden gevormd worden (IGN 2000).

De vegetatie bestaat uit bomen en struikgewas, wat de mogelijkheid biedt om voldoende

houtvoorzieningen aan te leggen. Dit was niet alleen noodzakelijk voor het bouwen van

huizen, maar ook voor het maken van wapens zoals pijl en boog (IGN 2000).


Voor 1204 was er te Montségur een ruïne van een oude vestiging te vinden. In dat jaar

kwamen twee katharen langs, Raimon, diaken van Mirepoix en zijn socius Raimon Blasco,

die van de heer Raymond de Péreille de goedkeuring kregen om Montségur terug op te

bouwen (Moerland 1992, p.195), wat resulteerde in de tweede stichting van Montségur. Vanaf

1209 kende de site een eerste bewoning (Roquebert 2002, p.317). Montségur kon goed stand

houden, omdat de omliggende dorpen voor materiële en morele steun zorgden (Mattingly

2005, p.120).

Op de nacht van 26 – 27 mei 1242 doodden de ridders en soldaten van Montségur, met hulp

van andere ridders, elf inquisiteurs van Avignonet en verbrandden de inquisitieverslagen,

waarin de verdachte katharen vermeld stonden. Doordat de opdracht vanuit Montségur kwam,

was de Kerk ervan overtuigd dat dit de hoofdzetel was van de katharen en daarom zeker

vernield moest worden (Van Schaik 2007, p.147). Vanaf 1243 begon de aanval op Montségur.

Tijdens deze moeilijke tijden kwam er toch iemand die de strijd gelijkwaardig kon maken,

37

namelijk de ingenieur die samen met de inwoners een katapult maakte uit materiaal dat voor

de belegerden ter beschikking was (Roquebert 2002, p.376). Uiteindelijk konden de Fransen

de oostelijke zijde van de pog beklimmen en de toren veroveren. Al waren ze dichter, toch

waren ze nog 800 m verwijderd van de donjon en die lag dan ook nog eens 350 m hoger. De

toren staat reeds op een hoogte van 850 m en de donjon op 1207 m. Het is duidelijk dat men

niet kon aanvallen langs de gewone toegangsweg, die zich op de zuidelijke helling bevindt,

dus moest men een andere oplossing zoeken. De toren bood immers een ideale basis om

bevelen door te geven aan de rest van het leger. Uitzonderlijk had het toen nog niet

gesneeuwd in december, wat voor een extra voordeel zorgde (Roquebert 2002, p.383-384).

Toch werden ze veroverd in 1244 en op 16 maart 1244 werden aan de voet van Montségur

meer dan tweehonderd katharen levend verbrand (Moerland 1992, p.12).

De burcht was te zwaar beschadigd doordat ze wekenlang met grote katapulten en andere

slingerwerktuigen was beschoten. Ze werd dan na de overgave ontmanteld en afgebroken

(Alders 1999, p.161). De Fransen bouwden er in de 13e eeuw een nieuwe versterking op, met

een zuiver militair doel (Mattingly 2005, p.120).


De dikte van de ommuring verdubbelt naar het oosten, waar zich aan de voet een uitgraving

bevindt van breccie, een gesteente dat is opgebouwd uit onregelmatige brokstukken van ouder

gesteente, aan de kam van de berg (Duvernoy 1998, p.24). De muur was makkelijk te

beklimmen dankzij de trap. In de noordelijke muur was er een poterne voorzien die het

mogelijk maakt het kasteel te verlaten om zo naar de donjon te kunnen gaan (Barthes 1997,

p.145). In de zuidelijke muur is er een trap uitgekapt. In het meest oostelijke punt is er ook

nog een toren (Sarret 1975, p.16) (Figuur 18).

De donjon was rechthoekig van vorm en was 20 op 9 m groot. Waarschijnlijk was er ook nog

een terras boven dat het mogelijk maakte om te communiceren met het westelijk deel van het

hof dat bereikbaar was via een deur op de eerste verdieping. De donjon had geen opening op

het grondniveau (Barthes 1997, p.145). De onderste verdieping diende als opslagplaats en

verdediging. Op de eerste verdieping van de donjon leefde de heer met zijn familie. Deze

ruimte werd verlicht door vier vensters. Daarnaast bevatte dit stuk ook nog een schoorsteen en

een waterreservoir met een inhoud van 50 m³ (Barthes 1997, p.145). Dit water was afkomstig

38

van de daken en via een kanalisering van steen en gebakken aarde werd de put bijgevuld

(Sarret 1975, p.15). Van de derde verdieping is er niets overgebleven.

Montségur is een goed kasteel vanuit de 12e eeuw door zijn verdediging, waarbij de donjon

slechts toegankelijk is via een gang met een afneembare loopbrug. Een latere aanpassing zou

een ronde omwalling bevat hebben, zoals te zien is bij Puilaurens, Peyrepertuse, Lastours,

Puivert, …(Duvernoy 1998, p.24). Daarnaast zijn er nog enkele aanpassingen: de draagbalk

van de ramen wordt gedragen door een fries en zijn van een eeuw later afkomstig. Het

buitenste deel van de omwalling, tot bijna de helft van de hoogte, werd hersteld (Duvernoy

1998, p.23).

Op weg naar het kasteel bevindt er zich een gedenksteen met volgend opschrift: “aan de

katharen en martelaren van de zuivere christelijke liefde 16 maart 1244” (Alders 1999, p.160):

“Als Catars

als martirs

del pu amor

crestian,

16 mars 1244”

René Nelli heeft in zijn boek ‘la vie quotidienne des cathars’, een reconstructie gemaakt van

hoe het leven georganiseerd was binnen de muren. De sergeanten, ridders en boogschutters

zouden binnen de muren gehuisvest zijn. De vrouwen kookten in openlucht op het

binnenplein. Buiten de muren leefden de gemeenschap in stenen huisjes die deels in de rots

gebouwd waren (Alders 1999, p.164). Ze onderhielden zichzelf en verzorgden ook de zieken.

Er zijn nog wat fundamenten overgebleven van het ravelijn, een beschermde buitenmuur

omheen de huizen van de gemeenschap (Alders 1999, p.165).

Archeologisch onderzoek bevestigt dit. Er zijn namelijk bewijzen gevonden dat er op de

noordelijke helling nederzettingen hebben gestaan die teruggaan tot in de prehistorie

(Mattingly 2005, p.132). Voor de 12e eeuw werden er een twintigtal huizen gevonden. In die

periode was er een zekere overbevolking (Duvernoy 1998, p.24). Het hof was te klein om

iedereen onderdak te geven en daarom werden er ook huizen gebouwd buiten de omwalling

op de helling. Bij de belegering trokken ze zich dan terug in de burcht (Van Schaik 2007,

p.143). De bouw van de huizen is erg eenvoudig: de basis van de muur bestaat uit gedroogde

39

stenen, de rest bestaat uit hout en stroleem. Ook werd de rots zorgvuldig uitgehakt om als

muur te dienen. Soms was er zelfs een verdieping: de balken van de vloer werden in rotsgaten

gestopt, die uitgehakt werden met een graveernaald. De daken bestonden uit rosse dakpannen

(Barthes 1997, p.140). Nadat het kasteel vernield werd in 1244, verplaatste de nederzetting

zich meer naar beneden en werden de huizen gebouwd met de resten van het kasteel (Nolen

2004, p.216). Verder is er ook een museum waar er verschillende zaken bewonderd kunnen

worden, waaronder verschillende wapens zoals bladen van zwaarden, pijlpunten en grote

stenen die in een katapult gelegd werden om zich zo een weg te banen door de omwalling van

het kasteel. Daarnaast liggen er ook nog munten en gereedschap (Mattingly 2005, p.132).

Olielampen werden gebruikt voor de verlichting van de huizen en van de donjon (Sarret 1975,

p.19).

Velen zeggen eigenlijk dat Montségur (Figuur 19) het enige kasteel is dat een kathaarse

burcht kan genoemd worden. Dit klopt niet helemaal. Tijdens de Kathaarse periode was

Montségur niet eens een burcht, maar een castrum, een versterkte nederzetting, dat

gegroepeerd was rond de donjon van de familie Raymond de Péreille. Wat er nu nog te zien

is, is eigenlijk een garnizoenburcht gebouwd voor de familie Lévis, maar een die gedateerd

kan worden een halve eeuw na de val van Montségur (Bogaerts 2005, p.46).

Sinds 1991 is de hele berg beschermd en wordt er onderzoek gedaan door de GRAME

(Groupe de Recherches Archéologique de Montségur et Environs). Door dit onderzoek komen

heel wat zaken naar boven waarvan er niets is geweten, zoals de verbindingsweg naar de Roc

de la Tour, een kathaarse begraafplaats, die nog steeds niet gevonden werd (Bogaerts 2005,

p.48).

3.2.4 Peyrepertuse


Naast Carcassonne, is Peyrepertuse, door de omvang en de kwaliteit van de bouw, het

belangrijkste geheel en het opmerkelijkste voorbeeld van militaire architectuur van de

Middeleeuwen in de Aude (Bayrou et.al. 2005/2006, p.5). Ten zuiden van Peyrepertuse ligt

het kasteel van Quéribus op de weg van Perpignan. Daarnaast is er ook de vlakte van

Roussillon. In het oosten liggen de kastelen van Aguilar en Padern. Westwaarts zijn er de

40

ravijnen van de Galamus, gegraven door Agly en beginnend op Saint-Paul-de-Fenouillet.

Noordelijk, laat de weg van Carcassonne zich door het hart van het dal van Aude dringen

(Bayrou et.al. 2005/2006, p.7) (Figuur 20). Het kasteel bevindt zich op 797 m hoogte, beslaat

9000 m² oppervlakte en is gebouwd op een kalkstenen rots. Het spreekt voor zich dat het

natuurlijk element van de berg in de naam vermeld wordt, namelijk steen (Bayrou et.al.

2005/2006, p.9). Het heeft zijn naam te danken aan het uitgraven van de klif: perte pertusa of

pierre percée wat ‘doorboord gesteente’ betekent (Barthes et.al. 1997, p.72). Vanaf het

hoogste punt, de Sant-Jordi donjon, is de Middellandse Zee zichtbaar (Alders 1999, p.188).

De vegetatie bestaat voornamelijk uit coniferen en eik met in het oosten het bos van Anayrac.

Ten zuidoosten van het kasteel loopt de Verdouble rivier (Mattingly 2005, p.173). Deze heeft

ook een aantal zijrivieren, waaronder de Sagnes en de Gres in het noorden en de Fontaine in

het zuiden. Er is een goed zicht naar alle kanten van het kasteel, omdat de hoogten niet

oplopen tot meer dan 700 m. De steden die het kasteel omringen zijn Rouffiac-des-Corbières

in het noorden op 1,1 km, Duilhac-sous-Perepertuse in het zuidoosten op 1,2 km en Soulatgé

op 4,3 km in het noordwesten (IGN 2001).


Vanaf het Neolithicum waren er al sporen van bewoning op de kam van Peyrepertuse. Op

basis van vondsten van amforenscherven en een molensteen uit basalt, werd het duidelijk dat

de site enkele eeuwen voor Christus bezet was door de Gallo-Romeinen. Op de oostelijke

zijde zijn er dan ook nog resten gevonden van steunmuren uit zachte gesteenten ten tijde van

de Romeinen (Bayrou et.al. 2005/2006, p.18). In 1020 worden de eerste vermeldingen gedaan

van het kasteel onder de regering van de graaf van Barcelona, Bernard Taillefer (Barthes

1997, p.72). Zijn zoon Guillaume erfde bij zijn dood de kastelen Peyrepertuse, Quéribus en

Puilaurens, die qua geschiedenis samen besproken kunnen worden. In 1096 trouwde Bernard

II met de dochter van Ramón Berenguer III, graaf van Barcelona. Hij stierf in 1111 zonder

erfgenaam, waardoor het graafschap Bésalu aan zijn schoonvader toekwam die het op zijn

beurt overdroeg aan zijn halfbroer Aimery II, burggraaf van Narbonne. Op deze manier werd

hij leenheer van de heren van Peyrepertuse (Bayrou et.al. 2005/2006, pp.10-11). Ook al was

het graafschap in handen van de burggraaf van Narbonne, toch werden de heren van

Peyrepertuse nauw bij beslissingen betrokken (Barthes 1997, p.72). De graaf van Barcelona

werd in 1162 koning van Aragón. Lodewijk IX had het kasteel reeds in 1239 van Aragón

41

gekocht, maar het kwam pas op 16 november 1240 in zijn handen, omdat Guillaume zich na

een belegering van drie dagen moest overgeven door voedselgebrek. Voor het kasteel in

handen kwam van de koning, was het nog een vrij kleine versterking, tot er in 1242 beslist

werd door de ingenieurs van de koning om een trap uit te houwen in de rots om toegang te

hebben tot het hoogste gedeelte. Tussen 1250-1251 kwamen de basisstructuren van de donjon

Sant-Jordi. Verder was er ook nog de herinrichting van de vroegere burcht, de bouw van de

lage ommuring en de omwalling van de esplanade tussen de twee burchten. In 1255 zorgt de

burchtheer samen met twintig sergeanten voor de bewoning van het geheel. In 1260 zijn er

nog negen mensen aanwezig (Bayrou et.al. 2005/2006, pp.12-13).


Peyrepertuse is een enorm complex bestaande uit vestigingsmuren, torens, twee donjons en

een aantal bijgebouwen (Figuur 21).

3.2.4.3.1 Buitenste ommuring

In het noordwesten van dit gedeelte bevinden zich de toegangsdeur. De eerste ruimte binnen

de buitenste ommuring is driehoekig, waarvan de noordelijke zijde beschermd wordt door 120

m lange muren (Figuur 22). In deze zijde bevinden zich ook twee halfronde torens die langs

de binnenzijde open zijn. De weg is nog steeds intact en bestaat uit brede tegels. Deze

ommuring eindigt in het oosten met sporen afkomstig van een slingerarm. In het zuidoosten is

er een oude donjon die al voor de kruistocht gebouwd was, namelijk in het jaar 1115. Deze

bestaat uit twee gebouwen die volgens een oost-west as gebouwd zijn en heeft een courtine4

met een poterne5. Het eerste deel van het gebouw bestaat uit de Sainte-Marie kerk uit de

12e/13

e eeuw en werd in de 14

e eeuw gewijzigd. De apsis heeft een halve koepel met in de

muur vier ramen. Er hebben recente opgravingen plaatsgevonden waardoor het altaar, het

koor en de begraafplaats vrijgemaakt werden. Het tweede gebouw is eigenlijk een woning die

uit twee overwelfde delen bestaat en eindigt in een halfronde toren waarin schietgaten

aanwezig zijn. In het zuidwesten is er een ronde toren waarin een waterreservoir afgeschermd

wordt (Barthes 1997, p.75).

4 een muur die twee torens of gebouwen met elkaar verbindt 5 een verbindingsweg met de buitenwereld

42

3.2.4.3.2 Middelste ommuring

Via de reeds besproken ruimte kan men in het volgende deel komen via een deur. Een

uitkijktoren bevindt zich aan de rand van de steile helling in het zuidoosten, terwijl in het

midden van deze ruimte een veelhoekig gebouw staat (Barthes 1997, p.75). De muren zijn

voorzien van schietgaten alsook van latrines (Bayrou et.al. 2005/2006, p.24). Er werden

verticale buizen gevonden die uitliepen op een klif, waarbij het hier wel degelijk gaat om

latrines (Mesqui 1993, p.171).

3.2.4.3.3 De donjon

In het westen is er de Sant-Jordi-donjon, enkel te bereiken via een zestig treden tellende trap,

die ook was uitgehouwen in de rots en de ‘trap van de Heilige Louis’ genoemd wordt (Alders

1999, p.188). Boven zijn er resten te vinden van verschillende zalen, waaronder een

waterreservoir en een kapel (Bayrou et.al. 2005/2006, p.25). Deze kapel is gebouwd voor de

Heilige Sant-Jordi en bevat twee niveaus (Mesqui 1993, p.113).

In 1250 zijn er werkzaamheden om de oude donjon en de kerk opnieuw in te richten. Er

waren in de 14e en 15

e eeuw ook nog andere herstellingen (Barthes 1997, p.73). In 1908 was

het bestemd als historisch monument en vanaf 1977 zijn er belangrijke archeologische

investeringen geweest (Mattingly 2005, p.165).

3.2.5 Puilaurens


Puilaurens bevindt zich in het departement van Aude, op een kilometer ten zuiden van de weg

van Perpignan naar Foix, dichtbij de grens van het departement van Pyrénées-Orientales

(Bayrou 1981, p.7) (Figuur 23). Het kasteel is gelegen op een kalkstenen rots waarvan de

hellingen bedekt zijn met bossen, die voornamelijk gebruikt werden voor de houtproductie

(Mattingly 2005, p.143). De hoogte van de rots, die boven het dal van Bolzane gelegen is,

bedraagt 697 m (Bayrou 1981, p.19). De positie van het kasteel alsook het plateau van

Sournia, hebben een belangrijke rol gespeeld in het grensgebied van Frankrijk en Spanje. 600

m naar het noorden toe ligt het dorp van Puilaurens (Bayrou 1981, p.7). Op de topografische

kaart is ook nog te zien dat er twee rivieren lopen die het bos van ‘Malo-bac Estable’ voorzien

43

van water. Ten oosten van Puilaurens loopt de Moulin en ten westen de Fabournet. Deze

rivieren zijn allemaal zijrivieren van de Bolzane. In het noorden lopen er nog twee rivieren,

namelijk de Magnat en Sarrat Bezolo. In het noordoosten liggen volgende steden: Lavagnac

en Lapradelle. In het westen is er de stad Axat en in het zuiden Salvezines (IGN 2006).


Waar het bij Puilaurens allemaal begon was oorspronkelijk nogal vaag, maar recent

onderzoek bracht hier verandering in. Op de zuidelijke zijde van het kasteel alsook langs de

oevers van de Bolzane was er tijdens de prehistorie bewoning. Er werd silex gevonden uit de

tijd van het Magdaleniaan, scherven van aardewerk uit de IJzertijd. Enkele schrijvers van de

vorige eeuw, Roquelaure en Vidal-Veis, beweren dat er ten tijde van de Romeinen een

castrum op deze plaats gelegen was en dat daarna de Visigoten zich er hebben gevestigd

(Bayrou 1981, p.8).

De berg waarop het kasteel gelegen is, krijgt in de oude literatuur vaak ‘Mont Ardu’ als naam.

In 958 werd deze berg het eerst vermeld. In 958 was er niet echt sprake van een kasteel, maar

van een toren. Deze berg kwam in verschillende handen terecht: in 965 schonk de graaf van

Barcelona, Seniofred, het graafschap Bésalu aan zijn zoon Guillaume. In 1111 bleef Bernard

III kinderloos achter waardoor de domeinen in het bezit kwamen van zijn schoonvader Ramón

Berenguer III van Barcelona. Hij droeg het op zijn beurt over aan de burggraaf van Narbonne,

Aimery II, die Puilaurens in leen gaf aan de heren van De Fenouillet (Bayrou 1981, pp.8-9).

In 1250 werd Puilaurens veroverd, waardoor het kasteel in handen kwam van de Franse

koning die in 1255 werkzaamheden liet uitvoeren ter versterking van het kasteel (Barthes

1997, p.174). Het kasteel werd hoofdzakelijk hersteld omdat het aan de grens gelegen was en

een ideaal beeld had voor de maatregelen die getroffen moesten worden tegenover de

conflicten met het Zuiden. Daarna waren er ook nog werken in 1262 in opdracht van Philips

III de Stoute. Het was het sterkste bastion dat op Spanje uitkeek tot de grens verschoof in

1659 en het kasteel in verval kwam (Mattingly 2005, p.143) (Figuur 24).


De verdediging van het kasteel bestaat voornamelijk uit twee tegen elkaar gezette muren

(Figuur 25). De eerste ommuring organiseert zich rond een hof, de tweede is eerder versterkt

44

en rond het oudste bouwwerk gebouwd (Bayrou 1981, p.19). De vorm is redelijk

onregelmatig, wat te wijten valt aan de natuurlijke vorm van de rots. Via het westen is er een

toegang via een weg met negen zigzaggende muurtjes, chicanes genoemd. Door de muurtjes

kan er niet direct op de ingang van het kasteel gezien worden, wat toch voordelen geeft voor

de inwoners. Ze konden zich tactisch opstellen tegenover de aanvallers (Barthes 1997, p.174).

De eerste ruimte is 65 m lang en ongeveer 25 m breed en wordt gesloten door een muur die

uitzonderlijke hoogten haalt van 8 tot 10 m. De muren omsluiten een groot hof. In deze muren

zit er ook een uitkijktoren die het midden van het zuidelijke front verdedigt. Een eerste

poterne in het zuidoosten bevindt zich aan de voet van een halfronde uitkijktoren, die ook een

enorm uitzicht bidet over Puilaurens en het dal van de Bolzane. Een tweede poterne zorgt

voor het centrale deel van het noordelijke front met ernaast een waterreservoir (Barthes 1997,

p.174).

Het westelijk deel is te bereiken links van de hoofdingang. Zo komt men in de tweede

ommuring via een deur. Binnen deze ommuring is alles georganiseerd rond de vierkantige

donjon, van 5,10 m op 5,20 m, die geflankeerd wordt door twee torens. Een spreekbuis werd

gegraven in de zuidelijke wand om de communicatie tussen de verschillende verdiepingen

mogelijk te maken (Barthes 1997, p.176). De toren die in het westen staat krijgt ‘Tour de la

Dame Blanche’ als naam (Bayrou 1981, p.22).

Op basis van de overblijfselen, kan Puilaurens, net zoals de andere kastelen, gedateerd

worden in de tweede helft van de 13e eeuw en het begin van de 14

e eeuw met natuurlijk ook

nog latere toevoegingen, zoals muren met schietgaten voor de vuurwapens, die gedateerd

worden in de 16e en 17

e eeuw (Barthes 1997, p.176). Dus hebben ze niets met de katharen te

maken.

Rechthoekige vensters werden in de 13e eeuw frequent gebruikt in constructies in de

Languedoc waaronder in het kasteel van Puilaurens, in de toren van Aigues-Mortes, Allègre

en Fressac (Mesqui 1993, p.197).

45

3.2.6 Quéribus


Het meest zuidelijk gelegen kasteel in de Corbières van de Azur is het kasteel van Quéribus

(Gau 2004, p.5), gelegen op een kalkstenen rand. Bij helder weer kan het kasteel vanuit

Perpignan gezien worden, 25 km naar het zuidoosten (Mattingly 2005, p.151). Het kasteel ligt

op 728 m hoogte boven de Grau de Maury, een belangrijke bergpas. Dit is een strategische

positie langs de vroegere grens tussen Frankrijk en Aragón. Het kasteel beheerste heel de

vlakte van Roussillon (Figuur 20). Op het dak van de donjon is er een schitterend uitzicht op

Peyrepertuse, Pic du Canigou, de Corbières, de Fenouillèdes en de Middellandse Zee. Het ligt

ten westen van Tautavel en ten zuidoosten van Cucugnan (Gau 2004, p.7). Net als de andere

kastelen had Quéribus de controle van de Corbières als taak. Quéribus controleerde samen

met Peyrepertuse de soevereiniteit van de koningen van Aragón tot de 13e eeuw (Barthes et.al.

1997, p.64). Vanaf het Verdrag van Parijs in 1229 was Quéribus al sinds enkele jaren in bezit

van Chabert de Barbaira, een vroegere militaire ingenieur van het koninkrijk van Aragón

(Barthes et.al. 1997, p.65).

Door het verraad van Olivier de Termes in 1255, kwam Quéribus met het Verdrag van

Corbeil in 1258 in handen van Lodewijk IX en deze bezette Quéribus met een garnizoen

(Barthes et.al. 1997, p.65). Omwille van de vele territoriale conflicten kwam onder andere

Quéribus in handen van het koninkrijk van Aragón en daarna weer bij de Fransen. Deze

conflicten bleven duren tot en met het Verdrag van de Pyreneeën in 1659 (Barthes et.al. 1997,

p.67). Vanuit Quéribus is het mogelijk om de oostelijke zijde van de Pyreneeën te zien. Dit

deel van de Pyreneeën is gekend als de Albères en vormt de huidige grens tussen Frankrijk en

Spanje. Door de verschuiving van de grens verviel het kasteel tot een ruïne (Mattingly 2005,

p.157).


Het gebied rond Cucugnan, de Perapertusès, werd al in het stenen tijdperk bewoond.

Daarnaast zijn er sporen gevonden van de Romeinen en de Visigoten. Op het 5e eeuwse

Visigotische kasteel zal Quéribus gebouwd zijn. Het wordt voor het eerst vermeld als ‘Popia

Cherbuccio’. Er brak in 980 een conflict uit tussen Roger, graaf van Carcassonne, en de graaf

van Bésalu, Oliba Cabreta, zijn machtige buurman, met als inzet de Perapertusès. Het noorden

46

bleef wel in het bezit van Carcassonne, het zuiden daarentegen kwam onder controle van

Cabreta. In het testament van Bernard Taillefer (989 – 1020), worden Quéribus en

Peyrepertuse voor het eerst vermeld. De burggraaf van Narbonne, Bérenger, bracht in 1066

leenhulde aan Guillaume de Bésalu voor het kasteel van Quéribus. Uiteindelijk kwam het

kasteel in handen van Ramón Berenguer III van Barcelona. Béranger van Peyrepertuse bracht

hem in 1140 leenhulde voor het ‘forteda de Cucuniano’. In 1162 werd de graaf van Barcelona

ook koning van Aragón. Hierdoor werd het kasteel ingezet om de noordgrens van zijn rijk te

verdedigen. Een tak van de familie Peyrepertuse, de familie Cucugnan, had Quéribus vanaf

1193 in leen. Pierre Cucugnan bood onderdak aan katharen en bevoorraadde de kathaarse

gemeenschap op Puilaurens (Gau 2004, pp.10-11).

Eerst voegde hij zich in 1240 bij Raymond II Trencavel en Olivier de Termes toen ze

Carcassonne belegerden, maar na de mislukkingen van de Occitaanse opstand onderwierpen

zij zich in 1241 aan Lodewijk IX, die in 1239 Quéribus van Aragón had gekocht (Gau 2004,

p.12).

Na de val van Montségur bood Chabert de Barbaira nog 11 jaar onderdak aan de katharen.

Quéribus was het laatste kasteel dat stand heeft gehouden. Nadat hij in 1255 terugkwam uit

het Heilige Land gaf Lodewijk Pierre d’Ateuil, seneschalk van Carcassonne, de opdracht het

kasteel in zijn bezit te nemen. Hoe de overdracht is gebeurd is niet gekend. Was er sprake van

een compromis tussen hem en Olivier de Termes of werd hij in maart 1256 door Olivier

verraden en uitgeleverd? De Barbaira werd hoe dan ook gevangen genomen en voor zijn

vrijlating moest hij in ruil al zijn bezittingen afstaan. De Barbaira ging in ballingschap naar

Aragón. De laatste keer dat zijn naam in de akte vermeld werd, was in 1274 (Gau 2004, p.12-

14).

Het huidige Quéribus is helemaal niet te vergelijken met dat uit de tijd van de katharen. De

drie omwallingen dateren uit de 16e eeuw en bleven tot in de 18

e eeuw in gebruik als een

militaire vestiging (Bogaerts 2005, p.51).


De versterking van het kasteel bestaat uit drie opeenvolgende muren (Figuur 26).

47

3.2.6.3.1 De eerste ommuring

Een trap geeft toegang tot de omwalling die in drie delen kan opgedeeld worden: het eerste

deel heeft een muur met een dikte van 1,50 m met een noord-zuid as en werd beschermd door

een valhek (Nolen 2004, p.241). In deze muur is er een dubbele opening voor het gebruik van

kanonnen. Het tweede deel heeft een oost-west as met in het oosten drie schietgaten. Het

derde en laatste deel heeft een zuidwest-noordoost as en heeft twee schietgaten en sluit de

buitenste omwalling af. De kanonnen, knuppelgaten en schietgaten beschermen de ingang van

de deur die toegang geeft tot een weergang die op een trap uitkomt (Gau 2004, p.17).

3.2.6.3.2 De tweede ommuring

Deze trap gaat over in een S-vormige trap waarvan de westelijke muur bestaat uit blokken

steen die op elkaar gestapeld zijn, zodat ze voor verdediging zorgen. In het noorden zijn er de

overblijfselen van een rechthoekige, overwelfde zaal; gedeeltelijk van een kazerne waar de

soldaten verbleven (Gau 2004, p.18). Daarnaast zijn er ook nog resten van een waterreservoir

(Barthes et.al. 1997, p.67).

3.2.6.3.3 De derde ommuring

Na de derde ommuring is er een steile trap die naar de volgende toegangspoort leidt.

Hierachter is er een binnenplaats alsook nog drie andere poorten. Achter de linkse poort is er

een gewelfde zaal die uitloopt op de wachttoren en achter de rechtse poort een woonverblijf

met drie verdiepingen. De middelste poort geeft toegang tot de binnenplaats met een

veelhoekige donjon (Gau 2004, p.19).

Zoals bij de andere donjons lag de toegang tot deze donjon niet op het gelijkvloers, maar op

de tweede verdieping. Deze was toegankelijk via een houten trap die verwijderd werd indien

er oorlog was. Op de eerste verdieping is er een hoge, gotische zaal, ook wel ‘Salle de Pilier’

genoemd, met een ronde pilaar die als een palmboom uitloopt in vier kruisbooggewelven

(Figuur 27). Dit is dan ook het mooiste architecturale element van het kasteel. Deze zaal is

voorzien van vensterkruisen en het is mogelijk om de afzuigkap van de schoorsteen te zien

(Gau 2004, p.19-21). De donjon is, naast de verwijderbare trap, ook te bereiken via een

aangrenzende rechthoekige toren met wenteltrap die de verdiepingen met elkaar verbindt

(Barthes 1997, p.67). Na de toren te hebben binnengetreden was er op de linkse zijde een

48

stenen trap die toegang geeft tot een donkere ruimte die uitloopt tot een ondergrondse

kazemat, meer bepaald een bunker (Gau 2004, p.23).

Binnen de derde ommuring zijn er nog ruïnes van de woningen. Het is onmogelijk om

Quéribus te dateren, omdat er zoveel veranderingen hebben plaatsgevonden; zo hebben er

verschillende werkzaamheden plaatsgegrepen in de 12e eeuw en in het midden van de 13

e

eeuw. In de 15e eeuw komen de eerste draagbare vuurwapens. In de 16

e en 17

e eeuw werden

een aantal zaken veranderd aan de buitenzijde van de donjon (Barthes et.al. 1997, p.68), zoals

de buitenmuur die een dikte haalde van vijf tot zes meter en stamt uit de 16e eeuw. De ‘Salle

de Pilier’ is wel ouder. Dit kan de kapel van Lodewijk IX zijn geweest (Van Rossum &

Mieras 2003, p.118).

Er werd een groot venster teruggevonden met een rooster dat in het begin van de 14e eeuw

gedateerd kan worden (Mesqui 1993, p.208). Daarnaast was er ook een venster met

bovendorpel en versiering. Nochtans werd de meerderheid van openingen vanaf dit tijdperk

aangepast: men bracht steeds eenvoudigere structuren zoals rechthoekige vensters met vlakke

dwarsbalk aan, al dan niet onder een boog. De varianten, zoals de vensterkruisen, hadden een

zuiver decoratieve functie (Mesqui 1993, p.210).

3.2.6.4 Quéribus vandaag

Vanaf 1907 werd het kasteel van Quéribus geklasseerd als een Historisch Monument (Figuur

28). In 1951 vonden met het herstel van de donjon en de versteviging van de rots die het

kasteel draagt de eerste herstellingen plaats door de Diensten van Historische Monumenten.

Daarnaast waren er nog andere restauraties gedurende de periode tussen 1970 en 1980. De site

werd vanaf 1972 publiek gemaakt. Van 1984 tot 1989 waren er archeologische

opgravingscampagnes om de historische kijk op de site te verbeteren (Gau 2004, p.16).

3.2.7 Termes


Het kasteel van Termes is 500 m boven de Sou, een zijrivier van Orbieu gelegen (Bayrou

1988, p.7) (Figuur 29). In het westen stroomt de Caulière. Villerouge-Termenès ligt in het

49

oosten op 5,8 km, in het zuidoosten liggen Félines-Termenès op 5,1 km en Davejean op 6 km.

Ten westen ligt Vignevieille op 2,5 km (IGN 2001). Termes bevindt zich op een veertigtal km

ten zuidoosten van Carcassonne in vogelvlucht en op 37 km ten zuidwesten van Lézignan-

Corbières (Bayrou 1988, p.7). Het is langs drie zijden omgeven door diepe ravijnen, waardoor

de toegang in het zuiden ligt (Bayrou 1988, p.23). Daarnaast zijn er drie bossen die bij Termes

horen, waardoor er voldoende houtvoorziening was (IGN 2001). Het kasteel behoort ook tot

de bescherming van Historische Monumenten (Bayrou 1988, p.21) (Figuur 30).


De eerste vermeldingen van het kasteel waren onder volgende namen: ‘Castrum Termarum’,

‘Castrum Finarum’ en ‘Castrum de Terminis’. In 1061 was er in een schriftelijke bron een

vermelding van een van de machtigste heren van Termes, namelijk Olivier-Bernard. Termes

was een van de grootste en oudste leengoederen van de Corbières en was tot in 1228 in

handen van de vazallen van de burggraven van Trencavel van Carcassonne. Er waren

regelmatig conflicten met de abdij van Lagrasse door de zeggenschap over bezettingen in de

Corbières. Omdat hij op het gebied van de abdij een vestiging wou bouwen, raakte Raymond I

van Termes in 1062 uitgestoten. Op 22 juli 1210 vond de val van Minerve plaats waarbij

Simon de Montfort besloot om het kasteel van Termes aan te vallen. Dit kasteel lag namelijk

in het hart van de Corbières en was heel moeilijk aan te vallen, omdat het maar langs een kant

te bereiken was. De belegering begon met een aanval op de voorpost Termenet, die werd

ingenomen om vandaar de donjon van het kasteel te bestoken (Bayrou 1988, p.9-10).

Toen ze gedurende vier maanden langs beide zijden beschoten werden met katapulten en ze

door hun watervoorraad zaten, besloot Raymond de Termes om met de vijand te gaan

onderhandelen. Normaal gezien zou het kasteel de volgende dag overgedragen worden, maar

‘s nacht was er een enorm onweer en hadden de waterputten zich gevuld met water, waardoor

Raymond de Termes zich niet zomaar gewonnen wou geven. Hij wist echter niet dat er zich

ten tijde van de droogte kadavers van ratten hadden opgestapeld op de bodem van de

waterputten waardoor het verse regenwater al snel vervuild geraakte, met veel zieken als

gevolg. Diegene die nog niet ziek waren probeerden te ontsnappen, wat sommigen lukte, maar

velen werden gedood of gevangen genomen (Alders 1999, p.201).

50


Het kasteel is enkel via de zuidzijde te bereiken via de ingang langs de zuidoostelijke kant.

Het kasteel is omgeven door twee ommuringen die van elkaar gescheiden zijn door lices, dit

zijn ruimten tussen twee ommuringen. Het plan van deze ommuringen is onregelmatig, maar

hiervan is niet zoveel bewaard gebleven. In de noordoostelijke hoek is er een toren en in de

noordwestelijke hoek een poterne. De muren in het westen en in het zuiden zijn extra

versterkt (Sarret 1975, p.45) (Figuur 31).

De binnenste ommuring is heel wat vernield en bevat sporen van een waterreservoir (Sarret

1975, p.45). De 12e eeuwse donjon en een kapel met een kruisvormig raam verkeren in zeer

bouwvallige staat. Op de zuidelijke helling, aan de voet van de buitenste muur, lag het

middeleeuwse dorp. Later verplaatste het dorp zich naar de vallei (Bayrou 1988, p.20). Er

werden verticale buizen gevonden, afkomstig van latrines, die uitliepen op een klif (Mesqui

1993, p.171).

3.2.8 Villerouge-Termenès


Langs de voet van het kasteel stroomt de Lou, een zijrivier van de Orbieu, dat de

middeleeuwse tuinen bevloeide (Alders 1999, p.202). Villerouge-Termenès bevindt zich op

een kleine heuvel waar vooral kalksteen te vinden is. In het oosten bevindt zich de dorre en

droge Corbières met wijngaarden tussen de groene eiken en andere houtsoorten, terwijl de

Corbières in het westen eerder landelijker is, waar bossen van den en zilverspar de streek

bedekken. Het dorp ligt op 40 km in vogelvlucht ten zuidwesten van Narbonne. 5 km verder

ligt het kasteel ven Termes (Bayrou 1988, p.7) (Figuur 29).


Een officieel document van paus Pascalis II, ook bul genoemd, uit 1107 bevestigt dat het

kasteel en het dorp eigendom waren van de aartsbisschoppen van Narbonne. Zij gaven het

kasteel in leen aan Pierre de Peyrepertuse. Zijn dochter kreeg het dan ook mee als bruidschat

voor haar huwelijk met Pierre-Olivier de Termes. Tot Simon de Montfort in 1210 het kasteel

innam en overdroeg aan zijn luitenant Alain de Roucy, was Sicard de Villerouge kasteelheer.

51

Na de dood van de Montfort in 1218 slaagde, Raymond de Villerouge, zoon van Sicard, erin

het kasteel weer in zijn bezit te krijgen. Villerouge kwam in Franse handen toen Raymond VII

van Toulouse zich met het Verdrag van Parijs onderwierp aan Lodewijk IX (Bayrou 1988,

p.9-10).

De meesten zijn er van overtuigd dat het einde van de katharen met de val van Montségur

samengaat. Dit is fout, in werkelijkheid vond het einde van de katharen plaats in Villerouge-

Termenès. In 1321 werd op de binnenplaats de laatste kathaar verbrand. Guilhem Bélibaste

was de laatste bekende kathaar. Na zijn dood kwam er ook een einde aan de katharen (Alders

1999, p.202).

Daarna werd Villerouge-Termenès gebruikt als zomerresidentie van de aartsbisschoppen en

bleef het tot de Franse Revolutie hun eigendom. Daarom verkeert het kasteel nog in goede

staat (Nolen 2004, p.267) (Figuur 32). In 1976 wordt het kasteel geklasseerd als Historisch

Monument en werden vanaf 1985 restauraties uitgevoerd, waaronder de daken en de

weergang. In 1987 werd het dan ook voor het publiek toegankelijk (Bayrou 1988, p.17).


Het vierkantig kasteel ligt midden in het dorp en de stadswallen zijn nog goed zichtbaar met

aan iedere hoek een ronde toren (Mattingly 2005, p.184) (Figuur 33). De ommuring is 24 op

30 m en heeft vier ronde torens op de hoeken die door een weergang met elkaar zijn

verbonden. De donjon heeft een hoogte van 23 m en een diameter van 9,50 m en heeft ook

een wenteltrap die de verschillende verdiepingen met elkaar verbindt. De muren van de

toegangspoort zijn 2,50 m dik. Hierop staat het wapenschild van aartsbisschop Bernard de

Farges. Er is een vleugel geheel gerestaureerd. Vanaf de weergang is er een mooi uitzicht op

het dorp en de omgeving. Porte Saint-Jean, een toegangspoort, is onderdeel van de muur die

het dorp in de 12e eeuw omgaf (Bayrou 1988, p.19). De zuidwestelijke toren heeft een

doorsnede van ongeveer 7,50 m en bevat drie overkoepelde zalen. De noordwestelijke toren is

langs de binnenzijde open. Het zuidelijke deel is voorzien van een poterne. Binnen de

ommuring bevinden zich meerdere gebouwen die rug aan rug tegen de muur staan die in de

17e eeuw gebouwd zijn (Bayrou 1988, p.20). Het geheel kan in de 13

e eeuw gedateerd

worden. In het oosten is er een gebouw dat in de vorige eeuw gewijzigd werd en waarvan de

52

voorgevel zeker in de 17e eeuw kan gedateerd worden. De noordelijke, zuidelijke en ook de

oostelijke zijde kunnen in de 18 en 19e eeuw gedateerd worden (Bayrou 1988, p.22).

3.3 Architecturale elementen

3.3.1 Bossage

Bossage werd voornamelijk in de oudheid gebruikt, zoals bij de Romeinen, de Grieken en nu

in de versterkte middeleeuwse kastelen. Bossage is eerder iets decoratiefs en symbolisch. Het

veroorzaakt een spel van schaduw en licht waardoor het metselwerk van de weergang en de

muur schijnbaar versterkt wordt. Twee omstandigheden spelen hierbij een rol: de

geografische situatie en het aantal uren zonlicht. Bossage toont ook iets van de macht, de

stationaire rol die hieraan toegekend wordt (Mesqui 1997, p.66).

3.3.2 Schietgaten

De Filippijnse schietgaten waren in de eerste helft van de 13e eeuw erg in trek en kwamen

voornamelijk voor in de Koninklijke vestigingswerken, die door Lodewijk IX en onder Filip

III en Filip IV werden gehandhaafd, waaronder Aguilar, Peyrepertuse, Puilaurens, Termes,

Lastours en Beaucaire (Mesqui 1993, p.274).

De schietgaten hadden in de tweede helft van de 12e eeuw een driehoekige vorm, zoals te zien

is te Termes en Lastours. De koninklijke architecten hadden zich nog maar net meester

gemaakt van de driehoekige vorm, of ze schakelde over op schietgaten met een vierkantige

vorm of vierkantige afrondingen in het hogere deel, wat nog comfortabeler was voor de

schutter. Het merendeel van de vestigingswerken van de Aude, die in de jaren 1270-1300

werden gebouwd zijn ervan voorzien, net als bij Montségur (Mesqui 1993, p.286) (Figuur 34),

Aguilar, Peyrepertuse en Puilaurens (Mesqui 1993, p.297).

3.3.3 Weergang

De term weergang verschijnt tijdens de tweede helft van de 12e eeuw (Mesqui 1993, p.327).

De oudste voorbeelden bevinden zich in Coulommiers-la-Tour en te Châtillon-sur-Indre in het

laatste deel van de 12e eeuw. Dit wil niet zeggen dat ze er voordien nog niet waren: het

53

voorbeeld van Châtillon-Coligny, dat gedateerd wordt in 1180, bewijst zonder minste twijfelt

dat slechts in bepaalde gevallen de weergangen op externe structuren zoals de steunberen

gebaseerd konden zijn die hun fundament vandaag onmogelijk maken (Mesqui 1993, p.327).

De weergang was bijna systematisch verworven in het Filippijnse vestingwerk aan het einde

van 12e eeuw en aan het begin van 13

e eeuw. Het procédé bleef bijna universeel tijdens deze

eeuw, en zelfs tot in de eerste helft van de 13e eeuw. Zijn aanwezigheid is systematisch terug

te vinden in de versterkingen van het Franse koninkrijk van de Languedoc. Tegen 1240 was

het aanwezig in het kasteel van Carcassonne, Lastours en Peyrepertuse (Mesqui 1993, p.327).

3.3.4 Werpgat

De eerste sporen van een werpgat verschijnen niet voor de 14e eeuw te zijn. Het voldoet

immers om de ruimten en kastelen en revue te passeren die tijdens de 13e en het begin van de

14e werden gebouwd, om te beseffen dat dit hulpmiddel dat vandaag duidelijk lijkt, zich

slechts in de eerste helft van 14e eeuw ontwikkelde (Mesqui 1993, p.336).

3.4 Overzicht van al de besproken kastelen

In Tabel 2 worden de kastelen kort weergegeven met hun geschiedenis en architecturale

elementen.

4 Geografie

4.1 De inbreng van de mens in het landschap

4.1.1 De invloed van de Romeinse beschaving

De Kelten hadden nog bosgrond overgelaten ter bescherming van hun gebied, maar bij de

Romeinen nam de bosontginning toe. Dit proces bleef duren tot de 1e eeuw v. Chr. Vanaf de

2e eeuw v. Chr. werden de invloeden op het landschap groter en dan voornamelijk in de

Provence en de Languedoc. Ze leefden in villa’s, het centrum van het sociaal-economische

leven op het platteland. Het zijn telkens grote oppervlakken, die op een meetkundige wijze

54

werden gedeeld en streng werden afgebakend. De invloed van de Romeinen gaat vanaf de 2e

helft van de 2e eeuw na Chr. achteruit (Boulanger 2002, p.94).

4.1.2 De middeleeuwen

Er volgde een periode van politieke instabiliteit met invasies van Centraal-Europese volkeren

over heel Gallië. Dit had ook gevolgen voor de landbouwgronden, die meer en meer verdeeld

werden om iedereen een stuk grond aan te kunnen bieden. De villa’s werden geleidelijk

opgegeven of gingen achteruit zoals in Armorique en in de Auvergne in de 5e eeuw. Vanaf de

6e eeuw had elk plattelandslandschap een ander karakter. De invloed van de mens was niet

meer zo goed zichtbaar. Bossen keerden terug op gronden die eerst ontgonnen waren door de

mens. Daardoor staan de volgende eeuwen meer bekend als open veld landschap en

coulisselandschap (Boulanger 2002, p.95).

4.1.3 Na de middeleeuwen

Na afloop van de middeleeuwen hadden de plattelandslandschappen zich in functie van de

agrarische systemen, de natuurlijke milieus en de culturele identiteiten gediversifieerd. Twee

soorten heersten in het bijzonder en bestaan nog steeds: het open veld en het

coulisselandschap. Ze openbaren twee vormen van verandering die van het landschap door de

mens worden tegenovergesteld en veranderen nauwelijks in de volgende eeuwen. Er doet

zich, integendeel, niet alleen een diversifiëring te wijten aan de invoer van nieuwe planten,

maar ook een langzame specialisatie van de plattelandslandschappen (Boulanger 2002, p.96).

Er vond ook een verschuiving plaats van open naar een gesloten landschap op het einde van

de middeleeuwen. Dit had veel te maken met de verdere bevolkingsgroei waardoor er een

verdergaande versnippering plaatsvond (Boulanger 2002, p.114).

4.2 Transport

Het zijn de Romeinen die het eerste grote wegennet gerealiseerd hebben voor militaire

veroveringen, maar ook voor handels-, administratieve en militaire relaties. Maar het zijn

eigenlijk de Chinezen die de eerste echte wegen hebben aangelegd. (Merlin 1992, p.5).

55

4.2.1 De politieke ordening van de Romanisering

De veroveringen van Julius Caesar in 58 en 51 v.Chr. hebben aanleiding gegeven tot de

aanmaak van de eerste wegennetwerken, die voornamelijk om politieke en militaire redenen

ontstonden. Ze boden de mogelijkheid aan de legioenen om door de landen te kunnen

passeren en ze zorgden voor een betere verbinding van de steden met Rome (Boulanger 2002,

p.209). In Gallië hebben de Romeinen een netwerk van 100 000 km publieke wegen

aangelegd (Barthes et.al. 1997, p.32) (Figuur 35). De eerste route kwam er in 118 v.C., ‘Via

Domitia’ genaamd, tussen Spanje en Italië, en werd gebouwd op het initiatief van Cneius

Domitius Ahenobarbus, stichter van Narbonne. Deze weg werd gekenmerkt door militaire

grensstenen en strekt zich uit van Roussillon tot aan de centrale Alpen, over de Rhône tussen

Avignon en Arles per brug of boot over te steken en door het dal van Durance, vervolgens

Sisteron, Gap, Embrun en Briançon. Na 12 v. Chr., werd de weg verdubbeld langs de weg

‘Via Aurélienne’, eveneens ‘via Julia Augusta’genoemd, op de beslissing van de keizer

Augustus (Boulanger 2002, p.210). Van de ‘Via Domitia’ zijn er nog resten te zien nabij

Nîmes, in de gemeente Villetelle houdt nog één van de vermoedelijk elf brugbogen stand (s.n.

2007/2008, pp.6-7). Dit alles heeft geleid tot de oprichting van Romeinse provincies, onder

andere Aquitaine (Boulanger 2002, p.210).

In het westen waren er verscheidene belangrijke routes die tot de Atlantische Oceaan,

Bordeaux, Saintes en Poitiers leidden. Een ervan ging door Orléans en langs de vallei van de

Loire tot het Armoricaanse schiereiland. Andere belangrijke wegen gingen van Chalon,

Langres, door Lutetia, tot het estuarium van de Seine, en door Reims tot de haven van

Boulogne (Gesoriacum, Portus Itius) waar de schepen richting Groot-Brittannië vertrokken.

De Romeinse wegen waren strategisch gepland, ze vermeden plaatsen die te dicht begroeid

waren omdat die moeilijker te bewaken waren (De Planhol & Claval 1988, p.37).

4.2.2 Middeleeuwen: achteruitgang tot de 10e eeuw

Tijdens de middeleeuwen was het Europese wegennet wel achteruitgegaan. Er was terug een

toename bij de opkomst van de grote staten. Vanaf de 10e eeuw werd het netwerk van de

wegen terug hernomen, in ieder geval de verbindingen van de Romeinse wegen (Merlin 1992,

p.6). De wegen werden voornamelijk gebruikt voor twee doeleinden: de landbouw met de

landbouwwegen, die tot op de dag van vandaag nog gebruikt worden, en de noodzaak op een

56

politieke controle. De moderne wegen verschijnen met de industriële revolutie (Merlin 1992,

p.6).

Het reliëf bepaalde mee waar er welk transport kwam. De dalen vormden een natuurlijke lijn

voor vervoer, waarbij de eerste waterwegen ontstonden zoals kunstmatige rivieren of kanalen.

In en langs deze dalen vormden zich ook vele steden en wegen. De dalen vormden de

belangrijkste verbindingen. Zo bepaalt het reliëf ook waar de havens kwamen. De eerste

havens konden verlaagd zijn, zoals Marseille, of werden heel groot, waaronder Brest en

Toulon (Merlin 1992, p.21).

De weg liet, tot de uitvinding van het wiel en de wagen, het vervoer van zware lasten niet toe.

De rivier liet dit wel toe, al hadden ook de loop van de rivier, debiet en rivierregime een

invloed. Daarom bouwden de mensen eerst vlotten en vervolgens boten (Merlin 1992, p.6).

De zee werd gebruikt voor het vervoer van massagoederen en vaak gebruikt voor lange

afstanden, wat nu nog steeds het geval is. Op zee zijn er natuurlijk een aantal niet bevaarbare

zones, zoals de poolkappen of de gevaarlijke zones, zoals de zee-engten en de havens die niet

mochten gebruikt worden. De zee levert, in tegenstelling tot de rivier, niet haar eigen kracht.

De mens gebruikt hiervoor roeispanen, vervolgens de natuurlijke windenergie door middel

van een zeil om ten slotte steenkool en later stookolie te gebruiken (Merlin 1992, p.7).

4.2.3 De wederopbouw van transportnetwerken

Er kwamen vanaf de 10e eeuw meer wegen zoals kloosterwegen voor mensen die op

bedevaart zijn, zoals die naar Compostella. Daarnaast kwamen er ook nog commerciële

hoofdlijnen die door een verdere toename van de bevolkingsgroei ontstonden. Er verschenen

ook, in opdracht van de koning, wegen en bruggen (Boulanger 2002, p.211). Tolgelden

vermenigvuldigden zich dus om belangrijke wegen te onderhouden, bijvoorbeeld te

Montlhéry, de weg van de tarwe, ten zuiden van Parijs (Boulanger 2002, p.212).

Op het einde van de middeleeuwen begint het begrip ‘openbare dienst’ en ‘Moderne Staat’

zich te ontwikkelen. Hierdoor werden er nieuwe netwerken van wegen aangelegd. Er kwam

ook een aflossing van posten wat een snelle overdracht van berichten toelaat. De hoofdlijnen

57

van wegen bevonden zich in de 16e eeuw tussen Parijs en Lyon, vervolgens tussen Lyon en

Marseille, Narbonne en Toulouse (Boulanger 2002, p.212).

4.3 Bespreking kaarten: viewshed

Bij de studie van deze kastelen, kwamen er enkele zaken naar boven die nog niet helemaal

duidelijk waren. Wel wordt in vele boeken teruggevonden op welke hoogte de kastelen zich

situeren en hoever ze van de steden gelegen zijn, maar verder gaat men niet in hun studie.

Daarom wordt er een geografische studie gedaan, namelijk een viewshed. Deze analyse maakt

het mogelijk om de zichtbaarheid van een punt te kennen alsook hoe ver ze kunnen zien.

Om van start te kunnen, moeten eerst de kaartbladen van de streek die besproken worden en

gekend zijn, door middel van een wereldatlas opgezocht worden. In de wereldatlas is al snel

duidelijk om zeker zes kaartbladen op te slaan waar zowel de kastelen als hun omgeving op te

zien zijn.

Om een digitaal hoogtemodel te kunnen maken, is het eerst nodig om de nodige kaartbladen

te verkrijgen, dit kan door middel van het Internet. Via een zoekprogramma wordt de SRTM

file gedownload. In deze studie worden volgende data opgeslagen: N42E001.hgt.zip,

N42E002.hgt.zip, N42E003.hgt.zip, N43E001.hgt.zip, N43E002.hgt.zip, N43E003.hgt.zip.

Aangezien er in zulke data wel eens gegevens ontbreken, is het noodzakelijk om er een

programma door te laten lopen dat deze ‘gaten’ kan opvullen, door middel van de SRTMfill.

Iedere SRTM file bestaat uit 1201 rijen en kolommen. In het programma IDRISI moeten de

gegevens nog een keer verwerkt worden van little endian, een methode van gegevensopslag of

verzending waarbij de minst significante bit eerst verwerkt wordt, naar big endian, waarbij de

meest significante bit eerst verwerkt wordt. Hierna worden de verschillende, losse files aan

elkaar gekoppeld door middel van mosaïceren. In Figuur 36 wordt het bekomen digitaal

hoogtemodel voorgesteld. De kleuren die gekozen zijn, passen het best in deze context

waarbij de waterlopen en Middellandse Zee worden voorgesteld door een blauwe kleur, hoe

dieper, hoe donkerder. De groene kleur stelt de gewone hoogtes voor en gaat over in de gele,

heuvels, tot in de roze/rode kleur die de bergpieken voorstelt. Deze rode kleur komt

voornamelijk in het zuiden van de kaart voor, omdat daar de Pyreneeën gelegen zijn en te

noorden hiervan liggen de kastelen.

58

Vervolgens kan er voor ieder bepaald punt, dus in dit geval, voor ieder kasteel een viewshed

gemaakt worden. Het is wel moeilijk om de juiste positie van de kastelen te vinden, waardoor

het is aangewezen om de coördinaten in te geven. Op basis van een punt mislukt de viewshed.

Daarom wordt er een verzameling van punten gebruikt, want het is onmogelijk om te zien of

nu juist de top van de berg gevonden is waarop het kasteel gelegen is. Dus als nu juist een

bepaald punt zich op de noordelijke helling bevindt, dan kloppen de resultaten niet, daarom

werd er ook het advies gegeven een iets groter gebied te nemen, zoals drie kolommen in

plaats van één en zeven rijen. Hierdoor zijn de resultaten al meer representatief. Deze

verschillende punten in de rijen en kolommen worden voorgesteld in de Tabel 3.

Eens dit alles in IDRISI gemaakt is, kunnen de kaarten in ArcMap geopend worden met eerst

een aantal tussenstappen in ArcCatalog, waaronder het aanmaken van een shapefile met

WGS1984 als coördinatensysteem. Na dit alles kunnen de lagen worden toegevoegd. Om de

kastelen beter tot zijn recht te laten komen, worden ze ingezoomd. Dit is ook beter om de

spreiding nauwkeuriger te kunnen zien. De juiste coördinaten worden in Tabel 4 getoond.

Op het Figuur 37 is de situatie op het einde van de 12e eeuw te zien. In de volgende delen

worden elke viewshed van elke burcht afzonderlijk besproken. Het kasteel wordt altijd

voorgesteld door middel van een paarse ster. Het zichtbare gedeelte door een groene zone en

het niet zichtbare is wit. De strategische ligging van het kasteel is op deze viewsheds duidelijk

te zien.

4.3.1 Aguilar

In vergelijking met de andere kastelen is dit van Aguilar op een niet zo hoog berg gelegen,

296 m. Dit is ook duidelijk te zien in de viewshed. Het is omringd door hoge bergtoppen.

Enkel de omliggende omgeving is goed te zien. Dit was in tijde van oorlog een belangrijk

punt, zodat men zich kon voorbereiden op aanvallen en hun strategieën konden aanpassen aan

het leger. Verder konden de verschillende kastelen, die toch op een niet zo grote afstand van

elkaar stonden, elkaar verwittigen, misschien door middel van vuur of een persoon, voor een

belegering. Daarnaast is er ook een deel in het zuidwesten zichtbaar. Deze bergtoppen zullen

enkele uitschieters zijn van de Pyreneeën die daardoor terug zichtbaar worden (Figuur 38).

Toen de grens meer naar het noorden gelegen was, behoorde Aguilar eerst tot het koninkrijk

59

van Aragón om in 1084 in handen van de burggraaf van Carcassonne te komen. Steeds was de

omliggende omgeving zichtbaar.

4.3.2 Lastours

De vier kastelen van Lastours beheersen toch een groot stuk van de bergen, waardoor het

beter was hiervoor een groot stuk te benoemen, omdat het toch vier kastelen zijn, voor de

viewshed (Figuur 39). Zoals reeds vroeger vermeld, ligt er in het noorden van Lastours de

Montagne Noir, waardoor de persoon die op het hoogste punt van de berg van Cabaret staat,

geen goed beeld heeft in de richting van het noorden, omdat deze berg het zicht belemmerd.

Dit geldt ook voor het oosten, waar het plateau van Fournes gelegen is op een hoogte van 383

m en voor het westen met de Clergue bergen van 394 m. In het zuiden daarentegen ligt het

laagland van Carcassonne, en de kastelen van Lastours bevinden zich op 300 m hoogte,

waardoor er een goede zichtbaarheid is naar het zuiden en dit is ook goed te zien op de

viewshed. Nog meer naar het zuiden zullen pieken van enkele belangrijke bergen er ook

uitsteken die zichzelf bij goed weer laten zien. Lastours heeft zich voor de kruistocht eerst

moeten verdedigen naar het zuiden, tegen Aragón. Daarom is de keuze voor de verdediging

van het Franse rijk goed gekozen, aangezien alles naar het zuiden een heel goede

zichtbaarheid heeft. Wel is het raar dat Lastours tot aan de Middellandse Zee kan gezien

worden ook al is het langs de oostkant afgeschermd door het plateau van Fournes. Naar het

zuiden daarentegen kan het wel zijn dat de zee bij helder weer zichtbaar is, zij het in beperkte

mate.

4.3.3 Montségur

Het complex van Montségur is gelegen op een 1200 m hoge berg waardoor er een goed zicht

mogelijk is vanaf het kasteel. In het westen is er geen beeld, wat niet verwonderlijk is, omdat

het bergencomplex van Gourgou daar ligt en een hoogte kan halen van 1618 m. In het zuiden

en in het oosten zijn er ook nog een aantal hoge gebergten (Sarret 1975, p.7). De viewshed

geeft voornamelijk naar het noorden en ook wel gedeeltelijk naar het oosten een goed beeld

(Figuur 40). Pieken van gebergten en laaglanden zijn voor de toeschouwer op Montségur

goed zichtbaar. Hier valt het ook te betwijfelen of de Middellandse Zee zichtbaar is, daar het

kasteel toch redelijk ver naar het westen gelegen is, ten opzicht van Peyrepertuse die de

Middellandse Zee wel ziet. Dit is dan weer te verklaren door de hoogten die Montségur haalt.

60

Toen de grens meer naar het noorden gelegen was, zal Montségur bij Aragón hebben behoord

en had dan een heel goed uitzicht naar zijn vijanden in het noorden, de Fransen.

4.3.4 Peyrepertuse

Het kasteel van Peyrepertuse bevindt zich op een 797 m hoge bergkam en benut deze

helemaal wat zo’n 9000 m² is. Vanaf de eerste vermeldingen van het kasteel, 1020, behoorde

het toe aan de graaf van Barcelona. Toen er geen nakomelingen waren in 1111 kwam het toe

aan de burggraaf van Narbonne en kwam in Franse handen. Enkele kilometers naar het

zuidoosten, is het kasteel van Quéribus gelegen. Deze twee kastelen kunnen elkaar heel goed

zien, wat communicatie zeker mogelijk maakt. Vanaf het hoogste punt, namelijk de donjon, is

de Middellandse Zee zichtbaar. Langs alle zijden is er wel iets dat zichtbaar wordt, dus dit is

een uitzonderlijke ligging met een vergezicht. Dit was de voornaamste factor bij de keuze van

het kasteel voor de graaf van Barcelona. Toen het uiteindelijk in handen van de Fransen viel,

konden zij het zuiden ook perfect zien, zonder belemmeringen naar het zuiden (Figuur 41).

4.3.5 Puilaurens

De berg waarop het kasteel van Puilaurens gelegen is, haalt een hoogte van 679 m. De bergen

die zich rond het kasteel bevinden zijn redelijk laag, waardoor de hellingen van de bergen

zichtbaar zijn, de dalen achter de bergen daarentegen kunnen niet gezien worden (Figuur 42).

Ook vanuit deze plaats is de Middellandse Zee te zien. Meer naar het noorden is er plots een

stuk terug zichtbaar, omdat er ineens een hoogtevorming is, dus een berg die er een stuk

boven uit steekt, wat de Montagne Noir is. Net als Peyrepertuse, was Puilaurens eerst in

handen van de koning van Aragón. Na verovering van het kasteel was het zicht op het zuiden

in het voordeel van de Fransen.

4.3.6 Quéribus

Het kasteel van Quéribus is het meest zuidelijk gelegen en haalt een hoogte van 728 m.

Quéribus heeft net zoals Puilaurens de hoogtevorming dat zich in het noorden bevindt, dit is

om dezelfde reden te verklaren, namelijk doordat er een berg ineens een stuk hoger uitsteekt

wordt deze zichtbaar. Dit is ook weer de Montagne Noir (Figuur 43). Ook vanaf het hoogste

punt is het kasteel van Peyrepertuse zichtbaar en kan men de Middellandse Zee zien. Dit

61

bracht in de middeleeuwen alsnog wat voordelen met zich mee: ze konden toen zien wanneer

er schepen naar hun toe kwamen, en of ze al dan niet vijandig waren. De rivierstromen zijn

ook zichtbaar. Het kasteel kwam achtereenvolgens in handen van de Fransen en in 1162 in

handen van koning van Aragón. Hierdoor werd het kasteel ingezet om de noordgrens van zijn

rijk te verdedigen. In 1239 had Lodewijk IX het kasteel van Quéribus van Aragón gekocht.

Zowel het noorden als het zuiden hebben een goede zichtbaarheid vanuit het kasteel.

4.3.7 Termes

Het kasteel van Termes ligt op een hoogte van 500 m. Het heeft toebehoord aan de machtigste

heren van Termes totdat ze door het leger veroverd werden in 1210. Op de viewshed is

duidelijk ook het gebergte in het noorden te zien, de Montagne Noir. Er is verder een goede

zichtbaarheid naar het noordoosten en in de omgeving. In het zuidwesten zijn ook de

uitschieters zichtbaar van de Pyreneeën (Figuur 44). Het kasteel van Villerouge-Termenès ligt

maar vijf kilometer naar het oosten en toch is het niet zichtbaar, omdat het kasteel van

Villerouge-Termenès in een dal gelegen is en omgeven wordt door bergen die de

zichtbaarheid in zekere mate beperken.

4.3.8 Villerouge-Termenès

Van het kasteel van Villerouge-Termenès is er ook een viewshed gemaakt, maar de

zichtbaarheid was helemaal niets omdat het kasteel helemaal omgeven is door hoge bergen.

Het is om deze reden dat de viewshed niet in dit werk zit.

62

Besluit

Het werk over de bewuste katharenburchten was een hele uitdaging. De streek in het zuiden

van Frankrijk heeft altijd al een enorme aantrekkingskracht op de mens gehad. Dit blijkt uit de

vele vondsten die een breed tijdsinterval overspannen, van de prehistorie over de Romeinen,

Visigoten en Karolingen tot bij de middeleeuwers. Iedere bevolkingsgroep heeft bijgedragen

tot wat vandaag nog overblijft. Zo hebben de Karolingen mee de grondslag gelegd voor het

ontstaan van de landsgrens. Deze grens, die voordurend voor conflicten zorgde, werd in 1659,

met het Verdrag van de Pyreneeën, definitief vastgelegd. Hierbij hebben twee factoren een

belangrijke rol gespeeld: de natuur en de mens, wat in het zuiden van Frankrijk goed zichtbaar

is. Tijdens de middeleeuwen hebben de kastelen, gelegen op redelijk hoge bergen, een grote

invloed gehad. De kastelen dateren van na de Albigenzen kruistocht met vroegere kenmerken

en werden dus niet voor of door de katharen gebouwd, maar door Occitaanse edelen die

voortdurend verwikkeld zaten in onderlinge feodale conflicten en om diverse redenen hoge

bergtoppen verkozen. Het kasteel, waar ook de feodale heer in woonde, had dus vooral een

militair karakter. Dankzij de hoogte had de heer een fenomenaal uitzicht over het landschap

en zo zijn omliggende gronden en wegen kon controleren en omdat hij van daaruit handel kon

drijven en zijn goederen beschermen. De kastelen zijn in de eerste plaats imposant, comfort

was ondergeschikt aan uiterlijk machtsvertoon. Het kasteel wordt ook omringd door een

enkele of dubbele ommuring waarbuiten aanvankelijk het dorp gelegen was.

Voorbeelden van enkele van deze kastelen die zich in het zuiden van Frankrijk bevinden en

die ook in dit werk dieper werden behandeld, zijn Aguilar, Lastours, Montségur,

Peyrepertuse, Puilaurens, Quéribus, Termes en Villerouge-Termenès. Er is zo goed als niets

over de architecten, ingenieurs of timmerlieden, pioniers van de ruimtelijke en territoriale

ordening gekend. Slechts van twee kastelen is de bouwheer gekend: Pierre Pauc nam de

leiding van de werken in Peyrepertuse op zich tussen 1250-1251 en in Termes heeft Jean le

Picart geholpen bij de bouw van het dak van de kapel op het einde van de 13e of het begin van

de 14e eeuw. Ze worden opgesomd in volgorde van de datum van de eerste vermeldingen:

- Puilaurens wordt het eerst vermeld rond 958. Toen stond er slechts een toren, dus nog

geen kasteel. Later kwam er een donjon met twee torens. De hoogte van de rots

waarop het kasteel wordt aangetroffen, bedraagt 697 m. In 1250 werd het kasteel

63

veroverd door toedoen van een zwakke verdediging. Vanuit deze plaats is de

Middellandse Zee zichtbaar.

- Aguilar wordt het eerst vermeld in 1020. Het kasteel bestond uit een toren en een

vijfhoekige binnenste ommuring met een vierkante donjon met waterreservoir en

woongebouwen. De ruïnes zijn zichtbaar op een hoogte van 296 m. Het kasteel is van

de graaf van Bésalu naar de burggraaf van Carcassonne gegaan om zo bij Olivier de

Termes te belanden. Uiteindelijk werd het kasteel in 1215 veroverd ten gevolge van

een zwakke verdediging.

- Peyrepertuse wordt het eerst vermeld rond 1020. De oude donjon te Peyrepertuse

dateert van 1115. De restanten bevinden zich op een 797 m hoge berg. Aan de

oostelijke zijde van de kam zijn er resten gevonden van steunmuren die afkomstig zijn

van de Romeinen. In 1115 was de oude donjon ook helemaal opgebouwd. Daarnaast is

er ook nog de Saint-Marie kerk die dateert van in de 12e/13

e eeuw. Er is ook een ronde

toren die toegang geeft tot een waterreservoir. Verder zijn er ook latrines gebouwd.

Het kasteel werd in 1240 veroverd door voedselgebrek. De Middellandse Zee alsook

het kasteel van Quéribus is zichtbaar.

- Het kasteel van Quéribus wordt het eerst vermeld rond 1020 en is ook het meest

zuidelijk gelegen kasteel op een 728 m hoge berg. De donjon en toren werden

gebouwd op de resten van het 5e eeuwse Visigotische kasteel. De Middellandse Zee en

het kasteel van Peyrepertuse zijn zichtbaar.

- Lastours wordt het eerst vermeld rond 1083. Toen bestond het uit drie kastelen,

waaronder het oudste kasteel, Cabaret, dat ook vroeger apart wordt vermeld, namelijk

rond 1050. Een ander kasteel, Surdespine, dateert uit de 10e eeuw en heeft een

trapeziumvormige ommuring en een vierkante toren met gebouwen en een

waterreservoir. In een van deze muren zit er een Romaans venster dat in de 12e eeuw

gedateerd kan worden. De fundamenten van het Quertinheux kasteel dateren van de

11e eeuw. De donjon heeft een circulaire omvang en bevat ook twee waterreservoirs.

Er is ook een oude kerk vanuit de 6e/7e eeuw. De heuvel waarop deze restanten te

vinden zijn, is niet hoger dan 300 m. Om het kasteel te kunnen veroveren was het

noodzakelijk het van de buitenwereld af te sluiten, aangezien het moeilijk aan te vallen

was door zijn goede ligging. Ze hebben zich echter gewonnen moeten geven door

water- en voedseltekort tussen 1240. De Middellandse Zee is enkel bij helder weer

zichtbaar.

64

- Het kasteel van Termes wordt het eerst vermeld rond 1061 waarbij het kasteel op een

hoogte van 500 m gelegen is. De binnenste ommuring bevat de voornaamste

gebouwen, waaronder een 12e eeuwse donjon met waterreservoir. Verder zijn er ook

nog latrines. In 1210 werd het kasteel veroverd nadat het vier maanden lang beschoten

was geweest en zo door de watervoorraad heen zat. Dit was echter niet de reden van

overgave, want iets tevoren had een hevig onweer de waterputten terug gevuld. Het

waren evenwel de kadavers van ratten op de bodem die ziekte en dood met zich

meebrachten.

- Het kasteel van Villerouge-Termenès wordt het eerst vermeld in 1107 en was in het

bezit van de aartsbisschop van Narbonne. Dit is het enige kasteel dat niet op een

enorme bergtop gelegen is, maar in een dalletje omgeven door enorme heuvels. Het

bestaat uit verschillende gebouwen. Het kasteel kwam rond 1229 definitief in Franse

handen.

- De eerste meldingen van het kasteel van Montségur moet zich voor 1204 hebben

voorgedaan, maar wanneer juist is niet gekend. Voor 1204 moet er een oude vesting

hebben gestaan met huizen er rond. De restanten bevinden zich op een 1200 m hoge

bergtop. De Middellandse Zee is zichtbaar door zijn enorme hoogte.

Het gebied waar de kastelen in het zuiden van Frankrijk voorkomen, staat ook bekend als

Occitanië. Door de tijd is Frankrijk verschillende keren opgesplitst en onderverdeeld,

waardoor conflicten niet uit te sluiten waren. Het begon met het Verdelingsverdrag van

Verdun in 843, waarbij natuurlijke elementen vooral gebruikt werden om een gebied aan te

duiden, zoals de rivieren: de Rhône, Saône, Maas, Rijn en Schelde, en daarnaast ook nog

gebergteketens zoals de Pyreneeën en de Alpen. Het Karolingische rijk viel verder uiteen,

waardoor Barcelona een onafhankelijk graafschap werd. Later werd de graaf van Barcelona

koning van Aragón. De gebieden van Bésalu, Roussillon, Cerdagne en Montpellier kwamen

onder heerschappij van deze koning. Tijdens de Albigenzer kruistocht koos hij de kant tegen

de Kerk, omdat anders gebieden van hem in het bezit kwamen van de Franse koning. Daarom

was het verstandig een aantal gebouwen te gaan versterken en te verbouwen, waaronder

Carcassonne en Lastours, dat zijn oudste burcht Cabaret in 1238 terug heropbouwde en in

1243 een vierde toren bijbouwde, namelijk Tour Régine. Deze toren is rond met middenin een

waterreservoir. Langs de toren zijn er ook latrines. Vanaf 1204 werd er gewerkt aan de tweede

stichting van Montségur door twee katharen, mensen die een andere visie hadden op de Kerk

als instituut. Er werd een rechthoekige donjon gebouwd waarin een waterreservoir zit en

65

waarvan de schoorsteen nog te zien is. Buiten de ommuring lag een woonwijk. Dit is eigenlijk

het enige kasteel dat voor en door de katharen gebouwd is. Uiteraard moest dit kasteel dan

ook vernield worden in 1244 met de inname van de toren, waardoor de katharen al snel

machteloos stonden. Door de kruistocht kwamen er in de meeste muren van Termes en

Lastours schietgaten met een driehoekige vorm die in de tweede helft van de 12e eeuw

gedateerd kunnen worden. Tussen 1270 en 1300 kwamen er te Montségur, Aguilar,

Peyrepertuse en Puilaurens vierkantige schietgaten, wat mogelijk te maken had met een

verandering in wapengebruik en verdediging. In 1240 kan de weergang van Peyrepertuse en

Lastours gedateerd worden.

Om aan de spanningen tussen Frankrijk en Aragón een einde te laten komen, was het

noodzakelijk om in 1258 het Verdrag van Corbeil op te stellen. Hierdoor werden

verschillende gebieden uitgewisseld. De koning van Aragón moest het noordelijk deel van de

Pyreneeën, waaronder Carcassonne, Razès, Peyrepertuse, Lauragais, Gévaudan, Grizes,

Minervois en Millau, aan Frankrijk geven en kreeg de Spaanse Mark in ruil. De noordelijke

Fénouillèdesen Perapertusès werden ook Frans. Hierdoor werd Frankrijk verdedigd door een

reeks kastelen langs de grens, waaronder Peyrepertuse, Quéribus, Termes en Puilaurens. Wel

had Lodewijk IX geen verdediging naar het oosten. Het is om deze reden dat Olivier de

Termes het kasteel van Aguilar in 1262 aan Frankrijk verkocht. Op het einde van de 13e eeuw

ontstonden er weer spanningen tussen deze twee koninkrijken. Om zich te behoeden tegen

invallen werd aan Aguilar een tweede omwalling toegevoegd, geflankeerd door halfronde

torens. In de 13e eeuw vond te Montségur de derde stichting van het kasteel plaats met een

zuiver militair doel. Dit is dan ook wat wij vandaag nog te zien krijgen en dit heeft niets meer

met de katharen te maken. Dat kasteel was helemaal vernield met de verovering in 1244. Nu

zien we een garnizoenburcht die gebouwd werd voor de familie Lévis. In 1242 beslisten de

ingenieurs van de koning om een trap uit te houwen in de rots die toegang geeft tot het

hoogste gedeelte van Peyrepertuse. Tussen 1250-1251 kwamen dan ook de basisstructuren

van de Sant-Jordi donjon erbij. Daarnaast werden ook nog werken uitgevoerd aan de oude

donjon, de kerk en de omwalling in de 14e en 15

e eeuw. De meeste aanpassingen van de

gebouwen te Puilaurens zijn wel afkomstig van na de kruistocht: een muur waarin schietgaten

aanwezig zijn en een rechthoekig venster uit de 13e eeuw. In 1255 werden er werken

uitgevoerd om het kasteel van Puilaurens te versterken tegen nieuwe invallen vanuit het

zuiden. Puilaurens was ook het sterkste bastion tot de grens opnieuw verschoof. In de 16e

eeuw zijn er rond het kasteel van Quéribus, dat tot de 18e eeuw een zuiver militair doel had,

66

drie omwallingen gekomen. De buitenmuur haalde zelfs een dikte van vijf tot zes meter. Het

grote venster waarvoor een rooster zit, dateert uit de 14e eeuw. De ‘Salle de pilier’ is op het

einde van de 16e eeuw gebouwd. De donjon te Termes werd in 1229 heringericht door de

Fransen en ze bouwden dan ook een tweede ommuring in de 13e eeuw. De rest van

Villerouge-Termenès kan in de 13e eeuw gedateerd worden, met de gebouwen uit de 17

e

eeuw.

Van zodra de werkzaamheden ten einde waren na de verovering, kwamen er te Lastours,

Aguilar, Peyrepertuse, Puilaurens, Quéribus en Termes garnizoensburchten, terwijl te

Villerouge-Termenès de aartsbisschoppen van Narbonne kwamen wonen.

Ook al was er het Verdrag van Corbeil, een voortdurende strijd bleef woeden, waar het

Verdrag van de Pyreneeën in 1659 een einde moest aan maken. Hierdoor verschoof de grens

nog meer naar het zuiden waardoor de kastelen hun strategische positie verloren en geleidelijk

aan in het verval raakten.

De viewsheds bevestigen telkens dat de kastelen in de middeleeuwen zo gekozen waren, dat

ze een perfect beeld weergeven van het gebied dat gecontroleerd en verdedigd moest worden.

Opgravingen brachten niet alleen vondsten naar boven, maar ook de structuren van de huizen

die rondom de kastelen werden gebouwd en die voornamelijk uit de rotsen werden gehouwen.

In deze laatste huizen woonden ambachtslui. Natuurlijk zijn er nog tal van opgravingen

noodzakelijk om alles duidelijk te begrijpen.

Wegen hebben ook een belangrijke rol gespeeld in het landschap. Door de inbreng van de

mens is er al heel wat van de natuur verloren door een verdere toename van bosontginning,

ook te zien aan het pollenonderzoek.

De aanleiding voor de vernieling van al deze kastelen is vooral het feit dat de Kerk niet

duldde dat er een groep andersdenkende mensen leefde, waarvan hun leer afweek van deze

van de Kerk. De katharen zochten veiligere oorden op, zoals de kastelen en kregen daar

onderdak. De ondergang van de kastelen was dus enigszins te wijten aan het feit dat de

katharen daar verbleven. De Kerk wou dit niet en organiseerde kruistochten waarbij alles

vernield werd wat enigszins met het katharisme te maken had. De kastelen zijn derhalve niet

67

gebouwd voor of door de katharen, ze mochten er enkel verblijven. De verovering van de

kastelen door de Fransen en de verschuiving van de grens leidde tot het verdere verval van de

kastelen.

68

Bibliografie

Boeken

Alders H. 1999, In het spoor van de Katharen, Den Haag

Balmand P. 1996, Geschiedenis van Frankrijk, Utrecht

Barthes M., Baudreu D., Gouzy N., Salavy L. 1997, Le sentier cathare, de la mer à

Montségur et Foix, Randonnées Pyrénéennes

Baudreu D., Bayrou L., Dauzat M., Sarret J.-P. 1986, Châteaux médiévaux de l’Aude,

C.A.M.L.

Bayrou L. 1981, Le château de Puilaurens, C.AM.L.

Bayrou L. 1988, Le château de Termes, C.A.M.L.

Bayrou L. 1988, Le château de Villerouge-Termenès, C.A.M.L.

Bayrou L., Burjade M., Burjade F. 2005/2006, Le château de Peyrepertuse, CA.M.L.

Bogaerts M. 2005, “Kathaarse” burchten?, Als Catars 1, pp. 46-51

Boulanger Ph. 2002, La France : espace et temps. Synthèses, dissertations, commentaires de

documents, Nantes

Brooke C. 1987, Europe in the Central Middle Ages 962-1154, Longman Group UK

Clout H. D. 1977, Themes in the Historical Geography of France, Academic Press, London

De Planhol X. & Claval P. 1988, An historical Geography of France, Cambridge

Dion R. 1947, Les Frontières de la France, Paris

Duvernoy J. 1998, Le dossier de Montségur d’inquisition 1242-1247, Toulouse

Ferras R., Picheral H., Vielzeuf B. 1979, Portrait de la France moderne. Atlas et

géographie du Languedoc et du Roussillon, Flammarion, Paris

Fournier G. 1978, Le château dans la France médiévale, Paris

Gardel M.-E. 2005/2006, Les châteaux de Lastours, C.A.M.L.

Gau M. & Gau J.-B. 2004, Le château de Quéribus, C.A.M.L.

Mattingly A. 2005, Walks in the Cathar Region, Cathar Castles of south-west France,

Cicerone

Mendieta S. 1999, Châteaux cathares, Pyrénées Spécial Cathares, pp. 54-87

Merlin P. 1992, Géographie des transports, Paris

Mesqui J. 1993, Châteaux et enceintes de la France médiévale, de la défense à la résidence,

Paris

Mesqui J. 1997, Châteaux forts et fortifications, Paris

69

Moerland B. 1992, Katharen en de val van Montségur, Den Haag

Mundy J.H. 1991, Europe in the High Middle Ages 1150-1309, Longman Group UK

Nelli R. 2007, Histoire du Catharisme, Carcassonne

Nolen A. 2004, Het land der katharen: een historische reisgids, Amersfoort

Poisson J-M. 1992, Le château médiéval, forteresse habitée (XIe – XVIe siècle). Archéologie

et histoire: perspectives de la recherche en Rhône-Alpes, Paris

Pous G.E. 1982, Le château d’Aguilar, C.A.M.L.

Roquebert M. 2002, Histoire des Cathares : hérésie, croisade, inquisition du XIe au XIVe

siècle, Tempus 17, Paris

S.n. 2007/2008, Via Domitia, tweehonderd kilometer geschiedenis, Aude Katharenland 4, pp.

6-7

Sarret J.P. 1975, Le château de Montségur, G.R.A.M.E.

Smith C. D. 1979, Western Mediterranean Europe. An Historical Geography of Italy, Spain

and Southern France since the Neolithic, London

Van Rossum P. & Mieras K. 2003, De Katharen-Basken fietsroute, Utrecht

Van Schaik J. 2007, De Katharen: feit en fictie, Leuven

Elektronische bronnen

s.n. s.d., The Climate of, and Weather in, the Languedoc: Wind: Le Vent Cers, Retrieved May

21, 2008 from http://www.midi-france.info/110502_cers.htm

Topografische kaarten

IGN 2000, Lavelanet 2247 OT

IGN 2001, Tuchan 2447 OT

IGN 2003, Carcassonne 2345 E

70

Illustratie referenties

Figuren

Fig. 1 In: Nolen 2004, p. 27

Fig. 2 In: Nolen 2004, p. 91

Fig. 3 In: Nolen 2004, p. 27

Fig. 4 In: Baudreu et.al. 1986, pp. 24-25

Fig. 5 In: Pous 1982, p. 6

Fig. 6 In: Pous 1982, p. 19

Fig. 7 In: Pous 1982, voorblad

Fig. 8 In: Gardel 2005/2006, p. 6

Fig. 9 In: Gardel 2005/2006, p. 7

Fig. 10 In: Gardel 2005/2006, p. 17

Fig. 11 In: Gardel 2005/2006, p. 18

Fig. 12 In: Gardel 2005/2006, p. 15

Fig. 13 In: Gardel 2005/2006, p. 21

Fig. 14 In: Gardel 2005/2006, p. 25

Fig. 15 In: Gardel 2005/2006, p.26

Fig. 16 In: Gardel 2005/2006, p. 24

Fig. 17 In: Sarret 1975, p. 6

Fig. 18 In: Sarret 1975, p. 14

Fig. 19 In: Mendieta 1999, p. 57

Fig. 20 In: Gau 2004, p. 6

Fig. 21 In: Bayrou et.al. 2005/2006, voorblad

Fig. 22 In: Bayrou et.al. 2005/2006, pp. 22-23

Fig. 23 In: Bayrou 1981, p. 6



Fig. 26 In: Gau 2004, p. 20

Fig. 27 In: Gau 2004, p. 4

Fig. 28 In: Mendieta 1999, p. 61


Fig. 30 In: Nolen 2004, p. 256

71

Fig. 31 In: Bayrou L. 1988, p. 22

Fig. 32 In: Bayrou L. 1988, voorblad le château de Villerouge-Termenès


Fig. 34 In: Mesqui 1993, p. 286, fig. 353

Fig. 35 In: De Planhol & Claval 1988, p. 36, fig. 9

Fig. 36 In: Aerts 2008, zelf gemaakt

Fig. 37 In: Nelli 2007, p. 13








Tabellen

Tabel 1 In: Van Schaik 2007, p. 208

Tabel 2 In: vergelijkingstabel

Tabel 3 In: Aerts 2008, zelf gemaakt

Tabel 4 In: Aerts 2008, zelf gemaakt

72

Illustraties

73

Figuren

Figuur 1: het Verdrag van Verdun: West-Francië was van Karel de Kale, Oost-Francië van Lodewijk de

Duitser en het Midden-rijk van Lotharius (Nolen 2004, p. 27)

Figuur 2: de gebieden waarin de kastelen gelegen zijn (Nolen 2004, p. 91)

74

Figuur 3: Langue d'oc komt overeen met het zuiden van Frankrijk en Langue d'oïl met het noordelijk

deel van Frankrijk (Nolen 2004, p. 27)

Figuur 4: de kaart waarop de verschillende kastelen op worden afgebeeld waaronder Aguilar, Lastours,

Montségur, Peyrepertuse, Puilaurens, Quéribus, Termes en Villerouge-Termenès (Baudreu et.al. 1986,

pp.24-25)

75

Figuur 5: situering van Aguilar (Pous 1982, p. 6)

Figuur 6: het plan van het kasteel van Aguilar: 1. poterne, 2. lices, 3. donjon, 4. waterreservoir, 5. toren, 6.

ingang, 7. oude Romeinse weg, 8. Heilige Anne kapel (Pous 1982, p. 19)

Figuur 7: het kasteel van Aguilar (Pous 1982, voorblad)

76

Figuur 8: de ligging van Lastours (Gardel 2005/2006, p. 6)

Figuur 9: De vier kastelen van Lastours (Gardel 2005/2006, p.7)

77

Figuur 10: enkele huizen in het noordelijke gedeelte van Lastours (Gardel 2005/2006, p. 17)

Figuur 11: vondsten te Lastours waaronder speelstukken, wapens, sleutels en aardewerk (Gardel

2005/2006, p. 18)

78

Figuur 12: algemeen plan van de kastelen en omgeving van Lastours: 1. Cabaret, 2. Tour Régine, 3.

Surdespine, 4. Quertinheux, 5. Trou de la Cité, 6. oude kerk, 7. huidig dorp (Gardel 2005/2006, p. 15)

Figuur 13: Cabaret, het oudste kasteel: 1. ingang, 2. donjon, 3. woonverblijf, 4. trap tot de weergang, 5.

weergang, 6. castrum, 7. waterreservoir (Gardel 2005/2006, p. 21)

79

Figuur 14: Surdespine: 1. toren, 2. waterreservoir, 3. zaal (Gardel 2005/2006, p. 25)

Figuur 15: Quertinheux: 1. ingang, 2. waterreservoirs, 3. donjon (Gardel 2005/2006, p.26)

Figuur 16: Tour Régine: 1. toren, 2. waterreservoir, 3. latrines (Gardel 2005/2006, p. 24)

80

Figuur 17: situering van Montségur (Sarret 1975, p. 6)

Figuur 18: plan van het kasteel van Montségur: 1. ingang, 2. donjon, 3. waterreservoir, 4. binnenplaats

(Sarret 1975, p. 14)

81

Figuur 19: de ligging van het kasteel van Montségur in het landschap (Mendieta 1999, p. 57)

Figuur 20: de ligging van Peyrepertuse en Quéribus (Gau 2004, p. 6)

82

Figuur 21: foto van Peyrepertuse (Bayrou et.al. 2005/2006, voorblad)

Figuur 22: plan van het kasteel van Peyrepertuse. 1. ingang, 2. woonverblijf, 3. oude donjon, 4. kerk, 5.

wachttorens, 6. Sant-Jordi donjon met: 7. kapel, 8. waterreservoir, 9. toren met waterreservoir, 10. grote

zaal, 11. trap (Bayrou et.al. 2005/2006, pp.22-23)

83

Figuur 23: de situering van Puilaurens (Bayrou 1981, p. 6)

Figuur 24: het kasteel van Puilaurens in zijn omgeving (Bayrou 1981, p. 25)

84

Figuur 25: plan van het kasteel van Puilaurens. 1. ingang, 2. poterne, 3. binnenplaats, 4. Tour ‘Dame

Blanche’, 5. donjon, 6. waterreservoir, 7. chicane (Bayrou 1981, p.21)

Figuur 26: het plan van Quéribus: 1. ingang, 2. zaal, 3. waterreservoir, 4. zaal, 5. woningen, 6. donjon, 7,

kazemat (Gau 2004, p. 20)

85

Figuur 27: 'Salle de Pilier' met een ronde pilaar die als een palmboom uitloopt in vier kruisbooggewelven

(Gau 2004, p.4)

Figuur 28: het kasteel van Quéribus (Mendieta 1999, p. 61)

86

Figuur 29: de situering van Termes en Villerouge-Termenès (Bayrou 1988, p. 6)

Figuur 30: het kasteel van Termes (Nolen 2004, p. 256)

87

Figuur 31: het plan van het kasteel van Termes: 1. ingang, 2. donjon, 3. kapel, 4. waterreservoir, 5.

poterne, 6. lices (Bayrou 1988, p. 22)

Figuur 32: het kasteel van Villerouge-Termenès (Bayrou 1988, voorblad)

88

Figuur 33: het plan van het kasteel van Villerouge-Termenès: 1. ingang, 2. binnenplaats, 3. poterne, 4.

donjon (Bayrou 1988, p.18)

Figuur 34: een vierkantig schietgat, zoals bij Montségur, Aguilar, Peyrepertuse en Puilaurens te zien is

(Mesqui 1993, p. 286, fig. 353)

89

Figuur 35: het Romeinse netwerk in Gallië (De Planhol & Claval 1988, p. 36, fig. 9)

Figuur 36: Digitaal hoogtemodel voor het zuiden van Frankrijk

90

Figuur 37: de grens tussen Aragón en Frankrijk in de 12e eeuw. Later kreeg Frankrijk het deel te

Perpignan er ook nog bij (Nelli 2007, p. 13).

91

Figuur 38: de viewshed van het kasteel van Aguilar

92

Figuur 39: de viewshed van de kastelen van Lastours

93

Figuur 40: de viewshed van het kasteel van Montségur

94

Figuur 41: de viewshed van het kasteel van Peyrepertuse

95

Figuur 42: de viewshed van het kasteel van Puilaurens

96

Figuur 43: de viewshed van het kasteel van Quéribus

97

Figuur 44: de viewshed van het kasteel van Termes

98

Tabellen

Christendom Waarheid en werkelijkheid

Gnostieke Boven / hemel

Kerkelijke Beneden / aarde

Tabel 1: verschil tussen de gnostiek en het Kerkelijke (Van Schaik 2007, p. 208)

Hoogte

van de

berg

Waterreservoir

Hoe veroverd

in 13e eeuw?

Wanneer

verovering?

Speciale

elementen

Woningen

Donjon, te

bereiken

via een trap

Vorm

schietgat

Aguilar

29

6 m

a

an

we

zig

z

wa

kk

e

ve

rde

dig

ing

1

21

5

ka

pe

l, p

ote

rne

a

an

we

zig

vie

rka

nti

g

me

t tw

ee

v

erd

iep

ing

en

v

ierk

an

tig

Lastours

30

0 m

a

an

we

zig

v

oe

ds

el

- e

n

wa

tert

ek

ort

1

24

0

on

de

rgro

nd

se

tu

nn

el:

'T

rou

d

e l

a C

ité

'

2 w

ijke

n

va

n

wo

nin

ge

n

aa

nw

ez

ig:

3 v

ers

ch

ille

nd

e

vo

rme

n

Cabaret

30

0 m

a

an

we

zig

v

oe

ds

el

- e

n

wa

tert

ek

ort

1

24

0-1

24

2

sm

ed

eri

j,

sta

llen

of

ma

ga

zijn

en

ve

elh

oe

kig

3

ve

rsc

hill

en

de

v

orm

en

Surdespine

30

0 m

a

an

we

zig

v

oe

ds

el

- e

n

wa

tert

ek

ort

1

24

0-1

24

3

2 z

ale

n,

ee

n

rom

aa

ns

v

en

ste

r

vie

rka

nti

g

dri

eh

oe

kig

Quertinheux

30

0 m

a

an

we

zig

v

oe

ds

el

- e

n

wa

tert

ek

ort

1

24

0-1

24

4

ee

n o

ud

e k

erk

ron

d m

et

dri

e

ve

rdie

pin

ge

n

dri

eh

oe

kig

Tour Régine

30

0 m

a

an

we

zig

: 2

5 m

³ v

oe

ds

el

- e

n

wa

tert

ek

ort

1

24

0-1

24

5

latr

ine

s

ro

nd

v

ierk

an

tig

Montségur

12

00

m

aa

nw

ez

ig:

50

m³

na

de

in

na

me

v

an

de

to

ren

v

iel

Mo

nts

ég

ur

sn

el

12

44

p

ote

rne

, s

ch

oo

rste

en

twin

tig

tal

hu

ize

n o

p

de

n

oo

rde

lijk

e

he

llin

g

rec

hth

oe

kig

: 2

0 o

p 9

m,

3

ve

rdie

pin

ge

n

vie

rka

nti

g

Peyrepertuse

79

7 m

a

an

we

zig

v

oe

ds

elg

eb

rek

1

24

0

po

tern

e,

ke

rk,

latr

ine

s,

ka

pe

l a

an

we

zig

v

an

uit

11

15

v

ierk

an

tig

Puilaurens

69

7 m

a

an

we

zig

z

wa

kk

e

ve

rde

dig

ing

1

25

0

9 z

igz

ag

ge

nd

e

mu

urt

jes

, p

ote

rne

, s

pre

ek

bu

is

aa

nw

ez

ig

vie

rka

nti

g

va

n 5

,10

m

op

5,2

0 m

v

ierk

an

tig

100

Hoogte

van de

berg

Waterreservoir

Hoe veroverd

in 13e eeuw?

Wanneer

verovering?

Speciale

elementen

Woningen

Donjon, te

bereiken

via een trap

Vorm

schietgat

Quéribus

72

8 m

a

an

we

zig

de

ve

rov

eri

ng

is

n

iet

go

ed

g

ek

en

d

12

55

ve

ns

terk

ruis

en

, a

fzu

igk

ap

s

ch

oo

rste

en

, k

az

arn

e,

'Sa

lle

de

Pili

er'

, o

nd

erg

ron

ds

e

ka

ze

ma

t a

an

we

zig

v

ee

lho

ek

ig

/

Term

es

50

0 m

a

an

we

zig

wa

tert

ek

ort

, g

ev

olg

d d

oo

r z

iek

te

12

10

p

ote

rne

, k

ap

el,

la

trin

es

op

de

z

uid

elij

ke

h

elli

ng

1

2e e

eu

ws

d

rie

ho

ek

ig

Villerouge-

Term

enès

10

0 m

a

an

we

zig

z

wa

kk

e

ve

rde

dig

ing

1

22

9

dri

e z

ale

n m

et

ee

n k

oe

pe

l,

po

tern

e

aa

nw

ez

ig

ron

d m

et

ee

n h

oo

gte

v

an

23

m e

n

ee

n

dia

me

ter

va

n 9

,50

m

/

Tabel 2: overzicht van al de besproken kastelen

Min kolom Max kolom Min rij Max rij

Aguilar 2066 2073 1329 1335

Lastours 1636 1644 721 731

Montségur 993 1006 1347 1350

Peyrepertuse 1862 1864 1385 1390

Puilaurens 1579 1586 1435 1437

Quéribus 1951 1955 1393 1398

Termes 1874 1881 1099 1106

Villerouge-

Termenès

1929 1935 721 724

Tabel 3: de gebieden die gebruikt zijn om de viewshed te bepalen

X – coördinaten Y – coördinaten

Aguilar 2°43’22,466” O 42°53’28,146” N

Lastours 2°21’48,249” O 43°23’39,556” N

Montségur 1°49’58,605” O 42°52’38,835” N

Peyrepertuse 2°33’3,88” O 42°50’39,622” N

Puilaurens 2°19’2,316” O 42°48’19,076” N

Quéribus 2°37’34,706” O 42°50’17,53” N

Termes 2°33’43,816” O 43°05’48,202” N

Villerouge-Termenès 2°36’29,562” O 43°23’54,167” N

Tabel 4: de coördinaten van de kastelen

De zogenaamde Katharenburchten in Zuid-Frankrijk. Een geo … · 2014. 12. 23. · This thesis...

Documents

Transcript of De zogenaamde Katharenburchten in Zuid-Frankrijk. Een geo … · 2014. 12. 23. · This thesis...