De originibus historiae Romanae, seu, de antiquissimis...

'41 .^

0-''^::i-

rW ttE^^

;^-^-;•^, i,. - -• .•.

, ^. ^"

II n I G I Mi.. "^ .- X.TC7-'

fflfV --?!*->.'•i' » '• ,..•• ,

r^'4f V'-: ;£,.-. ••.••

gl

4fc^^»*»*

IIIIil^ORlAE] ROMAMA^SEU

DE ANTIQUISSIMIS CARMINIBU» HISTORICIS,

DE LEGIBUS REGIIS

ATQUE *

DE COMMENTARIIS REGUM •

^

'W^

SCRIPSIT

CHRISflANUS PETeMsEN,PHU.OSOPHUE^ DOCMR ET PHILOLOGIAE CLASSICAE jq|OFESSOR PUBLiCUS

' 1N GYMNASIO HAMBVRGENSIUM ACADBWICO.

4^

• J

PRAEMiSSUM EST INDICI SCHOLARUM IN GYMNASIO ACADEMICO

A PASCHATE 1835 USQUB AD PASCHA 1836 HABENDARUM.

H A M B U R G I 1 8 a 5.

Typis Joannis Augvsti Meissneri, Amplissimi Senatus, Gvi^fASii BT JoANNEi Typogra PHI.

IN C0MMI88IS PERTHESn ET BeHseRJ.

^5^^

P. ...-^^-d^

-' .'^. -''•

,. - -A». •, '.7-ji.

•

'..'- < r ''-Hpv ';'•'».

,. ; * - *i .• \

^ '-^^'f^- V _H ^,

.^.. /\r\

i

.i- )

W f

#

ii

-t

t

# «'

li''*

rtH^.

..., l^J--^:

vo.- I ;

,r:j

'ii

f

J«

«

15.*

•Jr

•^

x-=-^-^ ?»•..•'•- -; -.';...-4*::i^^:"A^

— •

.

ji.^ .lSj . m

?s^<.5.,s^-^"'' '*" "i X jlfi*-"-.

' •'-1'V

i

?Mi»'^^'^ •«^L.A-'- '--^ ..:..;./.,; ^^-;i4--'^<-;-^îj;-'5--'-^=^->>v^ ..''•^•^^^ ^l%:fV.•«'^^.p^.ll^'

•.'«"••iJ

«•^;^. -<'*•:-•- i' -f " m^'. "-'

-

^ i.

;t J<ji *S

»:' >

De originibus historiae Romanae.'-ii

fâae mirabile Niebafarii ingneimim de popnli Bomani origine et rebus gestis

memoriae prodidit nova, ea an vera atque certa sint, dabitanmt malti, refatavit

mea qiîdem sententia adhnc nemo. Qno qais diligentins pervolataverit eios libros,

qao intentias jperspicere stadet, qaid de reipablicae^ftbmanae principio et com-

matationibas ille stataerit^ qaibasqae argnmentis foiitentiam saam probaverit, eo

maiore flagrabit stadio aot fortias affirmaidi, si qaid dabium videtur, aut accurate

refellendi, si in errorem eum putat incidisse. Gaudio perfunditur animus, si ar-

gamenta invenire oontigit, quae omnem tollant diibitatioQem, omninoque evanescere

iubeant obscuritatem. Sed cogitantibus nobis et animo volutantibus, quam difficile

sit asseqai tanti viri solertiam atqae doctrinam, non deerant cautio et modestia.

Summopere vero oportet nos vereri in rebus examinandis tam arduis tamque gra-

vibus, ne succnmbamus rerum novarum cupidini, neve inhaereamus praeoccupatae

opinioni. Solum veritatis studium nobis praeferat facem necesse est.

£x qao magnus ille vir res Romanas perscrutandi novam monstravit viam,

quaesitum est, utrum poesis, an prosa oratio sit vetostior, non in toto hominum

genere, sed apud Romanos. Quam quidem de aetate atriasque orationis quaesti-

onem mittamus, teneamus vero et probare studeamus, id qaod maxime est impug-

natum, res gestas maiorum a Romanis iam antiquissimo tempore cum carminibus

esse celebratas, tum incultis horridisque annalium monnmentis illustratas.

Prae ceteris Niebuhrius sibi proposuerat antiquissimos quosque rerum cogno-

scendarum fontes investigare et aperire, ut certa esset norma, ex qua de auctorum

fide statueretur. Attamen in bac ipsa re et plurimis aliis non ubique caute vide-

tur egisse , neqne mihi omninq -«atisfecit. Etenim tmn aperte nonnunqaam sibi

î.v,.;

•#;••

V . -<:^^;yST-^'-' -• •/ ^ /^'^;.-*;-^:--'^^- H:a'^- v'^1^*-4V^ #^<''-ii-î.

" ::• .-.;'''>,^'îK:^?'

ipsnin repagnaê contelidere aasim, adeo noD diligenter faisse versatam in gra-

vissimis nonnallis« qai haic rei lacem afifandant, locis vetenun scriptoram ena-

cleandis , at iasto ba]^|||t reram iadici sperep de eias qoadam incaria âllam

remansaram esse dabitationem.

Sed ne^ qais aadacao|rem me potet, qaam deceat esse eam, qai primam de

reram Romanaram cogoiUone pablice disserat, idqae contra viram sammae aocto-

ritatis, iam praemonere ^tias est visam, me potias rationem argamentandi impug-

nare, qaam qaod effectam est argamentatione, res vero, qaas e tîebris orait, me

ea, qaam ille aperuit, via denuo perscratatam esse atqae retractasse, neqoe nullas

quidem vel in dubiam vocasse vel refutasse, plurimas vero, qaas attingere Ucait,

magis firmare stadaisse, ut iam, si non omniQo stabilitae, tamen certiores et cla-

riores factae viderentur. Tautam abest, ut eius meritis obtrectem, ut, si quid

bonae frugis protulisse videar, id me illi acceptam referre ingenue fatear^

Itaque cum de carminibus istis antiqais absolvero, de aliis litterarum monu-

mentis illastrantibns illis res gtstas atque instituta regum Romanorum, imprimis

de ipsorum legibas et commentariis paqljbj^ fusius agam.

I.

De antiquissimis Romanorum carminihus historicis,

Nemo animadverterat, PerizoDium (in Animadversionibus historicis c. 6) in

lucem protraxisse aliqaot veterum scriptorum locos, qui docerent, nltima iam antiqui-

tate a Roraanis laudes maioram esse celebratas carminibas, ex iisque repetendam

historiae originem, cum Niebuhrias (in prima Historiae Romanae editione Vol. I.

p. 178) idem statait, aliis argamentis ductus; poesin enim in ipsa antiquissima

historia agnovit, quippe quae propius accederet ad ornatas poetarum fabulas,

quam ad priscoram annalinm sterilitatem.

Cum hac de re plures litem ei intendissent*), eam in secanAi et tertia operis

sui editione (Vol. I. ed. 3 p. 283 sqq. Vol. II. p. 6) iterum in disquisitionem

•) A. W. V. Schlegel Rec. Heidelberger Jahrbiicher. 1816, No. 53. sqq. W. Wachsnrath

die altere Geschichte des Rbmischen Staats. Halle 1819. p. 19. Fr. Lachtnann de fon-

tibns Historiaram Liyii commentationes. Gottingae 1832. Comm. I. p. 18.

IJ^j

• ^t: ';*î^v . 'i

'-J.-- < *'^jffjj^.y •• ,.' .•:.•,r>,1'f''*'''

-•••'•- - - . . ,-VvS^^J^" 4j:.•-;••..". < ".;'•- .^=" • ""^ O ~-~

yocavit, yeteramqiie scriptoram testimoniis nisas fortitis affiraiavit, ipsasqae eias-

modi poematom reliqaias e monomentis protalit, at, faissentne haec carmina

necnei iam minas qaaererent, qiflun de eoram ambita, «onditione et iateîtate

dubitarent*). 'Neqne origêm tantom horam carminnm atqae aetatem investigavit,

sed indogare etiam volmt, qoas- snbierint Ticissitadines, et quomod^. perierint.

Persaaserat sibi vir sagacissimas, qoae prias fuissent cantata, ea in suam asom

convertisse Enninm, primosqne minaiinm aactores, qai solata aterentur oratione

(Voi. JLj^p» 28^1 246, 289. Vol. II. p. 6), deinde imprimis Ennii celebritatem

effecisse ,' nt in oblivionem venirent poemata ista obsoleta. Nifailominus eoram

reliqnias opinatar osqae ad Aagasti tempora pervenisse, neqne illas in litteraram

monnmentis esse servatas, sed in-we vnlgi viguisse, publice cantatas, ut ipse

DicHiysias, homo Graecns, eas audiret atque intelligeret (Vol. I. p. 246 et 289).

Eamqoe sententiam acriter defendit miro obcaecatas errore; namqae, ne qnid de

lingna Latina ^moneam , tum omnino mntata, neve de Vnlgo, tam fere peregrino

facto , scriptores , qai horam camKnuiii mentioneib facinnt,

praeter Dionysiam

omnes ea, ut deperdita, deplorant. ^P^;

Miram est, hominem ceteroqain cantissimam non^nsisse, param esse veri-

simile, quod professas esset, magis etiam mirandum, eum non accnratius inspexisse,

non diligentius perpendisse Dionysii verba. Quae cum ego aggrederer, ipsa

typographorum signa („ ")» priusquam legerem, mihi indicarant, uon Dionysii

esse verba,-sed alius scriptoris ab eo allata. Namqne in vulgari illa de Romuli

et Remi natalibus narratione (lib. I. c. 7^ hoc legitar: 01 ds dvdQot&evreg yi-

vortut xaru xe dîtoaiv no()cpTJg xal (pgovrifimog ^yxov ov avo<poQôlg xai ôvxoXoig

ioixoregj dXX^ olovg dv Tig dûoaeu rovg ex âaiXBiov re ^pvtrag yivovg xal dno Saifiovfov

anoQag yevia&ui vOfnônivovg, mg iv Totg narQiOig vfivoig vno '^Pmfiaiwv eii

xai vvv aderai. Neque tamen Dionysium Halicaraasseam haec patria carmina can-

tata audivisse, sed Fabium Pictorem, qni omnium Romanornm primus confecit

Annales, doceQii^ verba, quae Dionysius praemisit, haec: neQi 9e tuv ix Ty]g "rXiag

yevofiivo)V KoCvrog fiev Oapiog, b IHxxotQ Xeyofievog, o) Jievxiog xe Kiyxiog xai Kdrojv

IIoQxiog xai Ileiaotv Kc^novQVMg xai TaJy dXXotv avyyQaqîotv ot nXeiovg rixoXov&iôav,

Ttj^Se YQacpei. Quisque, opinor, concedet, non de statnra tantam et genere iuvenum

*) K. L. Blum EinleituDg 1d Roips alte Gescbicbte. Berlin 1828.

vy--^^y:^

^fe;. #^V'- ••••"'•i?' ' ^'•vjy.. '. ^<v*" •.-»,-v-^r?#i^^

:-'\''^-\ '- •••

-.'^rv;:' •:.• '.-.'^ '• ^-^v.-^-y

:.;K>^- 4 .''''' ''

'

}^ • ^ !•','•

''

,' '

* '.•., -;,<. '•- '

'• j-' 'rsfi^.^J.' ,•.,esse cantatam, sed de vibi «Ciaun diTiiio oMitdlb sernita, râMiae fertiter gestis.

Haec carmina etiam Flotarchas respioit, vel aaotor, qoem aecQtas est, non modo ,

iu Romoli vita, sed eti^p» in oratione, qoam a Nama liabitam fingit, cam ei

r^piam Romanam offerretar (c. 5): xai '^Pnfvo^Kw ftev ovrot naXSa dtwf iffpovai

qnifMts Moi «iôf^ T(va Saiftottor at^TOv xai aorttiûtv aTiuFtov hi Pfptiov Xdyovaiv.

Ex isto Fabii loco coniicimas, plaribas diversisqae carminibas easdem res

esse oelebratas, exqae carminam varieitate yarias de originibaa Romanis ortasesse

opiniones. licet alia cansa excogitari possit, qaae effeeerit, at primi iain reram

urbanaram comiBentarii inter se differrent, certe Fabiom nihil nisi piariam poe-

matam notitia cofiimovere potait, ut ad carminam consensom {iv toI$ narQiots vnvoig) >

provocaret. Qaod si iam dubiam non est,wiiPabiam in rebns Romanis narrandis

veteres poetas jsae secatuin, idem de Ennio est sumendam, qoippe qai et prias

scripserit, et in ea ipsa fabula de natalibas Romnii cam Fabio consenserit £te-

nim uterque Romali matrem non Rkeam Syiviam^ sed Iliam vocavit*) Xn^ncOTqae

feminam dixit.**) Maiore etipm iare*Naevi(ftn coUigrimus priscis carminibas esse

usum, quippe qui et Ennio fuerit anfiîor, et ipsum versaam Saturnioram

metram adhibuerit.***)||^>

Ut borum carmiuum indolem, quantum fieri potest, investigemus , praemissis

veterum testimoniis, Niebuhrii coniecturam examinemus, ipsa poetarum vestigia

persequentes , quae adhac appareant. Poesi sacra praetermissa , de qua nemo

dnbitet, duo carminum historicorum genera Niebuhrius recte videtnr distinxisse,

Naenias et carmina verp historica vel heroica. De Naeniis, cum nihil sit magni

momenti, quod addamus, disceptationem omittendam duximas. De ceteris vero

carminibus, quae traduntnr, quamqaam hodie minime snnt ignota, tamen hic repe-;-

tantur oportet, quo facilius nostra sententia percipiatur.

*) Servius ad Virg. Aen. I. 277, III. 333. Dion. I. 79.

•*) Qainct. Inst. I. 6, 12. „Lupus nuuciUinutn, qtMmquam Varro tn eo libro, ouo initia Romanae

urbis enarrat, Lupum feminam dicit, Ennitm, Pictoremque Fmbium teamu." At haic loco

nihil tribai posse confiteor, nisi soluta foerit qnaestio de Fabionnn Pictoram diversitate.

Cf. Nieb. Yol. II. p. 9. Blam p. 73. Eqaidem in eorum sententiam discedendum arbitror,

qui patant, Fabiam et Graece et Latiae scripsisse. Lachmann Comm. I. p. 26.

***) De aliis rebas ab Ennio discessit, de Ilia vero, Aeneae filia, ei assensus est. Serv. ad

' Virg. Aen. I. 277. Jt^

r

M.

m0^p.:--i:/..'fc;m-<^::^'

?- ':-

— 5 —H***'f»Aeque utiium,* iaqmt Cicero (Bnit. c. 19 §. 76), exstarmt iila carmina, quae

multis saeculis ante suam aetatem in spulis esse caHtitata a simgulis convivis de

clarorum pirorum laudibus in Orufinihus scriptum relifuit Cato.*' Qao ex loco

apparet, Oatonis aetate haoo morem non amplias obtinoisse, qnamqaam, quod

tradit. moltis saecalis ante saam aetatem carmina ijla esse cantitMi. in<le ^on

efficitor, maltis ante saecalis etiam desitum esse caatari. Unde hoc compertam

habet, nisi primi historici aadiTerant? id qaod de Fabio nunc constat. AccaratiBs

ex eod^ Catonis libro hanc morem describit Cicero in Qaaest. Tusc. (IV. 2)

hisce verbis: f,Gravissimus auctor in Originibus dixit Cato, morem apud maiores

hunc epularum fuisse , ut deinceps, qui accubarent, oanerent ad tibiam clarorum

virorum laudes atque virtutes.*' 9^plicem canendi modam exposait Varro^ in

libro,qaem scripsit de Vita populi Romani , secando , aoctore .l^<»io (II. 70)

:

„In conviviis pueri modesti ut cantarent carmina antiqua, in quibtis laudes erant

maiorum, et dssa voce et cum tibicine." Ut caeter«t praetermittam locos, qui

nihil novi addant*"), ipsa Dearam lAtio, a qaiba8^#aoendi facultatem repetebant,

moltom carminibas esse tribatum argait. Etenim praeter Naeniam, cui extra

portam Viminalem sacellum erat dedicatum ( Festus ed. JJind. p. 106) , Camoenas

antiqaitus Romani studiose colebant.**) De Camoenis a rege Numa cultis infra

dispatabimus. Hoc loco sufficiat Varronis locum adscribere (L. L. VII. §. 36):

,,Fauni dei Latinorum, ita ut Faunus et Fauna sit; hos versibus, quos vocant

Saturnios, in silvestribus locis traditum est solitos fari futura, aquofando Faunos

dictos. Aniiquos poetas vates appellabant a versibus viendis.

Quod monet Varro ad versum enncleandaln Ennii hnnc:

,,Versibus, quos olim Fauni ^^atesqu^ canebant,"

Quem versum etiam Niebahrius testem citavit, qao Romanis priscis poesin

vindicaret; etenim nec notiones et voces habere potuerunt reram, quae iis ignotae

essent, neque tam diversos deos colere, quibus poesis originem tribnerent, nisi ipsam

magni aestimafaibt , eiusqae diversa habebant genera. Itaque si carmina funebria

ad Naeniam, carmina sacra ad Faunos referebant, etiam bistorica fuerint oportet.

*) Cic. Tusc. I. 2. Valer. Max. II. 1, 10. Cic. de Rep. 1. IV. apud Aristidem Quinct.

II. p. 69. ed. Meibom. Horat. Od. IV. 16, Epist. II. 1. v. 23-^*27.

**) Varro de Ling. Lat. VII. 26 ^ 27.

A

" , ,'<

-' ' •' •

'X'i.-.'-''''"l' ^-.

'^ '.

:^ **T^''^Wl?^^.;i^'?^..:'»?^ \p^^^r'^;:'^-:^m^^ ''^Wjm^,\"*, V ." • "

" ..

• '. '' ^.'''—'' ,-"i

.•'r^

',??

— ^ _»»t*»C

,\-^ci^ ti^;iUi^Mttore Etruseo violmter umiis ..4 «.^^^»^1^« sfitfy ,ft^#«wi

r..:iT«ji*(> , •.; ' .,-* ^^bhft:€lei«ctum mimtmenta reffiti* /yî^^, f3ui*M*»*i tr...r»tAvimt»^

. v;^. .. /.^. m,i- iirt Templaque Vm<M, ,j ..^,>.k4^^^8

,r:4.;^<*^t , H'.vm*^,

Iliae dum se nimium querenti., , ,^ ., . . \

lactat ultorem, vagus et sinistra

Labitur ripa,•'$ij^

non probantej u-

xortus afnnw.aK

De qno loco-^m^ refeirt Porpbyrion, ^ôd miror Niebnhrio non in mentem

venisse vel no4ifb eo esse memor|ûm): ,»//ia, auctore Ennio, in amn£m Ttiêrim

iussu Amulii regis praecipitata est. Antea enim Anioni matrimonio iuncta; atqui

kic legitur, quasi Tibî potius nupserit"*), His concessis, non audacios

videbor pronantiare, Romulo significari civitatem Palatinam, qaam Romani inpo-

lebant, Remo aatem Remnnam» i« e. marum e regione sitam. orbem Aventini**);

Ili^, qaae inter hos montes, flaetfit, vocari geminoiîm matrem» Tiberim vero

patrem, quod flumina efficerent, ut montes habitari possent; postea com^^Îlis ex-

celleret populus Romanuiu iu Tiberis, patris, locom sufiectnm esse Martem, belli

auctorem; lupam vero vel lupam de sole intellexerim stagnum, quod Tiberis

inondatio effecisset, exsiccante ***), picam, qni infantibns cibos apportasse di-

citar ****), de glandibus et pomis, Accam Larentiam, cuius filii habentur fratres

Arvales, spicea corona et albis infulis ornati, de agri cnltnra *****), Faustulnm

deniqoe, pastorem, de re pecuaria.•

De Numa parva tantnm exstitisse carmina Niebahrius concessit (I. p. 288).

In hisce ipsarum Camoenarum cultum, quem Numa aat institaisset, aat aa:fi|tet,

fuisse celebratum, Cicero et Plutarchus significant. Ille (de Orat. III, 51):

,,Nihil est autem, inquit, tam cogkatum mentibus nostris, quam numeri atque

*) Servius ad Aen. I. p. 277 „Hanc, ait, ut quidam dieunt, Iliam tibi Anien fecit uxorem, ut

alii, inter quot Horatiut, Tiberit." Cf. 0?id. Amor. III. 6, 46. >^

**) Festus 8. V. ilemariDus ager p. 136 et 229. Serv. ad. Aen. YII. 639.

***) Creuzer's SymboUk. II. p. 133. -^ .*. •

****) Eadem avis est KeXsog in mytbologta Cortlris. HjmD. Hom. io Cer. v. 96. Creuzer's

Symb. IV. p. 437. Cf. Mytbogr. Vati6. ed. Bode. III. 11,11. p.235.

*****) Gellius N. A. VI. 7.

"> t

XrV!»;>

5'.,--

"m^-^-i

— 9 ~voces, quibns et excitamur et ineendimur et lenimur et languescimus ei ad kilari-

tatem et ad tristitiam saepe deducimur, quorum illa summa vis carminibus est

aptior et cantibus, non neglecta, ut mihi videtur, a Numa, rege doctissimo,

maioribusqm nostris, ut epvlarum tolemnium fides ac iibiae Saliorumque

versus indicant." Accuratias rem indicavit Plataorchas (Vit. Namae c. 8):

Ttp de Novna dûfia &sag Tivog r^ vvfiqyrig OQStag sQtog v^ mai avvovaia •nQog avrhv

anodoiiTog xal xowal fisxa Movaaiv dtarQiâ^ ra yap nXsZoTa twv fiavTsvfiuTfov slg

Movoag avrJYS xat fiiav Movaav idioyg xtUi^ diacpsQOVTfag sSidal^s os^sa&ai TOvg^^Ptofiaiovg

TaxiTav nQogayoQsvaag, olov aitonijXriv i^ ivsav. Ne qois de Tacita Musa coniecto-

raro faciat, Romanos Musis omnino non cantaî, sed instinctum ibodo divinum et

meditationem tribaisse, monemas, a verbosis etiam Graecis et Musarum matrem,

Mnemosynen, tacitam induci, et ex ipsis novem sororibus anam, Polybymniam,

cui fabulas divinas et poemata sacra adscriberent, ad divinum eius afflatum signi-

ficandum, feminae meditantis et tacentis statu effingi esse soiitam.*)

Talli Hostilii res, imprimis bella cam AJbanis gesta, uno non parvo carmine

faisse contentas, eoque ex carmine ipsos versus Satamios apud Livium (I. 26)

esse servatos Niebuhrius arbitratur (Vol. I. p. 288), arguens, e libris pontificiis

eiusmodi poematum reliquias esse depromptas (I. p. 383). Sed quod Livius legem

nuncnpat horrendi carminis, inde non seqaitur, hoc de iusto carmine seu poemate

esse intelligendum. Formulae enim Fetialium (c. 24 et 32) aliaeque mnltae a

Livio aliisque scriptoribus''^^) appellantur carmina. De horum versunm natura cum

praematura morte nobis ereptus Niebuhrius nos docere non potuerit***), ego

iudicare non ausim : id tamen affirmare non dnbito, antiqui iuris formulis numerum

fnijHe poeticum dictionemque, quae ad divinam poetarum instinctum effeuîr.

Nihiiominus inde non collegerim, has formulas e poematis esse petitas, sed ^memorationem publicam antiquitus instar poematam fuisse, quod Germanorum quoque

iura vetera probant. Simul inde discimus, Romanis per omne aevnm miniine

defuisse 'poesis amorem atque facultatem. Illae vero parricidii formulae unde

provenerint, postea videbimus.

*) 11 Museo Pio-ClemeDtino desccitto «l%6iamb. Visconti. Roma 1782. p. 45. sqq.

**) Cic. pro Rab. c. 4. pro Murena c. 12. de Orat. I. 57.

^

*••) I. p. 288 N.

— 10 —Ad Anoum Marcium «^imas, de <fw> irollam faisse poema Niebiihrias (I.

p. 288 et 390) contettdit, qnamqnam boni co^omiae in pri9ci8 oarminibtis enm

foisse omatum, (p. 29S) Ipse profitotar. Qaare etsi minos polita et elata, aliqna

tamen poemata etiam de hoc bono rege exstitisse erediderim, praesertim cam,

qoantos omatns perierit, cam narrationes in solatakn orationem transirent, non

cognitum habeamas, neque intelligamus, qnomodo ad posteros pervenerint, quae

de eius rebas in bello gestis tradanto^, nisi ex carminlba».

De magno illo poemate, qi^ histcMlte Romanam complexam esse dieitur a

Tarquinii Prisoi^.iDcunabairs asqne ad pagnam apud laeom Regillnm commissam

(I. p. 288 et 804), non habeo, qood addam, nisi de hoc qooque tempore plara

ponenda esse carmina, e qnibus historicorum narratio sit composita.

NuDqnam intermissam esse poesin apad Romanos, idque agnosci ex iis, quae de

Coriolaso et CamiHo raemoriae sant prodita, libenter concediiAus*), neqae tamen

minus Virginiae, Manlii Capitolini, Manlii Torquati, Decioram alioramque laudes esse

carrainibas celebratas, eodem iure stalliiitius. Neque desunt testimonia de continuata

poesi. Quam propensi fnerint Romani ad carmina facienda, probant daodecim tabu-

lae, probat triumpbornm licentia. ,,Nostrae, inquit Cicero (libro IV. de Rep. apud

August. de Civ. Dei II. 9) duodecim tabulae, cum perpaucas res capite sanxissent,

in his hanc quoque sanciendam putaverunt, si quis occentavisset, sive carmen condi-

disset, quod infamiam faceret jlagitiumve alteri." Maior in carminibus pangendis

libertas erat, ubi triampbum sequebantnr militeS) qui mos, non diu post reges

exactos primum memoratus **) , etiam post bellum Punicam secundum valuit***).

Sed non ludicrorum tantum carminnm triumphalium fit mentio, sed gravium etiam

atc|^severoram. ,,Longe maximum, inqait Livius (IV. 20 de Mam. Aeifiilio

A.^T 318), triumphi spectaculum fuit Cossus spoHa opima regis interfecti gerens.

In eum mililes cctrmina incondita, aeqnantes cum Romulo, canefe.*^ Ipsam T.

Livii narrationem ab his carminibas originem duxisse, inde apparet, qaod profi-

tetur, eam publiois monumentis quodammodo repugnare. Quam magni semper

Romani fecerint cantum et poesin, arguunt etiam, quae de ludis scenicis tradun-

tur (Liv. VII. 2), deque tibicinum fidicinumque auctoritate (IX. 30). Si nulla

*) Niebiihr Vol. II. p. 7. y^\•*) Liv. III. 29.

••*) Liv. XXVin. 9. XXXIX. 7.

— 11 —poetaram nomina avmt servata ex hac aetate, id iostae historiae defectoi est ad-

scribendam, alionunqae popiUoram exempUs illastratnr. Neqae negiigendura est,

.cum iiova iittentfom Graecanun ratio iBtrodaceretar, prisctun poesin popalarem,

iam iavetaFatam deterioremque iaotam, coeptam esse contemtai hi^eri. Clari&si-

mum denique et c«rti<skDum de illa testimoBivun dicimt studia Livii Andronici'"')

et Q. Naevii, qui in carminibas heroicis, quae adGraecorum exemplar compone-

rent, tradito versuum Satamiorum metro uterentar. -

Omnibus, qnae de hac re exposolBias , bene perpensis, neque id Niebubrio

dare possumus, carmina historica forma ea, qua ad posteros perireaisseDt, non ante

nrbem a Gallis incensam esse indnta. Vidimas enira a Namae aetate inde, Romae

et cantitatum esse et novas semper res fortiter gestas, qnae novis carminibas

laudarentur. Lingnam vero Latinam ab Anci Marcii aetate usque ad bellum

Punicnm secnndom minus esse mutatam contenderim» qaam duobus secalis, quae

deinceps sequuntur. Licet carmina plebi maxime farerint, eaqne a plebeiis facta

arbitremur, inde non efficitnr, ea tum demiHB esse facta, cum plebs Patricioram

iuri eaaet aequata. Neque pro certo affirmaverira, omniDO nulla fnisse carmina,

quae Patriciorum cansam defenderent. Si recte iudicavit Blamius (p. 20 et 60

sqq.), id quod nos quidem credimus, Naevinm et Cincinm Alimentum a parte

plebis stetisse, Enniam vero et Fabium Pictorem patribus favisse, non est, quod

negemus, simile discrimen fuisse inter auctores carminam, qaae quisque praetalisset.

II.

De legihus regiis et iure Papiriano, ^Quam multa litterarum monumenta e regum Romanorum aetate servata

fuerint, primus docte demoustravit Wachsmuthius**), eorum recensum auxit Fr.

Lachmannus ***). Niebuhrius eorum argumentis non est commotns, ut regum bisto-

riam minus incertam relinqueret, quamquam instituta regia in litterarum monu-

•) Liv. XXVII. 37. Festus s. v. Seribas, p. 258.

**) Die altere Gescbichte des Rom. Staiits, p. 1 sqq.

**•) De Fontibus hist. Livii Comm. I. c. 1, S. 1 et 2, p. 8 sqq.

2*

m

— 12 —mentis malta esse servata concessit*). Hic DimioiB, ilU param carminiun fallaciis,

aooonim computatiooi postea refectae, annalibasqae e memoria iostaaratis tribae-

raot: atriqae**) monametatoram gravissima et amplissima, ipsoram regam comr

mentarios et leges, non satis videntar attendisse. Horam indolem et rationem„

cam nemo adhac, qood sciam, ^liligentias examinaverit, nos nanc in disqaisitionem

vocare conati samas. " '-' '

Commentarii regum, qai oaoc appellari soliti sant, a nallo veteram ita in

aniversam laadantar, sed abi e^m mentio fit, certi caiasdam reg^s oomen additam

reperimas. Ni^ae omniam qaidem regam afferantar commentarii, sed Romoli

taotam, Namae, Talli, Aoci atque Servii. Qood oe qais fortaito factam opioetur,

animadverteodam, Tarqaioioram oeque commentarios neque leges diserte nomioari,

eorumqne historiam malto pluribas laborare difficultatibus et maiore etiam obscuri-

tate, quam ceterorum regum. lure iode colligimus, Tarquioiorum historiam e

carmioibus potissimum esse petitam, accedeotibas tamen aliquot monumentis pu-

biicis, quae eorum institata et res gmtas ant respicerent aut continerent***). Non

parva iode accrescit fides C. O. Muelleri****) sententiae, Tarquinio* n<6ii Romaino-

rum fuisse reges rite creatos, sed Tarquioieosiom, qui rerum Romanarum vi

essent potiti. \:;- ^

De regum Romanorum roonumentis disceptaturi a legibus initium capimus, quia

earum et reliquiae aliquot minns laceratae et depravatae ad nos perveoeruot, et

bistoria fere iotegra est servata. Quae eoim de fide iis praestaoda exortae sant

dubitationes, iam eo tolluotur, quod qui reliquias collegeruot, magis de prisca

forma restitueoda solliciti eraot, quam ut iodolem et historiam accuratios ioqoire-

reo^ quas vero vicissitudioes subieriot, oemo, quod sciam, satis diligeoter perse-V

cutus est. Tam accn^ata traditur bistoria iostitutorum et legum, ut ipsa diligeotia,

qua commutatiooes memoraotar, eam spuriam fictitiamque esse dod sioat, prae-

sertim cum auctores habeamns maxime inter se diversos , qui de iis cooseotiaDt,

*) Vol. I. p. 275 sqq.

**) Negiexit quidem eoram nemo, sed non tanti fecit, quanti ego eos faciendos daco.

*"*) Simile quoddam animadvertit Niebuhrios Vol. I. p. 330, C. Taciti auctoritate nisus,

Annal. III. 26. \'Z..

****) Etrusker Vol. I. p. 118 et 383.

^

— 13 —atqae probare possimos» dWersa exstitisse monamenta, in qnibas illi easdem leges

reperissent litteris ftonsignatas. .. i,<

BomBlos ^niis Romanae aactor arbisqae conditor etiam rempablicam consti-

taisse primasqae leges tatisse dicitnr. Dionysias (II. 9) '0 de "^PwiivXog, inqoit,

enstdfi dtdxQwe toi/s KQslzrovg «no tmv ^Ttovfov, IvofM&itH fieta tovto xai duxattiv

a xoh TT^^s^ eHatdQovg. Idem c. 24 Joxel ds xal xijg alXt^s evxoafivag, ^ xq(o(uvoi

^PfOfMuot, ducpvXaônf evSa^fWvovaav ty]v ii6Xt>v eni Tro^Xag yeveag, ixeZvog uQjâi, vofiovg

noAovg fud avfiupeQQVtag , ayQatpovg fiev xouff nXeiotovg, eati, d' ol$ xai ev yQafifiaai

xetfiivovg xataatijadfxevog.*) licet dabitemas, Romalimi faisse certom bominem,

qai illa egerit omnia, qaae ei tribaantar, tamen fieri potoit, ut iitterarum

monamenta snperessent ex eb tempore, qood omni bistoriae lace careat. Accedit,

qaod hodie etiam exstat monamentnm, qnod illi aetati semet ipsam vindicet.*''^)

£x Cincii libro tertio de re militari apad Geliium (XVT. 4) formula belii indicendi

servata est, qaae ceteris formalis ad eandem rem pertinentibas antiqaior est

habenda, qaod et hostilis popali nomen continet omnino ignotnm, et populum

Romanam appellat, Qairitium nomine omisso***), ut antequam Sabini in civitatem

reciperentar, condita sit oporteat. A principio igitur arbis haec formula est repe-

tenda. Sed artificiosa hac argumentatione opus npn est, tam multa Romuli

tradnntnr institata, eaqae tam accarate descripta, qoae non nisi litteris mandata

aut observari aut servari possent. Qoamvis, quae semper custodita sunt, usu

tradita esse possint, eorum tameo^ quae postea vel ter quaterve mutata vel omnino

abrogata sunt, notitia litteris debeatur necesse est. Neque alia ratione temporum

discrimen posteris innote^cere potnit. Itaqae fidem praestemus illis monumentis,

quae Romuli instituta accarate distingaant a Numae Pompilii legibus. Accipe

ipsa Dionysii verba(II. 63.): "Oaa fuv ovv vno "^PwfivXov tai^kvta iv id-iafiotg te xui

vofiotg [Nov/tas] naqeXaêv , ano tov xQatiatov tetdidât ndvra ^/ijaufuvog, elu xaxu

Xagav ftevetv, oaa d\ vn^ ixeivov naQaXeXeZcp&at idoxet, tavta nQogstpdêt.

Qnae Numa constituerat, a Tullo Hostiiio, qai ei in regno successit, viro

belli studiosissimo, neglecta esse dicuntur. Ancus veroMarcius, qui eum excepit.

*) Cf. Plutarcli. Rom. c. 22. Fest. s. v. Piorare. Serv. ad. Virg. Aen. VI. v. 609.

**) Idem dici potest de carminibus fratrom Arvaliom.

***) Initiam est: „qi;od populus hermundulus hominesque popuii hermunduli adversum

POPULUM ROMANUM BELLUM FECERE etc." De Hermantiuris cogitari noo posse, non est,

quod moneam.

V w

— 14 —totam io8 et civile et sacrom restituiL Ut iutelligatiir, qoam definita et acoorata

sit narratio, ipsa rursos Dionysii verba (III. 36) adscribo: JKa* imu tovto «v/-

xaXdaag xov^ isQOipavTas, Mai -rag mî tuv UQmv mffyîaqmg, ag lUfmiluig awstnêaro,

noQ' avTjuv Xa§fov, aviyQa^tev slg dekgovg auu Tc^wîptev iv ayoQu naoi.Tolg povXofiivotg

auoneiv, ag a^pavujîfvai avve^ Tq» x((^^' J^Xtteai ya^ orîla* oimto Tore riaav, aXX'

ev dgvivaig iâQatT<yvro aavCaiv oZ xe VQfioi »al al neî xwv mîwv diayQatpai. *)

Romuli leges esse restitatas non diserte additur, veri tamen simile est, cas aat

omnino non snblatas esse aut «ômprehendi legibas Namae , quae disert»r' a libris

sacrorum distinguantor. Praeterea ex hoc loco discimas , iam codices tam exsti-

tisse institutorum et pabliconun et sacrorum, eonunque exempla a pontificibus

esse servata. * ,*

Tarquinius Priscus, quem peregrinum Romae regnasse dixi, et ipse leges

negiexerit, oportet; qui enim ei in regno successit, Servius Tullius denuo eas in-

stauravit, teste Dionysio (IV. 10): Nofiovg le Gvveyâqtev » xm aâtm xai noQr^

fAeXrjfievaiv avaveovfievog, ovg '^Ptafivkog xs eigtiYâaxo »ai Novfiug IlofinQmg, (H}g de avxhg

nud-iGTafiEvoQ. Qaid mutaverit Servias, quid addiderit, infra videhimias, hoo Iqco

sufficit, ex ipsis veterum testimoniis legum regiarum historiam contexere*, Ceterom

animadvertendum est, tnm etiam Romuli leges esse instanratas. Anci vero Marcii

et Tulli Hostilii ne qois patet nulla tum exstitisse instituta, non praetermittendum

est, ea cum ad ius belli et pacis pertinerent, non sublata videri a rege bellatore.

Quae adhnc disserui, solius fere Dionysii fide nituntar, quam si qais, etsi im-

merito suspectam habet, eum Taciti auctoritas convincat, qui eadem exhibet in

brevius contracta (Ann. III. 26): Nohis Romulug, ut libitum, imperitaverat : dein

Numa religionibus et divino iure populum devinxit: repertaque quaedam a Tullo

et Anco: sed praecipuus Servitts Tullius sanctor legum fuit, quis etiam Jteges

obtemperarent.**

jTarquininm Sapetbum peregrinum rursus regem, eumque, qui non secundum

leges, sed suo arbitrio imperaret, rempoblicam a Servio optime constitutam omnino

*) Cf. Liv. I. 32. „Numae Pompilii regis nepos, filia ortus, Ancut Marcixu erat. Qui, ut

regnare coepit , et avitae gloriae memor , et quia proximum regnum , cetera egregium, ab una

*parte haud satit protperum fuerat, aut negUctii reUgionibut, aut prave cultis, longe antiquissi-

mum ratus sacra publica, ut ab Numa instituia erant, facere , omnia ea ex commentariis regis

pontificem in album relata proponere in publico iubet.^'

— 15 --

evertisse, non est, q<iod dnbitemns; videamns antem, quam diligenter de eius

tyniDnide memoHi^Sitproditam: tovsrefftQ fofiovg, inqnit Dionysias (IV. 43), rovg

ifno TvXXCov f^tpivirag, ma^ oS? 'l|i3drou xa îmaitt naq a^Xr\huv IXa/iâvov nai ovdh

vnb %&¥ 'irdct^MiiaVj ag n^tBîr', i^Xairtorto nsî xot avftôXaui, nartag avBlXt' %ai

ov8e tag aavidag, h aXg *\(tM fBYâptfKVOi, itatikntev, &XXa xal ravTa? avaige&rjvai

TceXevaag ex xfig ayoâg duqydêiQev. ^lk

Regibns expdlsis nibil prius ag^tatnm est, quam, ut, libertate stabilita, res-

publica 'ifidclibdum commentarios Servtit^llii constitneretur, leg«sque reducerentur,

quas ille aUt tulisset, aut confirmasset. Rege sacrorum creato, qni sacra faceret,

qnae reges habnissent, eaque lege lata, quae secares e fascibns tolli iaberet, Dio-

nysins pergit (V. 2), iam privatas legês esse restitutas: Tovto îj rb noXixevpia xa-

TaffTijaafievoi , nQo&Vfiov enoifjaav elg ttjv StafMvr\v twv •nqaytiutotv tov Srifiotrjv xal

Taneivov oxXov, xai aXXa TovToig naQanXi]Ot,a ovx oXiya. Kai ya^ tovg voiiovg tovg

nsqi Tuv ayfiôXaimv Tovg vnb TvXXiov yQacpsvTug , cpiXav&Qbtnovg xui SriuoTixovg elvai

SotioiyHag, ovg ifitaVTag xuTeXvoe TaQxvviog, avevemaavTO , xul Tug d-vatag tuq te xutu

TV^ itiXtiV ikti'Tag Ini tmv uyQoiv , ag Inoiovvro xotr^ avviovTeg ol dTjuOTui, xui ol <fv-

Xitai, noAif ItQogitaâv initeXeZad-ac, mg eni TvXXiov avvetEXovvTo. Mirum est, de

legibus colligendis et recensendis novaeqne recensionis auctore hoc loco nihil ad-

dere Dionysinm, neqne respicere ad ea, quae de hac legnni instauratione antea

dixerat. De legibns enim Numae ab Anco repetitis ttfei disserit (III. 36), Mexa

de TT]v exôXijv, inquit, twv âaiXimv [oT re vofioi xai al neqi tmv leQwv diayQucpui^

eig avaaTQo<piiv drifioaiav av&ig '^j^&rjaav vn avdQog teQoqûvrov ratov UaniQiov

,

Tijv unavtmv taiv leQwv riyefiovlav exovtog. Utroque loco videtur alios adhibuisse

auctores; altero autem ut Numae tantum leges memoraret, altero solius Servii,

rerum nexus efiecit: illic enim de Anci meritis dissernit, bic eas respici

voluit leges, qnae maxime populares essent. Alionim etiam regnm leges esse

repetitas prinsqnam demonstremus , Dionysium hic a Livio dissentire animadver-

tendum est, maioremqne fidem praestandam esse Livio. lUe enim, tempore non accu-

ratius significato, simulac reges essent expulsi, hoc factum narrat, quod ad Brutum

et CoIIatinum, consules, referremus, nisi dtligentiorem haberemus narrationem

Livii, qui auctor est, legem de fascibus aliasqne leges populi gratas a Valerio

demnm Publicola esse latas, conidratione , qtiae in favorem Tarquiniorum facta

erat, detecta, primoque ipsorum impetu depulso. Inter leges Valerias Horatias

•Jr*:

— 16 —illam quoqoe exstitisse, qiiae legnm regieiram coflectioDem fieri iaberet, et Dionysii

testimoniam stataere nobis snadet, aactoritate Livii oorrectam, tt popnlaris legam,

qaas tulit Valerias, indoles. „li^^ae deinde, inq«i|Idvias (11. 8X leges non solum,

quae r^j/ni suspicione consulem absolverent, sed quae tideo in contrarium verterent,

ut popularem etiam facerent.** Satis aatem constat, qnam grata fuerint in vulgus

Servii TuIIif^Iiomaiqae regum instituta.^

lis, quae hucusque disputavimus, anctoritatem adiungimas inrecon|oltoram,

qaorum cum alii leges regias pro iuris fonte habeant, tum Pomponia$J^|»|||iiridio

de earum origine et collectione historicis consentit. ,,Et quidem inHuit inquit

(1. 2. §. 1 et 2. D. de Or. iur. (I. 2), civitatts nostrae populus sine lege certa,

sine iure certo primum agere instituit , omniaque manu a regibus gubernabantur.

Postea, aucta ad aliquem modum civitate, ipsum Romulum traditur populum in

triginta partes divisisse, quas partes Curias appellavit: propterea quod tunc

reipublicae curam per sententias partium earum expediebat. Et ita leges quasdam

et ipse curiatas ad populum tulit , tulerunt et sequentes reges , quae omnes cdn-

scriptae exstant in libro Sexti Papirii, qui fuit illis temporibus, quihi^ Superbus

Demarati Corinthii flius , ex principalibus viris. Is liber, ut diximus , appellatur

ius civile Papirianum, non quia Papirius de suo quicquam ibi 'adi^cit, sed quod

leges sine ordine latas in nnum composuit." Utrum ipsius auctoris incuria factum

sit, ut Tarquinium Superbum Demarati flium nuncuparet, an . librariorum negli-

gentia accnsanda, hodie discernere non possumus. Neque diutius immurari volu-

mus in vero Papirii praenomine investigando. Mirum enim est, eum, qui hoc

loco Sextus, postea (§.96) Publius appellatur, apud Dionysium (III. 36) Gaii

praenomine distingui. Praeterea sunt, qui suspicentur Manium Papirium, qui

regibus exactis, pontificibus et auguribus commendantibus, propter iuris sacri peri-

tiam, primus rex sacrorum est creatas*) (auctore Dionysio V. 1), eundem esse

atqae nostrum, qui ,,iuris imprimis peritus leges regias in unum contuRsse" dicatur.

Neque sane infitias eamus, eam, qui rex sacrorum fuisset, postea in collegium

pontificum esse cooptatum et deinceps Pontificem Maximum factum, praesertira

cum septemdecim annis post, cum plebs in montem sacrum secederet, M. (Marcus

*) £x coniectura Ursini audaciore Festus (p. 251) priiuam sacrorum regem oaucupavit

Sicinium Bellutum.

— 17 —an Manius?) qaidam Papirius Pontifex Maximas esset. *) Manii praeDomen pro-

xima aetate ia j^eotis Papiriae familia Crassorum faisse usurpatum, fasti consulares

doceDt, Marci vero praenom«)%^||jCMStea qaidem fr^quentius est.

Legam regiaram historiam Pomponius (1. 1. §. 3) his verbis persequitur:

,,Excu:tis deinde reffibus lege Tribunicia omnes leges hae exoleverunt: iterumque

coepit poptUus Romanus incerto magis iure et consuetudine ali, quam per laiam

legem; Jdque prope viginti annis passvs est." Quomodo haec verba distingaenda

et iatdl|||p9igida sint, maxime certai)kt iureconsulti. Sont qui post vocem trihunitia

interp'|nig«ndum censeant, ut de lege cogitetur, qua Brutus, tribunus Celerum,

iussisset, exsules esse L. Tarqainium cum coniuge et liberis.**) Verum euim-

vero, siquidem a Pomponio regulas grammaticas observatas censemus, tum leges

regias prius exolevisse dixisset, quam instauratas esse, quod absurdum est. Neque

numerus viginti annorum, per quos populus Romanus incerto iure usus esse dici-

tur, tum haberet, quo referretur. Sed cuiusque vocabuli vi bene perpensa, tantum

abest, at Livius et Dionysius a Pomponio dissentiant, ut ipsi iustam Pomponii

interpr^Hiitionem suppeditent. Viginti annis ius incertum fuisse dicitur, viginti

autem annis ante duodecim tabulas ius incertum factnm est legibus Publiliis Lae-

toriis, quas A. U. 283 pertulerunt tribuni plebis Publilias Volero et C. Laetorius ***),

ut plebeii magistratus tributis comitiis fierent, ntque quod plebs tributim scivisset,

legis vigorem haberet. Quae leges quamvis ad solam plebem pertinuerint, tamen,

cum ex una republica duas faceroDt, iure publico perturbato, Deque privatum

custodiri passae sunt. Consulto igitur Pomponius leges exolevisse, non sublatas vel

abrogatas esse dixit, idque vere.****) Consulibus enim, ad quos regum iurisdictio

transierat, superbientibus plebs obseqnium praestare amplius noluit. Dionysins

*) Asconias ad Cic. Cornel. p. 77 ed. Orell. Vol. 5. ParL II. Manii praenomen fuisse pon-

tificis, siquidem idem est atque ille sacrorum rex, propteva suspicor, quod ex variis litterae

M formis et iutegris et mntilatis cum 6 vel C tum P ipsaque S facilius oriri potaerunt,

quam ex aliis M. Nam M et S antiquitas eandem habaemnt formam, sicuti 6 et C,

baec aatem (C) non diversa est a prima linea litterae M, et P similis duabus prioribus

lineis eiusdem litterae, si curvis lineis pingebatur.

**) Zimmern Gesch. des Rbm. Privatr. Vol. I. «J. 26. p. 87. Niebuhr I. p. 686.

**•) Liv. II. 56. Dionys. IX. 41—43. Niebuhr. II. p. 246.

»***) I. A. Bacbii Hist. lurispr. L. I. c. 2. §. l. N. a. ed. Stockmann. p. 22.

3»>,t

#:

— >8 —(X. 1) 'EraQaxTSTo yag, iDqait, [o St^fio^] av&tg vno xmv dfjfia^cav avadidcutMOfUVog^,

OTt noXiTUoiv nQaTioTt] ToSe iXsv&dôis ioTlv ia^^yoffia' »ai xara voftot^jfirîov dtoucetifâ»

ra T idKtntua xai ra drmoout,Ôimot yuQ tot* «}i^M#>i0oyo/tta noQa "^Ptofiaioig, ouV

iariyoifia, ovS' iv f(fa(palg aTicfyTa Ta dixaia TeTayfUva' ' iiXXa xb fuv aâXov oi §aoiXeXq

iq>* avToSy huTrov Tolg deofUvotg -r2ic dixag, xai to dtxamîv vn ixeivwv, tovto vofMg Jj*.

'Jig d' inavatiffto ftovaQxovfJievoi , Tolg xut^ ivtavTbv viraTeuoiAty avex€«TO fu t* a^â

TMV âaiXiatf sQya xal r} tov dtxaiov dtayvotaig , xai ToZg afitpia^ritovai) nQog aXXriXovs

vniQ. OTOvdriTivog ixelvot tu dixtug^^ ol diatqovvTe^Jioav. TovTotv de tu fuv «roiâ to»;

TQono^Toiv aQiovTorv axoXov&a rjv , uQtaTivdriv anodeMtvvfUVotv ini Ta§ 0^09' xofud^

d' oXiya Tiva iv leQuXg r^v î^Xotg anoxeifuva , a vofiotv, elxe dvvafuv, oyv ol naTQixiot

TTjy yvoiatv elxov fiovov dta rug iv aaTet diaTQtâg.*) Propterea duodecim tabalae,

praeter coiistitationem reipublicae et ius criminale, imprimis iurisdictionem accu-

ratius circumscripserunt atque decideruut, si quid aut dubium videretur aut in

patribas aliter observaretur atque in plebe.%'' •

]^lerique hodie opinantur, legibus duodecim tabularum latis, leges regias noa

amplins valuisse; quam opinionem falsam esse demonstraturi contrariam defendimns

sententiam: nonnullas quidem leges regias esse sublatas, universas vero non ab-

rogatas, sed âppletas, ita ut ipsae etiam postea iuris fontem efficerent ab illis

diversum. Ne ad veterum auctoram sileutium provocem, qui nanqaam disertc

referant, leges regias esse abrogalas, (Pomponius enim, cui hoo- vulgo tribuitar,

non dixit): qui earum reliquias nobis servarunt, plerumque addant, hanc illamve

legem suo etiam tempore valere. **) Deinde qaovis fere tempore caasas ex legibus

*) Eundem iuris statam etiam decem post aanis fuisse, docent tribuoorom rogationes de

iegibus novis scribendis: „C. Teientillus Arsa, inquit Livius (IIL 9)f^tribunus plebis eo

annofuit; is consulibus absentibus, ratus loatm tribuniciis actionibus dattmi per aliquot dies

Patrum superbiam ad plebem criminatus , maxime in consulare imperium , taimuam nimium,

nec tolerabile liberae civitati, invehebatur: Nomine enim tantum minus invidiosum, re ipsa

prope ^trocius, quam regiwn, etse. Quippe duos pro uno domino aeceptcs, immoderata, infinita

potestate: qui , soluti atquc effrenati ipsi, omnes metus legum omnia(fhe supplicia verterent in

plebem. Quae ne aetema illis licentia sit , legem se promulgaturum , ut quinque viri creentur

legibus de imperio contulari scribendis. Quod populus in se ius dederit , eo consulem usurum

:

non ipsos libidinem ac licentiam tuam pro lege habituros.^^*

**) Dionys. 11. 25. III. 22.

m

^¥

— 10 —regiis esse actat reperimns. Romali }egem de vino malieribas non bibendo

liberae etiam r^l^blicae teraporibnB ipsoqae septimo orbis secalo esse observatam,

exemplis docent Plinios, 6^||(i|^^ Vderias Maximas. *) Qaid , qood Comelias

Cossas, bomo plebeias, non niillto post leges XII tabularam latas et aute arbem

a Galli» direptam (819. U.iiC.) ex lege Namae^polia opima Marti dedicavit?

Qaem boaorem cnm ^tricii ei inviderent, ipse de eo cogitaape noDôtuisset, nisi

lex pablice proposita ei innotuisset. *^) Ipse Cicero caasas dixit ex legibus

regiis.' fâsmodi est causa Rabiilpia, in qua agenda ad legem regiam provoca-

verat acensator. „Namque haec ûa, ait Cicero (c. 4), quae te hominem clementem

popularemque delectant: i lictob, COLLIGA MANUS, non modo huius lihertatis

mansuetudinisque non «ttni, sed ne Romuli quidem aut Numae PompilU: Tulli

Hostilii***) , superbissimi atque crudelissimi regis^ ista sunt cruciatus carmina:

quae tu homo lenis ac popularis, libentissime commemoras: CAPUT OBNUBITO,

ARBORI INFELICI SUSPENDITO. Quae verba, Quirites, iam pridem in hac

yepublica non solum tenebris vetustatis, verum etiam luce libertatis oppressa

sunt.** -^îc ipsum, quod Cicero contendit, hanc legem lege Porcia et Cornelia

esse obrogatam, docet, eam antea valnisse. Neque eius adversarias ad legem

provocare potaiftset, qnam nullo reipublicae tempore valuisse omnes scirent. Atque

exstant exempla. T. Sempronius Gracchus et C. Clatidius, censores, a P. Rutilio,

tribuno plebis, propter nimiam severitatem A. U. 584 perdnellionis sont accusati.****)

Seiti quoque Roscii causam ex lege regia eaque Servii TuIIii esse dictam suspi-

cor , probare tamen non possum. *****) Cicero legem antiquissimam, non regiam

v*

w

*) Plin. H. N. XIV. 14. Gell. X. 23. Val. Max. II. 1. 5. VI. 3. 9.

•*) Liv. IV. ^. Serv. ad Virg. Aeneid. VI. 869.

***) Ita esse iJ^benduDi , non Tarquinii, quamqaam omnes exhibent codices manuscripti et

libri «diti, minime est dubium. Cf. Liv. I. 26. CaMti, qui exstant codices, descripti

sunt ex uno eoqne \alde lacerato. Depravationis caasam habeo, quod hunc regem cru-

delissimum et supei;|Nissimum appellavit, quibns verbis Tarquinius secundus significari

solitus erat.

****) Val. Max. VI. J>. 3. Aur. Vict. Illust. vir. e. 57. Festus s. v. Religionis p. 234.

***) Obstat Valerii Ma»imi locus (I.c. 1.13), ubi exstat, illud suppficii genus, ut culeo insutus

in mare abiiceretur is, qui patrem necasset, post Tarquinii Superbi demum tempora esse

irrogatum. Sed et lectio incerta est, et contrarium significat Dionysius (IV. 62).

3*

— 20 —appellavit.*) Oe parricidio antem exstaot Romali, Namae, Talli Hostilii et

Servii TuUii leges ; hanc de parentis caede legem ad Serviam TalHum retolerimiis,

qaia Romal» non esse traditur**), Servii autem alias qaoqae leges de cogna-

toram iaiariis fuisse scimus.***) / **j*?-^

,

Nequis suspicetur, leges r^as omnes, qaae pottea in asu manserunt, diserte

in duodecim tibalis fnisse repetitas, et historicoram et infeconsaltorum auctori-

tatem appeUamas, qui et atramque genainum iuris fontem agnoscant, neqoe minas

ad legei regias, quam ad duodeeim tabulas provocent. Ita Lucins Valerins apiid

Liviam dc lege Oppia abroganda (XXXIV. 6) in solemni oratione: ,,An vettts,

inquit, regia lex simul cutn ipsa urbe nata? An, quod secundum est, ah decem-

viris ad condenda iura creatis in duodecim tabuli» scripta?" Tacitas quoque

leges duodecim tabularum ita ad leges regias refert, ut alteras alteris suppletas,

non abrogatas eum credidisse appareat. „Pulso Tarquinio, inquit (Ann. III. 27),

adversum patrum factiones multa populus paravit tuendae libertatis et frmandae

concordiae; creatique decemviri et accitis, quae usquam egregia, compositae duo-^

decim tabulae, finis aequi iuris." Hunc finem respicere credimus ad initium, quod

Romulus fecerat. Quamquam fuerunt inter leges regias, qnae in dnodecim tabulis

repeterentur***), tamen plurimae ab iis omnino distinctae sunt. I|b Paulus *****)

et Marcellus ******) ad leges regias provocant, idemque facit Papinianus *******)

de patris in fiKum vitae necisqae potestate, quam legem in duodecim etiam

tabulis constitutam scimns.

Hanc legum regiarum historiam mente perlustrantes non possumus non sum-

mopere mirari, quod Dirksenius non dubitat, sed omnino negat (p. 237), ante

duodecim tabulas legum regiarum colieclionem esse factam, eamque, si fuisset,

urbe a Gallis incensa, potuisse servari. Ut hanc sententiam saam j^eatur, incusat

incuriam Pomponii, cuius fidem satis defendisse nobis videmur, Dionysium vero, qui

**>

*) Pro Roscio Aincrino c. 25.

») Plut. Romulus c. 22. ^

***) Feslus s. V. Piorare p. 203.

****) Cf. Fragm. I. VI. et "VII. inter leges Romuli in Dirksenii coliect.

•****) Lib. X. ad legem luliam et Papiam. 1. 144. D. de V. S. (L. 16.)

*****•) Lib. XXVIII. Dig. L. % D. de mortuo infer. (XI. 8.)

»***!.*) Lib. sing. de adulteriis. Coli. legg. Mosaic. Tit. IV. §. 8.

W

— 31 —maltoram iostiur ^st, et Livium Don curat, qaamqn^m ilie in legam illaram historia

diligentissime pQnâenda Pomponio omnino assentitar, bic vero, cam orbs a

Gallis incensa esset, eas seryii^' et in volgas editaS esse diserte memoriae pro-

didit: f,Inprimis, inqait (VI. 1), /oedera ac leges (erant autem eae duodecim

tabulae et quaed^m regiae le^) conquiri, quae comparerent, iusserunt [tribuni

militares consulari pomstate^l: alia ex eis edita etiam in vuljfus: quae autem ad

sacra pertinebant, a pontijicihus muxime, ut religione obstrictos haberent multi-

tudinis animos, suppressa.'* Facile hoc loco indaci possemus, ut etiam ius Papi-

rianam atque daodecim tabulas crederemus esse diminutas, quaeque ex iis ad sacra

pertinerent, suppressa. Sed perpenso, atrumque legum genus omnibus tum fuisse

notnm, qaamque exigua ftterint haec monumenta, comparata cum tanta librorura

mole, quam non minas tum servatam noverimus, multo verisimilius, ne dicam,

certum est, sacerdotum libros, fastos, regumque commentarios in pontificum pene-

tralibus tum, ut antea, esse retentos.*) Eoque studiosius bi libri tum custodiendi

^rant, ex qaibns Annales Maximos atque, ni fallor, etiam ipsos pontificum com-

mentarios Jncendio consumptos instaurare deberent. Quod autem etiam postea

de iuris mysteriiB fabulantur '*'*), hoc non nisi ad iudiciorum usum agendique peri-

tiam pertinet: . ipsam ius Romae nnnquam fuisse oceultatum , tota Romanorum

clamat historia. Itaque tantum abest, ut Dirksenii probemus sententiam, ius

Papirianum aetate demum seriore a pontificibus e libris sacris esse excerptum et

Papirio, qnem regibus exactis floruisse scirent, suppositum, ut hoc ne fieri quidem

posse, contendere audearaus. Sacrorum enim libri etiam ante duod^cim tabulas,

cum integri superessent, ne tum quidem multa continuerunt, quae ad ius

pertinerent. Koiitd^ ^'oLya rtvd, inqnit Dionysius (X. 1), ev isQaZg ^v î^Xoig ano'

xeifieva, a vofAon^ €?/8 Bvvafiiv, wv 61 iiaTQtxioi rrjv yvoiavw eliov fiovoi, $ia xag sv aaTSi>

diaTQtâg. Quodsi illo tempore in libris sacris paucaiB exstabant leges , quas ex

parte quidem in duodecim tabulas receptas scimus***), quid legum in sacrorum

libris latere potuit, qui, urbe a Gallis incensa, essent aut servati aut instaurati?

Fere nibil in iis esse repertum, iuris Flaviani ratio docet.

•) Dionys. III. 36. Livius IV. 3. Canuleias „Obsecro vos, patricios alloquitur, si non ad

fastos, non ad commentai-ios pontificum admittimur etc."

**) Dirksen I. 1. p. 2.38. Zimmern Vol. I. % 27. p. 89. 4***) Cic. de Legg. II. c. 19—23.

^ 32 —Hoc ipsam exemplo est, qaam oaate in testimoniis anctornm perpmdendis

ftit agendam. Etenim si de eo praeter Liviam nemo qnidqaam tradidisset, tota

iaris hiifttori%^rtarbata esset: „/im civile, refert liTius (IX. 46, ad A. U. 449),

repositum nt penetralihvis pontificufn evulgavit [C Flaviut].'* Qais boc legens non

de legibas regiis vel daodecim tabnlarum cogitaret, nisi alii scriptores diligentias

memoriae prodidissent, ias Flavianum nihit nisi legis actiones continaisse, ab Appio

demam Claodio paailo ante litteris mandatas.*) Idem cam etiam fastos paldlDe

propontoet, si qaid maioris m<MBenti reconditam esset, hoc minime occaltasrot.

Ceteram quae<scripta tam etiam in penetralibas pontificam latebant, cum (A. U.

454) lege Ogulnia plebeiis qnoque ad coilegium pootificam aditus patefieret,

non amplias supprimi potuerant. Neqae tamen qaidqnam , arcani, quod proderet,

reperit Tiberius Corancanius, primus e plebe pontifQ^, <1^^^ ip*® primus de inre

publice respondit.**)

Restat, ut pauca addam de Granio Flacco, cnias aactoritati nomen iuris Papi-

riani deberi suspicor, etenim ante eum nemo, post eum Macrobius, PaulusetPom-

ponius de legibus regiis hoc nomine utuntur. „Granius Flaccus, inquit Paulos***),

in libro de iure Papiriano scribit pellicem nidic vulgo vocary, quae cum eo, cui

uxor sit, corpus misceat; quosdam eam, quae uxoris loco sine nuptiis in domo sit,

quam iiaXKayiriv Graeci vocant." Quae verba pertinent ad legem Numae, quam

servavit Festus s. v. Pellices. Ex eodem Flacci libro depromptum esse, quod

apud Macrobium exstat (Saturn. III. 11) de mensa in templo lunonis PqpuloDiae,

Dirksenio****) aliisque assentior, quamquam ex ipso iure Papiriano depromptum

dicitur. Quae praeterea ex scriptis Granii Flacci supersunt fragmenta, utrum ad

bunc de iure Papiriano librum referenda siot, an ad iilum, quem de Indigitamentis,

teste Censorino (de Die Natali III. 2), ad Caesarem scriptum relilquit, investigare

longum est atque ab boc loco alieuum. Illad autem pro certo afiirmaverim, librum

*) Poraponius Eoobir. L. % §. 7 et 36. D. de O. I. (I. 2.) Cf. Hugo Recbtsgescbichte

Ed. 9. p. 375. Zimmern I. ^. 72. p. 261. .^

**) Zimmern. I. ^. 53. p. 193. §. 68. p. 249. §. 72. p. 268.

***) L. 144. D. de Verb. Sign.(L. 16.)

***•) L. I. p. 280.

— S3 —de lodigitamentis ad ius Pontificiam p«rtinuisse ideoqne diversam faisse ab illo,

qnem de iare Papiriano scripsit.*)

Qaod ad singalas singalornqar regam leges attinet ad Dirksenifsillitile iudiciam

provoco: si qaid est maioris momenti, de quo ab eo dissentiam, hoc pmicis indi-

cabo, nbi de singnloram regam commentariis disseram. Qaos priasquam examini

sabiiciam, praemonendum duxi, discrimen aliquod obtinere io legibns regiis afie-

roildis. lurisoonsnlti enim nunquam regis nomen addont, sed aut legem regiam

niifndapAnt, non accuratius significatam, aut ius Papirianam, historici vero et

grammatici pleramque certi caiosdam regis nomen adiungunt. lode collegerim,

utrosqae diversis monament|s usos esse; iareconsaltos, qai usam spectarent, coUectione

a Papirio facta, quae regajqn nomina omisisset, ceteros, qui rerum cognitionem cu-

rarent, ipsorum regum coqiimenitariis, qui inter alia etiam ius privatum continerent.

Neque id est negligendum, praeter ipsas leges tradi exempla, quae aut legi

condendae occasionem dederint, aut in quibns paoiendis primum exercitae sint.

Si exemplorum vim in iurisprudentia Romana spectamas, illud prius veri est simi-

lius, haec exempla ipsis legibus esse antiquiora, ipsaque efiecisse, ut leges conde-

rentur, sive in commentariis regnm exstiterint, sive in carminibus sint memorata.

Certo ad diversas earundem legum recensiones, quas fnisse bistorici referunt,

etiam ipsa reliquiarum conditione ducimur. Ab Anco, quantum e Dionysii et

Livii testimoniis agnosci potest, instituta priorum regum omnia sunt retenta

novaque quaedam addita. TuUas pauca adiunxit, Servius autem, cum totam rei-

publicae constitutionem novaret, ea, quae ex prioribus servanda putabat, cuncta,

maxime, quae ad ius privatum pertinerent, denuo recensuisse videtur.

A Papirio deniqoe ius tantum privatum sacrique iuris partem es.se conditam, et

veterum scriptorum lo6i produnt, et reliquiae affirmant. ftaque tres institutorum

Romanornm recensiones fuisse arbitramor, Anci Marcii, Servii Tnllii atque Papirii

;

an instituta publica Romuli et Nnmae Pompilii peculiaribus libris servata fuerint

praeter illos, in quibus recognita fuerint necesse est, dubitamus; sacrorum vero

libri, non minus, qni Romulo et ^umae, quam qui Tallo Hostilio adscribebantur,

superstites eouit. ^

^ -

*) Zimmern I. §. 27. p. 89. §. 81. p. 30?. Cf. Serv. ad Virg, Georo:. 1. 21 . „Dique deaeque omnes,

ttudium quibus arva tueri." — ,,Nomina haec numinum in Indiyitamenlis inveniuntar, id est,

in libris Pontificalibus."

— 24 —

III. -'•' ^'^-

.- '' •••:v .; •; -•,. .. *

. iHt • -^^ commentariis regum,

' Universa regum facta et institata, quae non e carminibas sant deprompta,

foedera, iura sacra, pablica atqoe privata, in eorom commentariis censeo faisse

contenta. Commentarios enim antiquitns nominatos reperimus libros quoscunqae

solata oratione scriptos. Neque singulv tantam singulorum regum commentarii,

sed aniiis interdum plures meolorantur, diversis inscriptionibus distincti. Itaqae

eorum regum» qui multa institaerant, videmus alia opera amplexa fuisse leges

privatas, alia constitntionem reipublicae, alia res sacr<B#. Fieri etiam potuit vel

certo factum est, ut pluriam regum commentarii adl;^pman idemqae institutum,

e. g. ad ius belli et pacis, pertinentes uno libro cqninngerentur.*) Nam sua

quisque magistratus scripta habuit, sua quodque sacerdotum coliegium.

In tanta monumentorudi copia minime est mirandam, paacis tantum hominibus

ad cuncta aditum patuisse, neque omnes, quibus liceret, cunctis etiam usos esse.

Inde maximae in historia regum discrepanti^e. Etenim quae posteriores |eges a

prioribus accepta mutarant, haec cum quasi^nova proponealnt , primi instituisse

videri potuerant iis, qai noD diversa monumenta bene examinata inter se compa-

rareut. Accedunt carmina monumentis publicis non ubique coiigrua, quae^ cum

in vulgus nota essent, facile maiorem auctoritatem sibi arrogare, saltem maiorem

fidem habere poteraat, quam monumenta publica. .

~"^(t:^

Ne ipse nllam dubitandi rationem praetermittam : tamne prisco tempore Romae

tanta scribendi facultas et exercitatio fuit? tanta copia materiae, in qua scriberent?

Ipsa Latina lingua arguit, Romanis antiquitus fuisse artem, aliis nationibus igno-

tam, ex cortice arborum fabricandi panaos, in quibus scriberent. Inde vocabula

charta , . libfr , codex sunt denominata. I)e hac antiqua Romanorum charta si

cogitasset Plinius (XIII. 21— 27), non Varronem vitaperaret, quod retulisset,

Alexandri demum Magni tempore chartam paoyraceam Romam venisse. Charta

e cortice arborum facta Plinii aetate tam neglecta tamque cpntf^inpta videtur

fuisse, ut eam aequo minus curaret, quamquam alii scriptores tradunt, non modo

•) Cic. de Offic. I. 11. §. 36.

— 25 —a principio RomaDos ea usos esse, sed etiam sab imperatoribus.*) Miror a dqIIo

esse observatmn, cam voces illae indigenae chartae corticeae iDveptioDeiii viDdiceDt

RomaDis, freqaentem etiam di^rtae asam faisise oportere et magnam scribendi

exercitationem. Itaqae cam litterae tabalis aeneis incisae ex illa aetate snper-

essent bod rarae^f*), com saepias tabolae ligoeae memoreDtar, qoibas litterae io-

scalptae esseDt***), saae dod video, car dabitemas, tot taotaqae litterarum

monamenta et regom temporibas facta esse et diu servata.'"'***)

. §. 1. ' *I}e"€ommentariis RomuU.

Romali instituta mtilta legesqae non paucae referuntur, licet nec tabulam

Marlianam genuinam hatbeiMOS»^neqae eas leges recipiamus, quas Dirksenii subtile

iudicium dod merito ei a^lplNltas vult. Leges vero ia iis moDumeDtis, quae Dio-

nysius est secutus, dod a ceteris iastitutis omuiDo separatas fuisse, inde iam satis

apparet, quod quae de patria potestate *****) officiisquejclieatium******) praecepta

inre Dirkseaius iuter leges recepit, ea apud DioDysinm leguDtur, ubi de coDsti-

tatione reipnblicae disserit (II. c. 5— 17). Accedit, quod idem Dionysins a rebos

sacris (c. 18— 23) oft iure privato (c, 24—27) expositis orationem rursus reflectit

ad ias publicam^ ^' 1w|f '

GravissimaQiMêtisemns, qaod non Romuli tantam memorantnr leges, sed etiam

Romuli et Titi Tatii *******), qua re luculentum temporum discrimen oaDcisci-

mar. Itaqoe eius Romuli, qni cum TitoTatio pactns est, personam bistoriae luci

viudicare âademus ,^namquam quae Romuli regao ante hoc foedns tribuuntur,

*) Ulpianus I. XXIV. ad Sabin. 1. 62. pr. D. de leg. et fideic. (XXXII). HieroDyrai

Epist. 8. n. 1. Isidor. Origg. VI. 13. 3, Cf. ForceUini Lex. s. vv, Cfaarta et Liber.

*•) Dionys. Hallc. IV. 26 et 6«. Fest s. v. Ciypens.

*••) Dionys. III. 36. IV. 43. Suet. Vespas. 8.

****) Cf. quae infra de arte scribendi monnimus §. 2. et C. G. Nitzscfa êletemala de

Hist. Homeri c. 9 et 10.

*****) Di^n Fr. VI. Dionys. Ili c. 26 et 27. Coll. Legg.Mosaic. et Rom. T. IV. $. 8.

»•*•*) Sei^feVirjf. Aeneid. VI. 609, ubi vulgo legitur: „jEr lege XII Tabularum", Merula

auteib teste (de legibus Romanorum c. 1. §. 1.) in uno codice manuscripto exstat:

„Ex lege Romuli et XII tabularum." «

**•****) Festus. s. v. Plorare p. 203: ,,/n regis Romuli et Tatii legibus: SI NURVS etc.

4

— m —canota noo vere in anins bominis vitam esse coarctata concedimas. Daplicem

igitar vel triplioem distingaimus Romali tig^ificatioDem. Hao eoim voce intellio

gendam iadico primo civitatem Palatinam*) inde a primordiQi tam etndem civi-

tatem ab ea aetate, qoa, veteri Palatii arbi vallibas proximis additis**), Bomae>

qae appellatione usarpata, reges hoo commani nomine Bomnli videntar esse

ornati, sicati Albanoram reges Sylvii nancapati sant***), tertio deniqae loco

borum regam altimam, qai cam Sabinis debeilasse et, societate inita, nrbem

daplicasse dicitar. li^

£x ea commentarioram parte, qaae res a Romalo ante hanc societatem gestas

exposuit, etiam Fastorum, qai iili tribaantar, notitiam esse depromptam cense«

mus, cum Romanoram menses a Sabinis receptas ^iMe Plntarcbas narret (Vit.

Romul. c. 21). Cum decem menses, trecentos autem dies anno a Romulo adsigna-

tos videret Niebuhrius ****), sagacissime coniecit ad dierum numeram trecentas

gentes esse coDstitutas. *****) Sed non animadvertit vir doctissimus, quibos se

difficultatibus implicaret, cum idem pataret, tribuam, curiaram, gentium nameram

Tarquinii demum Priscj tempore completum, quamqnam omnes ano ore tres tribas

iam a Romuio esse factas narrant. ******) Becte quidem vidit, quod de numero

senatorum deinceps aucto traditor, non convoiire tribuum r&tioni, si a principio

tres fuissent. Sed tribus additas nemo narrat, quot vero qqooa^ tempore sena-

tores fueriot, quod ei argumentationis fundamentum est, id'lion convenit inter

historicos. Qui cum reperissent, vel a Tullo Hostilio vel a ^f!*arMUiio Prisco

centum senatores seu ex Albanis seu ex plebe esse elecUla ******^^ suspicati

*) Qaam alii ab Evandro conditam esse tradaat, alii a Romalo. Festas s. v. Quadrata

Roma p. 220 et Interpretes ad hano locum p. €24. Niebubr ,1. p. 97 et 319.

**) Tacitus Annal. XII. 24.

••) Serv. ad, Virg. Aeneid. VI. v. 770. Fest. s. v. Sylvii. p. 262.

****T Plutarcb. Num. c. 18. Censor. de Die nat. 20. Macrob. I. 12. Joan. Lydos de Men-

sibus. I. 14—16.

*****) Niebuhr I. 306 et 876. Cnriamm namerus llbqaalis est diernm numero, qui cuique

mensi erat adsignatns; triginta etiara decuriae erant senatus: ad ibensium autem

numerum decem sacerdotes in iis collegiis, qnae a Romolo institnta esse dlcuntur.

•***•*) C. O. Miiller. Die Etrusker. I. p. 383.

*****•*) Liv. I. 30. 35. Dionys. III. 31. 67.

— «7 —snnt, antea docentos tantam fnisse ; cnmqae oognovissent, etiam Sabinos in senatam

receptos, posaerant centam modo a Romalo esse institatos, centam e Sabinis

cooptatos. Haec historicoram conieotara veram teneteris obruit. Nam in commen-

tariis regam rem aliter foisse adambratam, etiam hodie agnoscere possnmas.

A principio, saltem anteqoam cnm Sabinis foedas ictom esset, ad gentiam name-

ram trecentos faisse senatores contendo. Si, Dionysio teste (II. 47), paaci histo-

ricoram qainqaag^nta tantam Sabinorom senatni esse additos tradiderant, hoc

excogitatam est, at centam et qainqai^nta senatonim numeras efficeretnr, qaem et

ipse Plutarchas pro totias sraatos namero habet; sed iis, qaae apad Dionysium

(II. 57 et 62) et Liviom (1. 17) de interregno legantur, bene perpensis eo redigimur,

nt stataamns, interreges.e^feteribas tantum Romanis senatoribus esse electos*),

hosqne fuisse centnm et qnuiqaaginta. Trecentos igitar colligo a principio foisse

senatores, centenis e quaqne tribu lectis; quibns cum Sabinorum proceres adscri-

berentur, e Romanis centum et quinquaginta manserunt, totidemqne e Sabinis sunt

additi.**) Simili ratione cum Albani in civitatem reciperentur , sive per TuIIum

Hostilium^. quod mihi videtor verisimilius , sive per Tarquinium Priscum, ducenti

patres maiornm gentium sunt retenti» centum minorum ex Albanis additi. Horum

regam exemplo Tarqninius Priscns e popularibus Tarquiniis centum quinquaginta

in senatam rec^i^^ totidem priscorum senatorum relictis.***) Ita cum saepins

gentes, quae plufes fuerant, in unum coniungerentur, inde familiarum origo est

repetenda. - TripHcem et decemplicem reram Romanamm numerum ad antiquissima

tempora pertiDere, etiam SacraArgeornm affirmant ipsius Romuli aetate multo an-

tiquiora.****) Hnic tempori si repugnare videtur, quod loca, ubi illa fiebant,

extra arbem Palatinam sita esse dicontur , de p&gis est cogitandum, qui per

montes dispersi in illa regione foCrint. Neqae Numa, ad quem Argeorum sacra

referuntnr, eomm anctor esse potnit, qnamqaam, ut emendaret ea atque renovaret,

vel litteris mandari iuberet, fieri potait* Itaque si coloniam Graecam statuere

*) Niebubrius boc neglexit (I. p. 377.), quod apud Livium numerns indicat, centom, e

quibus interreges sumpti sant, senatoram; aliorum de turbis narratioaes idem affii-mant.

**) Qaod loan. Lydas de Magistrat. I. c. 16 de triginta novis coriis accepit.

•**) Aperte boc testatur Cic. de Rep. II. 20: „Duplicavit Ulum pristinum patrum numei-um.''

***•) Varro L. L. V. 45. VII. 44. Dionys. I. 38. Liv. I. 32.

4*

— 28 —DOD licet, Dnmeronim ratioDem ad cogâtioDem retalerim, qaae iater RomaDoram

et Graecorom patres obtiDaerit.*) * -. ^.î ':^\-'^-^f>:'->*irM:..yrii„,j ^ î^^. i./-. ; 4% \

Ipsias foederis, qaod Romaoi com Sabiois iceraot, coaditioaes io Romuii

commeotariis faislli scriptas crediderim: qaae qaidem ex parte ita saat comparatae,

at poesi eas dod debdri sit certam.**) Uoam earam ab bistoricis aeglectam

operae pretiam erit examinare. Sabioos io civitatem Romaoam esse adscitos,

Cicero et Diooysias cooseotiaDt.***) *" Neqae vero aat vetemm aat receotioram

qaisqaam qaaesivit, faeriotne apad Sabioos iidem civiam ordioes, qai apud

Romaoos, qood, cam mores utriasqae popali diversjls fuisse audiamus, etiam si

testes DOD esseot, potius oegarem, qoam afBrmarem. Itaque si de hac re testimo-

nium nobis se praebet, haic eo facilius fidem praestabimus. Atqae iacet neglecta

narratio, quae aliquid lucis historiae Romanae impertiat. Apud Virgiiium (Aen.

VII. V. 706—9) leguntur haec:

,,Ecce Sabinorum prisco de sanguine magnum

Agmen agens Clausus magnique ipse agminis instar:

Claudia nunc a quo diffunditur et trihus et gens

Per Latium, postquam in partem data Roma Sabinis."

Ad ultima verba haec adscripsit Servius: ,fHoc de alia traxit historia. Nam

post Sabinarum raptum et factum inter Romulum et Titum TatJMm foedus recepti

in urhem Sabini sunt: sed hac lege, ut in omnibus essent dves Romani, excepta

suffragii latione. Nam magistratus non creabant." Illi SabinorihD hiOinon sigî-

ficantur, qui in senatum sunt recepti, quorumque gentes patriciis adscnptae, neque

de clientibus est cogitaudum, qui tum vix civium nomine sunt dignati; tertium

civium ordinem ab atrisque diversum, qui liber quidem esset, sed imperii non

particeps, accipi oportet. Conditio vero, qnae Sabinis data esse dicitur, non alia

est atque plebis. Hinc igitur originem repetiverim plebis, qoae et ipsa seraper

Quiritium oomioe est salutata.****) Hac cooiectura accepta, multae e Romaoorum

historiae evanescunt difficultates magnaque repugnantia.

*) Cf. K. D. HullmanD Romische Graodverfassung, p. 81.

•*) Dionys. II. 46. -^

•**) Cicero deRep. II. 7. Dionys. II. 47. Non tamen subito post primum congressum po-

pulos tam arcte esse coniunctos, sed postea demum, Nfebubrio (I. p. 324) libenter concedo.

****) Aliquid commune esse plebi atque Quiritibus, etiam Niebuhrius cognovit, sed non satis

perspexit (I. p. 325 sqq.).

— 29 —*' Ita intelligimas, fieri potaisse, ut plebis iam Romulo regnante mentio fieret,

ut popalas Romanas in solemnibas formalis a maiore parte appellaretur Qairites,

et si qaid oam exteris nationibas pacisceretar, boc popali Rogaani et Qairitinm

nomine pronantiaretar. lus aatem civile totnm cum ius Qui^^m sit nancupa-

tum, hoc non nisi de eios origine, a Sabinis repetenda, intelligi potest. Omnes

enim qui postea in civitatem sunt recepti, eandem conditionem nacti sunt, quam

tam medius qui^am primoram Qairitium^ ordo. Itaque usu venit, ut, qui

pubiici iuris vincalo erant coniuncti, eodem etiam iare privato utereDtur.*) Indc

ius privatum patriciorum etji^ebis, postquam aequatum est, sive legibus iam regiis

sive daodecim demum tabulis factum est, totum a parte principali iuris Qniri-

tium nomen retinuit. Msgaam vero iuris privati partem Sabinis debvi, certum

est; etenim quae de rudibns ferisque eorum moribus traduntur, cam legis actioDi-

bus aDtiquissimis omnino coDgruuDt (Serv. ad Virg. Aeo. VIII. v. 637). Ita

iudicium ceotumvirale, cuius insigne erat hasta, a SabiDJs quiris nuncupata (Fest.

s. V. Quirinus p. 217), omnesque actus legitimi, in quibus hasta adhibebatur, a

Sabinis sunt repetendi. Eiusdem origiDis ceoseo esse totnm ius domiDJi , viodi-

ciarum litem et veterem in ius vocandi usum.

Si apud Sabinos ordo hominum erat, qni medium teneret inter patricios et

clientes, neque uitplius difficultatem praebet, quod, cum Appius Claudius Romam

migrasset, inqae civitatem esset receptus, simul plebi tota tribus est addita, a duce

Claudia appelligtB; imo hac ipsa re, quod coniecimus de plebis origine vel potius

e teaebrig)^ lucem protraxisse nobis videmur, fortios etiam affirmatur. Clientes

enim eo tempore in tribubus Doadum fuisse, a Niebubrio probatum accipimus

(I. 654 sqq.). Ita Livii quiden^narratio (}I. 16) magua difficultate laborat, quae

tribus mentioDem faciat et tribu^jomi novorum, eos vero a clientibns dod diversos

futsse, male affirmet. Quam difficultatem ut solveret, Niebnhrins (1. 621) coDteodit

tribum vicesimam primam non esse Clandiam, sed Crnstumeriam. Sed coDiectura

omDiDO DOD est opns; hic quoque Servius anxilio est, qui ad Virgilii locum, de

qno diximus, profert etiam haec: „Clausits Sahinorum dux post exactos reges cum

quinque millibus clientum et amicorum Romam venit et susceptus hahitandam

partem urhis accepit: ex quo Claudia et tribus est etfamilia nominata." Qui enim

*) DiscrimeD, quod obtiaet inter civitateiu RomaQam et iiis Quiritium, docte exposuit

Andr. Gu. Cramerus. Kiliae 1803.

— 80 —amicoram nomine et a clientibas et a gente distingaantiir, medium inter Qtrosqae

tenaerint oportet. Ne qais vero potet, amicornm nomen non secandam antiqaa

monamenta exbiberi, sed incariae soriptoris deberi, praetermittere non possum,

etfam Dionysiam |^. 40) eoram ita facere mentionem, nt aperte a clientibas non

minas, quam a gentiiibas distingaaotar: Tijos KXavdiog avxoftoksi ngog amovg,

ovjyivEiiav ts luyahtiv inayoiuvog nai ifiXovg nai nsXarag avjvovg auTOi^ fiSTavaoTartag

icpearCoigj oim iXaTiovg nevTaxM%iXiiov "^g onXa q>iQ6tv dwafuvovg.

Qaamqaam in oniversam Dirksenio adsentior, malta inter leges Romali esse

relata, quae aot ab hoc rege aliena sint, aot ad .ipf privatom non pertineant,

tamen leges huios regis finibus nimis arctis ab eo circamscriptas censeo.^ Qoas

enim leg4ft Aorelios Victor (de Vir. Illastr. c. 7) de pomoerio, Piotarchas

(Romul. c. 22) de reverentia matronis praestanda, Festos (s. v. Probrum) et Dio-

nysius (II. 9) de Vestalium stupro, Festns (s. v. Parrtct), Tacitas (Annal. XI.22)

et Plutarchus (Romul. c. 22) de qaaestoribos parricidii sea danmviris perdoellionis

instituendis, Cicero deniqae (de Rep. II. 9) de molctis aat diserte Romalo tri-

buunt, aut ita describunt, ut, aliis testimoniis coilatis, ad eam referri debeant, eas

non modo ad principia civitatis Romanae pertinere, neqoe in Romoli tantom

Commentariis foisse, sed com regibos etiam exactis valerent, in iore Papiriano

esse repetitas arbitror. De clientela quoque, matrimonio atqne patria potestate,

si non verba curamus, sed res, alia etiam praecepta ad Romalom iure referri

possunt, atque quae Dirksenius concessit.

§•2.

De commentariis Numae Pompilii.

Namae commentarios plures neque parvoirexstitisse , non dubitamus. Quos

si integros haberemus, de antiquissima rerom Romanarom et Graecarum conditiotie

et nexu reique publicae Romanae commutationibos molto certios iudicare possemus.

Perpendentibus enim, ter eius instituta esse recognita vel recensita et motata,

per Ancom Marcium, Servium TuUinm et Papirium, occurrit discrimen, quod

intercessit inter ea, quae ex eios legibas etiam libera republica observabantar,

illaque, quae antea aut usu aut legibus erant sublata. De hisce rarsus oritor

quaestio, utrum quaeque eorum recognitio integra fuerit servata, an unius tantam

regis vel duorum, tum etiam, utrum ipsius Numae, an aliorum tantum. Numae

— 31 —commentarii a iore Papiriano diversi quin ad posteros pervenerint, dubiam non est,

qnia eadem lex et esîpsins commentariis et ex legibas regiis i. e. ex iare Pa-

piriano citatnr. *) In his commentariis et sacra iDstituta fuisse et iara privata,

Cicero docet, qui ipse eos legerat. îldemque Pompilius, inqa^^de Rep. II. 14),

et , auspiciis maioribus inventis, ad pristinum numerum duo augures addidit, et

sacris e principum numero pontijices quinque praefecit, et animos, propositis le-

gihus his, qtuis in monumentis habemus, ar^^tes consuetudine et cupiditate bellandi,

reiigionum caeremoniis mitigavit: adiunxitque praeterea Flamines , ScUios , virgi-

nesque VestaUs, omnesque pi^tes religionis statuit sanctissime.**)

, Qâmquam accepimos, Nnmae commentarios a Tallo Hostilio primum neglectos,

postea reqnisitos et ad sacrft facienda adbibitos esse***), tamen ipsos ad posteros

•) Lex est de spoliis opimis, apud Festum (s. v. Opima, p. 190.) servata, cui praemittnntur

haec: „Esse etiam Pompilii repis legem opimorum spoliorum talem*^ etc. Apud Plutarcbuni

?ero (Marcell. c. 8.) deêadem lege haee leguntur: Kahoi qpaffty ev roXg vnonvrifiaai

Novfiav IlofiniXiov xal nQtorotv ontfiioiv xal devreQcov xal zQiTOiV fivrjfiovevetv.

Dirkseiûs I. 1. p. 238 ex hoc coDseusn argnere voluit, ius Papirianum ex Hbris ponti-

ficum esse compilatnm: quod qoomodo inde efBci possit, eqnidem non video. Hnic sen-

tentiae praeter illa, qnae de libris pontificuni iam dixi et infra exponam, adversatur,

quod non modo banc ipsam legem observatam reperimus ab A. Cornelio Cosso ante

orbem a GalliB captam, A. CJ. 318 (Liv. IV. 20 et 32), sed etiam Festus aperte distin-

guit, quae in libris pontificum, quaeque in legibus Numae legebantur: „Ad aedem lovis

Feretrii, inqnit, poni, testimonio esse libros pontijicum, inquihussit: PRO PRIMIS SPOLIIS

BOVE, PRO SECUNDIS SOLITAURILIBUS , PRO TERTIIS AGNO PUBLICE FIERI

DEBERI ; me etiam Pompilii regi» legem opimorum spoliorum talem. Ultimas bic accn-

sativos cam infinitivo, at primos, pendet j^ verbis, qnae Festus plerumque omittit:

Verriut Flaccus ait, accusativus cam infinitivo, qni intermedius est, a verbis : in quibus sit.

Neglexit Pirkseoios locam Servii de Romalo, Cosso atque Marcello (ad Aen. VI. 869)

abi eadem Nomae lex afiertur. Si Liviam qaoqae (I. 10.) reîcimns et, quae Servius

de Cosso refert, cnm lavii narratione (IV. 20.) conferimns, Romuli commentarios de hac

re ab iUis Nnmae dissensisse discimns. Livii de Romalo narrationi consentientem legi-

mus inscriptionem Pompeianam apod Oa. Gelliom , Anglnm , in eius libro Pompeiana

inscripto, Londini 1832 Vol. I. p. 2^**) Cf. V. 2. „Illa autem dxfiiitna pax Numae mater huic urbi iurit et religionis fuit , r/wi

legum etiam scriptor fuisset, qvat seitis exstare."

***) Liv. I. 32. Dionjs. III. 35.

'/l«2

— 32 —pervenisse iDcolumes, affirmare oon aqsim. Anci vero recognitioneffl (ita enim

appellare malim, qnam recensionem, qnia nibil vel pauclfêsse matata censeo),

faisse saperstitem, demonstrare stadebo. Ne nimiam tribaere videar Dionysio,

qai, cnm Papiriam ea usam esse referat (III. 36), atraque monamenta inspexerit

et inter se contalerit, oportet: nonnulla nobis qaoque nota sant e Nnmae institutis,

quae in Servii quioem recensione non fuisse potuerant, nedum in iure Papiriano.

Qnae enim a Tarquinio Prisco in monbus et institutis Romanorum sublata sunt*),

siqaidem postea non rarsas apparent, at a Servioceciperentar, fieri non potait.

Sunt vero illa, quae Romani a Pytbagora repetere mHant**): mystica quaedam

et magnifica religionam ratio, Musae TaCitae cultas, leges denique, ne liceret

Deorum simulacra facere***), sive hominum sive animalium formas haberent, neve

sacra fierent Diis croenta. Pythagoricae doctrinae in iis etiam libris Pontificalibus

vestigia exstabant ****), quos postea refictos docebimos.

Ab illis diserte distinxit Dionysius (II. 64—^73) octo institota sacra singulis

libris exposita, quae (c. 63) hisce verbis amplectitur: IleQiXaôjv de anaaav rr\v

ntQi Tu dêltt vofiO&tGiuv yâqsaXg , dteXXev eig oxtw fiOiQag, 0(jai twv leQfiiiv riaav al

ovnfioQiai. Sacerdotom enim collegia a Noma aut primum instituta aut ancta suos

quodque habebant libros, qui Numam habuisse auctorem credebantur. *****)

,,Pontificem deinde, inquit Livius (I. 20), Numam Marcium, Marci Jilium, ex

Patribus hgit, eique sacra omnia exscripta exsignataque attrihuit; quibus hostiis,

quibus diebus, ad quae templa sa^ra Jierent, atque unde in eos sumtus pecunia

erogaretur. Cetera quoque omnia publica privataque sacra Pontificis scitis sub-

*) Cil^de Rep. II. 19 sqq. K. O. Miiller Etrusker I. p. 118 et 363 sqq.

**) Cic. de Rep. II. 15. Livius I. 18. Dionjs. II. 59. Plut. Num. 8. 13. 14. Plin.

H. N. XVIII. 2.

***) Haec lex maximi est momenti: uoo enim ore scriptores tradidemut, a Tarquinio demum

Prisco prima Deorum simuiacra Romajn esse introducta. Praeter Plutarcbnm boc

factum exliibent Varro apud August. de Civ. Dei IV. 31. Plin. H. N. XXXV. 5. 44

et 45, atque Macrob. Saturn. III. 4.

****) Serv. ad. Virg. Ecl. V. 66. „Nvmero deus impare gaudet." — „Quod etiam pontificales

indicant lilnn.^'

*****) Festas (s. v. Nectere) affert commentarios sacrofanj;^ eodem auctore (s. v. Molocrum

p. 168) Cloatius Verus sacrorum libros scripsit, si«nti Trebatius de religionibus , teste

Macrobio Sat. II. c. 6 et 7.

— 33 —iecit ; ut esset, quo consultum plebes mniret; ne quid divini iuris, negligendo pa-

trios ritus, peregrinoMgue adsciscendo, turbaretur. Nec coelestes modo caerimonias,

sed iusta quoque funebria placandosque Manes, ut idem Pontifex edoceret ; quaeque

prodigia, fulminibus aliove quo visu missa, susciperentur atque tmrarentur: ad ea

elicienda ex mentibus divinis, Jovi Elicio aram in Aventino dicavit, Deumqne

eonsuluit auguriis, quae suscipienda essent.*' Hos libros, quos etiam Cicero (de

Rep. II. 14) respicit, Gellins (X. 15. et ÎII. 22) tom in genere sacerdotam

appellat, tum ad singula coUegia refert, Servius antem sacrortHn appellat (ad Aen.

IX. 408).*) Quae de stqlplis Operibns exhibet Dionysius, excerpam, iisque

aliornm scriptomm locos adiimgam, non omnes quidem, sed eos tantum, qui sufii-

ciant ad testimonium Dionysii confirmandum. De curionibus, a quibus initium

capit (c. 64) haec leguntur: IdnidmxE de fiCav (ih lEQOvQymv diaraîv Tolg jQiuxona

KovQbOinv, ovg ecprjv ra noiva &vtiv vneQ t(ov tpQUTQuoiv uqu. De libro, qui eorum

sacra describeret, aliunde mihi qnidem nibil innotuit, quamquam ipsa Curionia

sacra saepissime memorantur.'*^*) Flaminum quoque scripta sacra Dionysius paucis

indicat: ttjv de devTeQav rolg xaXovnevoig vcp^ "ÊXXtjrm ^TecparriqôQO ig, iinh de 'Pw-

(laCmv OXoLftvaiv. Ex hisce mnlta servata sunt in commentariis a Servio ad Vir-

gilii poemata scriptis et apud A. Gellium, qui (X. 15): „Caerimoniae, inquit, im-

positae flamini Diali multae, item castus multiplices, quos in libris, qui de sacer-

dotibus publicis compositi sunt, item in Fabii Pictoris librorum primo scriptos

legimus." Tribuno vel tribunis etiam Celerum, tres enim erant secundum tribuum

numerum^ peculiarem tribuit librum: tt/v 8e TQlrrjv ToXg r,ye(i6av rtav KeXeQiojv, ovg

eq>r]v Innelg re xal neôvg aTQaTevofievovg qjvXaxag anoieixvvo&ai tmv âovXem' xal

yaQ ovTov Terayfievag Tivag leQOvQyCag eneTeXovv. Neque de hoc scripto' alibi quid-

quam legimns, quamquam, cum ceterorum scripta fuisse multi testentur, neque de

hoc dubitandum censeo. De libris Augaralibus, quos quarto loco recenset, multi

afieruntur veterum loci, quare neque Dionysii verba adscribo.***) Vestae cultum

*) Wach.smuth p. 218 ipsa sacra Nama Pompilio aDtiquiora putat.

**) Fest. s. V. Curia p. 37. Curionia sacra p. 47 et Novae curiae p. 183.

»*•) Geliias XIII. 14. Serv^ ad. Aen. IV. 45. IX. 20. De iis scripserunt Serv. Fab.

Pictor ( Non. s. \. PicnltoDus ) , Appias Palcher (Festus s. v. SollistimuDi p. 242),

Cicero (Serv. ad Virg. Aen. V. 737) et Veranius qnidam (Festas s. v. paludati p. 216).

5

— 34 —scriptis legibus commendatum esse virginibus» etiamsi hoc Dionysii non exstaret,

cam disciplinae huius saepius mentio fiat, inde snmendnm eiset. Ut Grellii (t.l2)

testimonio dubia reddatur borum libroram antiqaitas, tantam abest, ut eo fides

eis praestanda etiiBi aageatar. „I>e more autem, inquit» rituque capiundae vir-

ginis litterae quidem antiquiores non exstant, nisi qtuie capta prima est, a Numa

rege esse captam. Sed Papiam legem*) invenimus." De ceteris enim partibus

huius cultus litteras antiquas exstitisse, inde sequitur. Imo quae verba pontificem

dicere oporteret, cum virgioem caperet, e libro primo Fabii Pictoris ipse Gellias

affert. Ea verba haec sunt: ,^SACERDOTEM VESTA^SiM, QUAE SACRA FACIAT,

QUAE lOUS SIET SACERDOTEM VESTALEM FACERE PRO POPULO ROMANO QUI-

RITIUM, UTEI QUAE OPTIMA LEGE FOVIT, ITA TE , AMATA, CAPIO." Haec

ipsa formula alias leges respicit a Nuraa conditas.**)

Saliorum libri, quos sexto loco nominat Dionysius (c. 70), aliunde satis noti

sunt, iniprimis carmina, quae in hisce contenta fuisse, iure colligimus. Ea ad

Numam vulgo esse relata, etiam Varro (de Ling. Lat. VIL 3) docet, dubitans, sintne

etiam antiquiora.***) ,,At hoc quid ad verborutn poeticorum aetatem? quorum si

Pompilii regnum fons in carminibus Saliorum, neque ea ab superioribus accepta,

tamen kabent DCC annos." Saliorum Palatinorum libri, qui hic soli significantur,

utrum nil nisi carmiDa continuerint, an ritus etiam et caerimonias. decidere non

ausim, quamquam hoc illo verisimilius.****) Fetialium iura, quae Dionysius (c. 72)

septimo loco commemorat, scripta quin exstiterint, nemo dubitat: a Numa esse

*) A. U. 504 ex coniectura Pighii ad hunc annum in Annalibus.

**) Macrob. I. 17. Plut. Numa c. 9. Serv. ad Aeo. XII. 603.

*•*) Quae dubitatio docet, in his carminibus Numae, Musarumcultoris, mentionem non esse

factam. Hanc notitiam ex aliis poematis esse sumptam, inde efficitur, quod Ennius

banc rem memoravit apud Nonium s. v. Cluit. Cf. Quinct. Inst. I. 10. 20. Cicero

de Orat. III. 51. Plut. Num. c. 13 et 14. Horat. Epist. 11. 1. 86. Varro de Lincr,

Lat. VI. 14. Festus s. v. Mumurii Veturii p. 96. Tob. Gutberleth. de Saliis Martis

sacerdotibus. Franeq. 1704.

*•**) lac. Gutherius (de vetere iure Pontificio) libro I.^. 5. exhibet hanc inscriptionera

:

„MANSIONES SALIORUM PALATINORUM A VETERIBUS

OB ARMORUM, ANNALIUM CUSTODIAM CONSTITUTAS" etc.

— 35 —condita- praeter DioDysium etiam Plutarchns (c. 12) testatnr. *) lam ab hoc

tempore inde haec iura litteris fuisse consignata, eo etiam cognoscitor, quod ab

exteris ea petita esse consentiunt, vel ab Aeqnicolis seu Aequis, vel ab Ardeatibus.

Quae discrepantia eo toUitur, quod qnae Ancus postea addidit, ab Aequis dedu-

cuntnr; quae Numa, ab Ardeatibus sunt petita.

Restat ut de libris Pontificiis disseram, qui omnium fuerunt et amplissimi et

g^ravissimi. Pontifices enim summam sacrorum curam habebant, deque rebus sacris

ius dicebant. Maximi igitur momenti faeruDt libri, qui ius sacrum vel Pontificium

amplexi sunt.**) Eos ad Numam auctorem esse relatos, etsi alibi non exstaret,

et per se verisimile est, et Dionysio (c. 73) credendum. Libros vero genuinos,

urbe a Gallis incensa, perisse iam probavimus ***), liceat tamen hoc loco

alias adiungere rationes, quae convincant, libros Pontificios, quos postea servabant,

ex aliis libris esse compilatos. In iis, teste Dionysio (VIII. 56), omnia narrata

erant, quae, urbe a periculo, quod intulerat Marcius Coriolanus, liberata, accidisse

credebantur. Fragmenta, quae sparsim servata sunt, praecepta etiam continent,

quae ad sacrificia cruenta pertinent, quae fieri Numa noluit, eorumque

mentionem fecerunt in causa Horatii, TuIIo regnante, acta.****) Ab ipsis libris

Pontificiis distinguuntur Aunales Maximi et Fasti, commentariorum autem nomine

cuncti compreheodi videntur.*****)

*) Partein horum librorum supra p. 13 Romuli aetati vindicavimus, partem a Tullo et

Anco esse additam, postea videbimus. Cf. I. D. Ritter et I. Luz de Fetialibus Po-

puli Romani. Lips. 1732. Andr. Wagner de Fetialibas et iure Fetiali. Helmst. 17,34.

Cf. Wachsmutb p. 219.

*•) Plut. Numa c. 9. 12. Serv. ad Virg. Ecl. V. 66. Georg. I. 21. Aen. IX. 641. XII.

603, De hoc iure Pontificio scripserunt Fabius Pictor (Gell, L 12), Varro, lulius Caesar,

Antistius Labeo, Atteius Capito et Fenestella (Gell. IV. 6, Senec. Ep. 108. Auctor

de orig. gent. Rom.)

**•) Cf, supra Part. II, p. 21.

****) Cf. quae infra §. 3 de hac causa disputabimns.

*****) Cic. Brut. c. 14 ,,Possumus suspicari disertum Ti. Coruncanium,

quod ex pontijicum

commentariis longe plurimum ingenio valuisse videatur.*'

5*

^^,,,„.,

— 36 —Aliud singalare scriptam contioait sacra Argeoram*), caias reliqaiae ex-

stant apud Vanronem, quae specimeQ exhibent localentam lingnae Latinae, qnalis

tum fuerit.**)

Sequuntur .apnd Dionysium (c. 74— 76) instituta pablica de agrorum posses-

sione, quae a Numa ad Deorum Termini et Fidei cultum referebantar. Ut ap-

pareat, quam arcte horum Deorum cultus cum iure privato coninnctus fnerit ***),

gravissima Dionysii verba adscribam, quae plures de utraqne re fuisse leges,

arguant: Tfig (ihv auTa^xeiag, inqait c. 74, *al rov fiijdiva %mv aXXoTQicov ini&v[Aelv

1] neQi Tovg oQtafiovg Toiv xTtjaeoyv vofio&eaia [rexfirjQiov iart].****) Praeter has leges de

finibus agrorum regundis alias tulit de stipulationibus, quae a Servio TuIIio aut

sublatae aut mutatae sunt. de Noviiug, pergit, eig fuv evriXeiav xal a(aq)Qoavvrjv dut

TOiovT(i)V avviarfiae vofiMV %r\v noXiv, elg de Tr\v neQi xa avfiôXaia dixaioavvtjv vnriyayeTo,

nQayfia iêvQiov '^yvorjfiivov vno navTOiv t(ov xaTaaTriaafiiv(av Tag iXXoyifiovg noXiTeiag.

ludiciorum usum simgjicem reliquit iurisiurandi sanctitate imprimis fretus. î t£

aQyai , inquit c. 75, xat %a dixaoTriQia tu nXeXaTa Toiv afiCpta^TrjfxdTOiv ToZg ex Tf]5

niaTecjg OQxoig ditjTOJv. Fortasse inde orta est legis actio, quam sacramento vocant.

Ad fidei cuitum etiam referendae sunt leges de collegiis opificura latae,

de quibus disserit Plutarchus (c. 17). Eorum unam apud Plautum (Capt. III.

1. 32) servatam arbitror:

,,Nunc barbarica*****) leye certum est ius meum omne persequi:

Qui concilium iniere, quo nos victu et vita prohibeant,

His diem dicam, irrogabo tnulctam."

Quam quidem legem regum aetati vindicant duodecim tabulae, quae ante semet

ipsas publica lege de hisce collegiis aliquid constitutum fuisse significant. ******)

Numae vero eam adscribi iubet indoles, quam Dionysius eius de rerum venditione

legibus tribuit.

*) Liv. I. 21. Cf. Fest. s. v. Sexagenarios p. 259. Argeos p. 14. Argea p. 17.

**) Varro de L, L. V. 45 sqq. Cuius monamenti praeclaram dedit interpretationem

C. O. Miiller, in C. A. Biittigeri Archaeologie u. Kunst. Bresl. 1828. Vol. I. St. 1. p.69—94.

**•) Plut. Num. c. 16. Liv. I. 21.

****) Festus s. v. Termino p. 157.

*****) Id est Romana secundum Plauti usum luqnendi.

******) Gaj. I. IV. ad XII. tabb. I. 4. D de CoIIeg. et corpor. (XLVII.22.) Similis fuit lex lulia

de Annonn. Ulpian. 1. IX. de Offic. proc I. 2. D. De lege lulia de Ann. (XLVIII. 12.)

— 37 —iDter Namae commentarios etiam eias Fasti faerant, qaibas novum constitait

anntim, eumqae lanarem duodecim met&vam, quem lastro condendo Servius Tullias

cum Romuli ratione in concordiam reconciliare studuit.*) Hoc pluribus persequi

longam est et ab hoc loco alienum. Sed Fastorum locum, qui servatus est, singu-

larem adscribo , ex qao intelligi possit, quomocfo factam sit, ut Numa pro Fytha-

gorico haberetur. Exstat apud Joannem»Lydum de Ostentis (Paris 1823 c. 18

p. 62) a Car. Bened. Hasio ita suppletus: KriQv^ Ss xmv ano^Qrjm> rj cpixri^.

"Ji(TT* ovx ,e5w cpQEVO^Xaêiag ntfiqôVTai raXg fte^&odoig, dv wv tov fuXXovrog (TToxaêadâi

eigavofiB&a' ovde ro ne^l rriv^xmv a<n£Q(ov S-eotQiav anaixxoXovv £|o» &eoGeêiag iioi^V

a}X ext (iaXXov xt]V navaoq)Ov eaxi 3ta xojv e'Qyo)V avxMV SêojQrjaai, uqovokxv xov navxoiv

a^grjxov naxQog, xal dâvfiaaai xip' tpvxriv avd-qdmov dvvaaSât, 7jyovfievov Seov, xai

neql xoiv ovQavioov, mg dvvaxov, dtaXeyea&ai. Tavxa fiev ovv ôvXîog tpriaiv, ex roir

xov Novfia taxoQriaag,**)

At raagna exoritur difficultas, quae, an vera Numae inilituta litteris mandata

ad posteros pervenerint, iubeat dubitare. Posteriori enim aevo reperti sunt Numae

libri, qui ab institutis eius, quae quidem tum observabantur, tam discrepabant, ut

magistratus eos comburi iuberent, ne religiones dissolverentur. Res est gravissima:

idcirqo ipsa auctorum verba inspiciamus. Livius ad annum urbis 571: ,,In agro

L. Petillii, inquit (XL. 29), scribote, sub laniculo, dum cultores agri altius moli-

untur terram, duae lapideae arcae, octonos ferme pedes longae,

quate?-nos latae,

inventae sunt, operculis plumbo devinctis. Litteris Latinis Graecisque utraque

arca inscripta erat; in altera Numam Pompilium Pomponis Jilium, regem Roma-

norum, sepultum esse, in altera libros Numae Pompilii inesse. Eas arcas, cum ex

amicorum sententia dominus aperuisset, quae titulum sepulti regis habuerat, inanis

invehta, sine uUo vestigio corporis humani aut ullius rei, per iabem tot annorum

*) Nieb. I. 304 sqq. Plut. Num. c. 18. 19. Censorin. c. 18. 13.

**) Fulvius Nobilior, Ennii aequalis, qui omnium Romanorum primns Fastorum librum

edidit, Numae in iis saepius mentionem fccit. Cf. A. Krausii Yitae et Fragmenta ve-

tecum Historicoram Romanorum. Berlin 1833. p. 125. Fasti publici, quos Cn. Flavius

A. U. 449 circa forum In albo proposuit, cum antea in penetralibus pontificum repo-

siti essent, Numae fastos pro fundamento babuerunt. Apparet tamen eos fuisse mutatos

a Servio TuIIio, fortasse etiam ab ipsis pontificibus.

7 .:«.--.-¥./

— 38 —omnibus absumptis; in ckltera duo fasces, candelis involuti, septenos habuere iibros

non integros modOf sed recentissima specie. ^ Septem Latini de iure Pontijicio erant,

septem Graeci de disciplina sapientiae, quae illius aetatis esse potuit.*'

De qaibas si qais accoratias cognoscere velit, legat, qaae apad Livinm se-

qutiDtar, qaaeqae apad Varronem' (in Aagastini libr. VII. de Civ, Dei c. 34),

Pliniam (H. N. XIII. 27), Platarchum ^umac.22) etValeriamMaximum (1.1.12)

exstant. Nos ex Plinio baec tantum addimus : „Mirabantur alii, quomodo illi libri

durare potuissent: i7/e (C. Hemina) ita rationem reddebat: Lapidem fuisse quadra-

tum circiter in media arca vinctum candelis quoquo versus, in eo lapide insuper libros

impositos fuisse: propterea arbitrari eos non computruisse ; et libros citratos fuisse

:

propterea arbitrarier tineas non tetiffisse." Qaamvis in noDDullis discrepent aucto-

res, tamen de re ipsa ita coDsentiunt, ut nulla admitti possit dubitatio, praesertim

cum antiquissimi , quos retulisse scimus, scriptores non amplius triginta vel qua-

draginta annis, postqiilmi accidisset, rem litteris mandarint, ut aut ipsi videre, aut

ab iis, qui vidissent, audire potuerint. Restant tamen duae gravissimae dubitandi

causae, an vere Numam libri isti babuerint auctorem.*) Graece enim ex parte scripti

dicuntur ea aetate, qna ne in ipsa quidem Graecia prosa oratio in nsu fuisse vulgo

pntatur, atque philosophiae Pythagoricae praecepta continuisse toto seculo^ ante-

quam Pythagoras natus esset. Ne ad suspectam chronologiae fidem provocemus,

quam de ipso Pythagora Niebuhrius urget (I. 264),**) non Solon tantnm in legi-

bus condendis soluta oratione usns est, sed multo prins, eadem fere aetate, qua

Numa vixit, Charondas et Zaleucus leges composuerunt eosqne in Magna Graecia

agro Romano confini, imo iam Lycnrgus leges litteris consignaverat. ***) Quod

vero ad Pythagorae disciplinam attinet, eius doctrina tantis obvoluta est tenebris,

ut ab ea certa argumenta peti non possint, praesertim cnm ignoremus, quantum

ex ipsis Italiae sacris in usum suum converterit. Livius denique ipse disserit

contra Valerinm Antiatem, quod , ,,libros Pythagoricos fuisse, adiecisset vulgatae

(tpinioni, qua crederetur, Pythagorae auditorem fuisse Numam, mendacio probabili

*) A Romanis pro spariis esse babitos. non iure conteDdit Bernbardi Grundriss der

Kbm. Litt. p. 73.

*) Cf. Wachsmuth p. 143.

•**) G. Gu. Nitzscb Meletemata de Historia Homeri. Fasc. I. p. 50 sqq.

— 39 —accommadata ^de." ' Haec opinio fidem aoget, faisse bos Namae libros geauinos,

qoia illi qaoqae commentarii, qai traditi erant, doctrinam Pythagorae sapere crede-

bantar. Dnbitationem vero excitat de holram ipsoram integritate, quod „praetor,

lectis rerum summis, cum animadvertisset, pleraque dissolvendarum religionum esse,

se iusiurandum dare paratum esse aiebat, libros eos legi servarique non oportere."^

Hoc ipso argamento efficitor, in iis fuisse, quod a Namae monumentis, quae

asservarentnr, differret. Sed qaa de caasa libri cam ipso aactore sepulti sant,

nisi quid continerent, quod taceri volaisset? nisi iis commissa essent, quae sola

memoria servari iussisset? Qaae cam in oblivionem venissent, ne renovarentur,

pericalosum videri potuit. Multa vero instituta a Numa non litteris esse mandata,

diserte scribit Dionysius (II. 74) et affirmat Plutarchus (Numa c, 22). Itaque

conmientariorum, quos asservabant Romani, fides non minaitur, sed etiam augetur,

siquidem verum est, quod coniectura assecuti sumus, pontificum libros cunctos,

urbe a Gallis capta, incendio esse consumptos, postea vero e memoria iisque monu-

mentis, quae servata essent, instauratos. Ceterorum enim sacerdotum libri servati

videntur. *) Tum, quae usu non amplius observabantur, aut in bac nova librorum

recensione praetermissa sunt, aat suppressa ilioque etiam tempore nondum in vulgus

nota. Neque enim qaisquam libros pontifioales ediderat. Sed quidquid statuendum

est de Numae libris cum auctore sepultis, cetera scripta, quae eius nomen prae

se ferebant, tam multa, tam ampla, tamque varia fuerunt, ut eorum consensus

auctorem suum e fabularum tenebris in veritatis lucem vindicent, postulentque eum

•) Livius (V. 40) de Flaminam et virginamVestalium sacris expresse hoc tradit. „Flamen

interim, inqait, Quirinalis virginesque Vestales, omissa rerum suarum cura, quae sacrorum

secum ferenda, quae (quia vires ad omnia ferenda deerant) relinquenda essent, consultanttx.

quisve ea locus Jideli asservaturus custodia esset ; optimum ducunt, condita in doliolis sncelh

pi'oximo aedibus flaminis Quirinalis, ubi nunc despui reUgio est, defodere: cetera inter .>e

anere partito ferunt via, quae Suilicio ponte ducit ad Janiculum. In eo clivo eas nini

L. Albinius, de plebe Romana homo, conspexisset, plaustro coniugem ac liberos vehens inter

ceteram turbam, quae inutilis bello urbe excedebat: salvo etiam tum discrimine divinarum

humanarumque rerum, irreligiosum ratus, sacerdotes publicos sacraque populi Romani pedibus

ire, fenique , se ac suos in vehiculo conspici ; descendere uxorem ac pueros itmtV, virgines

sacraque in plaustrum imposuit: et Caere, quo iter sacerdotibus erat, pervexit.'^ Cf. Valer.

Max. I. 1. 10. Pontificem Maximam Romae remansisse idem Livius narrat ^V. 41).

— 40 —in integram restitai, praesertim cam monomeota regam, qai €i saccesserunt, dies-

qoe festi in eias memoriam institoti, ipsa êniqoe carmina, qaae eios sanctitatem

celebrabant, fidem aageant, nosqoe dabitare non patiantor.

'

§. 3.

De Tulli Hostilii et Anci Marcii comnientariis.

£tsi horom regum commentarii nonqoam diserte afferontor, neqoe leges sa-

persont, ipsoram verbis expressae, tamen ab otroqae et institota pablica litteris

consignata fuisse, et Ciceroni& Tacitique aetate non modo servata, sed etiam ob-

servata reperimas. '

Tullo potissimom adscribitor ias Fetiale, quantom ad res repetendas bellaqoe

indicenda pertineat. „Constituit, inquit Cicero (de Rep. II. 17), iiis, quo bella

indicerentur ; quod per se iustissime inventum sanxit Fetiali religione, ut omne

bellum, quod denuntiatum indictumque non esset, id iniustum esse atque impium

iudicaretur/' Hoc ius Livius quoque ad eum refert, exemploqae illustrat belli

cum Albanis gesti (I. c. 22—^24), quod in huius regis commentariis ita narratum

puto. Idem bellum carminibus fuisse celebratum, non est, quod negemus; legem

vero de trigeminis publice alendis in commentariis regis fnisse, inqoe iure Papi-

riano esse repetitum, ea de causa est sumendum, qaod poblica auctoritas ei non

nisi ex publicis monumentis concedi potuit. Dionysius pugnam inter Horatios et

Coriatios commissam, postquam descripsit: ^'Eazt de, inqoit (III. 22), xal vofiog naQ

avxoXq dC exsZvo xvQiodêig to na&og, w xui eig ifis ^^(âilyTot, Tt/*ijr xai doâv a&avarcv

TOi? urdQaaiv exeivoig neQiTi&eigj b xeXevMV j olg uv yivmnai rQidvfioi •Jialdeg, ex rov

drifiitoiov rug rQ0(jûg tmv naid(av jôQrjyeladûi fie^Qtg i]^g- Dirksenius quidem (p. 341)

dubitat, hanc legem TuIIo Hostilio originem debere, dici enim in memoriam eius

rei esse latam, non TuIIo rogante: quamquam quomodo clarius hoc exprimi possit

quara his verbis: $i ixeXvo ro nudôg xvQoyd-eig, equidem non video. Licet praepo-

sitionem diu non per, sed propter vel ob Latine reddamus, tamen hac etiam ra-

tione pugna CaHatiorum et Horatiorum legis causa esse dicitur, neque intelligi

potest, qua occasione data in illius pugnae memoriam eiusmodi lex postea sit

rogata.

Sorore ab Horatio triumphante interfecta, legem perduellionis vel parricidii

novam a Tullo esse latam, vel in eius saltem coromentariis Horatii exemplo fuisse

— 41 —illostratam, iam «^(^ Ciceronis testiraoDio probavi.*) Leges de parricidio iam

tam faisse aadtmas, sed dod eam, qaae haDO litem dirimeret. Accessit etiam Doya

iadicii ratio: tam primam, teste Dioaysio 'ÎI. 22), totas popalas, td qaem, rege

saadente, provocayerat , de caede iadiciam talit. Dirksenius coêndit (p. 841),

non legem esse rogatam, qaae in fataram valeret, sed qaae solam istam caasam

decideret; ideoqae haias iadicii formalas iater leges regias recipere nolait £am

vero hic qaoqae errasse, et Cicero argait, et ad popalam provocandi ias dabitare

noo sinit, qaod tum constitatam ex hoc tempore inde mansit.**) In pontificnm

libris haias caasae factam esse mentionem, cnm in caede expiaada iis pecoliare

negbtiam datam esset, non est, qaod negemas. Ipsis tamen publicis legibas piacala

esse imperata, Claadii exemplum docet, siquidem Lipsius recte ad Horatiae caedem

retulit Taciti locnm (Ann. XII. 8), ubvClandias Imperator, postquam Calvinam,

sororem Silani, qni voluntariam mortem sibi consciverat, Italia expulit, sacra addi-

disse dicitar ex legihiis Tulli, regis, piaculaque apud Lucum Dianae per ponti-

fices danda.

£x commentariis huias regis iDnotueroat foedera deinceps cum Albanis icta

et iura iis concessa (Liv. I. 24. 30). Praeterea quae cum Sabinis et Latinis

pacta snnt, eodem modo ad posteros pervQDerunt (Dion. III. 33. 34).

Sacra denique nova Salioruin condidit Tullus. Nama instituerat duodecim

a Palatio, ubi sacraria habebant, Palatinos denomiDatos, iis TuUus addidit dao-

decim ex voto, quod in belio Sabino fecerat, Agouenses vel CoIIinos, qui in monte

Agonio s. CoIIino s. Quirinali sacra facerent.(Dion. 11.70. Liv.1.27). In eorum usum

peculiares compositos esse libros docet Varro (L. L. VI. 14) : ,,In libris Saliorum,

quorum cognomen Agonensium, forsitan hic dies appellatur Agonia.'****) Utrum

*) Cic. pr. Rab. c. 4. cf. supra II. p. 19.

*•) Cic. de Rep. II. 31. Fest. s. v. Sororium tigellum p. 240. Senec. Ep. 108. Niebuh-

Tius (I. p. 288 et383) has formulas, quas poematum antiqaorum putat reliquias, e libris

Pontificiis repetit, cum Cicero ex his de provocatione notitiam depromat, quam ego ex

regum commentariis demum in illos transisse censeo. Cf. qaae supra §. 2 p. 35

de libris Pontificiis diximus post urbem a Gallis incensam refictis.

***) Haec non ad §. 14, ubi in libris leguntur, pertinere apertum est, sed ad $. 12, ubi

exstat : Âgonales,per quot rex in regia arietem immolat , dicti ab agone, eo qvod inter-

rogatur a principe civitatis et princeps gregis immolatur.*^' Cf. Fest. s. V. Agonium p. 9,

Axaraenta p. 3, Septimontium p. 261 et Salias virgines p. 255.

#

— 4a —hi quoqae carmiaa continQerint, an aat toti, attt ex parte fBtlfi oratione scripti

fuerint, tracUlAin non reperio. Cetemm a re noo est alienam animadvertere , ab

Aelio Stilonft<ifoarminum Saliorum intefpretationem esse editam, caias notitiam

Varroni (Vil. 2) debemns, ex qua plura etiam exceipsit Festas. *) Aiioram qao-

qoe sacroram aacter faisse dicitar Toilas (Iay. I. 31): „J9mcfi5 Sabinis, quum

in magna gloria magnisque opibus regnum TulH ac tota res Romana esset, nun-

tiatum regi Patrihusque est, in monte Albano lapidihus pluisse. Quod quum credi

vix posset, missis ad id visendum prodigium, in conspectu, haud editer quam cum

grandinem venti glomeratam kt' terras agunt, crebri ceddere coelo lapides. Visi

etiam audire vocem ingentem ex summi cacuminis luco, ut patrio ritu sacra Albani

facerent, quae^ velut Diis quoque simul cum patria relictis, oblivioni dederant:

et aut Romana sacra susceperant ; aut, ffx^ianae, ut fit, obirati, cultum reliquerant

Deum. Romanis quoque ab eodem prodigio novemdiale sacrum ptiblice susceptum

est, seu voce coelesti ex Albano monte missa, (nam id quoque traditur) seu haru-

spicum monitu: mansit certe solemne, itt, quandoque idem prodigium nunciaretur,

feriae per novem dies agerentur.****) Saepissime has ferias celebratas legimus.

Unum tantam afTero exemplum (A. U. C. 218), in quo narrando Livius addit non

secundum libros Sybillinos esse edicQMn illud solemne. ,,Ob cetera prodigia, in-

qoit (XXI. 62), libros adire decemviri iussi, quod autem lapidibus pluisset in Pi-

ceno, novemdiale sacrum edictum, et subinde aliis procurandis prope tota civitas

operata fuit." Alibi ex more maiorum esse factum addit vel ut solitum erat.

A pontificibus eiusmodi solemnia secundnm libros sacros esse edicta scimus.

Neque enira Numa tantum hoc praecepit,***) sed innumeris historicorum locis

hoc custoditum legimus.****)

-n

") S. VY. Manias p. 167, MoDStrum p. 168, Manaas p. 169, ubi legendum : „Manuas m

carminibiu Saliaribiu (pro Saecularibtu), AeUw SHlo $ignificare ait bonot." Qann emen-

dationem pro vera et certa agnosces, si contaleris Festum s. v. Matreni p. 91.

*•) Festi qaoqae loci s. v. Novemdiales Feriae p. 110 etl85 exstant de eadem re, quorum

alter etsi ceterum e Livio suppletus, tamen Hostilii nomen exhibet fere integrum.

In eodem pro feriis Latinis legendum est feriis Votivis, ut res ipsa docet.

**•) Liv. l. 20.

*•**) lodices ad Liv. s. v. Pontificum collegium et Pontifex Maximus.

m— 43 —

^K. Qaid AncnsJMttîas de Namae legibas conservandis et restitaendis meritas

sit/sapra e«t «cp^ntam: ipsom qaoqoe noYas condidisse leges, eaMue, qaae opi*

ficum et tfgncokurnm excitarent indastriam, ex iis collegerimf^Puie Dionysins

(III. 36) addidit: livcatTijtrafuvos de xa xaTS^QaSvfitjiuva xSni^/eQoyv , lutl rhv uQyov

ovXo9 enl Tug idiag igptaiag nnoareiXag, ini^vsi ftav Tovg imfaXeZg yeatQyovg, ifiificpsro

dk Tovg xandig nooXcxafisvovg tov lîaiv mrifiaTotv, atg ov êâiovg noXirag. Principiam

hic agnoscam notae censoriae.

Certam est, Anco magnam iaris Fetialis partem esse adscriptam. Neqae

exemplnm modo belli Latinis indicti ab eo petivit Livins, id qaod Dirksenius

(p. 348) falso credidit, sed claris verbis novam ias ab eo introdactam (I. 32)

prodit: ,,Ut tamen, quoniam Numa in pace religiones instituisset , a se bellicae

caeremoniae prodereniur, nec gererentur solum, sed etiam indicerentur hella aliquo

ritu, ius ab antiqua gente Aequicolis*), quoi^ nunc F*tiales hahent, descripsit, quo

res rep&tuntur." Qaae deinde seqnantar formolae, si cam illis comparantar, qaas

Tallias condidisse dicitar, boc ias etiam ab Anco esse aactam, videmas.

§• 4.

De commentariis JServii Tullii.

Qaae Tarquinio Prisco adscribontar institata publica (apad DionysiumIII.67),

tam iocerta tamque indefinita sunt, ut commentarios eius exstitisse, ex quibus de-

promerentur, mihi persuadere non possim. Virginum Vestalium nnmerum auxisse,

senatores centum addidisse, et tribus duplicasse traditur, sed hoc cum ex carmi-

nibus, tum ex Servii commentariis , comparatis cum illis priorum regum, cognosci

potuit. Tarquinio regnante priscam iuris constitationem vel neglectam vel subla-

tam esse, eius instauratio docet, quae Servio tribuitnr (Diom IV. 10). Veteres

leges restituisse dicitur Servius, priusqnam rex creatus esset. Quo facto novas

etiam cpndidit leges, quibus populi gratiam sibi conciliaret, de quibus apud Dio-

nysinm (IV. 13) haec exstant: Ev&vg «jua Toi naQahxêlv rriv aqir^v dtiveiue tijv

bnfifiooiav idtQav ToZg 'd^rjrevovai, "Poificuwv' sneixa Tovg vofxovg, Tovg re avvaXkaxrixovg

xai Toug neQv tmv adttctjfiUTwv, inexvQwas Talg q^QarQaig' 7]aav de nevTT^xovra nov fia-

XioTa Tov o.Qi&fiov, o)v ovdev deofiai fUfiv^tja&at xuTa xo nuQor. Mirnm est, ex tanto

*) Cf. Servius ad Virg. .4en. VII. 695.

6

4

"^k

44

legam namero onam tantam soperesse, qaae diserte ad Sert|pm referatar/ com

magna iis til^ videattir ioris Romani pars. Duo leg^m genera distlDgâDtar.

Qaos Dionymn boc loco vifiovg avvaXlatnuiovg nuncapat, poatea (c. 43) nsifl xu

avfi^Xaut faisse narrat, eos ad obligationes ex contractu pertinnisse ooniicio, qaae

param, opinor, mati(tae apud Gaium (1. III. §. 80—181) exstant. Alterom legam

genus, quod ^niurias vel obligationes ex delicto tractavit, cum legibus daodecim

tabularam, tum 4ege Aqailia est mutatnm (Gai. 1. III. §.182—225). £x bisoe

legibus una ipsius regis verbis est servata apud Festam (s. v. Plorare p. 203).

Ceterom has (|DinqaagiDta legjitar singulari Hbro foisse contentas, ipse numerns,

eoruroque a cetens legibus disittnctio statuere cogont. In iis fortasse legebantur,

quae de Nundinis eadi constitnisse, narrant multi apud Macrobium (Satum. 1. 16),

quibus rustici ad mercatum legesque accipiendas Romam venirent.

Alio scripto exposita erat urlyia et agri divisio atque descriptio sacrorum,

quae singularum partium incolis communia esse voloit. Solemnia in hunc usum

constituta fuerunt Compitalia et Paganiiâ. Iirorum mentionem facit etiam Varro

(L. L. VI. 25), eaque concipiendi formalam servavit A. Gellius (X. 24); horum

leges sua aetate publice esse custoditas, Dionysias (IV. 15) expresse tradit: Kal

vofiovg vntQ zfuv IsQcJv TOVTm, ovg ert St^ cpvXaxrig exovai '^P(OfiaXoi>j ovveyQaxpav.

Servio Tallio tota reipnblicae constitatio tribuebatur (Liv. I. 42), qO«b postea

maximam partem est iostaurata. Neque immerito ei adscripta est illa; classium euim

ceQturiarumque descriptio, quae apud Dionysium (c. 16—^21); apud Ciceronem (de

Rep. II. 22) et apud Livium (I. 43) legitnr, tam accurata est, ut non nisi litteris

mandata servari posset. Feliciter evenit, ut pro certo habeamus, non anam libram,

sed plures exstitisse de nova feipublicae constitutione. Duo cx scriptis hisce

servata sunt fragnMitata apud Festum: „procum, inquit (p. 213), in descriptione

classium, quam fecit Servius Tullius, ngnificat procerum." Eadem in pagina

legitar paulo superius : „PRO CENSU CLASStS JUNIORUM Servius Tullius c^m dixit

in descriptiont centuriarum, accipi de^t in censu, ut ait M. Varro in L. VI

'^f, rerum humanarum, sicuti pro aede Ctutoris, pro tribunali, pro testimonio."

Plores borum librorum reliqniae sunt servatae, certis eorum inscriptionibus non

additis. Priscum hurum monumentorum aevum ipse loquendi usus prodidit: voca-

bnla enim in iis legebantur, quae aurea quidem litterarum aetate de iisdem rebus

nott. arapjûs usurpabantur. „Etiam verbis, inquit Cicero (I. I.), ac nominibus ipsis

^*

»..

• .,.

*-^

'S

#-*,-; ..<

45

/m^ diligens (Serviqs TalliQs), ût, c«m locupletes ASSIDUOS appellasset ah aere

dcmdo, eos, qui aut non plus mille quingentum aeris, aut omnino nihil in suum

censum, prcteter caput, attulissent, proletabios nominavit, ut fx Us qvmi proles,

id est quasi proffenies, civitatis exspectari videretur'.*' *) Alia eiusmodi vocabala

sunt NI QUIS SCIVIT, Haec eoim legaatur apad Festam (s. b. v. p. 185): ,,a/

QUIS SCIVIT centuria est, quae dicitur a Servio Tullio rege constituta , in qua

liceret suffragium ferre, qui non tulisset in sua, ne quis civwm suffragii iure

privaretur. Nam sciscito signijicat dicito ac sufjragium ferto, unde scita

plebis, sed in ea centuria neque censetur quicquam, êque centurio praefcitur, neque

ceniurialis potest esse, quia nemo certus est eius centuriae. Est autem ni quis

SCIVIT, nisi quis scivit." Ad ordines hominam regandos referenda fortasse

est etiam lex, qaa iassit Patricios non nisi in Patricip vico babitare.**)

De censu lastroque condendo singulares qnin faerint leges, non est dubitandum:

in quibus quid de civitate libertinorum sit praeceptum, discernere nnnc qaidem non

ausim, quamquam non omnino ncgaverim, kliquid de iure manumissornm esse con-

stitutum. Quae hoc loco a Dionysio memorantur, nisi p^culiares de censu instituendo

fuerunt libri,***) ex tabulis censoriis esse petita possunt, ad quas provocat Varro

(L. L. VL 86), quamquam non in me reiibeperim, bas ipsas apud Varronem re-

liquias& Servii Tullii.'

'

l

Ab eodem profectos esse commentarios consulares, quorum mentionem facit

idem Varro (§. 88), inde conficio, quod, auctore Livio (I. 60), primi consules ex

commentariis Servii TuUii comitiis centuriatis creati sunt. Qui in reliquiis horum

commentariorum apud Varronem memorantur iudices,^cum, quod sciam, postea in

comitiis nullum negotium haberent, eos esse suspicor, quos Servius instituisse di-

citur (Dion. IV. 25): xdJy fi^v eig x6 xoivov qêQovKov udtxrifidTwv aiixog inoielTO rug

dunYVwaEig j tom' dk iduoTixoiv idiwTag OTofer elvai dixaotug ^ OQovg auToSg xai xavovag

Taâg, ovg avTog EyQaxpe vofiovg. Sunt, qui hic originem iudicii centumviralis se

reperisse credant. Equidem centumviros, nisi prius, Numae legibus institutos

*) Cf. Sosipater Charisius 1. 1. p.38 Putsch. GelliumXVI. 10. Fest. s. v. Assiduusp.9.

••) Festus s. V. Patricius vicus p. 120.

**•) Eo fortasse pertinet lex CeDsoria apud Festum s. v. Produit p. 202.,

..tL.

^^ .j.-;.-^"^.-..->-_<- •.^,-.^,^-..y^ ,.-.^-. ^:?r^^^^p^f^l?7}^h_.^=^'^/:^-t:-:^.'*i>^-',\l^

•:^:--f \ ^.•^^.

— 46 —censeo*), a Servio aatem senatores esse boc moiiere instroctos; ilii eoim ad aii-

tiqQam ias Qairitiom pertinere videntar, Servins vero eontractanm ias pmnas

ordinavit, qaare id novis iadicibus esse tribatam, veri non est dissimile. Ceteram

minime est miram, harum le^to, qaae de in ias vocando iatae erant, nihil ad nos

pervenisse: daodecim enim tabulis maxima ex parte sant subiatae.

Alii actas legitimi ab hoc rege institati, qoos a Dionysio xavovag et oqov^

nominatos reperii|}as, usque ad lustiniani tempora observati sunt, siqaidem recte

creditur umne, qnod gerebatar per aes et libram (mancipatio), a Servio esse coO'

stitutum. Ita indicavit C. 0. Miilleras**), cai ita assentimnr, at nobis quidem

nihil relinqoatar dubitationis, testium numernm ad quinqne classes esse compara-

tam, totamque institutionem aere nixam.Aervii legibus congruere. Id vero con-

cedere non possum, mancipationem inter obligationes ex contractu quondam esse

habitam: peculiari potias lege instityta sit oportet, quae classium descriptionem

exciperet. Similitudinem qoidem emptionis et venditionis habet mancipatio,%ed

illius, quae, publica auctoritat^ omata, o.bUgatione4n non saepius contrahat, quam solvat.

Ad mancipationem pertinent res mancipi, quae non nisi hac solemnitate inter-

posita ex iure Quiritium nostrae fiunt. Quo fundamento rerum mandipi et nec

mancipi discrimen nitatur, adhuc ceK|atur. Sunt, qui credant, rerum mancipi

abalienationem maioribus difficultatibus esse impeditam, qaod ad agricultttram sint

necessariae ideoque prae ceteris hominum opes vel dominium e£Bciant.*^*) Quorum

prias cum de praediis urbanis dici non possit, alterum ad multas etiam res nec

mancipi quadret, non omnibus haec sententia est probata. Itaqne Niebuhrfbs

(I. p. 503) nova coniectura assecutus est, res mancipi fuisse ab initio, qnae in

censum caderent: ipse tamen confessas est, quae qnidem de iis tradantur, «aae

sententiae minime fi^vere, quare banc notionem mutatam statuit. Pecunia enim, me-

tallum quodcunque rude dtque pecora certe censa sunt, nunquam vero rernm

mancipt fuisse possunt. Mihi quidem si iuis non consulto sententiam dicere licet,

res tiam in aperto videtur esse, ut nulla omnino reconditiore indigeat explicatione.

w -• *) Cf. supra $. 2. p. 36. iJSlf'

••) Etrusker I. p. 386.

y **•) Ballhorn-Rosen „Ueber Dominium p. 110. Hugo Rechlsg. p. 152. Schilling Bemerk.

' Uber Rbm. Rechtsg. p. 152 sqq. Hoc dlscrimen merito Scbillingias aliiqae contra

. Hugonis seotentiam prisco tempori vindicarunt.

•^-

f^:.}-'}y:^:-^f^ii:^^-

— 47 —Ulpituias eoim(Fragnn.T.XIX) rationem discriminis addidit luculentam: ,,§./. Jlfan-

cipi res sunt praedia in Itcdico solo, tam riistica, qualis estfundus, quam urbana,

qualis est 4omus: item iura praediorum rusticorumt mlut via, iter, actus, aquae^

ductus: item servi et quadrupedes, quae dorso collove domantur, velut boves, muli,

equi, asini. §. ^. Mancipatio propria species alienationis est reirum mancipi: eaque

fit certis verbis, libripende et quinque testibus praesentibus. §. 4. Mancipatio locum

habet inter cives Romanos et Latinos coloniarios, Latinosque lunidnos, eosque pere-

grinos, quibus commercium datum est, §. 5. Commercium est emendi vendendique

invicem ius/' Vitio Ulpiano verti potest, quod commercii ootionem ad suae

aetatis usum exposait, non ad historiae fidem examiaavit. Satis enim notam est,

Romanis cam Latinis faisse connabian^ i. e. ios mattimonia invicem iangendi, et

commercium i. e. non ius emendi et vendendi, qaod omnibas pacatis popalis

compane erat, sed ut Romanus ei, qaocam pablice hoc pactum erat, praedia veodere

et ab eo emere posset. Omnes vero res mancipi eae Bunt, sioe quibus non potuis-

sent praediis uti et frui, quas postea iurecoBsalti inventarii nomine sunt amplexi:

conteodo igitur haram rerom maocipi abalienationem et acquisitionem inter eos

tantam licitam faisse/ inter qaos ilhid commerciam esset. His concessis, eo tutius

mancipationis discriminisqne inter res man^Tpi et nec mancipi institutionem Servio

Tullio vindicamns, utpote qui primus eiusmodi societatem cum Latinis inisse,

omniaque iura accurate descripsisse dicatur (Dion.IV. 25. 26. Nieb.II. p.l7 sqq.).

Leges aeri incisas in templo Dianaef*") in monte Aventino tum aedificato ipseDionysius

vidit. Ad Servium denique retulerim etiam leges quas4am, quarum auctor non no-

minatur, quae cum rerum mancipt iure cobaereant, legcm dico mancipiorum (Varro

L. £i. VI. 74), praediorum urbanorum (V. 27), aedificiorum (V. 42), quamquam

boc pro certo affirmari non potest.^

« Fastos a Servio Tullio esse editos, etsi memoriae non proditnr, sumendum*

tamen est, quia gravissimi auctores ei tribuunt novam temporis computandi ratio-

nem. Nihil quidem eiasmodi ad eam refertar, quod non simnl aut Romulo aat

Numae adscribatur, sed haec repugnantia, quae videtor, iusta crisi facile tollitar.'"

„Nundinarum originem, inquit Macrobius (Saturn.I.16), quidam Romulo assignant,

quem communicato regno cum T. Tatip, sacrificiis et sodaliiatibus institutis, nun-

*) Cf. Ursinura ad Fest. s. v. Nesi, p. 178.

,|t^>^>?^s^ -^*---

, •-«lp>v t^3,'v^^V •.•

-•46

rftNCM quoque adiecisse commemorant , sicut Tuditanus t^rmat, sed Gdsnu» Ser-

vium Tullium fedsse nundinas dicit." Perpendentibas oobis, NnbdiDas originem

dnxisse a Romali anno treo^ntoram dieram (Niebnhr. I. p. 906), Serrio nihil re-

linqnitar, nisi quod iis maiorem aactoritatem dedit, id qaod etiam significant ipsa

scriptorum verba. ' Non mioas dnbitant veteres de intercalatione : ,,Quandoautem

primo, inqait Macrobias (Sttani.1.13), intercalatum sit, varie refertur. Et Macer

quidem Licinius *eius rei originem Romulo assignat. Antias Ixbro secundo, Numam

Pompilium sacrorum causa id invenisse, contendit. Imius Servium TuUium regem

primum intercalasse commeôrat.** Qaid de Romali intercalatione statnendom

' sit, iD dabio relinqaimus ,i qaamqaam fieri potait et verisimile est, at Romalas

annum suam ita solis cursul accommodare fbnaretnr. Namae annum intercalatione

eguisse, non est, quod demonstrem (Nieb. I. p. 305). Eias vero intercalandi

rationem routatam esse oportet vel accuratias definitam a Servio Tallio, quippe

qui lustro condendo Romuli et Numae rationes inter se reconciliari solisqne ad

cursum referri voluerit (Ni^b. I. p. 309). Tametsi ipsis Fastis caremus, rationes

tamen deinceps mutatae, cbm legnm et institutoram mutationibus consentientes,

fidem regum bistoriae tribuendam mirum est qnantum auge^nt.

Finem impositurus opeii si cui molta significasse potins, quam enarrasse videor,

veniam mihi datum iri spero, quod mihi arctis programmatis finibus temporisque

angustiis incluso arguroenlum longius persequi non licuit. Sed ne praeter-

mittam, quod senteilliam meam defendat, liceat in fine locum adiungere, disserta-

tione hac iaro typis expresâ, repertum. Legitnr apud Joannem Lydum de Men-

sibus I. Exc. 24 hoc: Ta xaiv aXlaiv (nûxMinmv ovofiaTa ini aavidog aneyQaipeTo'

Xeyerai de 7xa(ja 'Pcofiaioig fiCiQixMV to iiXaTv xai naxv ^vloV ol yaq uQxalot ^vXoig xoi

q>Xoiolg xal qiiXvQivoig Tiivaî ixQhg /(laqptjr exe^QrjvTO. Cui loco Roether, editor, e cod.

Reg. Ms. 1231 adiecit: 01 uQxaXoi tv raXs aavlai eyQatpov, o&ev ftexQi tov vvv, ev&a

yQaq)0VTai rwr mQaTiwTviv owfiaTa, MuTQitna ovoftdôvTai. Quem locuro si addimus

iis ,quos p. 25. N. exhibuimus , philyram seu papyrum corticet^m Romanis anti-

™ qnitns fuisse in usu, omnes, opinor, concedent.

.V.JI

!^^mV(

4

.ki.t J. L,l.j.^ .. .A *. 'jtl...- j .— *.. tf^ tC-Zii^

De originibus historiae Romanae, seu, de antiquissimis...

Documents

Transcript of De originibus historiae Romanae, seu, de antiquissimis...