UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (http://dare.uva.nl)

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

De passage naar Europa : geschiedenis van een begin

van Middelaar, L.J.

Link to publication

Citation for published version (APA):van Middelaar, L. J. (2009). De passage naar Europa : geschiedenis van een begin.

General rightsIt is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s),other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons).

Disclaimer/Complaints regulationsIf you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, statingyour reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Askthe Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam,The Netherlands. You will be contacted as soon as possible.

Download date: 11 Apr 2020

324

NOTEN Proloog 1 Michel Foucault, L’ordre du discours, Parijs 1971, 12. 2 Churchill, 20 februari 1944, brief aan Stalin; Churchill, 7 mei 1948, toespraak Europees Congres Den Haag op: www.ena.lu. 3 Walter Hallstein, United Europe. Challenge and opportunity, Londen 1962, 58. 4 Foucault, L’ordre du discours, 32. 5 Ernst B. Haas, The uniting of Europe: political, social and economic forces 1950-1957, Stanford 1968, xix en 4. 6 Leon N. Lindberg, The political dynamics of European economic integration, Stanford 1963, 3. 7 Haas, The uniting, xxiii. 8 Stanley Hoffmann, congres te Bellagio, 12-16 juni 1964, in: Alan Burr Overstreet, ‘The nature and prospects of European institutions. A report on the second Carnegie Endowment Conference on international organization’, Journal of Common Market studies 3 (1965) 2, 124-168, 131-132. 9 Stanley Hoffmann, ‘Obstinate or obsolete? The fate of the nation-state and the case of Western Europe’, Daedalus 95 (1966) 3, 862-915, in: Mette Eilstrup-Sangiovanni, Debates on European integration. A reader, Basingstoke 2006, 134-159, 147. 10 Alan S. Milward, The European rescue of the nation-state, Londen 1992, 18. 11 Andrew Moravcsik, The choice for Europe. Social purpose and state power from Messina to Maastricht, Londen/New York 1998, 4. (curs. orig.). 12 J.J.H. Weiler, ‘The reformation of European constitutionalism’ (1997), in: idem, The constitution of Europe. ‘Do the new clothes have an emperor?’ and other essays on European integration, Cambridge/New York 1999, 221-237, 227. 13 Eric Stein, ‘Lawyers, judges and the making of a transnational constitution’, American journal of international law 75 (1981) 1, 1-27, 1. 14 Jürgen Habermas, ‘Remarks on Dieter Grimm’s ‘Does Europe need a constitution?’’, European law journal 1 (1995) 3, 303-307, 306. 15 Larry Siedentop, Democracy in Europe, Londen 2000, 35. 16 Raymond Aron, Introduction à la philosophie de l’histoire. Essai sur les limites de l’objectivité historique, Parijs 1948, 313. 17 Hendrik Vos & Rob Heirbaut, Hoe Europa ons leven beïnvloedt, Antwerpen 2008, 13. 18 J.G.A. Pocock, The Machiavellian moment. Florentine political thought and the Atlantic republican tradition, Princeton 1975, 27. 19 Neil Walker, ‘After the constitutional moment’, online paper 32/03 van The federal trust, 3. 20 Marc Bloch, Apologie pour l’histoire ou métier d’historien, Parijs 1952, 13. 21 Bismarck, november 1876, in: Timothy Garton Ash, In Europe’s name. Germany and the divided continent, Londen 1994, 387; Bismarck, november 1876, in: Manfred Brunner, ‘Ein europäisches Volk gibt es nicht’, Die Welt, 30 juni 2000. 22 Marc Fumaroli, in: Lucien Bély, L’art de la paix en Europe. Naissance de la diplomatie moderne XVIe – XVIIIe siècles, Parijs 2007, 21. 23 Talleyrand, in: Adam Zamoyski, Rites of peace. The fall of Napoleon and the Congress of Vienna, Londen 2007, 270, 290. 24 Bély, L’art de la paix, 225. 25 Fikret Adanir, ‘Turkey’s entry into the Concert of Europe’, European review 13 (2005) 3, 395-417. 26 De Gaulle, 1 maart 1969, in: Henry Kissinger, The White House Years, Londen 1979, 110. 27 Robert Schuman, ‘Faire l’Europe’, Revue de Paris, april 1951. 28 Monnet, 1954, toespraak tot de parlementaire Vergadering, in: Jean Monnet, Mémoires, Parijs 1976, 460. 29 Preambule EGKS. 30 De Schoutheete over Davignon, 11 juni 2008, gesprek met auteur. 31 Philippe de Schoutheete, La coopération politique européenne, Brussel 1980, 34. 32 Willy Brandt, Begegnungen und Einsichten 1960-1975, Hamburg 1976, 322, in: André Szász, De euro. Politieke achtergronden van de wording van een munt, Amsterdam 2001, 71. 33 Szász, De euro, 73-74. 34 J.H. Kaiser, ‘Die im Rat vereinigten Vertreter der Regierungen der Mitgliedstaaten’, in: W. Hallstein & H.-J. Schlochauer (eds.), Zur Integration Europas. Festschrift für Carl Friedrich Ophüls, Karlsruhe 1965, 107-124, 120, 115. 35 J. Linthorst Homan, in: Werts, The European Council, 2008, 17. 36 Peter Ludlow, The making of the European Monetary System, Londen 1982, 21.

325

37 Art. 96 en 98 EGKS; art. 236 en 237 EEG; art. 48 en 49 EU. 38 Preambule en art. 237 EEG. 39 Thomas Hobbes, Leviathan, C.B. Macpherson (ed.), Londen 1985, 217 (I.16) (curs. orig.). 40 Hobbes, Leviathan, 220 (I.16) (curs. orig.). 41 Monnet, 1953, door: E.P. Wellenstein, 13 augustus 2008, gesprek met auteur. 42 Art. 213, lid twee, EG. 43 Art. 203 EG. 44 Lord Ralf Dahrendorf, oktober 1996, ‘From Europe to EUrope. A story of hope, trial and error’, in: Andrew Moravcsik (ed.), Europe without illusions. The Paul-Henri Spaak lectures, 1994-1999, Lanham Md. 2005, 77-89, 82. 45 Timothy Garton Ash, ‘Catching the wrong bus?’ (1995), in: Peter Gowan & Perry Anderson (eds.), The question of Europe, Londen 1997, 117-125, 125. 46 Jacques Le Goff, La naissance du Purgatoire, Parijs 1981, 16-17. 47 Chateaubriand, in: Le Goff, La naissance du Purgatoire, 7. I HET GEHEIM VAN DE TAFEL 48 Jean-Jacques Rousseau, Du contrat social, J.-L. Lecercle (ed.), Parijs 1955, 65 (I.5). 49 Thomas Hobbes, Leviathan, C.B. Macpherson (ed.), Londen 1985, 221-222 (I.16). 50 Rousseau, Du contrat social, 65 (I.5). 51 Jean.-Jacques Rousseau, Considérations sur le gouvernement de Pologne, in: idem, Sur l’économie politique. Considérations sur le gouvernement de Pologne. Projet pour la Corse, Barbara de Negroni (ed.), Parijs 1990, 209-210. 52 Klaus, 1994, in: Carlos Reijnen, Op de drempel van Europa. De Tsjechen en Europa in de twintigste eeuw, Kampen 2005, 15 en 357; Gaitskell, 3 oktober 1962, in: Brian MacArthur (ed.), The Penguin book of twentieth-century speeches, Londen 1999, 319-321, 321. 53 Craxi, 29 juni 1985, in: Jan Werts, The European Council, Amsterdam/Atlanta 1992, 281. 54 Spaak, 11 december 1951, in: Paul-Henri Spaak, Combats inachevées. De l’espoir aux déceptions, Parijs 1969, II, 51. 55 A.J.P. Tammes, Hoofdstukken van internationale organisatie, Den Haag 1951, 7. 56 Schuman, Verklaring van 9 mei 1950. 57 Attlee, in: Paul Van de Meerssche, De Europese integratie, 1945-1970, Leuven 1971, 122. 58 Spierenburg aan het (Nederlands) ministerie van buitenlandse zaken, 29 mei 1950, in: Dirk Spierenburg & Raymond Poidevin, Histoire de la Haute Autorité de la Communauté européenne du charbon et de l’acier. Une expérience supranationale, Brussel 1993, 13. 59 Jean Monnet, Mémoires, Parijs 1976, 388. 60 Monnet, in: ‘‘Een sneeuwveld in 1942’. Vraaggesprek met drs. M. Kohnstamm’, in: A.G. Harryvan e.a. (eds.), Voor Nederland en Europa. Politici en ambtenaren over het Nederlandse Europabeleid en de Europese integratie, 1945-1975, Den Haag 2001, 81-120, 92. 61 Preambule EGKS. 62 E.P. Wellenstein, 13 augustus 2008, brief aan auteur. 63 Jelle Zijlstra, Per slot van rekening. Memoires, Amsterdam/Antwerpen 1992, 55. 64 Jean Duvieusart, in: E.P. Wellenstein, 13 augustus 2008, brief aan auteur. 65 Preambule EEG. 66 Robert Marjolin, Le travail d’une vie. Mémoires 1911-1986, Parijs 1987, 293. 67 Jean-François Deniau, L’Europe interdite, Parijs 1977, 67. 68 Jean-Marc Boegner, 3 februari 1972, op: www.ena.lu. 69 Boegner, in: E.P. Wellenstein, 13 augustus 2008, brief aan auteur. 70 Boegner, 3 februari 1972, op: www.ena.lu (curs. lvm). 71 Van der Goes van Naters, ca. 1962, door: Charles Rutten, 29 november 2006, interview: op www.ena.lu. 72 Europese Hof van Justitie, Van Gend & Loos, arrest 26/62 van 5 februari 1963. 73 Robert Lecourt, L’Europe des juges, Brussel 1977, 260 (curs. lvm). 74 Europese Hof van Justitie, Costa/ENEL, arrest 6/64 van 15 juni 1964 (curs. lvm). 75 P.J.G. Kapteyn, 3 juni 2008, gesprek met auteur. 76 Lecourt, L’Europe des juges, 284 (curs. lvm). 77 Walter Hallstein, United Europe. Challenge and opportunity, Cambridge Ma./Londen 1962, 23. 78 Hallstein, United Europe, x. 79 De Gaulle, persconferentie 15 mei 1962, in: Charles De Gaulle, Mémoires d’espoir, suivi d’un choix d’allocutions et messages sur la IVe et la Ve Républiques, Parijs 1994, 792-793. 80 Hallstein, maart 1965, in: John Newhouse, Collision in Brussels. The Common Market crisis of 30 June 1965, Londen 1967, 86-87.

326

81 Marjolin, Le travail d’une vie, 343. 82 Couve de Murville, 30 juni 1965, in: Newhouse, Collision in Brussels, 113. 83 Schröder, 30 juni 1965, in: Newhouse, Collision in Brussels, 117 en John Lambert, ‘The constitutional crisis 1965-1966’, Journal of Common Market studies 4 (1966) 3, 195-228, 209. 84 Perscommuniqué Elysée, 1 juli 1965, in: Bulletin CEE 8-1965. 85 Mansholt, ca. 17 juli 1966, in: Johan Merriënboer, Mansholt. Een biografie, Amsterdam 2006, 327. 86 De Gaulle, 28 juli 1965, in: Peyrefitte, C’était De Gaulle, II, 296. 87 Couve de Murville, 16 december 1988, in: Jean-Marie Palayret e.a. (eds.), Visions, votes and vetoes. The empty chair crisis and the Luxembourg Compromise forty years on, Brussel 2006, 58. 88 Erhard, 7 juli 1965, in: Palayret, Visions, votes and vetoes, 116. 89 De Gaulle, 9 september 1965, in: idem, Mémoires d’espoir, 931-932. 90 De Gaulle, ibidem. 91 Couve de Murville, 20 oktober 1965, in: Palayret, Visions, votes and vetoes, 256. 92 Raad van de EEG, in: Bulletin CEE 12-1965. 93 Pierre Pescatore, ‘The ‘Luxemburg Compromise’’, in: Palayret, Visions, votes and vetoes, 243-245, 243. 94 Luns, in: Raadssecretariaat, ‘Compte-rendu de la réunion du Conseil extraordinaire des Communautés, 17-18 janvier 1966 à Luxembourg’, 3. 95 Spaak, in: ibidem, 4. 96 Raadssecretariaat, ‘Compte-rendu de la réunion du Conseil extraordinaire de la CEE et de la C.E.E.A., 17-18 et 28-29 janvier 1966 à Luxembourg’, 1. 97 Bijzondere Raad van de EEG, in: Bulletin CEE 3-1966. 98 Luns, in: Merriënboer, Mansholt, 334. 99 De Gaulle, 2 februari 1966, in: Peyrefitte, C’était De Gaulle, II, 620. 100 Andreas Donner, 1966, in: J. Linthorst Homan, Wat zijt ghij voor een vent. Levensherinneringen, Assen 1974, 268. 101 Pescatore, ‘The ‘Luxembourg Compromise’’, 245. 102 Emile Noël, 1967, in: Palayret, Visions, votes and vetoes, 251. 103 Paul Taylor, The limits of European integration, New York 1983, 40. 104 De Gaulle, in: Peyrefitte, C’était De Gaulle, II, 290. 105 E.P. Wellenstein, 13 augustus 2008, brief aan auteur. 106 Couve de Murville, 13 november 1965, in: Palayret, Visions, votes and vetoes, 68. 107 De Gaulle, 15 september 1965, in: Peyrefitte, C’était De Gaulle, II 299-300. 108 Linthorst Homan, Wat zijt ghij voor een vent, 266. 109 Marjolin, Le travail d’une vie, 349. 110 Pescatore, ‘The ‘Luxemburg Compromise’’, 244. 111 Franse delegatie, 29 februari 1966, in: Palayret, Visions, votes and vetoes, 147. 112 C.A. Colliard, ‘L’irréductible diplomatique’, in: Claude Berr e.a., Mélanges offerts à Pierre-Henri Teitgen, Parijs 1984, 109-126. 113 Maurice Couve de Murville, Une politique étrangère, 1958-1969, Parijs 1971, 298. 114 Walter Bagehot, The English constitution, R.H.S. Crossman (ed.), Londen 1963, 61. 115 Geoffrey Howe, Conflict of loyalty, Londen 1995, 407-408. 116 Marjolin, Le travail d’une vie, 351. 117 Jean De Ruyt, L’Acte unique européen, Brussel 1987, 116. 118 Geoffrey Ribbon, The Times, mei 1982, in: Stephen Wall, A stranger in Europe. Britain and the EU from Thatcher to Blair, Oxford 2008, 14. 119 Edith Cresson, 18 mei 1982, in: Jean-Paul Jacqué, ‘L’évolution du triangle institutionnel communautaire depuis l’élection du Parlement européen au suffrage universel direct’, in: Berr, Mélanges Teitgen, 183-208, 188. 120 Mitterrand, 24 mei 1984, redevoering voor het Europese Parlement in Straatsburg (curs. lvm). 121 Howe, in: Anthony L. Teasdale, ‘The life and death of the Luxembourg Compromise’, Journal of Common Market studies 31 (1993) 4, 567-579, 574-575 (curs. lvm). 122 Teasdale, ‘Life and death’, 578. 123 J.H.H. Weiler, ‘The transformation of Europe’, in: idem, The Constitution of Europe, Cambridge 1999, 71-72. 124 Major, 21 mei 1996 in: John Major, The autobiography, Londen 1999, 654. 125 Major, The autobiography, 653. 126 Art. 23, lid 2, EU (curs. lvm). 127 Art. 31, lid 2, EU, versie Lissabon (curs. lvm). 128 ‘Centinel’ [ps. van Samuel Bryan], brief aan de Independent Gazette (Philadelphia), 5 november 1787, in: Michael Lienesch, New Order of the Ages. Time, the constitution and the making of modern American political thought, Princeton 1988, 145.

327

129 Articles of Confederation, art. I, II en XIII, in: Bernard Bailyn (ed.), The debate on the Constitution. Federalist and Antifederalist speeches, articles and letters during the struggle over ratification, New York 1993, II, 926-936. 130 Patrick Henry, redevoering 4 juni 1788 in de Virginia Conventie, in: Bailyn, The debate on the Constitution II, 595-597, 596-597. 131 James Iredell, redevoering 30 juli 1788 in de Noord-Carolina Conventie, in: Bailyn, The debate on the Constitution II, 910-917, 916. 132 Madison, in: Alexander Hamilton, James Madison & John Jay, The Federalist Papers (1788), Charles R. Kesler & Clinton Rossiter (ed.), New York 1999, nr. 40, 219. 133 Madison, ibidem. 134 Madison, in: The Federalist Papers nr. 43, 247. 135 Madison, ibidem. 136 Luther Martin, redevoering 8 februari 1788 in het parlement van Maryland, in: Bailyn, The debate on the Constitution I, 631-661, 656. 137 Martin, 8 februari 1788, in: ibidem, 661. 138 Patrick Henry, redevoering 24 juni 1788 in de Virginia Conventie, in: E.C. Biddle (ed.), American oratory, or selection from the speeches of eminent Americans, Philadelphia 1846, 86-93, 92. 139 Zie noot 131. 140 Madison, in: The Federalist Papers nr. 43, 247. 141 G.W.F. Hegel, Grundlinien der Philosophie des Rechts, Vorwort. 142 Jean Monnet, Mémoires, Parijs 1976, 368-369. 143 Robert Badinter, Une constitution européenne, Parijs 2002, 133-134. 144 Romano Prodi, ‘Préface’, in: A. Mattera (ed.), ‘Pénélope’: Projet de Constitution de l’Union européenne (Parijs 2003), 5-8, 8. 145 CONV 647/03 van 2 april 2003, art. G. 146 Andriukaitis, amendement op art. G uit CONV 647/03. 147 De Vries & De Bruijn, amendement op art. G uit CONV 647/03. 148 Hain, 25 april 2003, plenaire zitting Conventie (verbatim). 149 Stuart, ibidem. 150 Voggenhuber, ibidem. 151 Farnleitner, ibidem. 152 Haenel, ibidem. 153 Regeringsconferentie 2004, CIG 81/04 van 16 juni 2004, bijlage 56, punt J. (curs. lvm). 154 Publicatieblad Europese Unie 16.12.2004, C 310/464. 155 Conclusies Europese Raad 21-22 juni 2007, Bijlage A, punt 24. 156 Edmund Burke, Reflections on the Revolution in France, Conor Cruise O’Brien (ed.), Londen 1969, 106. 157 Amerikaans Hooggerechtshof, Marbury vs. Madison (5 U.S. 137), 24 februari 1803. 158 Constitution de la Cinquième République française, art. 89 (‘De la révision’). 159 Emmanuel-Joseph Sieyès, Qu’est-ce que le Tiers Etat?, Jean-Denis Bredin (ed.), Parijs 1988, 128. 160 Art. 236 EEG. 161 Art. 95 EGKS. 162 Duits Constitutioneel Hof, 12 oktober 1993, BVerfGE 89, 155, § 112 (‘Maastricht-Urteil’). 163 Mitterrand, redevoering voor het Europese Parlement in Straatsburg, 24 mei 1984. 164 Ad hoc comité voor institutionele zaken, ‘Rapport aan de Europese Raad (Brussel, 29-30 maart 1985)’, 13. 165 Thatcher en Andreotti, 28 juni 1985, in: Charles Rutten, Aan de wieg van Europa en andere Buitenlandse Zaken. Herinneringen van een diplomaat, Amsterdam 2005, 167. 166 Conceptconclusie Europese Raad van Milaan, 29 juni 1985, in: Libération, ‘Les hauts et les bas du sommet européen’, 1 juli 1985. 167 Schlüter, 29 juni 1985, in: De Ruyt, L’Acte unique, 62. 168 Papandreou, 29 juni 1985, in: De Ruyt, L’Acte unique, 62. 169 Bernard Ingham, 29 juni 1985, in: The Times, ‘Thatcher incensed by EEC vote’, 1 juli 1985. 170 Thatcher, 29 juni 1985, in: New York Times, ‘European leaders split on changes’, 30 juni 1985. 171 Een minister van buitenlandse zaken, 29 juni 1985, in: Financial Times, ‘Why it all went wrong: after the EEC Summit’, 1 juli 1985. 172 Jacques Delors, Mémoires, Parijs 2004, 217. 173 J. Keller-Noëllet, 16 december 2008, gesprek met auteur. 174 Mitterrand, 4 mei 1985, in: Jacques Attali, Verbatim, Parijs 1993, I, 806. 175 Duits Constitutioneel Hof, 29 mei 1974, BVerfGE 37, 271, § 56 (‘Solange-I’). 176 BVerfGE 37, 271 § 39. 177 Art. 235 EEG, later art. 308 EG. 178 J.H.H. Weiler, The constitution of Europe, 54-55. 179 BVerfGE 89, 155 § 37.

328

180 Art. F, lid 3, EU. 181 BVerfGE 89, 155 §§ 63 en 90 (curs. lvm). 182 R. de Lange, ‘Het Bundesverfassungsgericht over het Verdrag van Maastricht: een nieuw Solange?’, Sociaal-economische wetgeving 42 (1994), 418-436. 183 Europese Hof van Justitie, 26-27 maart 2007, deelnemerslijst van het ‘Colloque pour le cinquantième anniversaire des Traités de Rome: L’influence du droit national et de la jurisprudence des juridictions des Etats membres sur l’interprétation du droit communautaire’. Collectie auteur. 184 P.J.G. Kapteyn, 3 juni 2008, gesprek met auteur; idem, 9 februari 2009, bericht aan auteur. 185 Neil MacCormick, Questioning sovereignty. Law, state and nation in the European Commonwealth, Oxford 1999, 121. 186 Art. 50 EU (versie Lissabon). 187 Europese Conventie, zitting 25 april 2003, verbatim (Frankrijk: Andréani, Haenel; Duitsland: Meyer; België: De Gucht; Nederland: De Vries, Timmermans; Commissie: Vitorino; Parlement: Lamassoure, Van Lancker). 188 Würmeling, amendement op art. F uit CONV 647/03 van 2 april 2003. 189 Farnleitner, 25 april 2003, plenaire zitting Conventie (verbatim). 190 Dehaene, 12 juni 2003, in: Olivier Duhamel, Pour l’Europe, Parijs 2003, 125. 191 Hain, 25 april 2003, plenaire zitting Conventie (verbatim). 192 CONV 728/03 van 26 mei 2003, commentaar Presidium bij artikel IV-6. 193 Giscard d’Estaing, 11 juni 2003, in: Alain Lamassoure, Histoire secrète de la Convention européenne, Parijs 2003, 424. 194 Amato, 10 juli 2003, in: Jacques Ziller, Giuliano Amato & Mel Marquis, The European Constitution, Deventer 2004, 29, en Alain Dauvergne, L’Europe en otage, Parijs 2004, 307. 195 Bruno De Witte, ‘Revision’, European constitutional law review 1 (2005) 136-140. 196 Niccolò Machiavelli, Discorsi. Gedachten over Staat en Politiek, Paul van Heck (ed.), Amsterdam 1997, 159 (I.23). II LOTSWISSELINGEN 197 Bismarck in: Thomas Stahl-Kuhlman, ‘Der Mantel der Geschichte. Die Karriere eines unmöglichen Zitats’, in: idem e.a. (eds.), Geschichtsbilder. Festschrift für Michael Salewski zum 65. Geburtstag, Wiesbaden 2003, 212-223, 216 (geciteerd uit: Max Vorberg, ‘Otto von Bismarck. Ein Erinnerungsbild’, Kirchliche Monatsschrift 18 (1899) 2). 198 Machiavelli, De heerser, hfdst. XXV. 199 Ibidem. 200 Machiavelli, Discorsi, I.3. 201 Ibidem, I.4. 202 Ibidem, III.31. 203 Ibidem, III.1. 204 Art. 4, lid 2, EU (versie Lissabon). 205 Thomas Hobbes, Leviathan, C.B. Macpherson (ed.), Londen 1985, 220 (I.16) (curs. orig.). 206 Edgar Morin, Penser l’Europe, Parijs 1987, 251. 207 Arnold Van Gennep, Les rites de passage, Parijs 1981, 24. 208 Victor W. Turner, Le phénomène rituel. Structure et contre-structure, Parijs 1990, 97. 209 Stanley Hoffmann, ‘Obstinate or obsolete? The fate of the nation-state and the case of Western Europe’, Daedalus 95 (1966) 3, in: Mette Eilstrup-Sangiovanni (ed.), Debates on European integration. A reader, Basingstoke/New York 2006, 134-159, 135. 210 Sarkozy, 12 augustus 2008, persconferentie in Moskou op: www.elysee.fr. 211 Sarkozy, 23 september 2008, toespraak tot Algemene Vergadering van de Verenigde Naties; Sarkozy, 16 december 2008, toespraak tot het Europese Parlement, beide op: www.elysee.fr. 212 Jean Monnet, Mémoires, Parijs 1976, 350. 213 De Gaulle, 5 oktober 1945, in: Charles de Gaulle, Lettres, notes et carnets, VI, 1945-1951, Parijs 1984, 95-98. 214 Churchill, 5 maart 1946, in: Brian MacArthur (ed.), The Penguin book of twentieth-century speeches, Londen 1999, 231-234, 232. 215 James F. Byrnes, ‘Restatement of the United States policy regarding Germany’, Stuttgart 6 september 1946. 216 (Frans) Ministerie van buitenlandse zaken, 14 juli 1948, in: Franz Knipping, ‘Que faire de l’Allemagne? Die französische Deutschlandpolitik 1945-1950’, in: idem & Ernst Weisenfeld (eds.), Eine ungewöhnliche Geschichte. Deutschland – Frankreich seit 1870, Bonn 1988, 141-155, 153-154. 217 Gerhard Kleyssing in: Süddeutsche Zeitung, 16 november 1948, ‘USA im Ruhrgebiet’. 218 Maurice Duverger in: Le Monde, 19 januari 1949, ‘La France choisit l’Europe’.

329

219 Die Zeit, 21 oktober 1948, in: Knipping, ‘Que faire de l’Allemagne?’, 155. 220 Konrad Adenauer, Erinnerungen, Stuttgart 1965, I, 300. 221 Acheson, 19 oktober 1949, in: Alan Milward, The reconstruction of Western Europe, 1945-1951, Londen 1984, 391. 222 Acheson, 30 oktober 1949, in: Milward, The reconstruction, 391-392. 223 Adenauer, Erinnerungen, I, 315; Hanns Jürgen Küsters, ‘Die Verhandlungen über das institutionelle System zur Gründung der Europäischen Gemeinschaft für Kohle und Stahl’, in: Klaus Schwabe (ed.), Anfänge des Schuman-Plans 1950-51/Beginnings of the Schuman-Plan, Baden-Baden 1988, 73-102, 76-77. 224 Adenauer, 9 mei 1950, in: Tony Judt, Postwar. A history of Europe since 1945, Londen 2005, 157. 225 Adenauer, ca. 31 mei 1950, in: ‘Konrad Adenauer und der Schuman-Plan. Ein Quellenzeugnis’, in: Klaus Schwabe (ed.), Anfänge des Schuman-Plans 1950-51/Beginnings of the Schuman-Plan, Baden-Baden 1988, 131-140, 138. 226 Schuman, Verklaring van 9 mei 1950. 227 Schuman, 9 mei 1950, in: Monnet, Mémoires, 360. 228 Dean Acheson, Present at the creation. My years in the State Department, New York 1970, 567. 229 Pleven, 24 oktober 1950 in: Chronique de politique étrangère 5 (1952) 5/6, 588-591, 589. 230 Schuman, 15 februari 1951, in: Chronique de politique étrangère 5 (1952) 5/6, 528. 231 Acheson, Present at the creation, 765. 232 Acheson, 27 mei 1952, in: ibidem, 825-826. 233 Stikker, 12 augustus 1976 (weergave interview), in: William Fursdon, The European Defence Community. A history, Londen 1980, 3. 234 Art. 38 EDG. 235 Bidault, 9 maart 1953, in: Richard T. Griffiths, Europe’s first Constitution: the European Political Community, 1952-1954, Londen 2000, 93. 236 Raymond Aron, ‘Esquisse historique d’une grande querelle idéologique’, in: Raymond Aron & Daniel Lerner, La querelle de la C.E.D.. Essai d’analyse sociologique, Parijs 1956, 1-23, 9. 237 Stanley Hoffmann, ‘Les oraison funèbres’, in: Aron & Lerner, Querelle de la C.E.D., 59-87, 60; Daniel Lerner, ‘La France et l’Europe dans l’arène mondiale’, in: ibidem, 179-203, 182. 238 Mendès-France, 18 juni 1954 in: Aron & Lerner, Querelle de la C.E.D., 52. 239 Anthony Eden, Full circle, Londen 1960, 431 en 543; Mollet in: Christian Pineau, 1956: Suez, Parijs 1976, 38-39. 240 Von Eckardt, in: Mathieu Segers, Tussen verzoening en verval. De nationale standpuntbepaling van de Bondsrepubliek Duitsland gedurende de beraadslagingen en onderhandelingen over de Verdragen van Rome, Nijmegen 2006, 245. 241 J.W. Beyen, Het spel en de knikkers. Een kroniek van vijftig jaren, Rotterdam 1968, 234. 242 Spaak, mei 1955, in: Christian Pineau, Le grand pari. L’aventure du Traité de Rome, Parijs 1991, 206-207. 243 Mollet en Eden, 6 november 1956, in: Pineau, 1956: Suez, 176-177. 244 Adenauer, 6 november 1956, in: ibidem, 177. 245 Pineau, 1956: Suez, 13. 246 Anwar Sadat, 19 november 1956, in: Henry Kissinger, Diplomacy, New York 1994, 547. 247 Macmillan, dagboek juli 1960, in: Hugo Young, This blessed plot. Britain and Europe from Churchill to Blair, Londen 1999, 122. 248 J. Linthorst Homan, Wat zijt ghij voor een vent. Levensherinneringen, Assen 1974, 233. 249 Leon N. Lindberg, The political dynamics of European economic integration, Stanford 1963, 171. 250 Josef Illerhaus, maart 1960, in: Lindberg, Political dynamics, 185. 251 Macmillan, maart 1960, in: Miriam Camps, Britain and the European Community, 1955-1963, Princeton 1964, 284. 252 EEG-Commissie, General Report 1960, in: Lindberg, Political dynamics, 167. 253 Ivo Samkalden, 1962, in: Annette Schrauwen, ‘De kunst van het pact’, in: M. Spiering e.a. (eds.), De weerspannigheid van de feiten. Opstellen over geschiedenis, politiek, recht en literatuur aangeboden aan W.H. Roobol, Hilversum 2000, 209-219, 213. 254Arthur Cockfield, in: Nicholas Colchester & David Buchan, Europe relaunched. Truths and illusions on the way to 1992, Londen 1990, 29. 255 Europese Commissie, Completing the Internal Market. White Paper from the Commission to the European Council (Milan, 28 and 29 June 1985), COM(85)310, 14 juni 1985. 256 Art. 98 EGKS. 257 Art. 237 EEG. 258 J.M.A.H. Luns, Ik herinner mij, Leiden 1971, 169. 259 Maurice Couve de Murville, Une politique étrangère, 1958-1969, Parijs 1971, 398. 260 John McCloy, 16 mei 1950, in: Adenauer, Erinnerungen, I, 320. 261 Eden, januari 1952, in: Judt, Postwar, 129. 262 John Major, ‘Raise your eyes, there is a land beyond’, The Economist, 25 september 1993.

330

263 Macmillan, december 1959, in: Young, This blessed plot, 118. 264 George W. Ball, The past has another pattern. Memoirs, New York/Londen 1982, 218. 265 Camps, Britain and the European Community, 513. 266 Paul-Henri Spaak, Combats inachevées. De l’espoir aux déceptions, Parijs 1969, II, 369. 267 De Gaulle, in: Luns, Ik herinner mij, 145. 268 De Gaulle, Mémoires d’espoir, 839. 269 In: Stephen Wall, A stranger in Europe, 1. 270 Rolf Lahr, memo 19 januari 1963, in: Ludlow, The European Community and the crises of the 1960s, 12. 271 Spaak, 29 januari 1963, in: Camps, Britain and the European Community, 489. 272 Heath in: ibidem, 492. 273 Müller-Armack in: Ludlow, The European Community and the crises of the 1960s, 13. 274 Pompidou, 10 oktober 1969 in: Eric Roussel, Georges Pompidou. 1911-1974, Parijs 2004, 335. 275 Conclusies van de Top van Den Haag, 1-2 december 1969, in: EEC Bulletin 1-1970. 276 Pompidou, najaar 1970, in: Roussel, Pompidou, 394. 277 Conclusies van de Top van Parijs, 19-21 oktober 1972, in: EEC Bulletin 10-1972. 278 Philippe de Schoutheete, 11 juni 2008, gesprek met auteur. 279 Brandt, 1 mei 1973, in: Kissinger, Years of upheaval, 157. 280 Kissinger, Years of upheaval, 157. 281 Andersen & Kissinger, 25 september 1973, in: Kissinger, Years of upheaval, 704. 282 Kissinger, Years of upheaval, 724. 283 Ibidem, 732. 284 Pompidou, 31 oktober 193, in: EEC Bulletin 11-1973. 285 Heath, 16 september 1973, in: Monnet, Mémoires, 593. 286 Conclusies Top van Kopenhagen, 14-15 december 1973, punt 3, in: EEC Bulletin 12-1973. 287 Valéry Giscard d’Estaing, Le pouvoir et la vie, Parijs 1988, I, 119. 288 Giscard d’Estaing, 27 augustus 1974, in: Jan Werts, The European Council, Amsterdam/Atlanta 1992, 52-53. 289 Giscard d’Estaing, Le pouvoir et la vie, I, 120-121. 290 Erik Holm, ‘Denmark’s position at the birth of the European Council’, ongepubliceerd bericht voor auteur, 3 februari 2009. 291 Conclusies van de Top van Parijs, 9-10 december 1974, punt 2, in: EEC Bulletin 12-1974. 292 Ibidem, punt 4. 293 Joschka Fischer, Die Rückkehr der Geschicht. Die Welt nach dem 11. September und die Erneuerung des Westens, Keulen 2005, 9-10. 294 Hans-Georg Gadamer, ‘Über leere und erfüllte Zeit’, in: idem, Gesammelte Werke, Tübingen 1987, IV, 137-153, 148-149. 295 Félipe González, ‘Europa am Scheideweg’, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 17 oktober 2001, in: Tilo Schabert, Wie Weltgeschichte gemacht wird. Frankreich und die Deutsche Einheit, Stuttgart 2002, 533. 296 Helmut Kohl, Erinnerungen, 1982-1990, München 2005, 966. 297 Douglas Hurd, 22 december 1989, in: Garton Ash, In Europe’s name, 2. 298 Margaret Thatcher, The Downing Street years, New York 1993, 796. 299 Mitterrand, 21 december 1989, in: Jacques Attali, Verbatim, Parijs 1995, III, 381. 300 Michael Gorbatsjov, Wie es war. Die Deutsche Wiedervereinigung, Berlijn 1999, 700, in: Schabert, Wie Weltgeschichte gemacht wird, 282. 301 Horst Teltschik, 329 Tage. Innenansichten der Einigung, Berlijn 1991, 144. 302 George H. Bush & Brent Scowcroft, A world transformed, New York 1999, 232. 303 Delors, 17 oktober 1989, in: Jacques Delors, Le nouveau concert européen, Parijs 1992, 314-338, 335. 304 Delors, 17 januari 1990, in: ibidem, 193-218, 209. 305 Delors, 23 januari 1990, in: Charles Grant, Delors. Inside the house that Jacques built, Londen 1994, 135. 306 Mitterrand, 23 januari 1990, in: Attali, Verbatim, III, 401. 307 Martens in: New York Times, 22 november 1989, ‘Watershed for Europe’. 308 Belgisch Memorandum, 19 maart 1990, in: Finn Laursen & Sophie Vanhoonacker, The Intergovernmental Conference on Political Union. Institutional reforms, new policies and international identity of the European Community, Maastricht 1992, 269-275, 273 (curs. lvm). 309 Kohl & Mitterrand, Brief aan het Ierse voorzitterschap, 19 april 1990, in: Laursen & Vanhoonacker, The Intergovernmental Conference, 276 (curs. lvm). 310 Ibidem. 311 Thatcher in: Hansard, 30 oktober 1990, column 873. 312 Howe, 13 november 1990, in: Howe, Conflict of loyalty, 702. 313 Delors, 5 juni 1993, in: Grant, Delors, 142. 314 Just de Visser, 13 augustus 1991, in: Bob van den Bos, Mirakel en debacle. De Nederlandse besluitvorming over de Politieke Unie in het Verdrag van Maastricht, Assen 2008, 177.

331

315 Peter van Walsum, 2001, in: Van den Bos, Mirakel en debacle, 193. 316 Delors, 20 november 1991, in: Laursen & Vanhoonacker, The Intergovernmental Conference, 20. 317 Mitterrand, 1991, door Lubbers in: Buitenhofuitzending 18 maart 2007. 318 Mitterrand, 1991, in: John Major, The autobiography, Londen 1999, 270. 319 Andreotti, 17 oktober 1991, in: Hubert Védrine, Les mondes de François Mitterrand. A l’Elysée, 1981-1995, Parijs 1996, 469. 320 Art. J.1 EU (versie Maastricht). 321 Art. J.3 EU (versie Maastricht). 322 Art. B en art. J.7, lid 1, EU (versie Maastricht). 323 Raad van de Europese Unie, Conclusies 8 april 2001, in: J.-P. Jacqué, Droit institutionnel de l’Union européenne, Parijs 2001, 146. 324 Art. 23, lid 1, tweede alinea EU. 325 Art. 47 EU (versie Lissabon). 326 Václav Havel, ‘A call for sacrifice. The co-responsibility of the West’, Foreign affairs 73 (1994) 2, 2-7, 2. 327 Geremek in: European observer, 22 maart 2007, ‘Europe was very far from us’. 328 Fischer, Buitenhofuitzending 22 mei 2005. 329 Kohl, Erinnerungen, 986. 330 Kohl, 22 november 1989 in: Kohl, Erinnerungen, 985. 331 Karl Schlögel, Im Raume lesen wir die Zeit. Über Zivilisationsgeschichte und Geopolitik, Frankfurt 2007, 463. 332 Joschka Fischer, Die rot-grünen Jahre. Deutsche Außenpolitik – vom Kosovo bis zum 11. September, Keulen 2007, 121. 333 Joschka Fischer, 1 oktober 2007, gesprek met auteur. 334 Védrine, 21 juni 1999, in: Hubert Védrine, Face à l’hyperpuissance. Textes et discours (1995-2003), Parijs 2003, 152. 335 Catharina de Grote in: Robert Cooper, The breaking of nations. Order and chaos in the twenty-first century, Londen 2003, 78. 336 Art. 8, lid 1, EU (versie Lissabon). 337 Schlögel, Im Raume lesen wir die Zeit, 469-470. 338 Peter Moors, gesprek met auteur, 7 augustus 2008. 339 George H. Bush, 1 oktober 1990, toespraak tot de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties. 340 Robert Kaplan, NRC Handelsblad, 15 september 2001, ‘De geschiedenis slaat altijd terug’. 341 Fischer, Die Rückkehr der Geschichte. 342 Peter Moors, 7 augustus 2008, gesprek met auteur; Joschka Fischer, 1 oktober 2007, gesprek met auteur. 343 Graham Watson, 29 november 2001, in: Mareike Kleine, Die Reaktion der EU auf den 11. September. Zu Kooperation und Nicht-Kooperation in der inneren und äußeren Sicherheit, Münster 2004, 101. 344 Europese Raad, ‘Conclusions et plan d’action du Conseil européen extraordinaire du 21 septembre 2001’, punt 2. 345 Robert D. Putnam & Nicholas Bayne, Hanging together. The seven-power Summits, Londen 1984, 3. 346 CONV 489/03, 16 januari 2003, bijlage: ‘Contribution franco-allemande à la Convention européenne sur l’architecture institutionnelle de l’Union’ (De Villepin en Fischer). 347 Art. 15, lid 6, tweede alinea, EU (versie Lissabon). 348 Ibidem. 349 Jan-Werner Müller, ‘Is Euro-patriotism possible?’, Dissent 52 (2004) 2, 13-17, 15. 350 Henri Bentégeat, in: NRC Handelsblad, 20 november 2008. 351 Fischer, 1 oktober 2007, gesprek met auteur. III DE ZOEKTOCHT NAAR PUBLIEK 352 Walter Bagehot, The English constitution, R.H.S. Crossman (ed.), Londen 1963, 61. 353 Tindemans, 29 december 1975, ‘Rapport sur l’Union européenne’, pt. 4.B, in: Bulletin-CEE 1976-1, ‘Supplément’, 11-36. 354 Europese Unie, ‘Berliner Erklärung’, 25 maart 2007, op: www.bundesregierung.de (Presse Mitteilung 117/07). 355 Louis-Ferdinand Céline, Voyage au bout de la nuit, Parijs 1952, 92. 356 Jean-François Deniau, L’Europe interdite, Parijs 1977, 237-238. 357 Thucydides, De laatste eer, Groningen 2004, 22. 358 Julien Benda, Discours à la nation européenne, Parijs 1979, 14-15. 359 Massimo d’Azeglio, 1870, in: E.J. Hobsbawm, Nations and nationalism since 1780. Programme, myth, reality, Cambridge 1992, 44. 360 Eugen Weber, Peasants into Frenchmen. The modernization of rural France, 1870-1914, Stanford 1976. 361 Bronislaw Geremek, in: Le monde, 18 februari 2004.

332

362 Jan-Werner Müller, ‘Europäischer Verfassungspatriotismus – eine Europäische Verbindlichkeit?’, Transit (winter 2004/2005), nr. 28, 173-186, 175. 363 Carlo Sforza, Illusions et réalités en Europe, Neuchâtel 1943; E.H. Carr e.a., Nations ou fédéralisme, Parijs 1946. 364 Ducci, 22 oktober 1984, in: Maria Grazia Melchionni & Roberto Ducci, La genèse des Traités de Rome. Entretiens inédits avec 18 acteurs et témoins de la négociation, Parijs 2008, 383-436, 436. 365 Benda, Discours, 124. 366 Europese Commissie, ‘Community action in the cultural sector. Communication to the Council’, 22 november 1977, in: Tobias Theiler, Political symbolism and European integration, Manchester/New York 2005, 58. 367 Adam Zamoyski, in: Theiler, Political symbolism, 123, 185. 368 Europese Parlement, Rapport-Hahn (1982), in: R. Collins, ‘Unity in diversity? The single market in broadcasting and the audiovisual, 1982-92’, Journal of Common Market studies 32 (1994) 1, 89-102, 95. 369 R. Barzanti, 1990, in: Collins, ‘Unity in diversity’, 98. 370 Hannah F. Pitkin, The concept of representation, Berkeley 1972, 101. 371 Europese Raad, ‘Conclusies du Conseil européen de Fontainebleau (25 et 26 juin 1984)’, pt. 6 (‘Europe des citoyens’), in: Bulletin CEE 1984-6, 11-12. 372 Comité-Adoninno, ‘Report submitted to the Milan European Council (Milan, 28-29 June 1985)’, pt. 9, in: Bulletin EEC 1985-7, Supplement, 18-30. 373 Ibid. 374 Charles Rutten, Aan de wieg van Europa en andere Buitenlandse Zaken. Herinneringen van een diplomaat, Amsterdam 2005, 175. 375 Slotakte van de Intergouvernementele Conferentie, 13 december 2007, ‘Verklaring van het Koninkrijk België, de Republiek Bulgarije, de Bondsrepubliek Duitsland, de Helleense Republiek, het Koninkrijk Spanje, de Italiaanse Republiek, de Republiek Cyprus, de Republiek Litouwen, het Groothertogdom Luxemburg, de Republiek Hongarije, de Republiek Malta, de Republiek Oostenrijk, Roemenië, de Portugese Republiek, de Republiek Slovenië en de Slowaakse Republiek betreffende de symbolen van de Europese Unie’ (Verklaring 52), in: Publicatieblad, 17.12.2007 C 306/02. 376 Benda, Discours, 47. 377 http://ec.europa.eu/education/programmes/llp/comenius/moreabou_en.html (8 feb. 2007) 378 Napoleon Bonaparte in: Benda, Discours, 39. 379 Conclusies van de informele ECOFIN Raad in Verona, 12-13 april 1996. 380 Theme Selection Advisory Group, ‘Interim report to the European Monetary Institute’s Working Group on Printing and Issuing a European Banknote on The selection of a theme for the European banknote series’, mei 1995, 3, 4. (www.ecb.int/bc/pdf/preparation/Theme_report.pdf) 381 Ibidem, 18, 30. 382 Ibidem, 28 383 Ibidem, 41, 13 384 Ibidem, 16-17. 385 Feature Selection Advisory Group, ‘Selection of Design Features. Report to the European Monetary Institute’s Working Group on Printing and Issuing a European Banknote’, november 1995, 7. 386 Nationale Bank van België, ‘De eurobiljetten’, op: www.bnb.be (12 februari 2009). 387 Preambule EGKS. 388 Art. 98 EGKS. 389 Kenneth Younger, 14 mei 1950, in: Hugo Young, This blessed plot. Britain and Europe from Churchill to Blair, Londen 1999, 50-51. 390 Kurt Schumacher, in: Dirk Schümer, Das Gesicht Europas. Ein Kontinent wächst zusammen, München 2004, 64. 391 Europese Raad van Kopenhagen, ‘Verklaring over de Europese identiteit’, 14 december 1973, in: Bulletin CEE 1973–12, 127-130. 392 Exod. 3:14. 393 Preambule grondwetsverdrag. 394 Enzensberger, in: Schümer, Das Gesicht Europas, 306. 395 George Steiner, De idee Europa, Tilburg 2004, 17-30. 396 Krzysztof Pomian, ‘De Europese identiteit: een historisch feit en een politiek probleem’, in: Leonard Ornstein & Lo Breemer (eds.), Paleis Europa. Grote denkers over Europa, Amsterdam 2007, 29-54, 30-31. 397 Schuman, Verklaring van 9 mei 1950. 398 Tindemans, ‘Rapport sur l’Union européenne’, pt. 1A. 399 Ibidem, pt. 4.A.2. 400 Ibidem, pt. 4.B. 401 Handelingen. 22:23-29. 402 Paul Magnette, La citoyenneté européenne. Droits, politiques, institutions, Brussel 1999, 18-19.

333

403 Europese Hof van Justitie, Van Gend & Loos, arrest 26/62 van 5 februari 1963. 404 Felipe González, ‘La Europa que quiere España’, Politica exterior 6 (1992) 30, 7-20. 405 Europees Hof van Justitie, zaak C-184/99 (Grzelczyk) punt 31 en zaak C-209/03 (Bidar) punt 31. 406 Barroso, in: de Volkskrant, 21 november 2007, ‘Banken Europa moeten overstap vereenvoudigen’. 407 Juvenalis, Satiren, 10, 77-81. 408 Philippe C. Schmitter, How to democratize the European Union... and why bother?, Lanham Md. 2000, 44. 409 Alan Milward, The European rescue of the nation-state, Londen 1992, 317. 410 Tony Blair, redevoering tot het Europese Parlement, 23 juni 2005, op: www.number10.gov.uk. 411 Art. 2 EU (ex art. B). 412 Danuta Hübner, in: The Economist, 28 juli 2007. 413 Ieke van den Burg, ‘Europa is een betere partner voor regio’s dan Den Haag’, Eurowerk 4 (2004) 2, 5. 414 Nigel Farage, in: The Economist, 28 juli 2007. 415 NRC Handelsblad, 7 februari 2004, ‘Rondpompen of verzuipen? De slag om Brussels geld.’ 416 Danuta Hübner, ‘Future of cohesion policy’, toespraak informele ministerraad over Territoriale cohesie en regiopolitiek op de Azoren, 23 november 2007 (COM speech/07/742). 417 Kurt Biedenkopf, ‘In Vielfalt geeint. Was hält Europa zusammen?’, Transit (winter 2003/2004) nr. 26, 29-47, 46. 418 Catherine Colonna, redevoering op de 13e ambassadeursconferentie te Parijs, 30 augustus 2005. 419 (Nederlands) Ministerie van Buitenlandse Zaken, Staat van de Europese Unie 2005-2006, 20 september 2005, 16. 420 Catherine Colonna, redevoering op de 14e ambassadeursconferentie te Parijs, 29 augustus 2006. 421Atzo Nicolaï, Nederland Europa. Van droom naar daad, Den Haag 2006, 8. 422 Barroso, ‘A citizens’ agenda: delivering results for Europe’, 10 mei 2006, Europese Commissie, SPEECH/06/286. 423 Nederlandse regering, huis-aan-huisbrochure Europees referendum, mei 2005. 424 ‘Willem de Zwijger’, 23 mei 2005, ‘Gratis pinnen!’, op: dezwijger.blogspot.com (12 februari 2009). 425 Mary Beard, ‘Cruising with Caesar, New York review of books, 18 december 2008, 48-52, 48. 426 Jean-Jacques Rabier, 8 februari 2002, interview op: www.ena.lu. 427 Europese Commissie, Eurobarometer 70, first results. Public opinion in the Union op: ec.europa.eu/public_opinion/archives/eb/eb70/eb70_first_en.pdf (18 januari 2009). 428 Emile Noël, ‘The political prospects for Europe in the wake of the Single European Act: a response to public expectations’, in: Karlheinz Reif & Ronald Inglehart (eds.), Eurobarometer. The dynamics of European public opinion; essays in honour of Jacques-René Rabier, Basingstoke/Londen 1991, 57-63, 63. 429 Carl Schmitt, Verfassungslehre, Berlijn 1993, 246-247 (curs. orig.). 430 Hannah Arendt, ‘What is freedom?’, in: idem, Between past and future. Eight exercises in political thought, Londen 1993, 143-171, 154-155. 431 Montesquieu, De l’esprit des lois, I.2. 432 Arendt, ‘What is freedom?’, 153. 433 Machiavelli, De heerser, hfdst. XXV. 434 Machiavelli, Discorsi, I.7. 435 Hanns Jürgen Küsters, ‘Die Verhandlungen über das institutionelle System zur Gründung der Europäischen Gemeinschaft für Kohle und Stahl’, in: Klaus Schwabe (ed.), Anfänge des Schuman-Plans 1950-51/Beginnings of the Schuman-Plan, Baden-Baden 1988, 73-102, 79; Jean Monnet, Mémoires, Parijs 1976, 379. 436 Art. 20 EGKS. 437 P.J.G. Kapteyn, L’Assemblée commune de la Communauté du Charbon et de l’Acier. Un essai de parlementarisme européen, Leiden 1962, 115. 438 Kapteyn, L’Assemblée commune, 117. 439 Ibidem, 219. 440 H.H. Maas, ‘Parlementaire democratie in de Europese Gemeenschappen’, Internationale spectator (1965) 883-901, 888, in: S. Patijn, De uitbreiding van de bevoegdheden van het Europese Parlement, Rotterdam 1973, 22. 441 Walter Hallstein, Die Europäische Gemeinschaft, Düsseldorf/Wenen 1974, 73. 442 Harm Buiter, in: Hugh Beesley, ‘Direct elections to the European Parliament’, in: idem e.a., Limits and problems of European integration, Den Haag 1963, 86. 443 Art. 138, lid 3, eerste zin, EEG (oorspr.). 444 Martino, 1956, door Ducci, 22 oktober 1984 in: Melchionni & Ducci, La genèse des Traités de Rome, 395. 445 Art. 138, lid 3, tweede zin, EEG (oorspr.). 446 Publicatieblad 6/1958; Patijn, De uitbreiding van de bevoegdheden, 177n1. 447 Publicatieblad 1045/1962; Patijn, ibidem. 448 De Gaulle, persconferentie 15 mei 1962, in: Charles de Gaulle, Mémoires d’espoir, suivi d’un choix d’allocutions et messages sur la IVe et la Ve Républiques, Parijs 1994, 793. 449 Stephen Wall, A stranger in Europe, Oxford 2008, 69.

334

450 Europese Akte, artikel 6, lid 2, in Publicatieblad 29 juni 1987. 451 Beesley, ‘Direct elections’, 83. 452 Richard Corbett e.a., The European Parliament, Londen 2007, 10. 453 Art. 14, lid 1, EU (versie Lissabon). 454 ‘Antoniozzi Report. Opinion from the Legal Affairs Committee’, in: Jan Werts, The European Council, Atlanta/Amsterdam, 154. 455 Thatcher, in: Julian Priestley, Six battles that shaped Europe’s Parliament, Londen 2008, 27. 456 Priestley, Six battles, 44. 457 Memorandum van de Spaanse regering, ‘The road to European citizenship’, Raadsdocument SN 3940/90 van 24 september 1990, in: Laursen & Vanhoonacker, The Intergovernmental Conference on Political Union, 328-332, 329. 458 Art. 8 EG (versie Maastricht). 459 Memorandum van de Deense regering, ‘Denmark in Europe’, 30 oktober 1992. 460 Verklaringen van de Deense regering over het burgerschap van de Unie, in: Conclusies van de Europese Raad van 11-12 december 1992, Bijlage 3. 461 Art. 17.1 EG (versie Amsterdam). 462 J.H.H. Weiler, ‘To be a European citizen: Eros and civilization’ (1995), in idem, The constitution, 333. 463 Conclusies van de Europese Raad van 14-15 december 2001, Bijlage (‘Verklaring van Laken’). 464 CONV 574/03 van 26 februari 2003. 465 Art. I-1 Grondwetsverdrag. 466 Thucydides, De laatste eer, 22. 467 Europese Raad van Brussel, 21-22 juni 2007, Conclusies van het Voorzitterschap, Bijlage 1, punt 1. 468 Andrew Moravcsik, ‘What can we learn from the collapse of the European constitutional project?’, Politische Vierteljahresschrift 47 (2006) 2, 219-241, 220 (curs. orig.). 469 Alexander Somek, ‘Postconstitutional Treaty’, German law journal 8 (2007) 12, 1121-1131, 1126. 470 Somek, ‘Postconstitutional Treaty’, 1125. 471 Art. 10 EU (versie Lissabon). 472 Moravcsik, ‘What can we learn’, 223. 473 ‘Poland’s generational shift’, 5 november 2007, Krzysztof Bobinski, Open Democracy, op euractiv.com. 474 Howe, redevoering 13 november 1990, in: Howe, Conflict of loyalty, 667. 475 Art. 203 EG. 476 Art. 50 EU (versie Lissabon). 477 Europese Conventie, zitting 25 april 2003, verbatim (sprekers Haenel, De Vries, Meyer). 478 Ibidem (sprekers Stuart, Thorning-Schmidt, Einem). 479 (Nederlands) Ministerie van Buitenlandse Zaken, 26 september 2002, ‘Europa in de steigers. De Nederlandse inbreng in de volgende fase van de Conventie over de toekomst van Europa’. 480 J.M.A.H. Luns, Ik herinner mij, Leiden 1971, 139; Jan Peter Balkenende, ‘Europa niet gebaat bij twee stuurlui’, de Volkskrant, 4 februari 2003. 481 (Nederlandse) Tweede Kamer, Kamerstukken II 2005/2006, 29 993, nr. 27, 8. 482 Jean-Marie Benoist, Pavane pour une Europe défunte. L’adieu aux technocrates, Parijs 1977, 27. 483 Hannah Arendt, The human condition, Chicago/Londen 1998, 198. 484 Stanley Hoffmann, ‘Les oraison funèbres’, in: Raymond Aron & Daniel Lerner, La querelle de la C.E.D.. Essai d’analyse sociologique, Parijs 1956, 59-87, 60. 485 Montesquieu, De l’esprit des lois, II.5 en III.9. 486 Werts, The European Council (2008), 78. 487 Sir Michael Butler, in: Wall, A stranger in Europe, 65-66. 488 B. Constant, De l’esprit de conquête et de l’usurpation [1814], Ephraïm Harpaz (ed.), Parijs 1986, 39 (II.2). 489 Madison, in: Alexander Hamilton, James Madison & John Jay, The Federalist Papers (1788), Charles R. Kesler & Clinton Rossiter (ed.), New York 1999, 282 (nr. 49). 490 Arendt, The human condition, 198. 491 John Dewey, The public and its problems, Athens Oh. 1954, 12. 492 Dewey, The public, 31. Tot slot 493 Raymond Aron, Introduction à la philosophie de l’histoire. Essai sur les limites de l’objectivité historique, Parijs 1948, 323. 494 Friedrich Nietzsche, Over nut en nadeel van geschiedenis voor het leven, Groningen 2006, 85. 495 Friedrich Nietzsche, Over de genealogie van de moraal. Een polemisch geschrift, Amsterdam 1994, 56 (II.1). 496 Wolfgang Schäuble, in: Tilo Schabert, Wie Weltgeschichte gemacht wird. Frankreich und die Deutsche Einheit, Stuttgart 2002, 533. 497 G.W.F. Hegel, Vorlesungen über die Philosophie der Geschichte, Stuttgart 2002, 45.