De positie van sectoren in hun cyclus - Amazon Web...
Transcript of De positie van sectoren in hun cyclus - Amazon Web...
ABN AMRO SectorScopeDe positie van sectoren in hun cyclus
December 2010
�� ABN AMRO ziet in 2011 groeivertraging Nederlandse bedrijfsleven
�� Afnemende exportgroei remt omzetontwikkeling industrie
�� Detailhandel en Horeca zullen profiteren van toename consumentenbestedingen
ABN AMRO SectorScope December 2010
Inhoudsopgave
Inleiding 1
Voedingsmiddelenindustrie 3
Industrie 4
Bouw 5
Retail 6
Autohandel 7
Horeca 8
Transport en Logistiek 9
Zakelijke dienstverlening 10
Appendix 11
Colofon 13
ABN AMRO SectorScope December 2010
INLEIDING
Groeivertraging in 2011 meeste sectoren in herstel, maar verschillen zijn groot
In de vorige SectorScope (september) kondigden wij aan dat een groeivertraging
onvermijdelijk was; deze lijkt zich nu met stelligheid te gaan voltrekken. Maar daar
blijft het dan ook bij in ons basisscenario; net als een kwartaal geleden achten wij
een dubbele dip niet het meest waarschijnlijke scenario.
De wereldeconomie blijft er één van verschillende snelheden. Na een enorm sterke
groei van de wereldhandel neemt deze wat in tempo af; tijdelijke effecten als
voorraadopbouw en stimuleringsmaatregelen zijn uitgewerkt en daarmee gaat de
groei van de wereldhandel meer normale proporties aannemen. Daarmee zal de
exporttoename van een aantal eurolanden – w.o. Nederland – ook in een wat
rustiger vaarwater terecht komen. Voor de eurozone speelt ook nog mee dat de
euro sinds medio dit jaar duurder is geworden, wat een remmend effect kan
hebben op de uitvoer. Binnenlandse effecten spelen ook een rol: de
bezuinigingsmaatregelen van de diverse overheden zullen hun effect op de
economie niet missen.
Financiële markten blijven nerveus
De bezuinigen zijn nodig om de begroting en schuldpositie van landen weer in het
lood te krijgen, niet in het minst om vertrouwen te blijven genieten van de
financiële markten. Want die zijn daar blijkens o.a. een toegenomen impliciete
renteopslag op staatsobligaties van een aantal landen momenteel niet gerust op.
Bij de nervositeit die de financiële markten vertonen, zijn de verwachtingen voor de
reële economie met meer dan normale onzekerheden omgeven. In het basisscenario
gaan wij er vanuit dat de reële economie geen schok vanuit het financiële systeem
zal ondervinden.
Groeivertraging Nederlandse economie
Het herstel van de Nederlandse economie is op de gebruikelijke manier op gang
gekomen: dankzij een krachtige opleving van de uitvoer. Vanaf de zomer van 2009
is de economie drie kwartalen behoorlijk gegroeid. Dit voorjaar trok de groei zelfs
aan tot 0,9% k-o-k. De voorraadvorming leverde een heel forse bijdrage aan die
groei. Ook de investeringen lieten voor het eerst in zeven kwartalen weer een
(flinke) stijging zien. In de zomer sloeg de expansie echter verrassend om in een
minieme krimp, mede doordat nu op voorraden werd ingeteerd. Ook de
investeringen daalden, maar de winst van het tweede kwartaal ging niet helemaal
verloren. Toch wijzen voorlopende indicatoren op een aanhoudende groei. Volgens
de Nederlandse inkoopmanagersindex was in oktober en november sprake van een
stevig herstel bij de (export)orders. Verder lijkt de consumptie wat meer teken van
leven te vertonen. Jaar-op-jaar zien we een geleidelijk hogere groei van de
detailhandelsverkopen en van de totale particuliere consumptie. Over het gehele
jaar bezien, neemt de consumptie - net als in 2009 - minder toe dan het reëel
beschikbaar inkomen. Er wordt duidelijk meer gespaard. Daardoor is er in potentie
ruimte voor meer uitgaven. Als het vertrouwen van de consument wat verder
toeneemt, kan deze in 2011 wat meer uitgeven ondanks de daling van zijn
koopkracht. De uitvoer zal dankzij de expansie van de wereldhandel blijven
toenemen, terwijl er ook wat meer zal worden geïnvesteerd. Omdat het
machinepark nog lang niet geheel wordt benut, is de investeringsgroei wel
bescheiden. Ten slotte zal de economische groei worden afgeremd door
bezuinigingen van de overheid, die in 2011 gestalte zullen krijgen.
Verschillen tussen sectoren groot
Branches in de industrie waren de eersten die konden profiteren van het
economische herstel dat in het buitenland inzette. In de chemie en machine-
industrie konden bedrijven de capaciteit weer beter benutten door de vraag uit het
buitenland. In eerste instantie zorgde het weer aanvullen van de voorraden voor
vraag naar grondstoffen en halffabrikaten, maar met name in Azië nam ook de
eindvraag toe. In een aantal branches in de industrie is de klap als gevolg van het
instorten van de wereldeconomie weer goedgemaakt.
1
ABN AMRO SectorScope December 2010
Inmiddels neemt de omzettoename in de industrie af. De sector bevindt zich nog
wel in het kwadrant expansie. Onder invloed van de toenemende wereldhandel en
industriële activiteiten profiteert de sector transport & logistiek. Bedrijven die zich
met internationaal transport bezig houden doen het goed, maar meer op het
binnenland gericht vervoer heeft nog last van de geringe vraag van de consument
en de malaise in de bouw. Vandaar ook, dat in deze sector de omzet zich nog niet
op trendniveau bevindt.
Sectorscope december 2010*
Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research
* op basis van seizoensgecorrigeerde omzetcijfers
Zo goed als het gaat in de industrie en delen in de sector transport & logistiek, zo
moeilijk hebben bedrijven het in sectoren die afhankelijk zijn van de vraag van de
Nederlandse consument. Door onzekerheid over het inkomen nu en in de toekomst,
is de consument en masse aan het oppotten, ondanks de geringe rentevergoeding
die daar tegenover staat. Met name in de op wonen gerelateerde branches
(meubelen, keukens, doe-het-zelf) gaat het nog ronduit slecht. De
‘woongerelateerde’ detailhandel heeft onder invloed van de stagnerende
woningmarkt en de nog steeds krimpende activiteiten in de bouw nog weinig
florissante vooruitzichten, hoewel we verwachten dat er in 2011 na een lange
periode van krimp toch een kleine positieve stap kan worden gemaakt. In een
aantal branches (o.a. elektronica) is de omzetontwikkeling al weer positief; in de
auto-retail zelfs erg goed, waardoor er in de omzetontwikkeling van de detailhandel
toch voor het eerst sinds tijden weer een kleine plus kon worden genoteerd.
De zakelijke dienstverlening heeft als totaal de omslag naar herstel gemaakt. Met
name uitzendbureaus (toename industriële activiteiten), schoonmaakbedrijven en
marktonderzoeksbureaus maken een goede omzetontwikkeling door. In 2011 zal de
zakelijke dienstverlening naar verwachting verder herstellen, waarbij er onderling
forse verschillen zijn. Alle op de overheid gerichte bedrijvigheid moet rekening
houden met de effecten van bezuinigingen.
De situatie en vooruitzichten voor de Bouw zijn zorgelijk. Na een krimp van 10% in
2010 voorzien wij in 2011 een krimp van 4%. De bouwactiviteiten worden verder
teruggeschroefd als gevolg van o.a. leegstand in de kantorenmarkt, bezuinigingen
van gemeenten op volkshuisvesting en stadsvernieuwing en een woningmarkt die
helemaal op slot zit. De stimuleringsmaatregelen van de overheid helpen gelukkig
(tijdelijk) om erger te voorkomen.
2
ABN AMRO SectorScope December 2010
VOEDINGSMIDDELENINDUSTRIE
Omzetontwikkeling Voedingsmiddelenindustrie
(index 2005=100)
Bron: CBS
Sectorscope voedingsmiddelenindustrie*
Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research
* op basis van seizoensgecorrigeerde omzetcijfers
Omzetontwikkeling in de Voedingsmiddelenindustrie
Branche 2009 2010* 2011*
Vlees en zuivel -5% 7% 7%
Dranken -2% 2% 1%
Overige
voedingsmiddelen -9% -2% 2%
Voedingsmiddelen (incl.
dranken) -7% 2% 3%
* verwachting
Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research
Dieptepunt gepasseerd in omzetontwikkeling
Sinds maart 2010 klimt de omzet van de
voedingsmiddelenindustrie uit het dal. Enerzijds wordt dit
gedragen door de aantrekkende export van veel
voedingsmiddelen, anderzijds door de hogere prijzen voor de
producten. De export profiteert van de gunstige economische
ontwikkelingen in Duitsland, ons belangrijkste exportland.
Daarnaast levert de zwakkere euro, met name ten opzichte van
het Britse pond, de Russische roebel en de Poolse zloty een
belangrijke bijdrage aan de exportstijging. Bij een aantal
producten trekt vooral de export naar een aantal Oost-Europese
landen zoals Rusland en Polen aan. Grote oogsten en een
afnemende export hebben in 2009 geleid tot lage prijzen voor
veel agrarische producten. In de loop van 2010 trekken veel
prijzen aan door een kleiner aanbod en een grotere vraag. Dit
prijseffect heeft een positieve uitwerking op de omzet. Op de
langere termijn laat de omzet een trendmatige groei zien van
ongeveer 2,5% per jaar. Hoewel de omzetontwikkeling zich nog
onder de trendlijn bevindt, beweegt de omzet zich wel in de
richting van de trendlijn.
Mondiaal herstel in de vraag naar zuivelproducten
De export is van groot belang voor de verschillende sectoren in
de voedingsmiddelenindustrie. Sinds het begin van 2010 zit de
export van zuivelproducten in de lift. De toename van de export
vindt vooral plaats bij kaas, boter (incl. boterolie) en mager
melkpoeder. De exportgroei kan worden toegeschreven aan het
mondiale herstel van de vraag naar zuivel, vooral uit Azië (China
en India) en uit Rusland. Daarnaast hebben de hogere
zuivelprijzen op de wereldmarkt een extra impuls gegeven aan de
zuivelexport naar waarde. De export van vlees en vleesproducten
blijft achter bij de export van andere voedingsmiddelen. De
export van varkensvlees naar Duitsland laat nauwelijks groei
zien, doordat de binnenlandse productie in Duitsland stijgt en
Duitsland een netto exporteur van varkensvlees is geworden. Het
Verenigd Koninkrijk neemt in 2010 wel meer bacon uit Nederland
af. De export van koffie, thee, specerijen en veevoeder laten in
de eerste drie kwartalen van 2010 een dubbelcijferige groei zien.
Verder herstel van de omzet in 2011
In 2011 zal de omzet in het segment dierlijke producten verder
aantrekken. De omzet in de vleessector zal sterk stijgen. Het
aantal slachtingen zal een beperkte toename laten zien, terwijl de
gemiddelde prijs in 2011 op een hoger niveau zal uitkomen. De
zuivelsector zal in 2011 een beperkte bijdrage leveren aan de
omzetstijging. De melkproductie zal in de meeste landen beperkt
groeien. De consumptie zal verder toenemen door aantrekkende
economieën in Azië. In de drankensector hebben de bedrijven in
2010 kunnen profiteren van het mooie weer in de zomer. Naar
verwachting zal de sector in 2011 een bescheiden positieve
bijdrage halen uit economische ontwikkelingen. De
omzetontwikkeling bij de overige voedingsmiddelen zal in 2011
een positieve impuls krijgen uit de toename van de export naar
Rusland, het Verenigd Koninkrijk en enkele landen in de euro-
zone. De export kan verder stijgen door de zwakke koers van de
euro en door de gunstigere economische ontwikkelingen in
enkele landen in de euro-zone. Per saldo resteert een stijging van
de omzet in de voedingsmiddelenindustrie van circa 3%.
100
110
120
130
sep-09 dec-09 mrt-10 jun-10 sep-10
3
ABN AMRO SectorScope December 2010
INDUSTRIE
Omzetontwikkeling per maand
Bron: CBS
Sectorscope industrie*
Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research
* op basis van seizoensgecorrigeerde omzetcijfers
Omzetontwikkeling 2010 en 2011
3
8
5
5
6
2-13
9
19
-2
6
28
2
1
14
-4
0
5
-20 -10 0 10 20 30
voedingsmiddelen
chemie
rubber &
kunststof
metaalproducten
machines
transportmiddelen
bouw materialen
meubels
INDUSTRIE
%-groei (j-o-j)2010 2011
Bron: ABN AMRO Sector Research
Omzetgroei industrie vertraagt
Na een forse daling in 2009 (-20,3%) neemt de industrieomzet in
2010 weer toe. In de periode jan - sept 2010 stijgt de omzet met
14%. Wel vertraagt de omzetgroei in het derde kwartaal van-
wege het wegvallen van voorraadeffecten en stimuleringsmaat-
regelen van de overheid. De transportmiddelenindustrie werd het
meest geraakt in 2009. Vooral de verkoop van bedrijfswagens
moest het ontgelden als gevolg van de investeringsstop bij
afnemers. De chemische industrie nam de tweede plaats in onder
de dalers in 2009. Het omzetherstel van deze branche stak
echter in 2010 met kop en schouders uit boven de rest van de
industrie (jan-sept ’10: + 30,5%). Vanwege de positie vooraan
in de waardeketen profiteert deze branche in grote mate van de
oplevende economie. Terwijl de omzet van de meeste branches
in 2010 verbetert, blijft die van de bouwmaterialenindustrie
afnemen. De voortdurende daling van de bouwproductie is hier
debet aan.
Machine-industrie loopt voorop
Van de totale industrie en enkele branches is weergegeven waar
zij zich per september 2010 in de cyclus bevonden. De hierboven
aangehaalde vertraging van de omzetgroei heeft er toe geleid dat
de industrie maar moeilijk boven zijn trend uitkomt. De sector
bevond zich daardoor net in expansie. Pas wanneer de eindvraag
(= particuliere consumptie) substantieel gaat stijgen, zal de
industrie verder boven zijn trend komen te liggen.
De positie van de onderliggende branches verschilt nogal van
elkaar. Zo is de omzet van de bouwmaterialenindustrie ver onder
zijn trend geraakt door de voortdurende daling van de
bouwproductie. Ook de metaalproductenindustrie heeft last van
de bouwmalaise. Daarnaast vertonen afnemers een uiterst
voorzichtig ordergedrag. De beste positie wordt ingenomen door
de machine-industrie. Deze sector profiteert van toenemende
investeringen door het bedrijfsleven in materiële vaste activa. De
toegenomen investeringsbereidheid hangt vooral samen met een
stijgende bezettingsgraad onder de afnemers. Daarnaast speelt
het positieve sentiment over de economische ontwikkeling een
belangrijke rol.
Niveau van voor de crisis wordt nog niet bereikt
De bouwmaterialenindustrie zal over geheel 2010 de grootste
omzetdaling laten zien. Omdat de bouwproductie in 2011 verder
zal dalen, zal de bouwmaterialenindustrie de omzet verder zien
afnemen, zij het in een gematigder tempo. Ook de omzet van de
metaalproductenindustrie zal in 2010 afnemen. In 2011 zal deze
branche eindelijk weer een omzetgroei realiseren, daarbij vooral
profiterend van de toenemende bedrijvigheid in het belangrijke
exportland Duitsland. De omzet van de meubelindustrie laat een
marginale stijging in 2010 zien. Een substantiële verbetering in
2011 zit er niet in. De onzekere economische ontwikkeling, de
stagnerende woningmarkt en de verwachte druk op de
koopkracht zullen de bereidheid van consumenten beperken om
grote aankopen te verrichten. Net als in 2010 zullen de chemie
en de machine-industrie in 2011 de grootste omzetstijging
realiseren, zij het in een gematigder tempo dan in 2010. De
export van deze branches zal profiteren van het verdere herstel
van de wereldhandel. Al met al zal de omzetgroei van de
industrie in 2011 een vertraging ondergaan, waardoor het niveau
van voor de crisis nog niet wordt bereikt.
-60%
-40%
-20%
0%
20%
40%
60%
07 08 09 10
INDUSTRIE chemietransportmiddelen bouwmaterialen
4
ABN AMRO SectorScope December 2010
BOUW
Omzetontwikkeling bouw per kwartaal (j-o-j)
-20%
-15%
-10%
-5%
0%
5%
10%
15%
mrt-08 sep-08 mrt-09 sep-09 mrt-10 sep-10
Bron: CBS
Sectorscope bouw*
Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research
* op basis van seizoensgecorrigeerde omzetcijfers
Omzetverwachting in de bouw
2009 2010 2011
Bouw -4,5% -10% -4%
- Burgerlijke en utiliteitsbouw -7,5% -13% -4%
- Grond-, weg- en waterbouw 4,0% -8% -2%
- Bouwinstallatiebedrijven -7,0% -5% -3%
Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research
Daling omzet nog niet ten einde
De omzet in de bouw kromp in het derde kwartaal van 2010 voor
het zesde kwartaal op rij. De omzet daalde in het tweede en
derde kwartaal wel minder dan het eerste kwartaal van 2010. De
omzetdaling in het eerste kwartaal werd versterkt doordat er
vanwege het slechte winterweer minder gewerkt kon worden. De
burgerlijke en utiliteitsbouw (B&U) is het hardst getroffen door de
crisis, terwijl de grond-, weg- en waterbouw (GWW) lange tijd
buiten schot leek te blijven. Sinds het eerste kwartaal van 2010
daalt echter ook de omzet in de GWW.
Bouw blijft in contractie
De orderportefeuilles van bouwbedrijven zijn ten opzichte van het
dieptepunt van november 2009 slechts licht verbeterd. In oktober
2010 hadden bouwbedrijven maar voor gemiddeld 6 maanden
werk in de boeken. Dit heeft verschillende oorzaken. De woning-
markt blijft in het slop ondanks dat de hypotheekrenteaftrek
voorlopig ongemoeid blijft. Voor veel starters blijven nieuw-
bouwwoningen onbereikbaar vanwege het hoge prijsniveau.
Tegelijkertijd verkopen huizenbezitters eerst hun bestaande
woning alvorens zij een nieuwe woning kopen. Hierdoor blijft de
vraag naar woningen laag. Bovendien bouwen woningcorporaties
minder woningen. Historisch gezien financierden zij nieuwbouw
met de verkoop van bestaande huurwoningen. Sinds de aanvang
van de crisis is de verkoop van huurwoningen echter gestokt
waardoor deze bron van financiering is opgedroogd. Hierdoor
nemen de nieuwbouwactiviteiten van woningcorporaties nood-
gedwongen af. Investeringen in utiliteitsgebouwen zijn sinds de
crisis sterk teruggelopen doordat ondernemers nieuwbouw-
projecten hebben geschrapt of uitgesteld. Vooral nieuwbouw-
projecten voor kantoren en combinatie bedrijfshallen zijn sterk
teruggelopen. De waarde van de afgegeven vergunningen van
deze gebouwsoorten zijn sinds de aanvang van de crisis met circa
55% % gedaald. Door de sterke terugval in de B&U worden er
minder terreinen bouwrijp gemaakt waardoor er ook minder werk
is voor GWW-bedrijven. Bovendien nemen de investeringen van
lokale overheden in infrastructuur af doordat zij als gevolg van de
crisis sterk moeten bezuinigen. De omzet van bouwinstallatie-
bedrijven is sinds de aanvang van de crisis minder gedaald dan de
B&U en GWW. Dit komt omdat bouwinstallatiebedrijven een
groter deel van hun omzet uit onderhoud en renovatiewerkzaam-
heden halen. Deze werkzaamheden zijn minder gevoelig voor
conjuncturele veranderingen dan nieuwbouw. Alle segmenten
binnen de bouw bevinden zich in september 2010 in de contrac-
tiefase.
Geen omzetherstel in 2011 verwacht
Vooruitkijkend naar 2011 zien wij nog geen verbetering. De
woningbouw zal negatief worden beïnvloed doordat gemeenten
de komende twee jaar flink gaan bezuinigen op volkshuisvesting
en stadsvernieuwing waardoor de nieuwbouwproductie onder
druk blijft staan. Ook zullen de perikelen op de grootste deelmark-
ten van de utiliteitsbouw aan blijven houden. De productie van
kantoren, combinatiebedrijfshallen en hallen en loodsen zal in
2011 blijven dalen. Hierdoor daalt de omzet in de burgerlijke en
utiliteitsbouw in 2011 met 4%. In de GWW zal de omzet even-
eens licht dalen. Door bezuinigingen van gemeenten op volks-
huisvesting en stadsvernieuwing en de aanhoudende productie-
krimp in de B&U zal de omzet in de GWW in 2011 eveneens licht
afnemen.
5
ABN AMRO SectorScope December 2010
RETAIL
Omzetontwikkeling Detailhandel
Bron: CBS
Sectorscope Retail*
Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research
* op basis van seizoensgecorrigeerde omzetcijfers
Omzetverwachting in de Detailhandel
Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research
Voor meer informatie over de Retail, zie de Sectormonitor Retail
Omzet detailhandel bezig met positieve omslag
Op kwartaalbasis laat de detailhandel al ruim anderhalf jaar
een negatieve omzetontwikkeling zien. In het derde kwartaal
was echter eindelijk weer omzetgroei te zien (1,4%) en is de
sector weer op weg richting meer structurele omzetgroei. Ook
in de maandcijfers tekent zich al langer een voorzichtig herstel
af. Zowel volume als prijs heeft bijgedragen aan deze
hernieuwde omzetgroei, hoewel beide nog dicht bij de nullijn
liggen. Tijdens de recessie drukten vooral de afnemende
volumes op de omzet, terwijl de prijs een neutrale factor was
geworden. Winkeliers hebben door de malaise lange tijd niet
de mogelijkheid gehad om hun prijzen te verhogen. Eerder het
tegenovergestelde was het probleem: door het verlagen van
prijzen hoopten winkeliers in sommige branches, zoals
elektronica en wonen, hun omzet met meer volumes nog
enigszins te redden. Nu de volumes zich voorzichtig herstellen,
ontstaat er dus ook iets meer ruimte voor winkeliers om hun
prijzen te verbeteren.
Meeste branches zijn eind 2010 in herstelfase beland
Eind 2010 zijn alle branches in de detailhandel in de
herstelfase aangekomen en elektronica zelfs in de
expansiefase. Alleen de supermarkten vallen weer enigszins
terug, na een sterke zomer met relatief goed weer en grote
evementen als het WK Voetbal. De prijsconcurrentie laait dit
jaar weer wat op. Jumbo zet zich nadrukkelijker in de markt
als nieuwe landelijke keten met lage prijzen. Hoewel
supermarkten op jaarbasis omzetgroei boeken, blijven zij toch
onder hun groeipotentieel. Tijdens de recessie en begin 2010
hebben vooral de non-food branches sterk te lijden gehad
onder de afnemende bestedingen van de consument. Eind
2010 laat non-food een relatief herstel zien: op maandbasis
wordt soms weer omzetgroei behaald. De maand augustus had
bijvoorbeeld een aantal stevige groeicijfers voor onder meer
kleding (7,5%), elektronica (9,4%) en woonzaken (3,1%).
Elektronica is de enige branche die momenteel de stap naar
expansie heeft gemaakt: consumenten lopen warm voor
nieuwe produkten als smartphones en tablets.
Verschillen in omzetontwikkeling worden kleiner
Was 2009 al een lastig jaar voor de detailhandel, 2010 heeft
op jaarbasis voor de meeste branches nog geen herstel
gebracht. De consumentenbestedingen zijn achtergebleven
door aanhoudende onzekerheid over de economie en de
werkgelegenheid. Voor 2011 verwacht ABN AMRO een
sterkere groei van de bestedingen door een licht dalende
werkloosheid. En consumenten zullen een deel van hun
aangevulde spaargelden toch gaan aanspreken om extra
uitgaven te doen. Toch is er blijvende onzekerheid over de
economische ontwikkelingen.
ABN AMRO verwacht daarom voor 2011 slechts een licht
herstel van de sector detailhandel. Wel is waarschijnlijk dat de
meeste branches boven de nullijn zullen uitkomen, met een
omzetgroei van 1-2 %. Het grote verschil in
omzetontwikkeling tussen de branches in 2010 zal hiermee
verdwijnen. Hoewel de detailhandel dus geen krachtig herstel
laat zien volgend jaar, komt de sector na twee dramatische
jaren wel weer in rustiger vaarwater.
-10-9-8-7-6-5-4-3-2-101234
jan 09 mei 09 sep 09 jan 10 mei 10 sep 10
gro
ei j
-o-j in
%
Omzet Prijs Volume
-12%
-10%
-8%
-6%
-4%
-2%
0%
2%
4%
Woonzaken Elektronica Kleding DHZ Supermarkten
2009 2010 verw achting 2011 verw achting
6
ABN AMRO SectorScope December 2010
AUTOHANDEL
Omzetontwikkeling per kwartaal (j-o-j)
*3e kwartaal 2010 verwachting ABN AMRO Sector Research
Bron: CBS
Sectorscope autohandel*
Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research
* op basis van seizoensgecorrigeerde omzetcijfers
Autoretail
2009 2010 2011
Aantal nieuwverkopen 387.215 485.000 485.000
Omzet autoretail -13,2% 7% 3%
Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research
Positieve omzetontwikkeling in 2010
Na twee jaar negatieve omzetontwikkeling, zal de autohandel over
2010 een plus noteren van circa 7%. Een prima resultaat met de
kanttekening dat dit de slechte jaren 2008 (-4,4%) en 2009
(-15,9%) slechts ten dele compenseert. De autobranches hebben
zich in 2010 op verschillende wijze ontwikkeld. Hoe meer een
branche afhankelijk is van nieuwverkopen, hoe volatieler de
omzetontwikkeling de afgelopen drie jaar is geweest. Aan de
andere kant beperken onderhoud en reparatie activiteiten juist deze
volatiliteit. Zo volgen de importeurs in hun omzetontwikkeling bijna
naadloos de nieuwverkopen, omdat hun omzet nagenoeg uitslui-
tend voortkomt uit nieuwverkopen. Het omzetherstel in de auto-
retail kwam goed op gang in het tweede kwartaal van 2010. Hoe-
wel de autoverkopen in 2010 circa 25% stijgen, zal het omzet-
verlies van ruim 13% in 2009 maar beperkt worden goedgemaakt.
Sectorscope: Onderhoud en reparatie blijven achter
Uitgezonderd onderhoud en reparatie zijn de autobranches onder
impuls van de sterk gestegen nieuwverkopen het afgelopen jaar in
het kwadrant expansie van de Sectorscope beland. De importeurs,
die aan het begin van de keten zitten, maken de grootste sprong.
In 2009 bedroeg de omzetdaling 27%. Na negen maanden hebben
de importeurs in 2010 een cumulatieve omzetontwikkeling die ruim
16% hoger ligt dan in 2009. Qua omzetgroei steken zij daarmee
boven de rest uit. De onderhouds- en reparatiebranche is de minst
cyclische tak in de autohandel; onderhoud en reparatie zijn ook in
tijden van crisis in veel gevallen noodzakelijk en niet uit te stellen.
Na negen maanden in 2010 laat de omzet bij onderhouds- en
reparatiebedrijven nauwelijks herstel zien; de omzet stabiliseert
j.o.j. Dit wordt veroorzaakt door de sterke concurrentie op de after-
salesmarkt, de verjonging van het occasionpark, de langere garan-
tieregelingen op nieuwverkopen en het feit dat auto’s steeds
minder onderhoud behoeven. Hierdoor blijft de onderhouds- en
reparatiebranche in de contractiefase van de Sectorscope hangen.
ABN AMRO verwacht stabilisering nieuwverkopen in 2011
De nieuwverkopen hebben zich in 2010 sterk hersteld en zullen
uitkomen rond het langjarig gemiddelde van 485.000. De zakelijke
markt lijkt eind 2010 het omslagpunt naar herstel te hebben
bereikt. Momenteel krimpt het leasepark nog minimaal, maar mede
op basis van de groeicijfers van nieuwe leaseregistraties,
verwachten wij daadwerkelijk herstel in 2011. Dit herstel wordt
mede gedragen door een inhaalvraag uit aflopende leasecontracten
die vernieuwd gaan worden en waarvan ten tijde van de crisis de
leasetermijn is verlengd. Een ander positief punt voor de sector is
dat het kabinet heeft besloten de stimuleringsmaatregelen voor de
aankoop van milieuvriendelijke auto’s voort te zetten. Wel zullen de
door de overheid aangekondigde bezuinigingen invloed hebben op
de koopkracht en het al broze consumentenvertrouwen aantasten.
Per saldo verwacht ABN AMRO voor 2011 een stabilisering van de
nieuwverkopen, die rond de 485.000 zullen uitkomen. In ons
scenario zullen daarbij de verkopen aan particulieren licht dalen
doordat de inhaalvraag van het slecht jaar 2009 uit de markt aan
het verdwijnen is. Dit zal gecompenseerd worden door volumegroei
in de zakelijke markt. Deze volumegroei op de zakelijke markt zal
ook een positieve invloed hebben op de marges en de omzet.
Auto’s afgezet op de zakelijke markt worden over het algemeen
verkocht met meer marge tegen een hogere prijs.
7
-40%
-30%
-20%
-10%
0%
10%
20%
30%
40%
2008 2009 2010
AUTOHANDEL auto-importeursautoretail onderhoud en reparatienieuwverkopen
ABN AMRO SectorScope December 2010
HORECA
Omzetontwikkeling horeca (j-o-j)
Bron: CBS
Sectoscope horeca*
Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research
* op basis van seizoensgecorrigeerde omzetcijfers
Omzetverwachting in de horeca
Bron: ABN AMRO Sector Research
Horeca in de plus
De afzwakking van de omzetkrimp in het tweede kwartaal van
2010, heeft zich vertaald in een licht herstel in het derde
kwartaal. Na acht kwartalen van omzetdaling, is de omzet van de
horeca in het derde kwartaal met 0,9% gestegen ten opzichte
van dezelfde periode in 2009. Deze lichte omzetgroei in het
derde kwartaal is geheel toe te schrijven aan een toename van de
prijzen. De omzetontwikkeling bij cafés en de fastservice hangt
vooral af van de ontwikkeling van de bestedingen van de
particuliere consument. De restaurants en hotels zijn zowel
afhankelijk van de bestedingen van de particuliere als de zakelijke
markt. Hierbij heeft het topsegment vooral baat bij het
aantrekken van de zakelijke markt. Over de gehele linie zijn de
bestedingen van zowel particuliere consumenten als de zakelijke
markt weer aangetrokken, wat een positieve invloed heeft gehad
op de omzetontwikkeling van de horeca.
Herstel bij restaurants minder krachtig
Terwijl fastservice, cafés en hotels al bijna 4 opeenvolgende
maanden een omzetgroei kunnen realiseren, hebben restaurants
nog steeds met omzetdaling te maken. Na 24 maanden is de
daling in omzet echter wel aan het afvlakken. Hierdoor maken de
restaurants een relatief minder snel herstel mee dan de andere
branches in de horeca. De zakelijke en de particuliere
bestedingen in restaurants zijn tijdens de economische crisis
sterk afgenomen. De gevolgen van de afname van de zakelijke
bestedingen in 2008 en 2009 hebben relatief zwaar gedrukt op
de omzet van restaurants in het topsegment. Een krimp waarvan
de branche maar moeizaam herstelt. De restaurantbranche heeft
vastgehouden aan een verhoging van prijzen, die gemiddeld
hoger lagen dan de inflatie. Deze prijsverhoging kan worden
verklaard door een doorberekening van hogere kosten aan de
consument of een verruiming van de marges. Dit in tegenstelling
tot de hotelbranche, die juist een prijsverlaging moest doorvoeren
op de kamerprijzen, om zodoende het volume nog op een
acceptabel niveau te houden. De hotelbranche noteert in het
derde kwartaal een omzetgroei van 4,5%, waarmee zij de
grootste omzetgroei laat zien in vergelijk met de andere branches
in dezelfde periode. Met name door het aantrekken van de
zakelijke markt in 2010, kon het aantal hotelovernachtingen
weer enigszins toenemen. Ook de kamerprijs was in staat om te
herstellen, maar door de forse daling in 2009 ligt het huidige
kamerprijsniveau nog steeds ver onder het niveau van 2004.
Omzetgroei voor alle branches in de horeca in 2011
De omzetontwikkeling van de horeca heeft nagenoeg hetzelfde
groeipatroon als de economische groei. De omzetontwikkeling is
sterk gerelateerd aan macro-economische indicatoren zoals
consumentenvertrouwen. De omzetontwikkeling van de
hotelbranche is daarbij ook afhankelijk van de internationale
economische ontwikkelingen, aangezien een deel van de vraag
naar hotelovernachtingen vanuit het buitenland komt. ABN
AMRO verwacht dat in 2011 zowel de vraag vanuit de zakelijke
als de particuliere markt zal aantrekken. Ondanks de verwachte
daling in koopkracht zal de particuliere consument meer gaan
uitgeven in 2011. Deze verwachtingen vertalen zich door naar
een voorzichtige omzetgroei in 2011 voor restaurants, cafés en
fastservice. Voor hotels verwacht ABN AMRO een relatief hogere
omzetgroei dan de andere branches in de horeca, vanwege de
hogere groeiverwachting voor de internationale reismarkt.
-10%
-8%
-6%
-4%
-2%
0%
2%
4%
6%
8%
10%
2007 2008 2009 2010
Omzet Prijs Volume
3%
-4%
-1%
1%
3%
2%
2%
2%
-1%
2%
-5% -4% -3% -2% -1% 0% 1% 2% 3% 4%
Hotels
Restaurants
Café's
Fastservice
HORECA
%-groei j.o.j.2010 2011
8
ABN AMRO SectorScope December 2010
TRANSPORT & LOGISTIEK
Omzetontwikkeling transportbedrijven (index 2005=100)
Bron: CBS
Sectorscope Transport en Logistiek *
Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research
* op basis van seizoensgecorrigeerde omzetcijfers
Omzetontwikkeling en verwachting Transport & Logistiek
Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research
Voor meer informatie over deze sector, zie de Sectormonitor Transport
en Logistiek
Omzet Transport & Logistiek herstelt van terugslag
In de loop van 2010 heeft de sector Transport en Logistiek de
economische recessie van zich af weten te schudden. Vanaf het
tweede kwartaal was er na ruim een jaar omzetkrimp weer
omzetgroei in de sector. En deze ontwikkeling heeft zich in het
derde kwartaal voortgezet met een plus van 4,6%. Toch is niet in
alle onderliggende modaliteiten de trend overwegend positief te
noemen. Waar in de lucht- en zeevaart het herstel vooruitliep op
de rest van de sector, komt het herstel in het wegvervoer pas
vanaf het derde kwartaal echt op gang. En bovendien betekent
omzetgroei nog lang niet dat de sector met al zijn verschillende
modaliteiten de klap van de recessie echt te boven is gekomen. In
bepaalde modaliteiten en deelsegmenten van de markt bestaat
nog een zekere mate van overcapaciteit. Veel bedrijven kampen
als gevolg van de recessie met een verslechterde financiële
situatie. Bovendien is er in de binnenvaart en het wegvervoer nog
geen uitzicht op een zodanig sterke omzetgroei dat rendementen
weer een optimistisch perspectief bieden op de toekomst.
Meeste transportbranches in herstelfase
Eind 2010 zijn alle transportmodaliteiten in de herstelfase beland.
In het wegvervoer is het herstel langzaam op gang gekomen,
maar versnelt in het derde kwartaal. De tarieven zijn in dit
kwartaal voor het eerste in lange tijd weer duidelijk toegenomen.
De overcapaciteit in het vervoer over de weg lijkt nu geen grote
belemmering meer te zijn. In de binnenvaart bestaat nog wel
overcapaciteit, maar ontstaan verschillende initiativen om de
markt te verbeteren. Ook in deze branche zijn de tarieven weer
aan het stijgen. De zee- en luchtvaart zaten al langer in de
herstelfase, omdat ze hebben geprofiteerd van de sterke opleving
van de wereldhandel dit jaar. De zeevaart valt aan het eind van
een sterk hersteljaar zelfs wat terug. Een daling van de Baltic Dry
Index geeft aan dat de tarieven wat aan het teruglopen zijn. Van
alle branches zitten opslag en de luchtvaart praktisch in de
expansiefase. Alle transportbranches hebben de recessie achter
zich gelaten, maar de meeste zitten nog wel onder hun trend.
Vooruitzicht 2011 is gematigd positief
Het klassieke herstelpatroon van de sector Transport en Logistiek
verloopt via de industrie (export) naar de detailhandel en de bouw
(consumptie). Waar in 2010 een opleving van de wereldhandel
voor herstel binnen de sector Transport & Logistiek heeft
gezorgd, zal deze factor komend jaar in belang gaan afnemen.
Daarnaast zal de retail slechts een matige groei boeken en daalt
opnieuw de bouwproductie. In het huidige economische herstel
kan de transportsector de klassieke overgang naar de verladers in
de detailhandel en bouw dus nog niet goed maken. Daarom zal
ook in 2011 nog niet de hele sector volledig hersteld zijn van de
recessie. Wel nemen voor alle modaliteiten de vrachtvolumes toe;
alleen bestaan er onderlinge verschillen. De zee- en luchtvaart
hebben het in 2010 relatief goed gedaan, maar de groei van deze
modaliteiten zwakt af komend jaar. De binnenvaart profiteert van
de export en doorvoer naar Duitsland, maar kampt ook in 2011
met capaciteitsproblemen. Het wegvervoer leunt komend jaar wat
meer op een opleving in de detailhandel. Beide modaliteiten
profiteren ook nog van een herstel van de tarieven, een voordeel
wat bij overige modaliteiten dit jaar al is opgetreden. De
expediteurs en opslagbedrijven zijn afhankelijk van de groei in de
modaliteiten en zien hun omzetgroei in 2011 dan ook iets dalen.
Luchtvaart Expediteurs
Opslag
Totaal
Wegvervoer
Zeevaart
B innen
vaart
-25%
-20%
-15%
-10%
-5%
0%
5%
10%
15%
2009 2010 2011
-15
-10
-5
0
5
10
kw1
07
kw3
07
kw1
08
kw3
08
kw1
09
kw3
09
kw1
10
kw3
10
groei in %
9
ABN AMRO SectorScope December 2010
ZAKELIJKE DIENSTVERLENING
Omzet- en prijsontwikkeling zakelijke dienstverlening
Bron: CBS Noot: dienstenprijsontwikkeling 2010-3 = raming ABN AMRO
Sectorscope zakelijke dienstverlening*
Bron: CBS, ABN AMRO Sector Research
* op basis van seizoensgecorrigeerde omzetcijfers
Omzetverwachtingen naar branches zakelijke dienstverlening
Bron: ABN AMRO Sector Research
Na vijf kwartalen krimp, eindelijk weer omzetgroei
Terwijl de economische sentimentindicator voor de diensten-
sector in de eurozone (Services PMI) al geruime tijd op groei
staat, herstelt de dienstensector in Nederland maar relatief moei-
zaam. In het derde kwartaal van 2010 heeft de sector voor het
eerst weer omzetgroei gerealiseerd, waarmee een lange periode
van vijf opeenvolgende kwartalen van krimp achter de rug is. De
omzet nam toe met 0,4%, als resultante van een groei in afzet en
in tarieven. In Nederland zien we over vrijwel de gehele linie dat
ondernemers overwegend meer positief gestemd zijn op thema’s
als omzetverwachtingen, economisch klimaat en de tarieven.
Alleen op het gebied van de personeelssterkte is het oordeel nog
licht negatief. Dit komt grotendeels overeen met de werkgelegen-
heidsverwachtingen van het EIM, die uitgaat van een daling van
1,5% in 2010, en een lichte groei van 0,1% in 2011. In Europees
verband zijn ondernemers uit de dienstensector echter een stuk
minder optimistisch over toekomstige personeelssterkte.
Zakelijke dienstverlening herstelt zich
De aantrekkende bedrijvigheid in de uitzendbranche heeft een
goede bijdrage geleverd aan de groei van de hele dienstensector,
waardoor de totale sector in de herstelfase is gekomen. De sterke
opmars in de uitzendbranche is vooral te danken aan de opleving
in de industrie. Bij adviesbureaus blijft de omzet krimpen tot en
met het derde kwartaal, wat verband houdt met de bezuinigingen
in de publieke sector. Ook bij accountancy is de omzet nog in de
krimpfase, wat te wijten is aan zowel een daling van de
uurtarieven als een afname in orders. Het reclamewezen komt uit
een diep dal (met zeven kwartalen krimp), en heeft (geheel
dankzij marketingcampagnes van het bedrijfsleven tijdens het WK
en de Olympische Spelen) tot en met het derde kwartaal een
sterke opleving in omzet gerealiseerd. De basis blijft echter fragiel
en 2011 zal (zonder eenmalige impulsen van grote evenementen)
met enige moeite het herstel vast kunnen houden.
Marktonderzoekbureaus hebben zich indrukwekkend hersteld met
een omzetgroei van 5,1% in het derde kwartaal. Deze branche,
maar ook bijvoorbeeld de schoonmaakbranche, heeft slechts
kortstondig te maken gehad met omzetkrimp.
Groeiperspectieven voor 2011 geven optimistisch beeld
In de dienstensector tonen de verschillende branches een wisse-
lend beeld in de jaarlijkse omzetontwikkeling, waarbij branches in
rechtsbijstand, schoonmaak, beveiliging, accountancy en markt-
onderzoek relatief minder conjunctuur gevoelig zijn gebleken. ABN
AMRO gaat uit van een omzetkrimp van 1% voor de hele sector
in 2010, waarbij 5 branches nog in omzet dalen. De advies-
bureaus hebben het hierbij het zwaarst te verduren. In 2011 ver-
wacht ABN AMRO echter omzetgroei in vrijwel alle branches van
de zakelijke dienstverlening, maar ook hier hebben we te maken
met een gevarieerd beeld. Vooral uitzendbureaus en rechtskun-
dige dienstverleners zullen hoge ogen gooien. De groei bij uit-
zendbureaus zal vooral voortkomen uit de aantrekkende bedrijvig-
heid in de industrie en de techniek. De eindvraag in deze sector
zal in 2011 kunnen profiteren van een verbetering in de buiten-
landse vraag naar Nederlandse industriële en technische produc-
ten, waarbij Duitsland een voorname rol zal spelen. De overheid
zal in 2011 noodgedwongen rustiger aan doen vanwege de aan-
staande bezuinigingsrondes, waar vooral de adviesbureaus hinder
van zullen ondervinden, waardoor de omzet beperkt zal groeien.
10
0,4
%
-8%
-4%
0%
4%
8%
12%
2007-1
2007-2
2007-3
2007-4
2008-1
2008-2
2008-3
2008-4
2009-1
2009-2
2009-3
2009-4
2010-1
2010-2
2010-3
-2%
-1%
0%
1%
2%
3%
Omzet (l.as; %-groei, j.o.j.)
Dienstenprijsindex (r.as; %-groei, j.o.j.)Afzet in dienstverlening (l.as; %-groei, j.o.j.)
8
4
3
4
6
5-1
1
3
-1
-9
-1
1
-1
-1
9
6
5
-10 -5 0 5 10
Rechtskundige diensten
Accountantskantoren
Managementadviesbureaus
Reclamebureaus
Markt- en opinieonderzoek
Schoonmaakbedrijven
Uitzendbureaus
Beveiliging en opsporing
Zakelijke dienstverlening
%-groei (j-o-j)2010 2011
Zakelijke dienstverlening
ABN AMRO SectorScope
Appendix:
Methodologie De sectorscope is gebaseerd op dezelfde “business cycle tracer” methodiek als de conjunctuurklok van het CBS. ABN AMRO Sector Research gebruikt de methodiek om voor elke sector of branche de cyclus te bepalen en al deze cycli tegen elkaar af te zetten. Hieronder zullen kort de stappen worden besproken die worden gevolgd om tot de sectorscope grafieken te komen. 1. Sectoren en branches worden met elkaar vergeleken op basis van geïndexeerde omzet. Er wordt gebruik gemaakt van maand- of kwartaalcijfers, maar maandcijfers genieten de voorkeur. De gehele historie van een datareeks wordt gebruikt bij bepaling van de conjunctuurcyclus van een sector of een branche.
406080
100120140160
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009Omzet
2. De geïndexeerde omzetreeksen worden gecorrigeerd voor seizoensinvloeden met behulp van een door het US Census Bureau ontwikkelde computerprogramma, genaamd X12 Arima. Dit programma is de standaard voor seizoenscorrectie.
406080
100120140160
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009Omzet Omzet SA
3. Van de seizoengecorrigeerde omzetindex reeks wordt een gewogen gemiddelde berekend, om ruis uit de data te filteren. Hiervoor wordt de Henderson gewogen gemiddelde gebruikt.
406080
100120140160
2001 20022003 20042005 20062007 20082009Omzet SA Henderson trend cycle
4. Voor elke datareeks wordt een lange termijn trend berekend met behulp van een Hodrick Prescott filter. De seizoensgecorrigeerde omzetindex dient hiervoor als input. De Hodrick Prescott filter heeft een parameter instelling (lambda) die de trend uitvlakt.
40
60
80
100
120
140
160
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009Hodrick Prescott trend Henderson trend cycle
11
ABN AMRO SectorScope
5. Het verschil tussen de Henderson gewogen gemiddelde en de Hodrick Prescott trend geeft de cyclus van een sector of branche weer. In 2002 en 2008 bevond de onderstaande datareeks zich circa 8 indexpunten boven de lange termijn trend, en in 2004 ongeveer 8 punten onder de lange termijn trend.
-10,0-7,5-5,0-2,50,02,55,07,5
10,0
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009Cycle
6. De positie van elke sector of branche wordt berekend in de sectorscope door het verschil tussen het gewogen gemiddelde en de trend als y-coördinaat te nemen en de periode op periode (m-o-m of k-o-k) verandering in de cyclus als de x-coördinaat.
-10
-5
0
5
10
-1,0 -0,5 0,0 0,5 1,0
7. Hieronder is te zien welk kwadrant welke fase van de cyclus vertegenwoordigt. Door voor een matrix te kiezen zoals gedaan is in de sectorscope kunnen sectoren, maar ook branches overzichtelijk geplot en met elkaar vergeleken worden.
12
ABN AMRO SectorScope December 2010
Colofon De ABN AMRO SectorScope is een publicatie van ABN AMRO Sector Research in samenwerking met ABN AMRO Sector
Advisory. Voor inhoudelijke vragen of opmerkingen kunt u contact opnemen met Sector Research.
Economisch Bureau | Sector Research Hoofd Sector Research Jacques van de Wal tel: +31 20 628 0499 [email protected]
Agrifood Thijs Pons tel: +31 20 628 6437 [email protected]
Industrie Eric Huliselan tel: +31 20 628 2138 [email protected]
Energie Tim Boon von Ochssee tel: +31 20 343 4679 [email protected]
Bouw Otto Schell tel: +31 20 383 2694 [email protected]
Autoretail Theo de Kort tel: +31 20 628 0489 [email protected]
Retail Sien Tennekes tel: +31 20 628 0497 [email protected]
Horeca Sien Tennekes tel: +31 20 628 0497 [email protected]
Transport & Logistiek Hans Arendshorst tel: +31 20 628 0496 [email protected]
Zakelijke dienstverlening Casper Burgering tel: +31 20 383 2693 [email protected]
Eindredactie Nadia Menkveld
Theo de Kort
Adresgegevens ABN AMRO Bank NV
Economisch Bureau | Sector Research
Gustav Mahlerlaan 10
1082 PP Amsterdam
Postbus 283
1000 EA Amsterdam
Telefoon: 0900 – 0024 (EUR 0,10 per minuut)
Website: www.abnamro.nl/sectoren
E-mail: [email protected]
Disclaimer De in deze publicatie neergelegde opvattingen zijn gebaseerd op door ABN AMRO betrouwbaar geachte gegevens en informatie, die op zorgvuldige wijze in onze analyses en prognoses zijn verwerkt. Noch ABN AMRO, noch functionarissen van de bank kunnen aansprakelijk worden gesteld voor in deze publicatie eventueel aanwezige onjuistheden. De weergegeven opvattingen en prognoses houden niet meer in dan onze eigen visie en kunnen zonder nadere aankondiging worden gewijzigd.
Teksten zijn afgesloten op 13 december 2010
© ABN AMRO, december 2010 Deze publicatie is alleen bedoeld voor eigen gebruik. Het gebruik van tekstdelen en/of cijfers is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Verveelvoudiging en/of openbaarmaking van deze publicatie is niet toegestaan, behalve indien hiervoor schriftelijk toestemming is gekregen van ABN AMRO.
13