Welzijn, burgerparticipatie en sociale cohesie in DEAL-BMW ...
De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk...verhogen van de sociale cohesie tussen alle...
Transcript of De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk...verhogen van de sociale cohesie tussen alle...
Faculteit Psychologi
De invulling van sociale cohesie
in het buurtwerk
Sofie De Neve
Promotor: Prof. Dr. Nicole Vettenburg
Masterproef ingediend tot het beha
de graad van ‘master in sociaal werk’
Universiteit Gent
Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen
Academiejaar 2008-2009
De invulling van sociale cohesie
in het buurtwerk
Promotor: Prof. Dr. Nicole Vettenburg
asterproef ingediend tot het behalen van
sociaal werk’
De invulling van sociale cohesie
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
2
Voorwoord
Voor u ligt mijn masterproef, waar zeer veel tijd aan vooraf ging. Deze masterproef handelt over de
invulling van sociale cohesie in het buurtwerk. Houdt deze invulling nu een verenging in ten opzichte van
de vroegere doelstelling, of net niet? Dit zal u straks te weten komen. Allereerst wil ik echter een aantal
mensen bedanken, want zonder hen was de realisatie van deze masterproef nooit gelukt.
Mijn dank gaat allereerst uit naar mijn promotor, prof. dr. Vettenburg. Zij begeleidde mij doorheen dit
moeilijke proces, vanaf het zoeken naar een gepast onderwerp, tot en met het schrijven van mijn
conclusie.
Vervolgens wil ik ook de buurtwerkers en het diensthoofd van Buurtwerk Gent die ik interviewde
bedanken. Zij konden, ondanks het feit dat de deadline heel strikt was, toch tijd voor mij vrijmaken. Ik
had boeiende gesprekken met hen en ben hen hier dan ook zeer dankbaar voor.
Ik wil daarnaast mijn ouders bedanken, voor het feit dat zij mij deze mogelijkheid gaven en mij steunden
doorheen deze niet altijd eenvoudige jaren. Ook Koen, mijn vriend, was er steeds voor me, als
emotionele baken en om samen met mij praktische zaken op te lossen. Tot slot wil ik ook Hanne en
Myriam bedanken voor het naleeswerk. Ik heb veel aan hun feedback gehad.
Dit gezegd zijnde, gaan we over naar het echte werk. Ik wens jullie veel leesplezier en hoop dat jullie er
iets van opsteken.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
3
Inhoudsopgave
Deel 1 Inleiding ........................................................................................................................................ 6
Deel 2 Probleemstelling ........................................................................................................................... 7
Deel 3 Methodologie .............................................................................................................................. 11
1. Keuze voor een kwalitatieve benadering ..................................................................................... 11
2. Literatuurstudie .......................................................................................................................... 11
3. Kwalitatieve interviews ............................................................................................................... 13
3.1. Onderzoek .......................................................................................................................... 14
3.1.1. Contacten leggen ........................................................................................................ 14
3.1.2. Interviews afnemen ..................................................................................................... 14
3.1.3. Analyse ....................................................................................................................... 15
Deel 4 Literatuurstudie ........................................................................................................................... 17
1. Sociale cohesie ........................................................................................................................... 18
1.1. Ontstaan en geschiedenis sociale cohesie ........................................................................... 18
1.2. Aantal definities .................................................................................................................. 21
1.3. Dimensies van sociale cohesie ............................................................................................. 24
1.4. Invullingen van sociale cohesie ............................................................................................ 26
1.4.1. Enge invulling .............................................................................................................. 27
1.4.2. Brede invulling ............................................................................................................ 28
1.5. Hoe tot sociale cohesie komen? .......................................................................................... 28
1.6. Sociale cohesie op wijkniveau ............................................................................................. 29
1.6.1. Relaties in de buurt ..................................................................................................... 31
1.6.2. Sociaal Kapitaal ........................................................................................................... 32
1.7. Conclusie ............................................................................................................................ 32
2. Buurten ...................................................................................................................................... 34
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
4
2.1. De buurt ............................................................................................................................. 34
2.2. Aandacht voor buurten ....................................................................................................... 35
2.3. Buurt of gemeenschap? ...................................................................................................... 36
2.3.1. De buurt en zijn invullingen ......................................................................................... 36
2.3.2. De buurt en zijn functies .............................................................................................. 38
2.3.3. De buurt en zijn effecten ............................................................................................. 39
2.4. Gentrificatie ........................................................................................................................ 39
2.5. Netwerkvorming in buurten ................................................................................................ 40
2.6. Aandachtspunten ................................................................................................................ 41
2.7. Conclusie ............................................................................................................................ 42
Deel 5 Onderzoeksresultaten ................................................................................................................. 43
1. Situering buurtwerk .................................................................................................................... 43
2. Analyse van de interviews ........................................................................................................... 43
2.1. Buurten ............................................................................................................................... 44
2.1.1. Soort buurten .............................................................................................................. 44
2.1.2. Netwerkvorming in de buurten ................................................................................... 47
2.2. Buurtwerk ........................................................................................................................... 48
2.2.1. Oude stijl/nieuwe stijl .................................................................................................. 48
2.2.2. Missie .......................................................................................................................... 50
2.3. Sociale cohesie .................................................................................................................... 52
2.3.1. Wat zien zij als sociale cohesie? ................................................................................... 52
2.3.2. Invulling sociale cohesie .............................................................................................. 53
2.3.3. Hoe trachten ze te werken aan sociale cohesie? .......................................................... 56
2.3.4. Verbetering in de sociale cohesie? ............................................................................... 57
2.4. Conclusie ............................................................................................................................ 59
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
5
Deel 6 Discussie ..................................................................................................................................... 60
1. Buurten ...................................................................................................................................... 60
1.1. Netwerkvorming ................................................................................................................. 60
1.2. Gentrificatie ........................................................................................................................ 61
2. Buurtwerk .................................................................................................................................. 61
2.1. Missie buurtwerk ................................................................................................................ 61
2.2. Buurtwerk vs. Samenlevingsopbouw ................................................................................... 63
3. Sociale cohesie ........................................................................................................................... 64
3.1. Definiëring .......................................................................................................................... 64
3.2. Invulling sociale cohesie ...................................................................................................... 65
Deel 7 Conclusie ..................................................................................................................................... 67
Bibliografie ............................................................................................................................................. 70
Schriftelijke bronnen .......................................................................................................................... 70
Internetbronnen ................................................................................................................................ 73
Bijlagen .................................................................................................................................................. 76
Richtvragen interview......................................................................................................................... 77
Voorbeelden interview ....................................................................................................................... 78
Interview buurtwerker.................................................................................................................... 78
Interview diensthoofd buurtwerk ................................................................................................... 84
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
6
Deel 1 Inleiding
De buurt vormt sinds enkele jaren een belangrijk interventieniveau. Het buurtwerk grijpt op dit niveau
in. Door de verandering in hun missie en de vraag of sociale cohesie nu effectief verbeterd is, kwam ik
tot mijn huidige probleemstelling, namelijk de vraag of deze huidige missie er voor zorgt dat de invulling
van sociale cohesie een verenging inhoudt ten opzichte van de vroegere doelstelling en tegenover
samenlevingsopbouw.
In deze masterproef tracht ik een antwoord te formuleren op die vraag. Ik begin deze masterproef met
mijn probleemstelling, waarin de oorsprong van het probleem kort wordt geschetst. Vervolgens geef ik
aan hoe ik mijn literatuuronderzoek uitvoerde en verantwoord ik mijn onderzoekskeuze die uitging naar
het afnemen van interviews in het deel methodologie.
Voor een goede fundering van het onderzoek, was een literatuuronderzoek van groot belang. Deze
literatuurstudie bestaat uit twee grote delen, namelijk de buurt en sociale cohesie.
In het deel over sociale cohesie wordt aangegeven welke definities en dimensies men kan onderscheiden
en wat nu de enge en de brede invulling kan zijn van sociale cohesie. Daarnaast kijk ik hoe men mogelijk
tot sociale cohesie kan komen en wat dit concept op buurtniveau inhoudt.
In het tweede deel, dat gaat over de buurt, bekijk ik wat dit niveau inhoudt en wat het verschil nu is met
de gemeenschap. Ik verkies om verder te werken met de term buurt en geef een aantal invullingen,
functies en effecten hiervan weer. Vervolgens ga ik kort in op het fenomeen gentrificatie, bekijk op
welke manier netwerkvorming naar voor kan komen in de buurt en waarschuw voor een aantal punten
die men in acht moet nemen bij het werken in de buurt.
Na deze literatuurstudie stapte ik naar de praktijk en voerde ik mijn onderzoek uit. De neerslag hiervan
kan gevonden worden in de analyse van de resultaten, waarin drie thema’s naar voor kwamen, namelijk
buurten, buurtwerk en sociale cohesie. Deze resultaten worden in het zesde onderdeel, de discussie,
gekoppeld aan de literatuur.
Tot slot volgt mijn conclusie, waarin een antwoord wordt gegeven op de probleemstelling. Ik geef hier
een aantal gebreken van het onderzoek aan en tracht aanbevelingen voor verder onderzoek en voor de
buurtwerkers te doen.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
7
Deel 2 Probleemstelling
De aandacht voor buurt en gemeenschap is sinds enkele jaren sterk in opmars, zowel op het
sociaalagogische werkveld, op politiek vlak als in het wetenschappelijke veld. Op het sociaalagogische
werkveld bestaan er bijvoorbeeld projectoproepen rond ‘buitengewone buurt’, initiatieven voor
buurtsport… (Verbeke & Anthone, 2008; in Desmet, Baert, Bouverne-De Bie & Verbeke, 2008). De buurt
wordt gezien als een belangrijk politiek interventieniveau voor het bestrijden van sociale problemen en
voor het realiseren van burgerschap en beleidsparticipatie door burgers (De Visscher; in Desmet et. al,
2008). Een voorbeeld van wetenschappelijk onderzoek vinden we bij Hautekeur (2005), die de invulling
van buurtwerk doorheen heel Europa bekijkt.
In dit onderzoek blijkt dat ‘community development’ overal in Europa terug te vinden is. Afhankelijk van
de organisatie van landen en de verschillen in invulling van welvaartsystemen, wordt ‘community
development’ op een andere manier ingevuld (Hautekeur, 2005). In Vlaanderen wordt onderscheid
gemaakt tussen samenlevingsopbouw en buurtwerk. Samenlevingsopbouw is vooral gericht op het
opzetten van projecten om groepen mensen te ondersteunen (Samenlevingsopbouw, 2009). Buurtwerk
gaat gericht werken in arme volkswijken en is meer gebonden aan een bepaald gebied (Balthazar, 2008).
Samenlevingsopbouw en buurtwerk hebben een verschillende visie. Zoals verder zal blijken kent de visie
van buurtwerk een verenging ten opzichte van hun vroegere doelstelling. Als we deze visie afzetten
tegenover die van samenlevingsopbouw, wordt het nog duidelijker dat onder andere de participatieve
kant van de werking niet onmiddellijk naar voor komt. Om duidelijk te maken waarom ik vind dat deze
visie een verenging inhoudt, volgt eerst een kort verloop van de geschiedenis.
Het buurtwerk kent een woelige geschiedenis. De eerste initiatieven van buurtwerk in Vlaanderen
dateren van 1949 en werden genomen door sociaal bewogen religieuzen en vrijwilligers in verpauperde
volksbuurten. Men wilde het isolement van de “zwakmaatschappelijke” of “miserie-mensen”
doorbreken en bijdragen tot sociale en culturele verheffing van de buurtbewoners
(Samenlevingsopbouw Gent, 2003). Er werden ontmoetingsplaatsen opgericht waar armen hulp en steun
konden vinden. Het accent lag hierbij op sociale hulp- en dienstverlening (Verbeke en Anthone, in
Desmet et al., 2008). Hiernaast ontstond stilaan aandacht voor de zelfwerkzaamheid van de
buurtbewoner (Samenlevingsopbouw Gent, 2009).
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
8
Deze armenzorg ging later over in buurthuizen. Dit waren initiatieven van studenten die vonden dat
arbeiders geëmancipeerd moesten worden (Destoop, 2007). Deze studenten werden bijgestaan door
geschoolde vrijwilligers en de werking werd verruimd met vormende en animatorische activiteiten
(Verbeke en Anthone, in Desmet et al. , 2008). De buurthuizen evolueerden op hun beurt naar
wijkcentra. De wijkcentra werden in hoofdzaak voor allochtonen opgericht, maar werden later uitgebreid
tot meer bevolkingsgroepen (Destoop, 2007). Beïnvloed door maatschappelijke evoluties kwam het
accent te liggen op de aanpak van slechte woon- en leefomstandigheden in stedelijke volkswijken.
Bewoners werden georganiseerd tegen volksvijandige stadssanering en warm gemaakt om sociale
stadsvernieuwing en toegankelijke voorzieningen te bepleiten. Zo kwam de nadruk te liggen op
democratisering en beleidsbeïnvloedende actie (Verbeke en Anthone, in Desmet et al. , 2008).
Vanaf 1977 werd buurtwerk een deel van samenlevingsopbouw. Het ging bij de categorie territoriaal
opbouwwerk behoren en werd gezien als samenlevingsopbouw op microvlak (Samenlevingsopbouw
Gent, 2009). Vanaf dan trachtte men projectmatig te werken (Destoop, 2007). Het buurtopbouwwerk
veranderde in een actief buurtcentrum en een ontmoetingsplek voor bewoners (Verbeke en Anthone, in
Desmet et al. , 2008). In 1983 werd de sector opbouwwerk geherstructureerd en werd het buurtwerk
losgekoppeld van het opbouwwerk. Het werd daarnaast ook geschrapt als erkennings- en
subsidiëringscategorie binnen de Vlaamse Gemeenschap, waardoor het in een vacuüm terechtkwam en
overleven de boodschap was (Verbeke en Anthone, in Desmet et al., 2008).
Eind jaren ’80 kon het buurtwerk de draad weer opnemen dankzij de armoedefondsen van de Vlaamse
Overheid. Er werden heel wat nieuwe buurtwerkingen gesticht, die eerst gefinancierd werden door het
Sociaal Impulsfonds en later door het grootstedenbeleid. Door de overgang naar het grootstedenbeleid
moesten echter heel wat buurtwerkingen verdwijnen in bepaalde steden. Daarna kende het buurtwerk
opnieuw een groei door de middelen uit het veiligheids- en preventieplan (Verbeke en Anthone, in
Desmet et al., 2008). Dit veiligheids- en preventieplan moest er onder andere voor zorgen dat de
veiligheid van burgers in steden en gemeenten gewaarborgd werd (Katholieke Hogeschool Zuid-West-
Vlaanderen, 2008). Het buurtwerk kon hier samen met andere diensten voor zorgen.
Vanaf 2005 ontstond er een evolutie naar buurtwerk nieuwe stijl. Met deze nieuwe vorm van buurtwerk
wil men vooral uitgaan van krachten in plaats van klachten. Sociale cohesie staat centraal in de nieuwe
missie. Om deze sociale cohesie te bereiken wil men op zoek gaan naar sterktes en talenten in en buiten
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
9
de wijk. Men wil nieuwe groepen een stem geven en alle bewoners de kracht geven om zelf initiatieven
op te zetten (Debruyne, 2009).
In de visies van het huidige buurtwerk blijkt vooral sociale cohesie centraal te staan. Zo is de visie van
Buurtwerk Gent: “Het versterken van de sociale cohesie in de Gentse aandachtswijken om zo de
levenskwaliteit van de bewoners te verhogen” (Balthazar, 2008). Vzw Parol (een buurtwerking die in
Aalst gevestigd is) omschrijft zijn doel als: “het verbeteren van de leefbaarheid in de buurt en het
verhogen van de sociale cohesie tussen alle bewoners, met de klemtoon op het bereiken en betrekken
van kansarmen.” (Vzw Parol, 2009).
De vraag is nu of deze nadruk op sociale cohesie geen verenging van de missie inhoudt. De missie van
buurtwerk kende doorheen de geschiedenis verschillende invullingen, zoals aandacht voor
democratisering, vorming… Doet de huidige aandacht voor sociale cohesie geen tekort aan de vroegere
pogingen van het buurtwerk, waardoor de andere invullingen die het vroegere buurtwerk kenmerkten
op de achtergrond verdwijnen? Martine De Regge, schepen van Sociale Zaken, Huisvesting en
Emancipatie van Gent (2004), geeft zelf ook aan dat de overgang naar buurtwerk nieuwe stijl een
versmalling inhoudt. Zo zegt zij: “We hebben onze ‘missie’ versmald van bevorderen van leefbaarheid in
de wijken naar sociale cohesie bevorderen” (Stad Gent, 2004a).
Als we kijken naar het maatschappelijk opbouwwerk – waarvan buurtwerk vroeger deel uitmaakte – zien
we dat hun visie veel breder reikt dan enkel sociale cohesie. Het maatschappelijk opbouwwerk
bekommert zich om kwesties van zowel sociale integratie, sociale participatie als sociale cohesie. Het
vertrekt van een sociaal-agogische invalshoek. Hieronder kan men verstaan de ze als doel hebben de rol
van burgers te versterken en hun verantwoordelijkheid te bevorderen in het opbouwen en beïnvloeden
van kansrijke(re) sociale verhoudingen. De bewoners denken en beslissen effectief mee over oplossingen
voor bestaande problemen (Baert, 2008; in Desmet et al., 2008). Naast het bij elkaar brengen van
mensen, tracht het maatschappelijk opbouwwerk deskundige en onafhankelijke ondersteuning te bieden
aan bevolkingsgroepen in hun participatie aan de samenleving. Het opbouwwerk komt samen met de
mensen op voor het verwerven van hun basisrechten en het ontwikkelen van oplossingen voor
collectieve problemen. Men tracht daartoe alle betrokkenen te mobiliseren (Samenlevingsopbouw Gent,
2003). Het maatschappelijk opbouwwerk legt op die manier ook de link met participatie. Zij willen
effectief bewoners kanalen aanreiken voor maatschappelijke participatie (Baert, 2008; in Desmet et al.,
2008). Dit mee denken en beslissen van bewoners lijkt in het buurtwerk een beetje verdwenen te zijn.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
10
Hoe het begrip sociale cohesie ingevuld wordt in het buurtwerk, is van groot belang. Door het begrip een
brede invulling te geven, is het mogelijk dat toch nog aandacht geschonken wordt aan participatie,
democratisering… Krijgt het echter een enge invulling, dan zal men waarschijnlijk heel wat belangrijke
componenten over het hoofd zien. Daarom zal ik onderzoeken of men dit begrip een enge invulling geeft
of eerder de voorkeur schenkt aan een brede invulling.
Deze probleemstelling mondt dus uit in de vraag welke invulling het begrip sociale cohesie in het
buurtwerk krijgt en of deze invulling van het begrip er niet voor zorgt dat er een verenging van de missie
ontstaat.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
11
Deel 3 Methodologie
1. Keuze voor een kwalitatieve benadering
Voor deze masterproef koos ik voor een kwalitatief onderzoek. Dit is echter niet zo eenvoudig te
omschrijven, daar het geen eigen paradigma of methode heeft en niet tot één discipline behoort. Een
van de definities die gegeven wordt, is “het menselijk handelen verklaren vanuit algemene
wetmatigheden of de sociale werkelijkheid begrijpen en interpreteren vanuit de menselijke zingeving van
de betrokkenen” (Schuyten, 2004, p. 12). Dit onderzoek handelt over het begrijpen van de sociale
werkelijkheid. Ik wil namelijk weten hoe sociale cohesie door de buurtwerkers wordt ingevuld. De
subjectieve kennisverlening van de buurtwerker staat centraal (Verhoeven, 2007).
Kwalitatief onderzoek maakt het mogelijk om op een open en flexibele manier informatie te verzamelen.
Afhankelijk van de persoon en ervaringen van de buurtwerker, zal ik andere bijvragen moeten stellen.
Het is van belang dat ik dieper kan ingaan op de idee van sociale cohesie, aangezien deze centraal staat
in mijn probleemstelling. Dit zou niet mogelijk zijn aan de hand van kwantitatief onderzoek (Maso &
Smaling, 1998).
In het onderzoek tracht ik zoveel mogelijk rekening te houden met mijn eigen subjectiviteit. Dankzij de
uitgebreide literatuurstudie, zullen mijn veronderstellingen waarschijnlijk geconfronteerd worden met
andere ideeën van auteurs. Op deze manier word ik verplicht om mezelf vragen te stellen en keuzes te
maken (Maso & Smaling, 1998).
Als methode koos ik voor open interviews, voorafgegaan door een literatuurstudie. In wat volgt geef ik
hier een argumentatie voor.
2. Literatuurstudie
Het eerste deel van mijn onderzoek bestaat uit een literatuuronderzoek. Dit kan worden omschreven als
“een reeks op elkaar afgestemde activiteiten die het mogelijk maakt betrouwbaar en zuiver vast te
stellen wat er in de vakliteratuur gezegd of bekend is over een bepaald verschijnsel of onderwerp” (Vorst,
1982, p. 133). Ik maakte deze keuze, daar ik eerst en vooral de mogelijke invullingen van sociale cohesie
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
12
in de literatuur wilde verkennen. Het lezen van literatuur maakt het namelijk mogelijk om zich in een
bepaald onderwerp te verdiepen. Dit literatuuronderzoek kan een goede basis vormen voor het afnemen
van open interviews.
Ik ga in deze masterproef uit van een theoretisch literatuuronderzoek, daar ik zoek naar de verschillende
invullingen die sociale cohesie krijgt in de literatuur en deze met elkaar tracht te vergelijken. Daarnaast
zoek ik verder naar informatie over sociale cohesie en buurten, om deze invullingen te vervolledigen
(Vorst, 1982).
Een literatuurstudie kan verschillende doelen dienen. Zo kan ze er ten eerste toe leiden dat vragen en
begrippen, die men bij het ontwerpen van het onderzoek in zijn hoofd had, opnieuw worden
geformuleerd en dat voorlopige antwoorden worden uitgediept. Daarnaast kan ze er voor zorgen dat
men theoretische of praktische inzichten vindt die kunnen worden gezien als een of meer antwoorden
op de vraagstelling. Ten derde is het mogelijk om via een literatuurstudie een bijdrage te leveren aan
bestaande theoretische en/of praktische kennis over het onderwerp. Vervolgens geeft een
literatuurstudie veel informatie, maar vaak zijn de gegevens tegenstrijdig of op een andere manier niet
met elkaar in overeenstemming te brengen. Zo kan men zich bewust worden van eigen
veronderstellingen en zal men worden geconfronteerd met ontkenningen daarvan of met onvermoede
inzichten. Men wordt dus min of meer gedwongen tot het maken van keuzes, het kijken vanuit een
bepaald perspectief. Dankzij dit bewustzijn wordt het mogelijk om opener te staan tegenover andere
veronderstellingen of hypothesen. Ten slotte kan men dankzij een literatuurstudie inzicht krijgen in
bepaalde onderwerpen die moeten aangehaald worden in het onderzoek (Maso & Smaling, 1998).
Al deze doelstellingen kunnen worden toegepast op mijn masterproef. Mijn probleemstelling werd
allereerst regelmatig bijgesteld of verdiept door informatie uit de literatuur. De bedoeling van mijn
onderzoek was om een antwoord te vinden op mijn vraag en dit kon ik mede aan de hand van mijn
literatuurstudie. Dankzij de literatuurstudie verkreeg ik een theoretisch kader. De literatuurstudie bood
een mogelijk antwoord op de vraagstelling. Om dit theoretisch kader te toetsen, werd het
literatuuronderzoek gevolgd door interviews (cf. deel 3 punt 3). Met dit antwoord is het de bedoeling om
een bijdrage te leveren aan de praktijk en de buurtwerkers vooruit te helpen waar nodig. Ik heb mij veel
vragen gesteld rond het nut van de bronnen, daar er een overvloed aan informatie te vinden was. Ten
slotte kan deze literatuurstudie bijdragen aan de interviews. Het literatuuronderzoek is een bron van
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
13
informatie als basis voor het opstellen van de vragen. Bovendien is deze kennis verworven door middel
van het literatuuronderzoek nuttig tijdens het interview.
De bronnen die gebruikt worden bij een literatuurstudie zijn echter indirecte data, daar het gegevens zijn
die verzameld werden door anderen. Het nadeel hiervan is dat men afhankelijk is van wat anderen
belangrijk vonden (Schuyten, 2004). Hier moet kritisch mee omgegaan worden.
Voor het schrijven van een literatuurstudie is heel wat voorbereidingswerk nodig. Ik zocht naar artikels,
boeken en tijdschriften op twee manieren. Ten eerste ging ik gericht naar artikels en boeken op zoek in
bibliotheken zoals de stadsbibliotheek en de schoolbibliotheek en op Web of Science. Dit deed ik aan de
hand van concrete termen zoals social cohesion, neighbourhoods, community development. Daarnaast
gebruikte ik ook de sneeuwbalmethode. Deze houdt in dat, wanneer men een aantal interessante
publicaties gevonden heeft, de literatuurlijsten doorgenomen worden en hieruit de interessante werken
gehaald worden. Op die manier kunnen heel wat werken teruggevonden worden en springen de
standaardwerken eruit. Deze komen namelijk frequenter terug (Padmos, 2001).
3. Kwalitatieve interviews
Ik heb naast het literatuuronderzoek gebruik gemaakt van gestructureerde open interviews. Aan de hand
van deze interviews heb ik onderzocht of mijn veronderstellingen omtrent de invulling van sociale
cohesie in het buurtwerk, namelijk dat deze een verenging inhoudt, correct is. Het was de bedoeling dat
de theorie gefalsificeerd zal worden aan de hand van de interviews (Maso & Smaling, 1998).
Schuyten (2004) geeft een aantal voor- en nadelen van gesloten en open antwoordmogelijkheden aan.
Zo vereisen gesloten antwoordmogelijkheden een volledige inventarisatie en een overzichtelijke
presentatie van alle antwoordmogelijkheden. In een interview dat spontane reacties wil registreren,
horen vooral open antwoordmogelijkheden. Open antwoordmogelijkheden vereisen meer denkwerk en
tijd en geven de respondent de ruimte om alles te zeggen wat voor hem/haar van belang is. Bij gevoelige
onderwerpen ervaren respondenten een open antwoordmogelijkheid vaak als minder bedreigend.
Gesloten antwoordmogelijkheden vormen echter een hulp bij het herinneren van gebeurtenissen of
gedragingen uit het verleden en het antwoord op een vraag met open antwoordmogelijkheden kan zeer
sterk respondentgebonden zijn. Dit laatste kan leiden tot onvergelijkbare antwoorden. Anderzijds kan
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
14
een open antwoordmogelijkheid een voordeel opleveren wanneer specifieke gevoelens, opvattingen en
gedragsvoornemens het studieobject vormen.
Daar het idee van de buurtwerkers centraal staat en ik ze hun verhaal wil laten doen, zonder hen
mogelijke antwoorden voor te schotelen, gaat mijn keuze uit naar interviews met open vragen. Open
vragen maken het mogelijk om dieper in te gaan op bepaalde onderwerpen.
3.1. Onderzoek
In wat volgt, worden de fasen van het onderzoek kort besproken. Eerst wordt de manier van contacten
leggen verklaard, daarna volgt het afnemen van de interviews. Tot slot wordt de analyse besproken.
3.1.1. Contacten leggen
Daar ik vorig jaar stage deed in Buurtwerk Gent, kende ik al een aantal buurtwerkers en had ik hun
contactgegevens. Dit maakte het mogelijk om hen op een eenvoudige manier te contacteren. Ik belde
alle buurtwerkingen en de centrale dienst en stelde hen de vraag of zij even tijd konden vrijmaken voor
mij. Drie buurtwerkers weigerden, daar zij een heel druk schema hadden. Ik kwam uiteindelijk aan negen
geïnterviewden (acht buurtwerkers en het diensthoofd van Buurtwerk Gent). Ik contacteerde deze
buurtwerkers omdat ik variatie van personen wilde bereiken. Zo bereikte ik een buurtwerker die nog
maar anderhalf jaar bij buurtwerk werkt ten opzichte van iemand die al meer dan tien jaar als
buurtwerker werkzaam was. Ik trachtte ook allochtone medewerkers te bereiken, maar dit bleek niet zo
eenvoudig. Zij hadden te weinig tijd, of waren gewoon medewerker en geen buurtwerker. Ik bereikte
uiteindelijk één allochtone buurtwerker. Vervolgens bekeek ik het niveau waarop de buurtwerkers
werken en ik interviewde zowel buurtwerkers die op niveau C werken als buurtwerkers die op niveau B
te werk gesteld zijn. Ten slotte trachtte ik uit elke buurtwerking een buurtwerker te interviewen, maar
dit was niet eenvoudig. Drie buurtwerkingen waren bezig met een groot project, waardoor deze geen tijd
voor mij konden vrijmaken. Uiteindelijk kwam ik tot vrij gevarieerde respondenten.
3.1.2. Interviews afnemen
Vooraleer ik aan de interviews begon, stelde ik me kort voor. Het interview zelf was opgesteld op basis
van het literatuuronderzoek. Daar het om een open interview gaat, stelde ik vooral verkennende vragen
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
15
op. De bedoeling hiervan was dat ik tijdens het interview kon inspelen op wat de buurtwerker vertelde
en dat de vragen als richtvragen dienden.
Ik begon het interview met een paar algemene, eenvoudige vragen over hun functie als buurtwerker en
de buurt waarin ze tewerkgesteld zijn. Deze vragen zijn belangrijk, daar ze er voor kunnen zorgen dat
zowel de interviewer, als de geïnterviewde zich goed voelt in het gesprek, dat het gesprek wat los komt
(Verhoeven, 2007). Daarna ging ik dieper in op hun visie op de missie van buurtwerk en de plaats die
sociale cohesie hierin krijgt. Vervolgens stelde ik de vraag hoe ze sociale cohesie invullen en of ze
participatie en leefbaarheid belangrijk vinden bij het werken in de buurt. Soms stelde ik nog wat extra
vragen rond het onderwerp. Zo kreeg ik bij alle geïnterviewden heel wat informatie los.
Bij de interviews ging ik op zoek naar de invulling van sociale cohesie. Ik ging hierbij uit van de definitie
van de Raad van Europa (2005). Ik beperkte mij echter tot twee elementen van deze definitie, namelijk
participatie en leefbaarheid. Participatie is een element dat centraal staat in deze definitie en het was
vroeger ook een zeer belangrijke doelstelling van buurtwerk. Ik vroeg me af of dit nu nog centraal staat
in buurtwerk en bekijk of ze dit al dan niet vergeten zijn in hun nieuwe missie. Leefbaarheid staat nu
centraal in de missie van buurtwerk en ik vroeg me af of men werkelijk het idee heeft dat er verbetering
optreedt in deze leefbaarheid. De andere elementen van de definitie van de Raad van Europa zijn ook
belangrijk, maar ik moest mij hier beperken in omvang en deze twee elementen zijn het meest relevant.
De richtvragen aan de hand waarvan ik de buurtwerkers interviewde zijn te vinden in de bijlagen (cf.
bijlagen).
3.1.3. Analyse
Volgens Houtman (in Segers, 1999) moet men tot een eenduidig classificatieschema komen om het
verzamelde materiaal onder te brengen. Dit kan aan de hand van een indeling van het materiaal volgens
aandachtspunten of aan de hand van het invullen van een datamatrix (Houtman, 1999, in Segers, 1999).
Ik kies voor de eerste optie, daar de gegevens verkregen via de interviews zich hiertoe het beste lenen. Ik
zocht een aantal thema’s en dit aan de hand van de knip- en plakmethode waarbij citaten van de
respondenten geknipt en geplakt worden onder de relevante thema’s, om zo tot mogelijke conclusies te
komen (Houtman, 1999, in Segers, 1999).
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
16
Voor deze methode baseerde ik mij op de stappen die Baarda, de Goede en Teunissen (2001) weergeven
voor het analyseren van kwalitatieve interviews. Ik volgde echter niet alle stappen. In wat volgt, wordt
stap per stap weergegeven hoe de analyse verlopen is.
Een eerste stap in de analyse, is het selecteren van de informatie op relevantie. Het is nu eenmaal zo dat
niet alle informatie uit de interviews als even relevant kan beschouwd worden. Van de uit de interviews
gedistilleerde relevante tekst, kon ik een boomstructuur opstellen. Deze bestond uit drie thema’s,
namelijk de buurten, het buurtwerk en sociale cohesie (Baarda, de Goede & Teunissen, 2001).
De tekst kon onder de betreffende thema’s worden geplaatst aan de hand van de hierboven vermelde
knip- en plakmethode (Houtman, 1999, in Segers, 1999). Zo kreeg ik een globaal overzicht van de
antwoorden van de buurtwerkers en hun visie op de missie van buurtwerk en de plek die sociale cohesie
hierin krijgt. Het resultaat hiervan is te vinden in het hoofdstuk ‘Onderzoeksresultaten’ (cf. deel 5)
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
17
Deel 4 Literatuurstudie
Deze literatuurstudie bestaat enerzijds uit een hoofdstuk betreffende sociale cohesie en anderzijds uit
een beschrijving van wat het niveau waarop buurtwerk werkt inhoudt. In dit eerste hoofdstuk over
sociale cohesie bekijk ik wat de mogelijke manieren zijn waarop het begrip sociale cohesie wordt
gedefinieerd. Daarna zal ik kort ingaan op de mogelijke dimensies die onderscheiden kunnen worden,
om vervolgens over te gaan tot de mogelijke invullingen van sociale cohesie. Sociale cohesie kan een
enge en een brede invulling krijgen. In de brede invulling gaat men er van uit dat sociale cohesie kan
leiden tot onder andere participatie van burgers en verhoging van de leefbaarheid (Council of Europe,
2005). Ik ga nog even kort in op de manieren waarop men tot sociale cohesie kan komen, om ten slotte
af te sluiten met het bekijken van het belang van netwerkvorming op buurtniveau.
In wat volgt zal ik het een aantal keren hebben over participatie en leefbaarheid, daar dit begrippen zijn
die centraal staan in de brede invulling van sociale cohesie. Ik zal deze begrippen eerst kort
verduidelijken.
Met participatie bedoel ik de deelname aan de samenleving als historisch gevormd project, waarbij men
participatie ziet als de tegenhanger van marginalisering of als een feitelijk proces waarop mensen op
ongelijke en verschillende wijze betrokken worden. Deze ongelijkheid wordt meestal veroorzaakt door
machtsongelijkheid tussen sociale groepen in de samenleving. Deze ongelijkheid zorgt er voor dat niet
iedereen op dezelfde wijze kan participeren en dat sommige groepen meer worden uitgesloten van
centrale maatschappelijke instituties zoals onderwijs dan andere groepen. Men bekijkt of er breuklijnen
optreden waardoor mensen ten opzichte van de op dat moment geldende standaarden gemarginaliseerd
worden en men doet dit samen met alle betrokkenen. Participatie is dan zowel een bijdrage tot het
beleidsproces als een beleidsvoorwaarde. Men tracht samen met de burgers een antwoord te zoeken op
de vraag hoe met een concrete situatie kan en moet worden omgegaan en hoe aan het samenleven
vorm kan gegeven worden. Het is dus niet alleen belangrijk om mensen deel te laten hebben en deel te
laten nemen aan het beleid, maar er moet voor gezorgd worden dat dit op een gelijkwaardige manier
gebeurt en dat er ook gekeken wordt naar de historiek en de context van bepaalde maatschappelijke
problemen. Op die manier moet het voor iedereen mogelijk zijn om tot sociale en culturele ontplooiing
te komen (Bouverne-De Bie, 2004).
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
18
Het begrip leefbaarheid is een containerbegrip en er bestaan dan ook verschillende definities van het
begrip. Afhankelijk van het perspectief dat men inneemt, worden andere aspecten belicht. Ik ga hier uit
van een integrale opvatting van leefbaarheid, waarbij het veiligheidsdenken van belang is, maar ook de
kwaliteit van sociale relaties in rekening gebracht wordt (Meert & Storme, 2003; in Baert, Desmet,
Bouverne-De Bie & Verbeke, 2003).
Dit zijn slechts twee elementen die naar voor komen in de definitie van de Raad van Europa (2005). Er
komen nog andere elementen naar voor in de definitie van de Raad van Europa, maar participatie en
verhoging van de leefbaarheid komen het meest naar voor in buurtwerk. Participatie kwam vroeger in
grote mate naar voor in de doelstelling van buurtwerk, terwijl dit in de huidige doelstelling heel wat
verminderd lijkt te zijn. Leefbaarheid daarentegen staat, naast sociale cohesie, net wel centraal in de
doelstelling van buurtwerk (cf. deel 2).
1. Sociale cohesie
Sociale cohesie is een hot topic in onze huidige samenleving. Het betreft de mate waarin mensen
betrokken zijn op elkaar, op de maatschappelijke organisaties en op de samenleving in het geheel
(Debosscher, 2007). Vanuit de idee dat het sociaal kapitaal in de huidige Westerse samenleving aan het
afzwakken is, zouden samenlevingsproblemen, zoals sociaal isolement, segregatie, wederzijds onbegrip
en uiteindelijk zelfs racisme ontstaan (Heylen, Tratsaert, & Winters, 2007). Dit gegeven en het feit dat de
invulling van sociale cohesie verengd lijkt te zijn in de doelstelling van buurtwerk, maakt het nuttig om
sociale cohesie eens van naderbij te bekijken. Hoe is sociale cohesie ontstaan, op welke manier wordt
het nu gedefinieerd, hoe wordt sociale cohesie in de buurt ingevuld…? Dit zijn slechts een aantal vragen
die ik verder zal uitdiepen.
1.1. Ontstaan en geschiedenis sociale cohesie
De aandacht voor sociale cohesie is niet nieuw. Vanaf de 19de
eeuw bestond er al onderzoek betreffende
sociale cohesie met onder andere Durkheim als voorloper (Jenson, 1998). Het vraagstuk naar sociale
cohesie stond centraal bij Durkheim. Sociale cohesie is volgens hem een kenmerk van de samenleving:
het gaat over de relaties tussen leden van de samenleving en het bindende effect van die relaties (Noll,
2002). Hij identificeert gedeelde loyaliteiten en solidariteit als de sleutelelementen van sociale cohesie
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
19
(Council of Europe, 2005). In zijn werken stelt hij de vraag naar de stevigheid van de banden waarmee
mensen met elkaar zijn verbonden. Vooral in De la division du travail social legt hij de nadruk op
solidariteit. In dit boek zoekt hij naar wat in moderne samenlevingen zorgt voor sociale cohesie. Zijn
bevinding is dat een oud type van solidariteit – mechanische solidariteit – aan het verbrokkelen is, ten
voordele van een nieuw type solidariteit – organische solidariteit (Van Ruysseveldt & van Hoof, 1996).
Mechanische solidariteit is een solidariteit die voorkomt in een niet-gedifferentieerde sociale structuur,
waarin mensen posities innemen waaraan niet-gespecialiseerde rollen verbonden zijn. Men is minder
afhankelijk van elkaar, maar toch bestaat er een zekere solidariteit. Mensen zijn gelijkwaardig wat hun
plaats in het arbeidsproces betreft. Organische solidariteit gaat daarentegen over moderne
samenlevingen met een gedifferentieerd arbeidsproces. Iedereen voert een specifiek deel uit van de
arbeid en is dus afhankelijk van de andere, waardoor er een eenheid, een solidariteit ontstaat (Vincke,
2004; Universiteit van Amsterdam, 2009).
Naast Durkheim hadden ook andere toonaangevende auteurs zoals Tönnies en Parsons aandacht voor
sociale cohesie. Tönnies beschrijft een ontwikkeling van samenlevingen van het type dat hij
Gemeinschaft (gemeenschap) noemt naar het type dat hij Gesellschaft (maatschappij) noemt. Volgens
Tönnies worden deze twee verschillende types bepaald door de sociale verbanden die de uitkomst zijn
van de wil tot samenleven (Van Ruysseveldt & van Hoof, 1996). Het eerste type, namelijk Gemeinschaft,
is de uitkomst van de wil gebaseerd op gewoonte, traditie, gedeeld geloof en affectieve banden.
Voorbeelden hiervan zijn de familie, de buurt… Gesellschaft daarentegen is eerder gebaseerd op de
doelgerichte rationaliteit en voorbeelden hiervan kunnen we vinden in contractuele relaties, politieke
partijen… (Kivisto, 2004).
Parsons beschrijft een theorie van het sociale handelen. Hij wil hiermee enerzijds de basiscategorieën
van het handelen identificeren en anderzijds het sociale systeem analyseren. Parsons gaat uit van een
systeemtheorie. Hij stelt dat de samenleving een systeem is dat centraal staat. Er moet worden gestreefd
naar instandhouding van dit systeem. Doordat de maatschappij bestaat uit verschillende onderdelen, is
het een complex systeem dat intern gedifferentieerd is en waarvan de componenten op elkaar moeten
afgestemd worden. Individuen moeten dus met elkaar kunnen omgaan zonder dat er conflicten
optreden. Vanuit deze idee van de samenleving als systeem, beschrijft hij een sociaal handelingssysteem.
Twee subsystemen die aan sociale cohesie verbonden kunnen worden, zijn het sociale systeem, dat zorgt
voor integratie, en het culturele systeem, waarin socialisatie en conflictbeheersende instanties centraal
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
20
staan. Door onder andere conflictbeheersing en integratie kan er volgens Parsons tot sociale cohesie en
zo tot een instandhouding van het systeem worden gekomen (Vincke, 2004).
Sociale cohesie was dus ook bij Tönnies en Parsons een belangrijk element in hun theorie. Ze stellen zich
de vraag of individuen die in grote steden leven anomie – het feit dat mensen niet over regels
beschikken die bepalen hoe ze moeten handelen in bepaalde situaties – kunnen vermijden (Hipp &
Perrin, 2006; Vincke, 2004). Sociale cohesie staat echter niet zo centraal bij Tönnies en Parsons als bij
Durkheim. Men beschouwt Durkheim dan ook vaak als een van de eerste personen die het concept
populair maakten (Jenson, 1998).
De aandacht die vanuit een breder publiek, buiten de strikt wetenschappelijke benaderingen,
geschonken wordt aan sociale cohesie vanuit de maatschappij en de politiek, hangt vaak samen met
tijden van crisis. Men vreest dat het sociale cement aan het afbrokkelen is en dat we naar een wereld
worden geleid waar de vroegere regels van sociale interactie en sociale integratie niet meer toepasbaar
zijn (Forrest & Kearns, 2001).
Reeds vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw was men zich bewust van het vraagstuk rond
sociale cohesie, ook vanuit de maatschappij en het bredere publiek. De steden kenden een explosieve
groei en er ontstond een milieu dat door dynamiek, verscheidenheid en vluchtigheid werd gekenmerkt.
Men vroeg zich af wat de stedelingen bindt, wat de stad tot meer maakt dan een verzameling van losse
eenheden, wat de kern is van de stedelijke samenleving en wat deze samenleving bij elkaar houdt (Van
Ruysseveldt & van Hoof, 1996).
In de eerste helft van de twintigste eeuw maakte men een nieuwe crisis mee, dit keer door de
urbanisatie. De traditionele banden, zoals gedeelde ruimte en gedeelde religieuze en morele waarden,
werden vervangen door anonimiteit, individualiteit en competentie. Men zag dit als een probleem en er
werd dan ook veel onderzoek gedaan naar sociale cohesie (Forrest & Kearns, 2001). In de loop van de
twintigste eeuw ontstonden de verzorgingsstaten en het moderne arbeidsbestel. Dit alles zorgde er voor
dat men zich onzeker begon te voelen en vragen stelde naar de sociale ordening, sociale cohesie… (Van
Ruysseveldt & van Hoof, 1996).
Op dit moment bestaat opnieuw het gevoel dat men in een crisis beland is door de stijgende druk van
het informatietijdperk, de globale economie en het op competitie georiënteerde sociaal beleid (Kearns &
Forrest, 2000). Zo gelooft Castells (1997; in Kearns & Forrest, 2000) dat de gedeelde identiteiten door
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
21
deze evolutie zullen verdwijnen, terwijl deze net het sociale cement van de sociale systemen zijn. De
instituties die de bron waren van deze gedeelde en legitimerende identiteiten worden volgens hem
steeds meer ondermijnd en uitgehold door processen van privatisering, residualisering en globalisering.
Ook Fukuyama (1999; in Kearns & Forrest, 2000) gelooft dat de sociale waarden in grote mate aan het
afbrokkelen zijn. Hij gelooft echter dat de sociale orde zich opnieuw zal herstellen door zich aan te
passen aan het informatietijdperk.
De aandacht voor sociale cohesie wordt nog vergroot door het geloof dat er vroeger een grotere sociale
cohesie bestond waar naar teruggekeerd zou moeten worden. Volgens heel wat auteurs, zoals
Durkheim, Wilson en Bellah is de vroegere moraliteit verloren gegaan. Zij argumenteren dat de oorzaak
hiervan kan gevonden worden in het individualisme, de massamaatschappij… Deze argumenten zijn tot
nu toe blijven bestaan, ondanks veel empirisch onderzoek. Volgens Pahl (1991) is dit geloof in het
gouden tijdperk echter overdreven. Hij heeft het idee dat deze sociale orde van bovenaf werd
opgedrongen door humanitaire onderdrukkingsgroepen en paternalistische werkgevers (Pahl, 1991).
Samengevat komt het er dus op neer dat men tegenwoordig vooral aandacht schenkt aan sociale cohesie
door de groeiende mondialisering en globalisering. Er bestaat een angst voor de toenemende
fragmentatie, verscheidenheid, pluriformiteit… Sociale cohesie steunt op dwang en eigenbelang, maar
ook, en vooral, op consensus over centrale waarden en normen waarop de samenleving gebaseerd is.
Mondialisering vormt dan een bedreiging doordat culturen, identiteiten en levensstijlen hierdoor aan
kracht verliezen (Van Ruysseveldt & van Hoof, 1996). Door het informatietijdperk komen de invloeden
van veel verder dan enkel vanuit de stad of staat, zo hebben bijvoorbeeld het internet en de grote ketens
als Mc Donald’s een grote invloed op onze levensstijl (Forrest, 2004). Daarnaast zorgt de mobiele
maatschappij er voor dat sociale cohesie problematischer is geworden (Pahl, 1991).
1.2. Aantal definities
Voor sociale cohesie bestaan heel wat verschillende omschrijvingen, die elk op een ander element de
nadruk leggen. Ze variëren naargelang de periode, cultuur en heersende politieke ideeën en ze
verschillen op vlak van de rollen van de betrokken spelers, de levensterreinen en de methoden om tot
deze sociale cohesie te komen (Council of Europe, 2005).
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
22
Jenson (1998) stelt dat het begrip sociale cohesie vaak gebruikt wordt, maar dat er bitter weinig
pogingen ondernomen worden om het te beschrijven. Ondanks dit feit, reikt Jenson echter een aantal
centrale definities aan. Een eerste definitie is deze van het Canadese federale onderzoekscomité van
sociale cohesie. Zij omschrijven sociale cohesie als:
“the ongoing process of developing a community of shared values, shared challenges and equal
opportunity within Canada, based on a sense of trust, hope and reciprocity among all
Canadians.” (Jenson, 1998, p. 4)
Een tweede definitie die Jenson (1998) aangeeft is deze van het generaal plancommissariaat van
Frankrijk (1997, in Jenson, 1998), die sociale cohesie niet zien als een conditie, maar als:
“a set of social processes that help instill in individuals the sense of belonging to the same
community and the feeling that they are recognised as members of that community.” (Jenson,
1998, p. 4)
Jenson (1998) vergeleek deze twee definities en de teksten er rond met twee andere teksten (een
rapport van de OESO en een publicatie van de Club van Rome). Ze ontdekte hierin dezelfde elementen
van sociale cohesie, namelijk de angst voor ontaarding, onstabiliteit en het gebrek aan zekerheid over
hoe verder te gaan in deze uitdagende tijden en het feit dat sociale cohesie een graad van
betrokkenheid, een wil om in harmonie samen te leven inhoudt. Volgens haar kan er echter geen
algemene definitie worden gegeven, daar de betekenis afhankelijk is van het probleem en diegene die
erover spreekt (Jenson, 1998).
Bernard (1999) geeft met zijn tekst Social Cohesion: a critique kritiek op Jenson (1998). Hij geeft aan dat
er een bepaalde vaagheid bestaat rond het concept sociale cohesie in de definities die Jenson gebruikt.
Deze vaagheid ontstaat doordat het concept enerzijds gebaseerd is op een specifieke situatie, waardoor
het relatief realistisch wordt en doordat het anderzijds toegepast kan worden op vele verschillende
situaties, het flexibel genoeg is om de grillen van de politieke actie van dag tot dag te volgen (Bernard,
1999).
Recenter merkten Chan, To & Chan (2006) op dat sociale cohesie vaak gebruikt wordt als een ‘buzzword’,
waarmee ze bedoelen dat de term vaak gebruikt wordt, maar dat hij slecht wordt gedefinieerd. Zij
trachten dan ook een kritische bespreking te geven van de manieren waarop sociale cohesie
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
23
geconceptualiseerd wordt. Er worden twee tradities aangegeven in het analyseren van sociale cohesie.
Enerzijds halen zij de academische sociale wetenschappen aan, met als voorloper Durkheim. Hierin
wordt sociale cohesie vaak geanalyseerd in termen van vragen rond sociale integratie, instabiliteit en
desintegratie. De analyse gebeurt veelal op systeemniveau, zonder expliciete verwijzing naar empirische
data op individueel niveau. Men tracht te werken aan sociale cohesie, maar vaak zonder het begrip
sociale cohesie te definiëren. De andere traditie is deze van het beleidsdiscours. Deze is recenter en
krijgt meer direct te maken met het probleem van meten van sociale cohesie. De nadruk ligt hierbij op
hoe sociale cohesie optreedt als sleutelelement in de beleidsagenda.
Deze twee tradities zijn zeer verschillend, maar ze hebben eenzelfde tekortkoming, namelijk dat ze beide
een duidelijke en operationele definitie missen. In hun artikel trachten Chan, To & Chan (2006) sociale
cohesie te herdefiniëren. Zij zien sociale cohesie als het feit dat mensen samen ‘plakken’ in een geheel.
De auteurs geven drie criteria op voor sociale cohesie; vertrouwen, behulpzaamheid en mogelijkheid tot
samenwerking tussen de bewoners/leden van de gemeenschap, het hebben van een gedeelde identiteit
of een gevoel er bij te horen in de samenleving en ten slotte het feit dat deze voorgaande subjectieve
gevoelens zich manifesteren in objectieve gedragingen. Deze drie criteria moeten voorkomen in een
bepaald gebied en over een bepaalde periode (Chan, To, & Chan, 2006).
Tenslotte wordt er ook op beleidsniveau aandacht geschonken aan sociale cohesie, namelijk vanuit de
Raad van Europa (2005). De Raad van Europa (2005) geeft drie groepen van veelvoorkomende definities
aan en tracht hieruit een eigen definitie te distilleren, daar zij vindt dat in deze eerdere definities de
hoofdvraag naar de pluraliteit aan omstandigheden, interesses en identiteiten en processen die het
mogelijk maken dat autonome en verschillende individuen samenwerken, wordt vergeten. De Raad van
Europa ziet sociale cohesie niet enkel als concept, maar ook als kader om vanuit te handelen en vindt het
belangrijk dat er met alle stakeholders rekening gehouden wordt. Volgens hen is volgende definitie van
sociale cohesie accuraat:
“(…) defining the social cohesion of a modern society as society’s ability to secure the longterm
well-being of all its members, including equitable access to available resources, respect for
human dignity with due regard for diversity, personal and collective autonomy and responsible
participation.” (Council of Europe, 2005, p. 23)
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
24
Met deze definitie wil de Raad van Europa (2005) een realiteit maken van sociale cohesie, door toegang
tot rechten voor iedereen te creëren, respect af te dwingen voor de waardigheid van anderen, het recht
van alle individuen op persoonlijke ontwikkeling waar te maken en participatie in het democratische
proces te bewerkstelligen. Volgens hen is sociale cohesie essentieel voor een moderne samenleving, die
gecentreerd is rond de rechten van individuen, en die te maken heeft met snelle en radicale
veranderingen die de mechanismen die traditioneel het behoud van sociale banden verzekerden in de
war brengen (Council of Europe, 2005).
Het blijkt niet eenvoudig om sociale cohesie te definiëren. Indien men rond sociale cohesie wil werken, is
het in eerste instantie belangrijk aan te geven vanuit welke definitie men vertrekt. In deze masterproef
ga ik uit van de laatst genoemde definitie van de Raad van Europa, daar ik geloof dat sociale cohesie niet
enkel gezien mag worden als bevordering van de sociale netwerken, maar dat het proces om te komen
tot participatie, de tegemoetkoming aan de rechten van de mens… ook van belang is bij het werken aan
sociale cohesie.
1.3. Dimensies van sociale cohesie
Naast de vele pogingen tot het definiëren van sociale cohesie, trachtte men ook om sociale cohesie op te
delen in dimensies. Dit mondde uit in verschillende, al dan niet gelijklopende pogingen.
Een van de eerste die dit deed was Jenson (1998). Zij onderscheidt vijf dimensies, waarin ze steeds twee
uitersten tegenover elkaar zet. Over de eerste dimensie zijn heel wat auteurs het eens. Deze definieert
sociale cohesie in termen van waarden en collectieve identiteiten en zet het gevoel van er bij te horen
(belonging) tegenover een gevoel van isolatie (isolation). Een tweede dimensie verbindt sociale cohesie
aan economische instellingen, door inclusie tegenover uitsluiting te zetten; wie heeft toegang tot
bijvoorbeeld de markt en wie niet. De volgende dimensie stelt dat sociale cohesie betrokkenheid nodig
heeft. Participatie wordt tegenover het niet betrokken zijn geplaatst. De volgende twee dimensies
worden niet zo frequent gebruikt. Ze gaan uit van een visie op de moderne samenleving die inherent en
onvermijdelijk pluralistisch is in zijn waardesysteem. De vierde dimensie die naar voor komt, is het feit
dat verschillen erkend worden en dat erkenning ten opzichte van afwijzing komt te staan. De laatste
dimensie handelt over bemiddeling. Deze bemiddeling zou het product moeten zijn van instituties en
sociale cohesie is dan een collectieve constructie. Sociale cohesie is deels afhankelijk van de legitimiteit
van de publieke en private instituties, die volgens deze visie handelen als bemiddelaars. Sociale cohesie
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
25
kan worden bedreigd door golven van negativisme of cynisme die de representativiteit van deze
instituties in vraag stellen (Jenson, 1998).
Op deze indeling kwam echter kritiek van Bernard (1999), die stelde dat de relaties tussen deze
verschillende dimensies complexer zijn dan ze lijken en dat mensen in sociale interactie ook anderen
kunnen uitsluiten. Hij vraagt zich af of deze vijf dimensies de volledige reikwijdte van het concept sociale
cohesie wel kunnen bevatten en hoe de opposities en banden tussen deze dimensies begrepen kunnen
worden. Hij tracht de vijf dimensies in verschillende categorieën te structureren, naargelang de terreinen
waarop men zich bevindt en het karakter van de relatie (cf. tabel 1) (Bernard, 1999).
Character of the relation
Spheres of activity
Formal Substantial
Economic (2) Insertion/Exclusion (6) Equality/Inequality
Political (5) Legitimacy/Illegitimacy (3) Participation/Passivity
Sociocultural (4) Recognition/Rejection (1) Belonging/Isolation
(Bernard, 1999, p. 20)
Bernard (1999) onderscheidt verticaal drie elementen, namelijk een economische, politieke en socio-
culturele activiteitssfeer. Deze wijzen op de plaatsen waar de specifieke dimensies terug te vinden zijn.
Horizontaal wordt een onderscheid gemaakt tussen het formele en het substantiële niveau. Het verschil
tussen deze twee ligt in het feit dat het substantiële niveau dieper gaat dan het formele. Een voorbeeld
zal dit verduidelijken. In de socio-culturele sfeer wordt met herkenning (recognition) bedoeld dat
verschillen vooral getolereerd worden, terwijl erbij horen (belonging) overeenkomt met betrokkenheid
in de constructie van de gemeenschap; een delen van waarden door een actieve dialoog hierover. In dit
proces van logische reconstructie, vindt Bernard een dimensie die opvallend afwezig is bij Jenson (1998),
namelijk gelijkheid. Gelijkheid blijkt echter een essentieel element te zijn van een democratische sociale
orde (Bernard, 1999).
Vervolgens onderscheidden Kearns & Forrest (2000) net als Jenson (1998) vijf dimensies in een poging
om de term sociale cohesie meer duidelijkheid te verschaffen. Ze vertrekken vanuit het idee dat een
cohesieve samenleving ‘samenhangt’. Ze breken het concept verder op in vijf dimensies, namelijk sociale
netwerken en sociaal kapitaal; gedeelde waarden en cultuur; territoriaal gevoel van er bij te horen en
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
26
identiteit; sociale orde en sociale controle; sociale solidariteit en reductie van welvaartsongelijkheid.
Deze dimensies zijn met elkaar verbonden en hebben een effect op elkaar (Kearns & Forrest, 2000).
Dekker & Bolt (2005) gaan in hun artikel over sociale cohesie in naoorlogse buurten in Nederland verder
in op drie van de vijf dimensies die door Kearns & Forrest (2000) onderscheiden worden, namelijk sociale
netwerken en sociaal kapitaal, gedeelde waarden en cultuur en gevoel van verbondenheid. Ze leggen de
focus op deze drie dimensies, daar zij van mening zijn dat deze drie gericht zijn op het buurtniveau,
terwijl de andere twee meer beleidsgericht zijn. Ze gaan op zoek naar de manier waarop deze dimensies
verbonden zijn. Zo komen ze tot de conclusie dat de verschillende dimensies wel degelijk verbonden zijn
met elkaar, maar dat ze niet onderling inwisselbaar zijn en dat ze elk hun eigen belang hebben (Dekker &
Bolt, 2005).
Tenslotte tracht ook Wilkinson (2007) sociale cohesie te meten aan de hand van verschillende dimensies.
Hij gaat hierbij uit van het ‘Neighbourhood Cohesion Instrument’ (NCI), ontwikkeld door Buckner (1986,
in Wilkinson, 2007). De drie dimensies die Buckner onderscheidt zijn het psychologisch gevoel van de
gemeenschap, aantrekking en buurtgevoel. Wilkinson (2007) komt tot de conclusie dat sociale cohesie
op zijn minst deze drie dimensies bevat. Deze drie zijn betrouwbare en aparte dimensies, die zowel te
vinden zijn op individueel als op gemeenschapsniveau.
Er bestaan dus zeer veel verschillende onderzoeken naar de dimensies van sociale cohesie. De
verschillende dimensies komen min of meer overeen en de ene zijn meer praktisch gericht, terwijl de
andere meer theoretisch zijn. Ik ga hier niet verder in op deze dimensies, daar velen ervan nog niet op
punt staan en de definitie van de Raad van Europa me nuttiger lijkt om mee verder te werken.
1.4. Invullingen van sociale cohesie
Uit de verschillende definities en pogingen om sociale cohesie op te delen in dimensies, kan worden
afgeleid dat het begrip sociale cohesie verschillende invullingen kan krijgen. Het kan enerzijds een enge
invulling krijgen, waarbij men vooral gericht is op het vormen van relaties en contacten tussen mensen.
Men kan het begrip ook breder bekijken en trachten om sociale cohesie niet alleen te zien als aangaan
van relaties maar ook als een mogelijkheid tot participatie, het bevorderen van leefbaarheid… Volgens
Weber is iets sociaal wanneer de betrokkenen in hun betekenisgeving op elkaar gericht zijn (Soenen,
2006). De vraag is nu echter wat men verwacht van deze relaties. Wil men dat er uitsluitend relaties
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
27
worden gevormd, waardoor mensen bijvoorbeeld op elkaar kunnen rekenen, of verwacht men dat deze
relaties ook op andere vlakken gevolgen teweegbrengen en zo bijvoorbeeld mogelijkheden tot
participatie creëren? Ik zal het onderscheid hieronder duidelijk maken.
1.4.1. Enge invulling
Soenen (2006) focust in haar boek ‘Het kleine ontmoeten’ hoofdzakelijk op relaties. Zij stelt zich de vraag
uit welke netwerken sociale cohesie moet bestaan; uit vluchtige relaties of uit meer diepgaande banden?
Ze gaat op zoek naar de manier waarop relaties in de stad verlopen, aangezien er weinig of geen
onderzoeken over relaties in de stad bestaan. Ze gaat hierbij uit van de netwerktheorie en neemt het
individu als vertrekpunt. Zij komt uiteindelijk tot drie vormen van gemeenschapsvorming, namelijk
gemeenschap op basis van homogeniteit, op basis van herkenbaarheid en op basis van ambivalentie. Dit
zijn drie verschillende vormen van gemeenschapsvorming, waarmee men sociale cohesie kan bereiken.
Sociale cohesie wordt hier echter vooral gezien als het vormen van relaties tussen personen, of deze nu
oppervlakkig of diepgaand zijn (Soenen, 2006).
Volgens Forrest & Kearns (2001) handelt sociale cohesie over het kunnen volgen in het alledaagse leven,
in de alledaagse routines. De continuïteiten in het alledaagse leven zouden worden onderschat. Als men
aan sociale cohesie wil werken is het echter belangrijk om aandacht te schenken aan deze alledaagse
routine. Deze routine kan veiligheid en zekerheid brengen. Forrest & Kearns bekijken in hun onderzoek
of deze sociale netwerken nog steeds belangrijk zijn en voor wie (Forrest & Kearns, 2001).
Tenslotte spreken ook Novy, Moulaert & Beinstein (2008) over een enge invulling van sociale cohesie.
Volgens hen wordt in de literatuur vaak uitgegaan van een dergelijk enge invulling. Zij stellen namelijk
dat sociale cohesie vaak gezien wordt als een resultaat van economische groei en innovatie. Er wordt
dan ook gesteld dat sociale cohesie zou verbeteren door meer jobs te creëren. De auteurs geven echter
aan dat dit een beperkte visie is die in strijd is met de originele betekenis van sociale cohesie, namelijk
het feit dat sociale cohesie niet enkel handelt over armen, gemarginaliseerden… maar vooral over alle
burgers die in de stad optreden als werknemer, burger… (Novy, Moulaert, & Beinstein, 2008). Op die
manier verruimen zij het concept, maar deze invulling komt niet overeen met de brede invulling die
hierna zal aangegeven worden. Zij hebben het vooral over wie bereikt wordt met sociale cohesie. De
brede invulling daarentegen bekijkt wat men kan bereiken door te werken aan sociale cohesie, wat men
wil bereiken door het ontstaan van relaties.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
28
1.4.2. Brede invulling
In de vorige benaderingen werd sociale cohesie als een eng begrip ingevuld. Er bestaan echter ook een
invulling die uitgaat van een brede benadering van sociale cohesie. Zo gaat de Raad van Europa (2005)
uit van het principe dat iedereen een rol kan spelen in de samenleving en dat sociale cohesie een
belangrijke component kan zijn in de promotie van mensenrechten en waardigheid van mensen.
Individuen zijn belangrijke spelers in het sociale proces om de inhoud van mensenrechten te verbeteren
via collectieve participatie, herdenking van de sociale herverdeling en erkenning van de nood aan
diversiteit. Sociale cohesie houdt daarnaast rekening met de manier waarop verschillende sociale spelers
interageren en de graad waarin ze erin slagen het welzijn van iedereen te verzekeren. Volgens de Raad
van Europa (2005) kan sociale cohesie het gevoel creëren van erbij te horen en van vertrouwen en
zekerheid. Daarnaast zou sociale cohesie de leefomstandigheden kunnen verbeteren en cruciaal zijn
voor economische ontwikkeling. Het bereiken van sociale cohesie is dus een belangrijke uitdaging die
heel wat verder reikt dan enkel het aangaan van banden en relaties (Council of Europe, 2005).
Deze brede invulling, waar sociale cohesie als meer gezien wordt dan het komen tot relaties en banden,
komt minder in de literatuur voor. Het lijkt me echter van belang dat meer vanuit deze visie gekeken
wordt, daar ook participatie en de verbetering van de leefbaarheid belangrijk zijn in de huidige
samenleving. Bij mijn interviews met de buurtwerkers zal ik nagaan of men in het buurtwerk uitgaat van
een enge of een brede invulling. De eerste invulling zou namelijk een verenging inhouden ten opzichte
van vroegere doelstellingen, aangezien het buurtwerk vroeger wel gericht was op democratisering,
participatie…, terwijl de enge invulling zich niet richt op deze zaken.
1.5. Hoe tot sociale cohesie komen?
Naast het bekijken van de omschrijving en de invulling van sociale cohesie, kan men zich de vraag stellen
hoe men nu tot sociale cohesie kan en wil komen. Volgens de Raad van Europa (2005) bestaan er
verschillende manieren. Er worden twee hoofdbenaderingen aangegeven, namelijk een negatieve en een
positieve benadering. In het geval van de negatieve benadering wordt de focus gelegd op negatieve
kenmerken van een maatschappij. Deze kenmerken worden verantwoordelijk gehouden voor
inadequate sociale cohesie. Door de nadruk op deze negatieve kenmerken worden processen die sociale
banden stabiliseren en reproduceren in de maatschappij over het hoofd gezien. Deze benadering zal
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
29
resulteren in een beperkte opvatting die slechts op één of enkele aspecten van sociale cohesie focust,
waarbij sociale cohesie enkel wordt gezien als remedie om uitsluiting tegen te gaan. Hierdoor wordt de
ontwikkeling van sociale cohesie op basis van positieve bronnen van de maatschappij beperkt. Zo zal
men bijvoorbeeld alleen maar focussen op werkloosheid en positieve bronnen zoals bijvoorbeeld
vriendschap vergeten. Daarnaast vergeet men preventief te werken, doordat er teveel gefocust wordt op
het wegwerken van de negatieve aspecten van de maatschappij (Council of Europe, 2005).
De positieve benadering daarentegen is meer dan enkel het tegengaan van sociale exclusie en
werkloosheid. Deze benadering wil er voor zorgen dat alle leden van de samenleving toegang hebben tot
een goede levenskwaliteit. Onder deze positieve benadering vallen nog vier opdelingen, namelijk de
territoriale benadering, de benadering die de nadruk legt op sociaal kapitaal, de
levenskwaliteitbenadering en de benadering die vooral de toegang tot rechten wil waarmaken. De Raad
van Europa gaat nog een stap verder en legt in zijn benadering de nadruk op de gedeelde
verantwoordelijkheid van stakeholders (Council of Europe, 2005). Het is belangrijk dat men bij het
werken aan sociale cohesie vertrekt van deze positieve benadering, daar men op die manier
mogelijkheden kan creëren voor mensen.
Tenslotte is het van belang dat men alle actoren aan het woord laat om tot sociale cohesie te komen en
hen dus ook vraagt naar hun beleving van sociale cohesie. Zo stelt Pahl (1991) dat de mate en het belang
van sociale cohesie verandert als men ouder wordt, identiteit creërende processen doormaakt of
veranderingen in lokale status ondergaat.
Bij het werken aan sociale cohesie is het belangrijk dat men aan deze laatst genoemde elementen
aandacht schenkt, daar sociale cohesie ook op een negatieve manier kan ingevuld worden. Zo kan sociale
cohesie zorgen voor uitsluiting en verdeling. Doordat diegene met sterke banden samentroepen, kan het
gebeuren dat anderen worden uitgesloten van die gemeenschap (Bernard, 1999; Forrest & Kearns, 2001;
Kennett & Forrest, 2006). Volgens Pahl (1991) wordt sociale cohesie niet altijd gelijkmatig verdeeld en
vermindert sociale cohesie misdaad niet altijd, maar kan het er net de basis van zijn.
1.6. Sociale cohesie op wijkniveau
In het buurtwerk staat werken aan sociale cohesie centraal. Daarom is het van belang te kijken waarom
die buurt een belangrijk element kan zijn. Vroeger werkte men vooral aan sociale cohesie op niveau van
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
30
de natiestaat. Sinds de jaren ’90 staat sociale cohesie, deze keer op wijkniveau, bovenaan de stedelijke
beleidsagenda in verschillende Europese landen. Deze verschuiving kan worden gezien als een reactie
tegen de neoliberale golf uit de jaren ‘80. Dit neoliberale discours deed vooral afbraak aan sociale
cohesie. Begin jaren ’90 werden reeds heel wat nadelen waargenomen van het neoliberale discours,
zoals werkloosheid, armoede… Men introduceerde toen het buurtbeleid om deze toenemende
problemen het hoofd te bieden. Het wijkniveau werd dus een interventieniveau (Loopmans, 2008).
Dat de buurt op dit moment een belangrijk element is in het bevorderen van sociale cohesie, blijkt uit
theoretische en politieke debatten omtrent sociale cohesie. De buurt komt in deze debatten naar voor
als een belangrijke setting voor veel processen die de sociale identiteit en levenskansen vormen. Naast
de buurt zijn er echter ook andere belangrijke bronnen voor een sociale identiteit, waardoor de buurt
een meer gespecialiseerde rol krijgt in het leven van mensen (Forrest & Kearns, 2001). Mensen ervaren
bijvoorbeeld vaak een gebrek aan verbondenheid met de buurt en zoeken hun sociale netwerken verder
weg (Lowndes & Sullivan, 2008). In “Social cohesion in post-war estates” (Dekker & Bolt, 2005) pleit men
er voor om sociale cohesie te promoten in stadsbuurten om te voorkomen dat mensen verder
wegdrijven van de maatschappij. Volgens dit artikel moet er een sociale mix ontstaan in de buurten
(Dekker & Bolt, 2005).
Volgens het House of Commons (2004) is het belangrijk dat sociale cohesie in een buurt wordt
gepromoot als een positief goed, niet als iets dat door de wet wordt opgelegd. Sociale cohesie moet
gezien worden als een langetermijndoel, dat nagestreefd wordt in alle activiteiten. Het is belangrijk dat
er een klimaat gecreëerd wordt waarin mensen niet bang zijn om hun mening te uiten en waarin ze het
gevoel hebben dat zij dit vrij kunnen doen (House of Commons, 2004).
Het probleem bij het promoten van sociale cohesie in de buurt is dat men vaak vergeet te werken op
andere niveaus. Het is namelijk zo dat cohesie op een bepaald niveau niet noodzakelijk zorgt voor
cohesie op een ander niveau. Zo kan de buurt afgesneden worden van de rest van de samenleving (Pahl,
1991; Hipp & Perrin, 2006).
De buurt als niveau staat vaak centraal bij het werken aan netwerkvorming. Hieromtrent kunnen twee
belangrijke elementen onderscheiden worden, namelijk de soorten relaties die ontstaan in de buurt en
de mate van sociaal kapitaal die buurtbewoners bezitten. Er wordt hier verder op ingegaan.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
31
1.6.1. Relaties in de buurt
Een belangrijk element bij het werken aan sociale cohesie in de buurt is uiteraard de relaties tussen de
bewoners. In de relaties tussen bewoners kunnen twee vormen van banden onderscheiden worden,
namelijk zwakke en sterke banden.
Sterke banden tussen bewoners kunnen zeer belangrijk zijn, maar in de literatuur heeft men het
hoofdzakelijk over zwakke banden. Deze kunnen ook leiden tot verhoogde cohesie, maar vragen minder
tijd, waardoor meer banden gevormd kunnen worden en er een groter netwerk ontstaat (Hipp & Perrin,
2006). Daarnaast kunnen zwakke banden bruggen vormen tussen netwerken van sterke banden. Sterke
banden zorgen eerder voor groepsvorming, terwijl zwakke banden zorgen voor bruggen tussen groepen
(Forrest & Kearns, 2001). Kennett & Forrest (2006) zeggen dat door deze sterke banden die zorgen voor
lokale gemeenschappen er echter ook uitsluiting en isolatie binnen een gemeenschap kunnen ontstaan.
De lossere banden kunnen de lokale gemeenschap net binden aan de sociale wereld buiten de buurt
(Kennett & Forrest, 2006).
Om banden te vormen en versterken zijn volgens Raspe & Foolen (2003, in de Boer et al., 2003) twee
zaken belangrijk, namelijk binding en verbinden.
Met binding bedoelt men de mate waarin bewoners contact hebben met elkaar en de kwaliteit van dat
contact. Sociale kwaliteit is een zeer belangrijke factor bij het wonen in een buurt. Onder binding kan
men drie elementen onderscheiden, namelijk vitaliteit, vertrouwen en het nemen van
verantwoordelijkheid (Raspe & Foolen, 2003, in de Boer et al., 2003). Met vitaliteit worden de aanwezige
capaciteiten en het organiserend vermogen bedoeld. Door de capaciteit van mensen aan te spreken, kan
men de vitaliteit van een buurt doen opleven. Betekenissen en normativiteit behoren ook tot vitaliteit.
Het feit of iets af- of goedgekeurd wordt, kan een belangrijke factor zijn in het buurtleven. Een tweede
element is vertrouwen. Mensen verwachten bepaalde dingen van elkaar. Het is belangrijk dat dit
vertrouwen niet geschaad wordt. Deze verwachtingen kunnen kleine dingen zijn, zoals een auto die niet
voor elkaars deur geparkeerd wordt, maar deze kleine zaken kunnen de binding tussen mensen
bevorderen, al dan niet beschadigen. Vertrouwen zorgt er voor dat mensen relaties aangaan met elkaar
en dit kan er op zijn beurt weer voor zorgen dat het derde element aan bod komt, namelijk
verantwoordelijkheid nemen. Om verantwoordelijkheid op te nemen is er naast vertrouwen ook
vertrouwdheid nodig. Mensen moeten zich goed voelen in de buurt en er iets voor willen doen.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
32
Daarnaast moeten mensen door anderen worden aangesproken en behandeld worden als behorend tot
die plek (Raspe & Foolen, 2003, in de Boer et al., 2003).
Naast binding, kan ook verbinden zorgen voor betere sociale relaties. Hierbij draait het om de
gecombineerde actie van bewoners, instituties en de onderlinge samenwerkingsrelaties. Zo kan men een
band creëren tussen bewoners en het publieke domein (Raspe & Foolen, 2003, in de Boer et al., 2003).
1.6.2. Sociaal Kapitaal
Een element dat voortvloeit uit de dichtheid en vorm van relaties tussen bewoners in een buurt, is de
mate van sociaal kapitaal. Sociaal kapitaal kan omschreven worden als ‘de hulpmiddelen die in een
gemeenschap aanwezig zijn om de gezins- en sociale organisatie vorm te geven’. Deze hulpmiddelen
vinden hun voedingsbodem in acties zoals gemeenschapsactiviteiten, sociale steun en participatie; acties
die zich vormen in relatie met anderen (Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie, 2009).
Sociaal kapitaal is een belangrijk element in sociale cohesie, daar sociale cohesie kan worden afgeleid uit
de vorm en kwaliteit van de sociale interactie op het lokale niveau. Deze sociale interactie is dan weer
gebaseerd op het lokaal sociaal kapitaal (Forrest & Kearns, 2001). Sociaal kapitaal in de buurt wordt vaak
gezien als de lijm voor sociale cohesie en verbondenheid (Kennett & Forrest, 2006) en als een van de
oplossingen voor het verbeteren van de situatie van achtergestelde buurten (Middleton, Murie, &
Groves, 2005).
Sociaal kapitaal kan er voor zorgen dat mensen kunnen omgaan met hun armoede, maar het kan ook
negatieve gevolgen met zich meebrengen doordat er structuren gecreëerd worden waardoor men
uitgesloten wordt uit de maatschappij zoals bv. prostitutie, jeugdbendes… (Kennett & Forrest, 2006).
Hoe mensen sociale cohesie en hun leefsituatie ervaren, wordt dus deels bepaald door het sociaal
kapitaal dat ze bezitten.
1.7. Conclusie
Sociale cohesie, zowel de definiëring als de invulling van het begrip, is niet zo vanzelfsprekend als men
het soms doet lijken. Het is belangrijk dat er goed nagedacht wordt over de manier waarop het begrip
geïmplementeerd zal worden vooraleer men hiermee aan de slag gaat. Hier ga ik uit van een brede
definitie van sociale cohesie, waarin zowel rekening gehouden wordt met netwerkvorming als met de
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
33
mogelijkheid om te komen tot participatie, het verwezenlijken van mensenrechten… Hierbij aansluitend
volg ik dus een brede invulling van het concept sociale cohesie.
Als er gekeken wordt naar de aanwezigheid van sociale cohesie in de buurt, ziet men dat deze sociale
cohesie van belang is voor alle bewoners, maar de ene bewoner heeft meer nood aan sterke banden dan
de andere. Sommige bewoners zullen hun netwerken eerder buiten de buurt zoeken, terwijl andere
bewoners erg op de buurt gericht zijn. De banden in de buurt kunnen tot meer leiden dan enkel
netwerkvorming, zoals bijvoorbeeld participatie. Hiervoor kunnen de bewoners de steun gebruiken van
organisaties zoals buurtwerk. In de interviews zal ik nagaan of het buurtwerk ook focust op het bereiken
van participatie, of dat het vooral tracht netwerken tussen bewoners te bewerkstelligen. Het antwoord
op deze vraag is terug te vinden in het deel ‘Onderzoeksresultaten’ (cf. deel 5 punt 2.3.2 ).
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
34
2. Buurten
In deze masterproef focus ik op buurtwerk. Het is dan ook belangrijk om te onderzoeken wat het niveau
waarop men in buurtwerk werkt, namelijk de buurt, allemaal te bieden heeft. Eerst en vooral geef ik een
korte omschrijving van de buurt, om dan te bekijken waarom men er nu zoveel aandacht aan schenkt.
Vervolgens maak ik een onderscheid tussen de buurt en de gemeenschap, omdat deze vaak door elkaar
gebruikt worden, maar toch een verschillende invulling krijgen. Ik focus me verder op de buurt en meer
bepaald op de invullingen, functies en effecten van de buurt. Daarna ga ik in op het begrip gentrificatie,
dat een belangrijke rol kan spelen in sommige, meestal achtergestelde, buurten. Dan komen de rol en
vorm van netwerkvorming in buurten aan de beurt. Ik besluit met een aantal punten waarop men moet
letten indien de focus op de buurt wordt gelegd.
2.1. De buurt
De buurt is geen eenduidig te omschrijven begrip. In Van Dale (2005) wordt het omschreven als:
- deel van een wijk, stad of dorp met een zekere mate van sociale integratie van de bewoners;
- de bewoners van een buurt.
De buurt is niet helemaal gelijk aan de wijk, die omschreven wordt als “een gedeelte van een stad of dorp
dat ruimtelijk min of meer een afgesloten geheel vormt” (Van Dale, 2005). Deze twee termen worden
echter vaak door elkaar gebruikt.
De buurt wordt in Van Dale (2005) omschreven als iets dat een zekere mate van sociale integratie heeft.
Volgens een buurtonderzoek van Mercken (2002) is het echter niet meer vanzelfsprekend dat de buurt
een hechte gemeenschap is. Volgens dit onderzoek wil een groot aantal mensen terug naar de tijd waar
sociale contacten en sociale cohesie centraal stonden in de buurt. Daarnaast is het volgens haar
belangrijk dat de veiligheid en de leefbaarheid in de buurten verbeterd worden. In dit onderzoek gaan
we verder in op sociale cohesie in de buurt. Volgens Mercken moet men om deze sociale cohesie te
versterken, het beleid richten op de verbetering van de sociale structuur in wijken en buurten (Mercken,
2002). Dit kan gebeuren aan de hand van buurtgericht werken.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
35
Naast de dichtheid van de buurt, is ook het buurtgebruik afgenomen volgens Blokland-Potters (1998). Zij
zegt echter dat dit weinig met de buurt zelf te maken heeft, maar veeleer onder invloed van
maatschappelijke veranderingen, zoals technische vernieuwingen (moderne communicatie- en
transportmiddelen, televisie), economische veranderingen (migratie, deïndustrialisering), ontzuiling en
stadsvernieuwing gebeurt (Blokland-Potters, 1998).
Volgens Kearns & Forrest (2001) kan de buurt in drie verschillende niveaus worden opgedeeld, namelijk
het thuisgebied, de buurt en het stadsdistrict of de regio. Ik ga hier niet verder op in, daar deze indeling
niet van belang is voor dit onderzoek. Ik ga uit van de eerste omschrijving van Van Dale (2005), namelijk
de buurt als deel van een wijk, stad of dorp met een zekere mate van sociale integratie van de bewoners,
daar in buurtwerk de buurten een deel zijn van de stad en men sociale integratie als een belangrijke
doelstelling beschouwt in deze buurten.
2.2. Aandacht voor buurten
De buurt krijgt sinds enkele jaren heel wat aandacht in stedenbeleid en -onderzoek (Kearns & Parkinson,
2001). Er bestaan verschillende redenen voor deze aandacht. Zo worden de afbrokkeling van het sociaal
cement, de erosie van de religie, de handelsgemeenschap en de familie en de opkomst van de
informatietechnologie, die zorgt voor erosie van residuele banden van nabijheid en verwantschap,
genoemd. De buurt wordt gezien als een belangrijke plaats voor het heropbouwen van cohesie en dit
vanuit een bottom-upproces met actieve, empowerde burgers (Forrest, 2004; Lowndes & Sullivan, 2008).
Daarnaast zou de overgang van government (waarin enkel de overheid bestuurt) naar governance
(waarbij ook de samenleving een stem krijgt) te maken hebben met de aandacht die buurten krijgen. De
tendens naar governance wordt ook wel networked community governance genoemd, waarmee
gewezen wordt op het feit dat de gemeenschap mee geëngageerd wordt in het maken van beslissingen
op vlak van beleid en dienstverlening (Durose, 2009).
Een andere reden die door Meegan & Mitchell (2001) wordt gegeven voor de aandacht die men geeft
aan het gebiedsgericht beleid, is het feit dat de geografische concentraties van armoede en
achterstellingen steeds volhardender en erger worden en dat macroprocessen ook beïnvloed worden
door microprocessen, door processen op buurtniveau (Meegan & Mitchell, 2001).
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
36
Dat men tegenwoordig aandacht schenkt aan buurten is op zich positief, maar er bestaat een tendens
waarbij men vooral focust op de armere buurten. Het is namelijk zo dat de sociaal zwaksten vaak
geconcentreerd zijn in bepaalde buurten (Forrest, 2004), die afgesloten raken van een voorspoedige
economie (Kearns & Forrest, 2001). Door vooral op deze buurten te focussen, kan er een hoge druk op
ontstaan en bestaat de kans dat deze buurt gestigmatiseerd wordt. Het is belangrijk dat meer dan alleen
arme buurten bekeken worden om een gebalanceerder en omvangrijker begrip van het sociaal leven in
buurten te krijgen en om de druk van arme buurten te verlichten (Kennett & Forrest, 2006).
2.3. Buurt of gemeenschap?
De term buurt kan verschillende invullingen krijgen. In de literatuur vallen twee termen op die vaak
gebruikt worden om het over de buurt te hebben, namelijk ‘community’ en ‘neighbourhood’. Volgens
Craig (2007) is ‘community’ (gemeenschap) een term met veel contradicties en ambiguïteiten. De term
wordt veel gebruikt en kent dus een heleboel betekenissen. Momenteel kunnen drie veelgebruikte
betekenissen onderscheiden worden, namelijk de geografische gemeenschap, de gemeenschap op basis
van identiteit en de gemeenschap op basis van bepaalde problemen. De buurt kan beschouwd worden
als een geografische gemeenschap (Craig, 2007). Ook Davies & Herbert (1993; in Meegan & Mitchell,
2001) stellen dat een buurt veel meer begrensd is wat de ruimtelijke dimensie betreft dan een
gemeenschap. Het begrip ‘community’ komt dus niet overeen met het begrip ‘neighbourhood’ (buurt),
maar omvat het veeleer (Wilmot, 1997).
Blokland-Potters (1998) heeft het expliciet over de relatie tussen een buurt en een gemeenschap. Zij ziet
deze twee als een ‘siamese tweeling’. Ze vraagt zich af of een gemeenschap buiten de buurt kan bestaan
en wat overblijft van een buurt zonder gemeenschap (Blokland-Potters, 1998).
Verder zal vooral gefocust worden op de buurt, aangezien dit het doelgebied is van buurtwerk. Een
gemeenschap kan meer omvattend of net enger zijn dan de buurt en is dus niet geschikt als onderwerp.
2.3.1. De buurt en zijn invullingen
Over het begrip ‘neighbourhood’/buurt wordt ook heel wat gedebatteerd. Het begrip kan verschillende
invullingen krijgen. Sommige interpretaties van een buurt zijn essentieel geografisch en vooral gericht op
de afbakening van de buurt. Geografie is een element dat steeds aanwezig is in definities van een buurt,
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
37
maar het is echter niet voldoende. Naast de geografische interpretatie bestaat er ook een overeenkomst
tussen auteurs dat buurten sociaal geconstrueerd zijn. Ze zijn niet gegeven, maar geconstrueerd en
veranderen voortdurend (Lowndes & Sullivan, 2008).
Deze invullingen kunnen onder andere bij Galster (2001) teruggevonden worden. Volgens hem bestaat
er een ecologisch perspectief (dat overeenkomt met het geografisch perspectief) en een integratie van
zowel het ecologisch als het sociaal perspectief. Deze twee invullingen hebben allebei tekortkomingen,
daar ze verscheidene kenmerken van de lokale omgeving die de kwaliteit van het leven beïnvloeden,
vergeten. Galster (2001) tracht met zijn definitie aan deze tekortkomingen tegemoet te komen. Hij
omschrijft de buurt als “the bundle of spatially based attributes associated with clusters of residences,
sometimes in conjunction with other land uses” (Galster, 2001, p. 2112). De buurt omvat in deze definitie
zeer veel verschillende elementen, zoals structurele kenmerken, omgevingskenmerken,
sociaalinteractieve kenmerken… (Galster, 2001). In deze masterproef ga ik er van uit dat de buurt breder
ingevuld kan worden, dan enkel op een sociale en geografische manier. Zoals Galster (2001) zegt, spelen
heel wat elementen een rol in het vormen van een buurt en kunnen buurten zeer verschillend zijn,
afhankelijk van de invulling van deze elementen. Volgens Forrest (2000, in Kearns & Forrest, 2001) is het
belang van de buurt afhankelijk van wie men is en waar men zich bevindt. De invulling van de buurt kent
dus een individuele component. In buurtwerk worden buurten vaak geografisch afgebakend en dus
sociaal geconstrueerd. Dit idee volg ik hier dan ook. Buiten de combinatie van de buurt als een
geografische afbakening en sociale constructie is het belangrijk naar de bewoners als individu te kijken
en rekening te houden met hun visie op de buurt.
Bij deze invullingen van de buurt, is het van belang op te merken dat de geconstrueerde buurten vaak
geromantiseerd worden, maar dat de dichte banden vaak onnatuurlijk zijn. De buurt wordt namelijk vaak
eerder opgericht uit economische dan uit sociale nood (Forrest, 2004; Shaw, 2008). Hierdoor kan het
moeilijker zijn om in geconstrueerde buurten tot netwerkvorming of hechte banden te komen.
Tenslotte geeft ook Loopmans (2008) een mogelijke invulling van buurten weer. Volgens hem is de buurt
als schaal van betekenis in termen van beleid en beleidsselectiviteit, maar heeft ze ook nog andere
manieren om zingeving te geven. Zo is ze belangrijk als schaal van mobilisatie. Hij bedoelt hiermee dat
mensen zich organiseren, mobiliseren en groeperen in belangengroepen op verschillende schalen,
waarvan de buurt er één is. Daarnaast kan de buurt een schaal van afhankelijkheid zijn en een schaal van
engagement. Een schaal van afhankelijkheid betekent dat zich op deze schaal bepaalde processen
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
38
afspelen waarvan men afhankelijk is. Zo is bijvoorbeeld een deel van de kwaliteit van de
vrijetijdsbesteding van de bewoners afhankelijk van buurtprocessen. Een schaal van engagement kan
gezien worden als een niveau waarop men zich kan organiseren. Buurtbewoners zijn onderworpen aan
het voor handen zijnde sociaal kapitaal (sociale netwerken die ze kunnen aanspreken), en afhankelijk van
wie men kent en wie men is, zal men vlugger mensen mobiliseren. Men is echter ook afhankelijk van
externe hulpmiddelen om de mobilisatie te ondersteunen en die op een specifiek schaalniveau aanwezig
zijn (Loopmans, 2008). Buurtwerk is een voorbeeld van zo’n externe bron. De buurtwerkers bieden
mensen hulp aan bij het organiseren van activiteiten. Sociale cohesie kan op deze verschillende schalen
worden teruggevonden. Afhankelijk van de aanwezigheid van de bewoners op de verschillende niveaus,
zullen zij meer of minder sociale cohesie ervaren. Een bewoner die zowel bezig is met het organiseren
van (of alleen al het aanwezig zijn in) belangengroepen of activiteiten en zich engageert in de buurt en zo
een groot sociaal kapitaal kent, zal meer sociale cohesie in de buurt ervaren dan iemand die niets doet in
de buurt.
2.3.2. De buurt en zijn functies
De buurt kent ook een aantal functies, en dit zowel voor de bewoners van de buurt, als voor diegene die
buiten de buurt wonen. Een van die functies is de buurt als socialisatiekader. Hierbij geeft de buurt mee
vorm aan de relatie tussen individu en gemeenschap. De buurt is ook een belangrijke interventieschaal
voor het bestrijden van sociale problemen en voor de realisatie van burgerschap en beleidsparticipatie
van burgers (De Visscher, 2008; in Desmet, Baert, Bouverne-De Bie & Verbeke, 2008).
Daarnaast kan de buurt ook een sleutelplaats zijn voor het begrijpen van bredere sociale processen in
steeds veranderende maatschappijen. De buurt heeft de mogelijkheid om de theoretische debatten te
koppelen aan de ervaringen en zich direct te engageren voor zaken betreffende participatie,
burgerschap, verdeling, exclusie en cohesie (Kennett & Forrest, 2006).
Een buurt is van groot belang, en dit zowel op persoonlijk, relationeel vlak, als op het terrein van beleid,
politiek… Ze kent heel wat functies voor het individu en voor de bewoners. Ik zal verder vooral focussen
op de functie die de buurt heeft voor het individu. Ik zie de buurt vooral als socialisatiekader. Ik vraag de
buurtwerkers of zij het idee hebben dat het buurtwerk in de buurt er voor kan zorgen dat er een netwerk
ontstaat tussen mensen en op welke manier de buurtwerkers dit dan invullen.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
39
2.3.3. De buurt en zijn effecten
Naast de functies die de buurt heeft, kan de buurt een aantal belangrijke effecten hebben op het leven
van zijn bewoners. Dit gebeurt op verschillende manieren, zoals het bepalen van de toegang tot
diensten, bepalen of men al dan niet frequent wordt blootgesteld aan geweld… (Forrest, 2004).
Daarnaast kan de buurt ook een belangrijke rol spelen in het vormen van de persoonlijke en sociale
identiteit en de sociale positie van mensen, maar dit kan tot zeer verschillende uitkomsten leiden. Zo kan
de buurt zowel tot stigmatisering, als tot een thuis leiden. Een buurt kan dus zowel een bron van
mogelijkheden als een bron van beperkingen zijn, afhankelijk van de reputatie van de buurt en de
groepen die in de buurt wonen (Kearns & Parkinson, 2001). Het is volgens Meegan & Mitchell (2001)
zelfs zo dat er een wisselwerking bestaat tussen armoede en de buurt waarin men woont. Zo kunnen
armoede en uitsluiting veroorzaakt worden door de buurt waarin men woont, en krijgt de buurt net een
slechte naam door de armoede die er heerst. Op die manier ontstaat er dus een vicieuze cirkel, waar
men niet gemakkelijk uit geraakt (Meegan & Mitchell, 2001).
2.4. Gentrificatie
Amerikaanse en Europese overheden en stadsplanners willen meer middenklassers naar de
(binnen)steden – en dan vooral arme buurten – halen (Lees, 2000; Veldboer, 2006). Deze beweging van
middenklassers naar de stad wordt gemotiveerd door te verwijzen naar middenklassers als
aanzwengelaars van de stedelijke economie, maar ook als handhavers van de sociale orde en cohesie en
tegelijk als katalysatoren voor sociale mobiliteit (Smets, 2006; Veldboer, 2006). Zo zou de ‘instroom’ van
middenklassers in een achtergestelde wijk – ook wel ‘gentrificatie’ genoemd – aan de achtergestelden de
mogelijkheid bieden om te stijgen op de zogenaamde sociaal-economische ladder. Zij zouden er dus een
sociaal-economisch voordeel uit halen (Lees, 2000).
Wanneer het duidelijk wordt dat, door deze gentrificatie, de wijk in een opwaartse spiraal zit, krijgt deze
meer aandacht van investeerders. Deze laatste bekijken het vaak van een economische invalshoek en
kopen vervallen gebouwen op om daar trendy restaurants, goed uitgeruste appartementen... van te
maken. Hiermee wordt er nog meer volk naar de buurt gelokt en worden bijvoorbeeld de huurprijzen
voor de oorspronkelijke bewoners onbetaalbaar, waardoor er zich een fenomeen van sociale verdringing
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
40
voordoet (Delannoy, 2000, in Boudry et al., 2003). Het is belangrijk dat aandacht geschonken wordt aan
deze sociale verdringing en dat ze tegen gegaan wordt bij het verschijnen.
Daar deze gentrificatie veelal in buurten plaatsvindt waar er buurtwerk aanwezig is, is het van belang dit
aan te halen. Ik weid hier echter niet verder over uit.
2.5. Netwerkvorming in buurten
Het doel van deze masterproef is het bekijken van de netwerkvorming of sociale cohesie in buurten. In
de stad bestaat een uitvergroot probleem betreffende het tekort aan sociale cohesie. De stad mag
echter niet enkel als problematisch bekeken worden, want net doordat mensen zo dicht bij elkaar
wonen, ontstaan er meer mogelijkheden om met gelijkgezinden hechte banden te ontwikkelen (Van
Ruysseveldt & van Hoof, 1996).
De buurt zelf dan, als onderdeel van de stad, erodeert enerzijds als bron van sociale identiteit; men zoekt
sociale netwerken verder dan de buurt en daarnaast kan men zich de vraag stellen wat de mensen bindt
in dezelfde straat. Anderzijds hebben de globaliserende processen (die er voor zorgen dat mensen hun
sociale netwerken buiten de buurt zoeken) ook tegengestelde effecten. Ze zorgen er voor dat lokale
sociale interactie en de bekende plaatsen van de buurt een grotere betekenis krijgen als bronnen van
comfort en zekerheid (Forrest & Kearns, 2001). Buurten zijn belangrijke plaatsen om een cohesieve
maatschappij op te bouwen en de buurt is dus ook van belang voor sociale cohesie (Kennett & Forrest,
2006).
Relaties in de buurt zijn van tel voor een omvangrijk deel van de populatie. Er kunnen echter
verschillende soorten relaties ontstaan in de buurt. Guest (2000, in Bridge, 2002) onderscheidt enerzijds
betekenisvolle banden, zoals vriendschap, vriendelijkheid en recreatie. Anderzijds bestaan er ook
instrumentele banden die bijvoorbeeld over eigendomsprijzen en school gaan. De eerste zijn relaties die
zorgen voor een gevoel van zekerheid en welzijn, terwijl de tweede eerder praktische relaties zijn (Guest,
2000; in Bridge, 2002). Blokland-Potters (1998) onderscheidt nog meer verschillen in relaties, daar zij
burenrelaties als verschuivende transacties ziet. Er bestaan drie cirkels waartussen banden bestaan,
namelijk de publieke, institutionele en private cirkel. Elk van deze cirkels bevat nog eens drie sferen,
namelijk de intieme, de anonieme en de familiaire sfeer. Tussen deze verschillende cirkels en sferen
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
41
bestaan interdependenties, commerciële transacties en transacties tussen buurtgenoten. (Blokland-
Potters, 1998). Dit alles is zeer interessant, maar verdere uitweiding hierover zou te ver leiden.
Naast de soorten relaties is ook de dichtheid van buurtbanden van belang. Zo kunnen dichte
buurtbanden zorgen voor sociale cohesie en lokale gemeenschappen binden. Het gevaar bestaat dan dat
deze binding op een uitsluitende, introverte en isolerende manier gebeurt. Lossere banden daarentegen
kunnen net een brug slaan naar de sociale wereld buiten de buurt (Kennett & Forrest, 2006).
De vraag is nu welke netwerkvorming of sociale cohesie men met buurtwerk wil bereiken en of men
enkel netwerkvorming of ook bijvoorbeeld participatie en verhoging van de leefbaarheid onder sociale
cohesie verstaat.
2.6. Aandachtspunten
De aandacht voor de wijk neemt, zoals hierboven al enkele malen vermeld, toe. Zo hebben bedrijven
aandacht voor de specifieke kenmerken van hun vestigingsplaats en groeit de aandacht en belangstelling
van de bewoners voor de buurt, de stad of de regio. Verschillende groepen, zoals jongeren,
huisvrouwen, migranten… vinden een belangrijk integratiekader in de wijk. Daarom is er aandacht nodig
voor verschillende buurt- en wijkfaciliteiten en voor professionele ondersteuning (Duyvendak, in De Boer
et al., 2003).
Daarnaast moet men er voor zorgen dat men bij het werken op het niveau van de buurt niet te veel neigt
naar een minderhedenbeleid: er moet aandacht geschonken worden aan alle buurtbewoners. Werken
op buurtniveau heeft echter wel een verbetering van de verstandhouding tussen (minderheids)groepen
als belangrijkste doelstelling (Duyvendak, in De Boer et al., 2003).
Ten slotte kan men trachten om in te spelen op de wensen van de burger, maar er moet voor worden
gezorgd dat men de burger tegelijk niet overbevraagt. De stem van de burger moet het zwaarst wegen,
ook in belangrijke beslissingen. Indien de burger niet voldoende inspraak krijgt, kan er wantrouwen
ontstaan. Tegenover wantrouwen staat overbevraging. De burger mag niet worden overladen met
vragen naar wensen en behoeften, want anders zal hij op lange termijn geen zin meer hebben om te
participeren. Een ander gevolg van bevraging van de bewoner kan zijn dat de burger de schuld krijgt van
alles wat fout loopt, doordat hij/zij zoveel verantwoordelijkheid krijgt (Duyvendak, in De Boer et al.,
2003).
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
42
Er kan besloten worden dat het belangrijk is om naar de context van de burgers te kijken. Het is niet
omdat een burger bepaalde persoonskenmerken bezit, zoals werkloosheid en armoede, dat men
hem/haar daarom niet kan opnemen in het participatief proces en niet naar zijn/haar mening moet
vragen. Omgekeerd moet men ook niet enkel de meest mondige burgers bevragen. Het risico kan dan
ontstaan dat deze mensen overbevraagd worden en dat enkel hun kijk op de wijk in kaart gebracht
wordt, waardoor een vertekend beeld zou ontstaan. Er moet worden rekening gehouden met de
beperkingen en de kansen die de woon- en leefomgeving van mensen biedt binnen een buurtaanpak
(Duyvendak, in De Boer et al., 2003).
2.7. Conclusie
Voorgaand zagen we dat de buurt een belangrijk interventieniveau is geworden. De buurt kent echter
veel verschillende invullingen, effecten, functies… en mag niet worden verward met een gemeenschap.
Zo stelt Galster (2001) dat de buurt moeilijk te omschrijven is, maar dat het wel iets is dat algemeen
gemakkelijk herkend wordt als we het zien.
De focus ligt in deze masterproef op de buurt en niet op de gemeenschap, daar het buurtwerk zich richt
op buurten en niet op gemeenschappen. Daarnaast ga ik uit van een combinatie van een geografische en
sociale invulling van de buurt, aangevuld met het idee dat individuen de kans moeten krijgen om hun
inbreng te geven in het vormen van de buurt. Ik ga uit van deze combinatie, daar het buurtwerk zijn
buurten op een geografische manier afbakent en daarnaast als hoofddoelstelling sociale cohesie in de
buurt heeft en dus ook gericht is op de sociale invulling van de buurt. Daarnaast is de inbreng van
individuen belangrijk, aangezien we met alle bewoners rekening willen houden, niet enkel met diegenen
die in staat zijn om deel te nemen aan activiteiten, zich te engageren…
De kern van deze masterproef is de sociale cohesie in buurten. In de literatuur bleek netwerkvorming in
buurten regelmatig naar voor te komen. Er wordt gekeken welk soort relaties ontstaan in de buurt, of
dichte al dan niet zwakke banden het belangrijkst zijn in de buurt… In mijn interview zal ik nagaan welke
invulling de buurtwerkers geven aan deze netwerkvorming. Hebben zij enkel het vormen van banden tot
doel, of gaan ze verder en willen ze dankzij deze banden ook onder andere de participatie van bewoners
bevorderen. Het antwoord op deze vraag wordt gegeven in de analyse van de onderzoeksresultaten (cf.
deel 5 punt 2.3.2).
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
43
Deel 5 Onderzoeksresultaten
In dit deel zal ik Buurtwerk Gent situeren, daar ik de buurtwerkers van deze werking interviewde. Daarna
schets ik een overzicht van de onderzoeksresultaten. Om tot deze onderzoeksresultaten te komen,
analyseerde ik de kwalitatieve interviews (cf. deel 3 punt 3.2.3). De resultaten zijn gebundeld in drie
thema’s, namelijk de buurt, het buurtwerk en sociale cohesie.
1. Situering buurtwerk
In dit onderzoek interview ik een aantal buurtwerkers van Buurtwerk Gent. Buurtwerk Gent is een
stadsdienst die werkt vanuit een centrale dienst die tien buurtwerkingen1 in de 19
de eeuwse gordel rond
Gent en in Nieuw Gent coördineert (Stad Gent, 2009). Daar dit een stadsdienst is, is deze
hoogstwaarschijnlijk goed gefinancierd, en kunnen er verschillen optreden met buurtwerkingen die
onafhankelijk van stad of gemeente zijn opgericht. Daarnaast vertrekt deze buurtwerking vanuit het idee
van buurtwerk nieuwe stijl. De buurtwerkers trachten zelf naar de bewoners toe te stappen. Men hoopt
op die manier beter in te spelen op wat er in de buurt gebeurt (Stad Gent, 2004b). Er bestaan nog steeds
buurtwerkingen die vooral vanuit het buurtcentrum werken. Het is dus belangrijk dat men dit in het
achterhoofd houdt bij het bekijken van de resultaten. Dit onderzoek kan vooral opgevat worden als een
voorbeeld en niet als een algemeen geldende richtlijn. Als ik het in de onderstaande analyse heb over
buurtwerk, gaat het over Buurtwerk Gent, maar om praktische redenen verkies ik de term buurtwerk te
hanteren.
2. Analyse van de interviews
In deze analyse start ik met een korte situering van de buurten waarin buurtwerk te werk gaat. De buurt
waarin men werkt kan namelijk van groot belang zijn voor de manier waarop netwerken tussen mensen
tot stand komen. Vervolgens ga ik kort in op de manier waarop deze netwerkvorming gebeurt.
1 Bloemekenswijk, Rabot-Blaisantvest, Muide-Meulestede, Sluizeken-Tolhuis-Ham, Dampoort - Sint-
Amandsberg, Macharius-Heirnis-Scheldeoord, Gentbrugge, Ledeberg, Nieuw Gent-Steenakker, Brugse Poort
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
44
Daarna stip ik even het verschil aan tussen oude stijl en nieuwe stijl van buurtwerk. Deze overgang van
oude naar nieuwe stijl zorgde er voor dat de nadruk op sociale cohesie kwam te liggen en is van groot
belang voor de werkwijze van de buurtwerkers. Ik vroeg mij af of de buurtwerkers de missie van
buurtwerk kennen en hoe ze deze invullen.
Ten slotte ga ik in op het hoofdthema van deze masterproef, namelijk de invulling van sociale cohesie. Ik
onderzoek wat volgens de buurtwerkers sociale cohesie is. Vervolgens bekijk ik de invulling die de
buurtwerkers aan sociale cohesie geven. Daarna ga ik na hoe de buurtwerkers sociale cohesie willen
bereiken en sluit ik af met de vraag of sociale cohesie nu effectief bereikt wordt.
2.1. Buurten
2.1.1. Soort buurten
Ik vroeg de buurtwerkers hoe lang ze al als buurtwerker tewerkgesteld waren en of ze steeds in dezelfde
wijk werkten. Dit leek me enerzijds relevant omdat er zo’n vijf jaar geleden een drastische verandering is
doorgevoerd, namelijk de overgang van oude stijl naar nieuwe stijl. Ik behandel dit in deel 2.2.1.
Daarnaast is het belangrijk om rekening te houden met de buurt waarin de buurtwerkers tewerkgesteld
zijn, daar sociale cohesie in verschillende buurten op andere manieren kan ontstaan. Hierover weid ik in
dit deel wat meer uit.
De meeste buurtwerkers hadden reeds in verschillende buurten gewerkt. Ik vroeg hen hun huidige buurt
te situeren. De buurten waarin het buurtwerk actief is, zijn hoofdzakelijk gesitueerd in de 19de
eeuwse
gordel. Vijf van de geïnterviewde buurtwerkers benoemen dit als belangrijk kenmerk van hun buurt. Een
aantal buurtwerkers geven aan dat de verloedering in die buurten meestal een gevolg is van de
teloorgang van de industrie.
“Het is een deel van de 19de
eeuwse gordel. Het is allemaal een beetje ontstaan sinds de jaren
1800. Met alle gevolgen voor de ruimtelijke ordening en de huisvesting van dien. Dicht bebouwd,
weinig openbare ruimte. Het is een arbeiderswijk, allemaal fabrieken die er toen kwamen en dat
floreerde allemaal tot in de jaren ’60-’70, wanneer vooral de textielindustrie helemaal in elkaar
gezakt is, dan zijn die wijken allemaal een beetje verloederd.” (Buurtwerker I)
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
45
Een buurtwerker geeft aan dat zijn buurt niet in de 19de
eeuwse gordel ligt en dat het buurtwerk in die
wijk nog niet zo lang bestaat. Het buurtwerk is er ontstaan omwille van de kansarmoede, ondanks het
afwezig zijn van industrie en dus het uitblijven van de verloedering door het verdwijnen van de industrie.
Onder andere door de vroegere aanwezigheid van de industrie, kennen de wijken een grote sociale mix.
De verloedering van de wijken zorgde er in de jaren ’60 en ’70 voor dat diegene die door de eerste
migratiestroom naar België kwamen, vooral in deze buurten terechtkwamen. Hierdoor kennen de
meeste buurten heel wat verschillende nationaliteiten. Slechts één buurtwerker gaf aan dat er in zijn
buurt minder migranten woonden.
“(…) en zijn er ook veel mensen van de eerste migratiestroom naar hier gekomen, veel Turkse
bewoners zijn hier komen wonen. De buurt is ook gekenmerkt doordat er een groot deel
maghrebijnen, noord-afrikaanse mensen, wonen. In totaal zijn er hier meer dan 100 verschillende
nationaliteiten.” (Buurtwerker G)
“Het is dus een interessante wijk, met een heel goede mix, maar heel weinig migranten.”
(Buurtwerker F)
Naast het aantal allochtonen blijkt een sociale mix wat betreft arm-rijk sterk aanwezig te zijn in de
buurten. Er wonen zowel kansarmen, als kapitaalkrachtige jonge gezinnen en ouderen. Kansarmen
wonen hier vooral omdat de huizen niet te duur zijn. De oudere bevolking is vooral aanwezig door de
sociale woningbouw.
“Deze buurt is een heel grote mengeling, hier wonen zowel kansarmen, asielzoekers,
allochtonen… Er wonen ook heel wat jonge gezinnen, maar we zitten hier ook met buurten waar
zeer actief hooggeschoolden wonen, zeer progressieve mensen.” (Buurtwerker A)
De belangrijkste oorzaak voor de aanwezigheid van jongeren in deze wijken, is het feit dat de huizen heel
wat goedkoper zijn dan de huizen in het centrum. Daarnaast worden jonge mensen aangetrokken door
het alternatieve, soms wel hippe karakter van de buurten. Tenslotte zorgen ook de
stadsvernieuwingsprojecten (cf. infra) voor een aantrekkingskracht. Deze jonge gezinnen kunnen een
belangrijke kracht vormen voor het nemen van initiatieven en voor het stimuleren van minder
draagkrachtigen.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
46
“Heel wat jongere mensen zijn huizen aan het opknappen. Er komen andere mensen in wonen.
De buurt heeft wel een slechte naam, maar tegelijkertijd eigenlijk ook een beetje een hippe
naam.” (Buurtwerker G)
“We zijn dus een heel diverse wijk, maar wat we wel merken is dat er de laatste jaren opnieuw
wel een instroom van meer blanke middenklasse is, die ook wel bewuster kiezen om hier te
wonen. Dat heeft ook te maken met de opwaardering van de wijk, met het
stadsvernieuwingsproject.” (Buurtwerker I)
Wat de bevolking betreft zijn de buurten niet zo verschillend. Het is wel opvallend dat er zo’n groot
verschil is tussen het aantal organisaties dat per buurt te vinden is. Zo vermelden twee buurtwerkers dat
er amper of geen organisaties in de buurt zijn, terwijl vier andere buurtwerkers zeggen dat er net
opvallend veel organisaties in de buurt aanwezig zijn.
“Ik ben hier waarschijnlijk een van de enige buurtcentra die geen organisaties heeft. Dat heeft
een voordeel maar ook een nadeel, ik moet bijna alles zelf doen. We hebben enkel een
jeugdorganisatie, een kansarmenwerking, de KSA en een schooltje.” (Buurtwerker F)
“Anderzijds wat ook opvalt in de wijk is dat er veel organisaties zitten. Er is goed uitgebouwd
jeugdwerk, de kringwinkel, het wijkgezondheidscentrum, dan ook nog wat resterend
verenigingsleven vanuit de parochie. Ook veel scholen, een brede schoolproject… Er zijn nogal
wat belangrijke grote organisaties en er is een netwerk tussen die organisaties, waardoor er wel
veel gebeurt in de wijk.” (Buurtwerker I)
Tenslotte merkte ik een belangrijke evolutie in een aantal van de buurten, namelijk de opkomst van
stadsvernieuwingprojecten. De buurtwerkers zien het stadsvernieuwingsproject als een positieve
evolutie, daar het, zoals hierboven reeds vermeld, draagkrachtige jonge gezinnen aantrekt en zorgt voor
een opwaardering van de wijk. Een negatief element volgens de buurtwerkers, is dat het
stadsvernieuwingsproject heel lang duurt, veel langer dan voorzien en dat de woningen soms te duur
worden.
“Een andere trend is dat de woningen de laatste vijf jaar enorm duur geworden zijn, omdat de
omgeving enorm opgewaardeerd is. We hebben er een jachthaven bij gekregen, de Sint-baafssite
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
47
is volledig gerenoveerd, de woningen zijn gerenoveerd, er zijn parken en pleinen bijgekomen.”
(Buurtwerker E)
“Door het stadsvernieuwingsproject, zijn er een aantal nieuwe parken aangelegd en een aantal
moeten nog aangelegd worden, dat is wel het nadeel van stadsvernieuwing, dat het allemaal
vertraging oploopt, maar er komen wel verschillende groene zones bij. (…) Naast parken, komen
er ook nog heel wat sociale woningen bij. Als alles af is, zal het wel mooi zijn, maar het zal nog
wel een aantal jaren duren.” (Buurtwerker G)
2.1.2. Netwerkvorming in de buurten
De samenstelling van de buurt is zeer belangrijk en beïnvloedt in belangrijke mate de manier waarop de
netwerkvorming gebeurt. Deze netwerkvorming loopt niet altijd vanzelfsprekend en daarom trachten de
buurtwerkers deze te bevorderen. De buurtwerkers geven aan dat de netwerken in de buurt zeer
belangrijk kunnen zijn voor sommige mensen. Anderen hebben hier echter geen nood aan. Volgens de
buurtwerkers mag er niets worden opgedrongen.
“Er zijn mensen die moeilijkheden hebben om samen te leven met hun buren omdat die
bijvoorbeeld van een andere origine zijn. We gaan proberen om die contacten te stimuleren
tussen die verschillende groepen van mensen, zodanig dat ze toch een beetje liever in de buurt
gaan wonen, of ten minste toch gaan accepteren wie hun buren zijn. (…) Er zijn natuurlijk ook
mensen die absoluut niet willen opgenomen worden, die er voor kiezen, dat is dan zo.”
(Buurtwerker A)
Wat opvallend is, is dat de buurtwerkers vooral aandacht schenken aan zwakke banden. Volgens hen
hebben de bewoners vooral nood aan het kennen van hun buren en is vriendschap tussen buren niet
altijd nodig.
“Dat is voor mij de samenhang tussen mensen in de wijk, maar de positieve samenhang. De
samenhang die te maken heeft met meer dan weten hoe mensen eruit zien, maar ook bij elkaar
terecht kunnen, zonder dat te groot te maken. Je moet niet alle dagen bij elkaar koffie drinken.
Maar toch een gevoel van positieve verbondenheid tussen de mensen. Daarom moet je elkaar
zelfs niet eens kennen.” (Hoofd buurtwerk)
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
48
Ik ga hier niet verder in op netwerkvorming, daar dit zou overlappen met sociale cohesie. Hierover
kan je meer lezen in het deel over sociale cohesie (cf. deel 5 punt 2.3.2.1).
2.2. Buurtwerk
2.2.1. Oude stijl/nieuwe stijl
Het buurtwerk heeft zo’n vijf jaar geleden radicaal gebroken met zijn oude stijl van werken en
evolueerde naar een nieuwe stijl. Daar deze nieuwe aanpak hoofdzakelijk focust op sociale cohesie, leek
het me belangrijk om de buurtwerkers te vragen naar deze overgang. Een aantal buurtwerkers werkt
slechts een aantal jaar in het buurtwerk, maar ook zij wisten mij wel wat te vertellen over deze
verandering.
Deze evolutie kan beschreven worden als een overgang van aanbodsgericht naar vraaggericht werken. In
de oude stijl vertrok men vanuit een activiteit die men zelf opzette en waarvoor mensen aangetrokken
werden. Daarnaast was er de mogelijkheid tot samenkomen en het verkrijgen van dienstverlening in het
buurtcentrum. Ten slotte werden bewonersgroepen opgericht om te discussiëren over de buurt en
problemen die zij hierin ervaarden. Dit resulteerde in het feit dat de mensen naar het buurtwerk toe
moesten komen. Hierdoor werd vooral een vaste groep bereikt.
“We hadden ook een buurtcentrum, dat hebben we nog altijd. Dat was heel aanbodsgericht, we
boden hier verschillende activiteiten aan die gingen van pannenkoekennamiddag, tot borst-buik-
billen, tot optredens, maar dat was eigenlijk aanbodsgericht en de mensen moesten dan maar
naar ons komen.” (Buurtwerker B)
“Naast die ontmoetingsmomenten had je ook een aantal groepen die mee dachten over de wijk,
dat vind ik toch wel jammer dat we dat nu wat kwijt zijn. Dat is een stuk naar gebiedsgerichte
werking verschoven, maar toch niet echt.” (Hoofd buurtwerk)
In de huidige, nieuwe stijl die buurtwerk momenteel hanteert gaat men naar de mensen toe, door
bijvoorbeeld straatacties te organiseren. Men tracht hen te stimuleren om zelf initiatief te nemen. De
buurtwerkers trachten de initiatieven van bewoners enkel te ondersteunen, in plaats van de activiteiten
zelf op te stellen. Daarnaast worden nog steeds projecten uitgewerkt, zoals buurtfeesten. Deze projecten
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
49
kunnen twee doelen dienen. Enerzijds kunnen de mensen elkaar leren kennen en anderzijds leren de
buurtwerkers de bewoners kennen en kunnen ze hen zo aanzetten tot het nemen van initiatief.
“Nu doen wij projecten waarin de mensen kunnen meewerken om iets te realiseren naar sociale
cohesie toe. Dat is het doel, maar we bereiken heel wat andere mensen, zeer verschillende
mensen. We steunen ook bewonersinitiatieven, als er bijvoorbeeld iemand een straatreceptie wil
doen om zijn buren wat beter te leren kennen, dan ondersteunen wij dat, we geven raad, we
werken daaraan mee.” (Buurtwerker H)
Het buurtwerk nieuwe stijl tracht te focussen op het positieve en te vertrekken vanuit krachten in plaats
van klachten. Deze nieuwe manier van werken brengt heel wat voordelen met zich mee. Zo bereikt het
een veel grotere mix van bewoners. De buurtwerkers kunnen op deze manier contact leggen met
mensen die niet gemakkelijk naar het buurtwerk komen.
“Vroeger bereikten we altijd dezelfde mensen, maar als je je richt naar de hele wijk, heb je een
veel breder bereik, heb je ook een meer divers bereik. Als de mensen een engagement op zich
nemen, hebben zij er veel meer baat bij om hun buren te leren kennen, om zo de problemen te
verminderen, want als mensen elkaar kennen, gaan ze makkelijker de problemen oplossen dan
als ze elkaar niet kennen.” (Buurtwerker E)
De nieuwe stijl kent ook een aantal negatieve kanten ten opzichte van vroeger. Zo zijn de
bewonersgroepen die vergaderden over problemen in de wijk, zo goed als helemaal weggevallen.
Daarnaast verdween ook de individuele begeleiding, waardoor mensen soms in de kou blijven staan
volgens een buurtwerker. Er worden nu wel meer mensen bereikt, maar de intensiteit van hen bereiken
is lager geworden. Ten slotte is het buurtcentrum niet meer permanent open en dat is wel een gemis
volgens het hoofd van het buurtwerk.
“Dus dat luik is weg, echt mensen mee inspraak geven, laten participeren over hoe de wijk er
verder moet uit zien, is weg vind ik. Dat is niet meer wat het was.” (Hoofd buurtwerk)
“Je kunt bijvoorbeeld zorgen dat een straat wordt heraangelegd, maar voor echt het individu dat
in die straat woont, kan je weinig doen. We hebben ook geen individuele begeleiding.”
(Buurtwerker B)
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
50
Op heel wat vlakken is het buurtwerk een stap vooruit gegaan, maar er zijn nog een aantal zaken waar
aan gewerkt moet worden. Hier wordt constant over nagedacht en het buurtwerk tracht hier een goede
oplossing voor te vinden.
2.2.2. Missie
Naast het verschil in aanpak tussen vroeger en nu, is ook de missie van groot belang bij het werken in
buurtwerk. Deze missie luidt als volgt: ‘Het versterken van de sociale cohesie in de Gentse
aandachtswijken om zo de levenskwaliteit van de bewoners te verhogen’. Ik vroeg de buurtwerkers in
hoeverre zij de missie kennen en op welke manier ze deze invullen. Zo was het mogelijk om al een beeld
te krijgen van hun idee omtrent sociale cohesie.
Het is opvallend dat alle buurtwerkers, op twee na, mij bijna letterlijk de missie konden meedelen. Het
blijkt dat veel rond deze missie gewerkt wordt en dat hier veel over nagedacht wordt, zowel in team, als
tussen individuele buurtwerkers. Zo geven drie buurtwerkers aan dat ze hier met verschillende buurten
over in debat zijn.
“We hebben een heel theoretische discussie hierover met de verschillende buurten, maar het is
wel iets interessant. Het is wel belangrijk dat dat meegaat met zijn tijd. De aannames moeten
ook in vraag gesteld worden.” (Buurtwerker G)
Uit de interviews bleek dat de buurtwerkers achter deze missie staan. Twee buurtwerkers gaven aan dat
de missie enerzijds zeer vrij is, dat ze hun creativiteit erin kwijt kunnen, maar dat ze anderzijds binnen
een bepaald kader gesitueerd is, waardoor hun taken niet te ver uitwaaieren. Twee buurtwerkers
vonden echter dat de doelstelling aangepast moet worden. De ene zei dat het woord aandachtswijken te
gedateerd is, terwijl de andere buurtwerker vond dat de term sociale cohesie veranderd moest worden
in positieve sociale cohesie, daar sociale cohesie ook negatieve gevolgen kan.
“Ik vind dat een schitterende doelstelling, omdat die tegelijkertijd vaag is, wat er voor zorgt dat je
zelf daar uw creativiteit en persoonlijkheid in kwijt kan, maar ze is tegelijkertijd ook zeer
specifiek, waarmee ik bedoel dat ze er duidelijk op slaat dat het geen individuele hulpverlening is,
dat we op het niveau van de groepen werken en niet met individuele problematieken bezig zijn.”
(Buurtwerker C)
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
51
“Ruzie, conflicten en dergelijke tussen buren is ook een soort van sociale cohesie. Een ding dat
dus zeker gaat veranderen in de tekst is dat we uitgaan van positieve sociale cohesie.”
(Buurtwerker G)
Bij de vraag naar de invulling die de buurtwerkers geven aan deze missie, kwamen twee verschillende
zaken naar boven. Sommige buurtwerkers hadden het vooral over wat ze doen om deze missie te
bereiken, terwijl anderen de focus legden op wat ze willen bereiken door aan deze missie te werken.
Tussen de buurtwerkers blijkt er heel wat eensgezindheid te bestaan. Het belangrijkste is volgens hen
het vormen van netwerken tussen mensen, door enerzijds initiatieven van buurtbewoners te
ondersteunen en anderzijds zelf projecten op te starten. Daarnaast trachten ze met zoveel mogelijk
wijkbewoners samen te werken, om op die manier mensen te leren kennen.
“Het ondersteunen van bewonersinitiatieven is een belangrijk accent, samenwerken met
wijkorganisaties ook. Het betrekken van bewoners bij activiteiten of projecten is ook belangrijk.”
(Buurtwerker E)
Omtrent de beoogde resultaten, blijkt er een unanimiteit te bestaan. Er kunnen drie belangrijke
elementen onderscheiden worden. Zo is er het feit dat er netwerken tussen mensen worden ontwikkeld,
het feit dat ze zich goed voelen in de wijk en dat er een buurtidentiteit ontstaat, waardoor men
verantwoordelijkheid opneemt voor zijn/haar buurt.
“We willen er voor zorgen dat door positieve contacten en netwerken tussen buren mensen zich
beter gaan voelen in de wijk, dat het aangenamer wonen wordt, maar ook dat ze daardoor de
binding met de buurt vergroten en meer verantwoordelijkheid gaan nemen voor de buurt, zich
meer met de buurt gaan identificeren.” (Hoofd buurtwerk)
Tenslotte stelde een buurtwerker dat het voor haar belangrijk is dat er vernieuwende dingen geprobeerd
worden, dat rekening gehouden wordt met de waarden van elke bewoner en dat er geprobeerd wordt
om het imago van de buurt te verbeteren. Het hoofd van de dienst buurtwerk vulde dit nog aan door te
stellen dat, indien de mensen zich betrokken voelen op de wijk, ze zich ook betrokken zullen voelen op
de samenleving en er dus een integratieaspect aanwezig is in het buurtwerk.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
52
2.3. Sociale cohesie
2.3.1. Wat zien zij als sociale cohesie?
Als antwoord op de vraag wat de buurtwerkers als sociale cohesie definiëren, kwam naar boven dat zij
het vormen van netwerken tussen mensen, maar dan vooral netwerken gebaseerd op zwakke banden,
beschouwen als sociale cohesie. Alle buurtwerkers vinden het feit dat mensen bij elkaar terecht kunnen,
dat ze elkaar herkennen en men eens een praatje slaat met elkaar, zonder dat dit overdreven wordt, een
zeer belangrijk element in het werken aan sociale cohesie.
“Ik vind, als je een straatfeest organiseert, dat er wel wat contacten verbeteren. Mensen dragen
zorg voor elkaar, ze weten meer van elkaar, ze doen eens een boodschap voor elkaar. Dat zijn
heel kleine dingen, maar voor mij is dat sociale cohesie. Ze zeggen vaak dat mensen in steden
elkaar niet kennen, wel, als je dat al kan verbeteren, vind ik dat je sociale cohesie al verbeterd
hebt.” (Buurtwerker B)
“Het is ook niet de bedoeling dat mensen elkaar controleren, maar gewoon dat mensen weten
wie naast hun woont, dat moet geen innig sociaal contact zijn. Samen beseffen waar ze wonen
en ook zorg willen dragen voor elkaar, voor de wijk.” (Buurtwerker G)
Een aantal buurtwerkers ging nog wat verder in hun idee omtrent sociale cohesie. Zo vond een
buurtwerker het belangrijk dat mensen engagement opnemen voor hun buurt. Een andere buurtwerker
beschouwde het vinden van herkenningspunten in de verschillen tussen mensen als sociale cohesie. Zo
gaf hij het voorbeeld van het samenbrengen van hondenbezitters. Deze hondenbezitters zijn zeer
verschillend, maar hebben toch een gemeenschappelijk onderwerp waarover ze kunnen praten, namelijk
hun hond. Daarnaast vond deze buurtwerker het ook belangrijk dat deze sociale cohesie gecontinueerd
kan worden, hoewel dit niet altijd mogelijk is.
“Als je die draden die doorheen de wijk lopen van al die verschillende mensen kunt
samenbrengen rond 1 thema…, zoals overmorgen doen wij iets rond de hondenbezitters.”
(Buurtwerker F)
Ten slotte merkte een buurtwerker op dat men moet opletten met het gebruiken van de term sociale
cohesie. Enerzijds wordt deze te pas en te onpas gebruikt. Anderzijds kan sociale cohesie ook negatieve
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
53
effecten tot gevolg hebben. Hij is van mening dat er uitgegaan moet worden van positieve sociale
cohesie (cf. 2.2.2).
2.3.2. Invulling sociale cohesie
Daarnet bekeek ik wat de buurtwerkers als sociale cohesie beschouwen. Hieronder zal ik nog een stap
verder gaan en bekijken wat ze dankzij deze sociale cohesie willen bereiken. Ik vroeg hen of ze enkel tot
netwerken willen komen of ook trachten de mensen aan te zetten tot participatie en de leefbaarheid
willen vergroten dankzij sociale cohesie. In wat volgt zal ik drie elementen bespreken, namelijk het
vormen van netwerken, participatievorming en het verbeteren van leefbaarheid.
2.3.2.1. Netwerken
Uit de interviews bleek dat de buurtwerkers gericht zijn op het versterken van netwerken tussen
bewoners als primaire doelstelling. Alle buurtwerkers geven aan dat hun doelstelling netwerkvorming
tussen bewoners is, wat er voor kan zorgen dat mensen op elkaar kunnen rekenen en dat ze zich beter
voelen in de buurt. Door netwerkvorming wordt het ook mogelijk om preventief aan problemen te
werken. Zo kan enerzijds sociale controle ontstaan en anderzijds een vermindering van problemen
optreden. Daarnaast krijgen de bewoners dankzij deze netwerkvorming een groter draagvlak.
“We merken wel dat als we een straatfeest gedaan hebben, het sluikstorten en vandalisme
daalt, omdat de mensen elkaar kennen, er is meer sociale controle.” (Buurtwerker B)
“In eerste instantie (…) is sociale cohesie belangrijk omdat je mensen een draagvlak geeft,
waardoor ze meer kansen krijgen om te functioneren. Ik ben er van overtuigd dat mensen die
zwakker zijn het moeilijker hebben om tot netwerken te komen die hen verder helpen in de
samenleving.” (Hoofd buurtwerk)
Deze zaken reiken al verder dan gewoon netwerkvorming. De buurtwerkers gaan er echter allemaal
vanuit dat je eerst tot netwerkvorming moet komen en dan kunnen bovenvermelde zaken bereikt
worden. Zaken als participatie en leefbaarheid zijn secundaire gevolgen, die wel bereikt worden, maar
die meer tijd vragen. In het volgende deeltje ga ik in op de manier waarop de buurtwerkers denken dat
er toch tot participatie gekomen kan worden.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
54
2.3.2.2. Participatie
Bij de vraag of de buurtwerkers via sociale cohesie aan participatie willen werken, kreeg ik een eenduidig
antwoord. Zij vinden dat participatie een belangrijk gevolg kan zijn van het werken aan sociale cohesie,
maar zij zien dit niet als een prioriteit. Een belangrijk onderscheid dat – al dan niet expliciet – door de
buurtwerkers wordt gemaakt, is het verschil tussen participatie in het beleid, participatie in het
organiseren van activiteiten en participatie als deelname in activiteiten.
De buurtwerkers vinden niet dat participatie in het beleid hun taak is. Volgens hen liggen er veel
bewoners niet van wakker. De bewoners hebben ook het gevoel dat het niet uithaalt als ze zouden
participeren in het beleid. Deze beleidsparticipatie is stilaan verdwenen uit het buurtwerk, daar
bewonersgroepen die vroeger regelmatig vergaderden nu eenmaliger samenkomen (cf. supra). Sommige
buurtwerkers denken wel dat het voor hen mogelijk is om wat ze opvangen in de wijk door te geven aan
het beleid en beschouwen dit als beleidsparticipatie, maar dan op een onrechtstreekse manier.
“Dat is onze taak niet. Participeren in de wijk is iets anders, maar participeren in beleid streven
we niet na, daarvoor zijn er andere diensten. Het is iets dat zeker moet gebeuren, maar wij
luisteren naar hen en geven het aan het beleid door.” (Buurtwerker C)
Daarnaast geven de buurtwerkers aan dat bewoners participeren doordat ze enerzijds mee activiteiten
organiseren en anderzijds deelnemen aan activiteiten. Het mee organiseren van activiteiten gebeurt
grotendeels door draagkrachtige bewoners. Soms werken ook kansarmen mee, maar deze zijn vaak met
meer basale zaken bezig, waardoor ze al gauw afhaken.
“De mensen waarmee wij werken zijn vaak ook de draagkrachtige personen en niet de
kansarmen. Er zijn wel een aantal kansarmen waarmee we werken en dat lukt, maar er is nog
een grote groep armen die we niet bereiken. Die mensen zijn bezig met hun basisbehoeften en
vinden dat wel leuk als er iets georganiseerd wordt en zullen wel komen, maar om zelf iets te
doen, zitten ze vaak teveel in de problemen.” (Buurtwerker B)
Participatie door middel van deelname aan activiteiten gebeurt volgens de buurtwerkers wel veel. Vooral
op straatniveau worden heel veel mensen bereikt, daar dit niveau laagdrempeliger is. Deelname aan
activiteiten kan zowel passief als actief zijn. Onder actief deelnemen, kan het helpen aan de bar, voorzien
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
55
van hapjes… begrepen worden. Het passief deelnemen is dan vooral het aanwezig zijn, maar dat is
volgens de buurtwerkers ook participatie.
“Allochtonen gaan zelden trekker zijn van een initiatief, ze zitten soms wel eens in een
voorbereidende groep, maar als er dan gevraagd wordt om hapjes en drankjes te voorzien, gaan
zij daar wel aan meedoen. Er zijn verschillende vormen van participatie, je moet niet direct willen
dat mensen trekker zijn.” (Hoofd buurtwerk)
Het hoofd van het buurtwerk stelde dat de manier waarop vroeger geparticipeerd werd ook belangrijk is
en dat die in de huidige manier van werken ontbreekt. Volgens haar verloopt de manier van werken in
een aantal fases. Het is belangrijk eerst een groter draagvlak te creëren door de kleinschalige
participatie, om daar op verder te bouwen en vaste groepen samen te brengen die nadenken over de
wijk.
Het aantal mensen dat participeert, is dankzij buurtwerk zeker verhoogd. Men wil via sociale cohesie
onrechtstreeks tot participatie komen, maar de huidige vorm van participatie verschilt grondig van de
vroegere. Waar men vroeger vooral in bewonersgroepen nadacht over hoe men de wijk kon verbeteren,
worden er nu netwerken opgebouwd en dankzij deze netwerken participeren de mensen meer aan de
maatschappij zelf. Deze twee vormen van participatie blijken belangrijk. Het buurtwerk zou kunnen
trachten een mix van deze twee te bewerkstelligen, wat echter geen eenvoudig proces is.
2.3.2.3. Leefbaarheid
Een tweede element dat via sociale cohesie verhoogd kan worden, is de leefbaarheid van de mensen in
de buurt. Net als bij participatie, deelden de buurtwerkers deze visie, behalve één van de buurtwerkers.
Zij had het idee dat de leefsituatie van buurtbewoners niet echt verbetert.
“Wat ik wel denk, is dat je niet echt de leefsituatie van mensen kan verbeteren. De mensen
amuseren zich wel, zijn blij dat ze iets kunnen betekenen, maar op het einde van de rit blijven ze
kansarm en dat frustreert mij.” (Buurtwerker B)
De andere buurtwerkers begrepen onder leefbaarheid echter niet zoiets fundamenteels als de
leefsituatie waarin mensen zich bevinden. Zij omschreven het als zich goed voelen in de wijk en bij
andere mensen terecht kunnen. Zij vinden dat dit echt wel verbeterd is in de buurten dankzij het werken
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
56
aan sociale cohesie. Volgens hen kan de leefbaarheid verhogen als men zijn buren kent. Daardoor wordt
het mogelijk om op de buren te rekenen en kunnen mogelijke frustraties of problemen omtrent de buurt
op een eenvoudigere manier worden opgelost. De buurtwerkers vinden het belangrijk dat de situatie
leefbaarder wordt. Een buurtwerker vertelde zelfs dat, indien de leefbaarheid niet zou verhogen, hij niet
als buurtwerker zou willen werken.
“Ik denk wel dat de leefbaarheid verbeterd is. Het is natuurlijk een klein druppeltje, maar als
mensen ergens terechtkunnen…” (Buurtwerker F)
“Ik denk dat wel, anders zou ik het niet doen. (…) Maar ik geloof er wel in dat door zo’n dingen te
stimuleren de thuis van mensen zich verruimt, dat het niet alleen hun huis, maar ook hun straat
hun thuis wordt.” (Buurtwerker I)
Er zijn echter twee buurtwerkers die mogelijke nadelen van leefbaarheid benoemen. De ene
buurtwerker zegt dat de omgang met buren niet té intens mag worden, dit kan namelijk fout aflopen.
Het is echter wel goed om je buren te kennen, en op hen te kunnen rekenen.
“Sociale cohesie kan bijdragen tot een betere leefbaarheid, maar het mag niet té zijn. Het kan
wel eens leuk zijn, dat je op je buren kan rekenen voor kleine dingen, maar als er bijvoorbeeld
iemand elke dag aan je deur staat voor een ei, dan is dat niet meer tof.” (buurtwerker G)
De andere buurtwerker stelde dat de verdraagzaamheid in de kan buurt vergroten, wat op zich positief
is. Als daar bijkomt dat de mensen hun zwerfvuil op straat laten rondslingeren, of dat de sociale controle
die vroeger bestond wegvalt, kan dit negatief uitdraaien.
“Over sociale controle bijvoorbeeld. Op het moment dat je je meer op je gemak voelt, verslapt die
controle, omdat je niet meer de nood voelt om te gaan controleren. Ik weet niet of dat nu juist
goed of slecht is…” (Buurtwerker I)
2.3.3. Hoe trachten ze te werken aan sociale cohesie?
Uit het voorgaande bleek duidelijk dat de buurtwerkers veel nadenken over wat sociale cohesie is en wat
ze hiermee willen bereiken. Het is ook belangrijk dat er nagedacht wordt over hoe men aan sociale
cohesie wil werken. Uit de interviews bleek dat de buurtwerkers de bewoners vooral zoveel mogelijk
willen betrekken in hun activiteiten en dat daaruit netwerken ontstaan. Alle buurtwerkers vonden het
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
57
makkelijker om bewoners samen te brengen op een kleinschalig niveau. Zo trachten zij bewoners te
leren kennen aan de hand van straatacties en huis-aan-huisbezoeken en willen ze mensen met elkaar in
contact brengen op onder andere straatactiviteiten en buurtfeesten. Twee buurtwerkers vonden het
belangrijk dat mensen samengebracht worden rond een gemeenschappelijke interesse om van daaruit
verder te werken.
“Voor een activiteit kwamen verschillende kunstenaars opdagen die we kenden via twee
kunstenaars en deze twee kunstenaars brachten zo via mond-aan-mondreclame de rest erbij. We
hebben mensen ook bereikt door huis-aan-huisbezoeken. Zo werken we, mensen samenbrengen.”
(Buurtwerker H)
Een buurtwerker vertelde dat de activiteiten op straatniveau van de bewoners zelf komen. Naast het feit
dat ze kleinschaliger zijn, hebben de bewoners die het organiseren meestal al als doel om de andere
mensen te leren kennen.
“Je hebt een verschil in activiteiten natuurlijk. Als die van mensen zelf komen, is dat meestal al
een doel.(…) bewust zijn in welke wijk ze wonen en ze willen op een of andere manier contact
hebben met iedereen die er woont. Dat is, zonder die woorden te gebruiken, dus op zich al een
doel.” (buurtwerker G)
Ten slotte vond een buurtwerker het belangrijk om de straat en zijn potenties en gebreken eerst te leren
kennen zodat hij kan detecteren aan de hand van welke krachten kan samengewerkt worden om zo de
mensen samen te brengen.
“Ik denk dat het begin is om de straat goed te leren kennen, wat zijn de krachten, wat zijn de
problemen, wat zijn de mogelijkheden, zijn er pleintjes, wie zijn de sterke bewoners (…).”
(Buurtwerker C)
2.3.4. Verbetering in de sociale cohesie?
Tenslotte vroeg ik de buurtwerkers of ze verbetering zien in de sociale cohesie. Sociale cohesie op zich is
moeilijk te meten, maar de buurtwerkers vertelden dat ze dit op sommige manieren toch wel konden
toetsen. Drie buurtwerkers merkten op dat de mensen elkaar (her)kennen en dat de sfeer gemoedelijker
geworden is in de wijk.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
58
“Nu nog komen er een 20-25tal vrouwen samen en ze koken samen en ze maken nu van dat
tafelkleed spreien en kussens en ze verkopen dat voor het goede doel. (…) Die vrouwen kenden
elkaar niet en nu zijn dat vriendinnen geworden.” (Buurtwerker H)
Vier buurtwerkers gaan af op de reacties die ze krijgen van mensen die volgens hen zeer positief zijn. Ze
beseffen echter wel dat deze reacties zeer subjectief zijn.
“We hebben natuurlijk ook maar twee ogen en we lopen niet altijd op straat, maar we krijgen
enorm veel reacties van mensen die gestart zijn met straatfeesten bijvoorbeeld, die zeggen wel
van, sinds wij dat doen, spreekt iedereen tegen elkaar, geven de mensen elkaar goeiedag.”
(Buurtwerker A)
Twee buurtwerkers trachten het aantal bewonersinitiatieven te meten en merken op dat deze elk jaar
toenemen. Volgens hen vergroot de sociale cohesie ook omdat er meer bewonersinitiatieven zijn.
“We weten wel dat het aantal bewonersinitiatieven enorm toegenomen is en dat er meer
netwerken ontstaan zijn. Logisch brengt dit met zich mee dat er ook veel meer contacten zijn.”
(Buurtwerker E)
Tenslotte is er een buurtwerker die de mate van sociale cohesie toetst aan de mate waarin de bewoners
hem herkennen. Hij vertelt dat bijna iedereen in de wijk hem kent en volgens hem bestaan er heel wat
netwerken in de buurt.
Het hoofd van het buurtwerk merkte op dat de vergroting in sociale cohesie niet enkel aan buurtwerk te
danken is. Volgens haar is deze vergroting van sociale cohesie een tendens die in alle steden bezig is. Het
buurtwerk kan daar aan bijdragen, maar is zeker niet de enige actor die van belang is.
“Je ziet echt wel een kanteling en wij hebben die mee ondersteunt en mee mogelijk gemaakt,
maar die kanteling was wel bezig.” (Hoofd buurtwerk)
Tenslotte kunnen we afsluiten met een citaat van een buurtwerker waaruit blijkt dat het buurtwerk goed
werkt, maar dat er nog heel wat werk aan de winkel is:
“Maar we zijn er nog lang niet. Vroeger was het doel van de sociale sector om zichzelf overbodig
te maken, maar daar zijn we van afgestapt, want dat kan gewoon niet.” (Buurtwerker G)
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
59
2.4. Conclusie
We kunnen concluderen dat de buurtwerkers wel degelijk nadenken over de missie van het buurtwerk
en de invulling die sociale cohesie krijgt. De overgang van oude naar nieuwe stijl speelt hier een
belangrijke rol in, daar de nieuwe stijl een radicale breuk inhoudt met de vroegere manier van werken.
Men gaat nu veel meer naar de mensen toe in plaats van te werken vanuit het buurtcentrum. Dit zet de
buurtwerkers aan tot nadenken.
Wat sociale cohesie betreft, hebben alle buurtwerkers ongeveer hetzelfde idee. Zij vinden dat sociale
cohesie vooral het vormen van netwerken op basis van zwakke banden inhoudt. Deze sociale cohesie
kan wel een aantal gevolgen hebben. Naast deze gevolgen blijkt dat de buurtwerkers het vormen van
netwerken als primaire doelstelling zien, samen met het verhogen van leefbaarheid. Participatie wordt
als een secundair gevolg gezien. Onder deze participatie begrijpen buurtwerkers dat bewoners
activiteiten mee organiseren en eraan deelnemen. Participatie aan beleid vinden zij niet hun taak. Zij
vinden dat dit eerder is weggelegd voor andere diensten.
Tot slot blijkt dat de buurtwerkers sociale cohesie vooral willen verbeteren door te werken op een
kleinschalig, laagdrempelig niveau om zo mensen samen te brengen. Deze manier is volgens de
buurtwerkers effectief.
Er kan dus besloten worden dat er in de verschillende buurtwerkingen over sociale cohesie wordt
nagedacht. De buurtwerkers vinden dat ze goed werk leveren, maar beseffen ook dat er nog werk aan de
winkel is.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
60
Deel 6 Discussie
In dit deel zal ik de literatuur aan de uit de interviews verkregen informatie koppelen. Eerst zal ik ingaan
op het niveau van de buurt, meer specifiek de netwerkvorming en gentrificatie in deze buurten.
Vervolgens bespreek ik buurtwerk. Ik bekijk hun huidige missie en vergelijk deze met hun vroegere
missie en met samenlevingsopbouw. Tot slot heb ik het over sociale cohesie. Ik bekijk de verschillen en
gelijkenissen tussen de literatuur en de praktijk betreffende de definiëring van sociale cohesie en de
invulling ervan.
1. Buurten
1.1. Netwerkvorming
De buurt is momenteel een belangrijk interventieniveau. Dit blijkt zowel uit de literatuur als uit de
interviews. De buurt is een belangrijke plaats waar vormingsprocessen van de sociale identiteit en
levenskansen ontstaan (Forrest & Kearns, 2001). Het is logisch dat in het buurtwerk de buurt centraal
staat en de buurtwerkers geloven dat zij kunnen helpen in het vormen van sociale cohesie. Voor heel
wat mensen is de buurt een belangrijk socialisatiekader (De Visscher, 2008, in Desmet et al., 2008). Het
blijkt echter wel dat sommige bewoners hier geen nood aan hebben. Deze zoeken hun netwerken verder
dan de buurt (Forrest & Kearns, 2001) of leven gewoon graag wat geïsoleerder.
Bij het ondersteunen van de vorming van netwerken, blijken de buurtwerkers vooral de nadruk te leggen
op zwakke banden tussen bewoners. Volgens hen is het belangrijk dat buren elkaar kennen. Ook in de
literatuur wordt de nadruk gelegd op het vormen van zwakke banden. Deze kunnen zorgen voor een
groter netwerk, aangezien het mogelijk is om meer banden te vormen (Hipp & Perrin, 2006). Daarnaast
hebben Forrest & Kearns (2001) het over het feit dat zwakke banden bruggen kunnen slaan tussen
verschillende groepen en dat lossere banden volgens Kennett & Forrest (2006) de verbinding leggen met
de sociale wereld buiten de buurt. Deze laatste twee elementen komen niet expliciet naar voor bij de
buurtwerkers. Voor hen is het belangrijk dat de bewoners elkaar herkennen, op elkaar kunnen
vertrouwen, zonder dat daar echte vriendschap uit voort moet vloeien.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
61
Naast netwerkvorming bleek ook gentrificatie een belangrijk fenomeen te zijn in de buurten waar
buurtwerk tewerk gesteld is.
1.2. Gentrificatie
Gentrificatie, het aantrekken van middenklassers naar de (binnen)steden (Lees, 2000; Veldboer, 2006),
kreeg niet zoveel aandacht in de literatuurstudie. Na het interviewen van de buurtwerkers bleek dit
echter een belangrijk fenomeen. De buurtwerkers beschouwen de komst van jonge, kapitaalkrachtige
gezinnen als een belangrijke, positieve evolutie. Enerzijds renoveren zij vaak huizen en zorgen zij voor
een opwaardering van de wijk. Anderzijds zijn deze gezinnen vaak initiatiefnemer en brengen ze meer
leven in de wijk.
Volgens de buurtwerkers kunnen deze gezinnen de sociale cohesie versterken. Daarnaast zouden de
gezinnen volgens de literatuur aanzwengelaars zijn van de stedelijke economie en katalysatoren voor
sociale mobiliteit (Smets, 2006; Veldboer, 2006), maar dit vermeldden de buurtwerkers niet. In de
literatuur wordt het proces van gentrificatie weleens beschreven als mogelijks negatief, doordat het
sociale verdringing zou kunnen teweegbrengen, maar de buurtwerkers hebben het enkel over de
positieve kanten van de komst van jonge, kapitaalkrachtige gezinnen.
2. Buurtwerk
2.1. Missie buurtwerk
De missie van buurtwerk kreeg doorheen zijn geschiedenis een aantal verschillende invullingen. Zo werd
het oorspronkelijk gezien als een kansarmenwerking die moest bijdragen tot sociale en culturele
verheffing van de buurtbewoners (Samenlevingsopbouw Gent, 2003), waarbij de nadruk lag op sociale
hulp- en dienstverlening (Verbeke en Anthone, in Desmet et al., 2008). Later ging men over naar
buurthuizen, waar de emancipatie van arbeiders centraal stond (Destoop, 2007). Door maatschappelijke
evoluties veranderde men van aanpak en lag de focus op slechte woon- en leefomstandigheden in
stedelijke volkswijken. Hiervoor werden bewoners georganiseerd, waardoor er vooral aan
democratisering en beleidsbeïnvloedende actie werd gedaan (Verbeke en Anthone, in Desmet et al. ,
2008). Vervolgens werd het buurtcentrum een activiteitencentrum en ontmoetingsplek waar men
trachtte in te spelen op problemen en noden van bewoners. De huidige missie is sinds 2005 van
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
62
toepassing. Men gaat hierbij uit van buurtwerk nieuwe stijl, waarbij men tracht sociale cohesie te
bereiken door te vertrekken van krachten in plaats van klachten (Debruyne, 2009).
De missie van buurtwerk heeft dus al enige fasen doorlopen. Het probleem met de huidige missie, is dat
deze een verenging zou kunnen inhouden ten opzichte van de vroegere missie. Vroeger ging men uit van
participatie, democratisering…, terwijl men nu vooral kijkt naar het realiseren van sociale cohesie om zo
de leefbaarheid te verbeteren. Uit de interviews bleek dat vooral de beleidsparticipatie aan de kant
geschoven wordt. De buurtwerkers schenken wel aandacht aan participatie door deelname en
organisatie van activiteiten, maar de beleidsparticipatie, waarbij bewoners inspraak hebben in
bijvoorbeeld de inrichting van de buurt, laten de buurtwerkers over aan andere diensten.
Het diensthoofd van het buurtwerk zegt dat het jammer is dat deze vorm van participatie verdwenen is.
Ze vertelt dat er vroeger bewonersgroepen bestonden en dat deze heel effectief waren. Ze wil graag dat
deze participatie terug in het buurtwerk komt, maar wel op een andere manier dan vroeger. Het moet
op een of andere manier mogelijk zijn om deze participatie terug te krijgen. De buurtwerkers staan
namelijk dicht bij de bewoners. Hierdoor hebben zij de mogelijkheid om de bewoners te organiseren tot
groepen die nadenken over de buurt en hun bedenkingen formuleren naar onder andere het beleid toe.
Het zou dus goed zijn om hier in het buurtwerk over na te denken.
Daarnaast wordt minder op kansarme groepen gefocust. Het buurtwerk tracht de hele buurt als
doelgroep te betrekken, waar men vroeger vooral op kansarmen gericht was. Enerzijds is dit een
positieve evolutie. Zoals heel wat buurtwerkers zeggen, worden er nu veel meer bewoners bereikt. Er
zijn naast de kansarme groepen ook andere groepen die het buurtwerk nodig hebben. Anderzijds bestaat
de kans dat door deze aandacht voor alle bewoners, de kansarme groepen uit de boot vallen. Dit is een
element waar men zeker aandacht aan moet schenken bij het werken in de buurt.
Een positieve evolutie die waargenomen kan worden, is het feit dat de netwerken tussen bewoners
effectief verbeteren. Er zijn heel wat meer initiatieven en door op straatniveau te werken, worden de
activiteiten heel wat laagdrempeliger. Dankzij deze netwerken gaan de bewoners zich beter voelen in de
buurt. Dit is volgens veel buurtwerkers een eerste stap in de goede richting.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
63
2.2. Buurtwerk vs. Samenlevingsopbouw
Samenlevingsopbouw vertrekt vanuit een sociaal-agogische invalshoek. Zij gaan op zoek naar de
problemen en noden die leven in de buurt en trachten hier, samen met de bewoners, een oplossing voor
te vinden. De opbouwwerkers trachten lokale samenlevingsverbanden te mobiliseren, om bij te dragen
aan een oplossing van een probleem. Samenlevingsopbouw is dus sterk probleemgericht (Baert, 2008; in
Desmet et al., 2008). Uit de interviews bleek dat buurtwerk niet probleemgericht is. Zij willen vertrekken
vanuit krachten in plaats van klachten. De vraag die men zich hierbij kan stellen, is of er dan niet voorbij
gegaan wordt aan de problemen die bestaan in de buurt. Sociale cohesie is een mooie doelstelling en als
men dit kan bereiken, zal de leefbaarheid in de buurt zeker verbeterd worden. De vraag die zich echter
stelt is of men door enkel aan die sociale cohesie te werken de bestaande problemen kan oplossen.
Een van de manieren waarop samenlevingsopbouw te werk gaat, is het mee laten denken en beslissen
van bewoners over problemen (Baert, 2008; in Desmet et al., 2008). In buurtwerk tracht men ook om de
bewoners mee te laten participeren, de bewoners worden gevraagd om activiteiten alleen of met hulp
van de buurtwerkers te organiseren. Hetgeen vroeger wel aanwezig was en nu lijkt te zijn verdwenen,
zijn de bewonersgroepen die nadachten over de wijk. Er zijn een aantal buurtwerkers die het hier over
hebben en uit de interviews bleek dat zij het belangrijk vonden dat de bewoners de ruimte voor eigen
inbreng kregen. Een aantal buurtwerkers vind het nodig dat bewoners terug meer zouden kunnen
participeren. Zij zouden dit wel op een andere manier willen organiseren. Hoe ze dit juist zouden doen,
weten ze echter nog niet. Het is belangrijk dat buurtwerk hier blijft over nadenken. Zij werken namelijk
op het perfecte niveau om heel wat bewoners te bereiken en samen te krijgen. Wat daarnaast wel
opvalt, is dat de meeste buurtwerkers vinden dat er eerst sociale cohesie moet bereikt worden,
vooraleer men tot participatie kan komen. Bij het vragen naar participatie, waren er zelfs een aantal
buurtwerkers die naar andere diensten verwezen. Door naar deze andere diensten te verwijzen, bestaat
de kans dat deze participatie uiteindelijk door niemand tot zijn takenpakket gerekend wordt.
Naast het probleemgerichte karakter van de projecten van samenlevingsopbouw, hebben deze projecten
ook een meer structurele dimensie. Men wil effectief oplossingen zoeken voor de problemen en noden
die zich voordoen. Deze oplossingen moeten ingebed worden in de context en structureel zijn (Baert,
2008; in Desmet et al., 2008). Zoals één van de buurtwerkers aangeeft, is dit een element dat ontbreekt
in buurtwerk. Buurtwerkers gaan projecten opzetten, maar ze kunnen deze vaak niet langer dan een
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
64
bepaalde periode begeleiden. Als ze het aan de bewoners overlaten, bestaat de kans steeds dat de
initiatieven gaan verwateren en uiteindelijk verdwijnen. De buurtwerker die dit aanhaalde, zei dat hij dit
heel jammer vindt, maar dat er vaak niets aan te doen is, doordat ze bijvoorbeeld enkel middelen krijgen
voor nieuwe projecten. Door het feit dat ze aan sociale cohesie werken en de problemen niet altijd bij
hun oorsprong aanpakken, bestaat de kans daarnaast dat net door deze problemen de bereikte
netwerken terug verdwijnen.
We kunnen dus concluderen dat de missie van buurtwerk nog niet op punt staat. Het buurtwerk moet
geen samenlevingsopbouw worden, maar het is wel belangrijk dat men naast het werken aan sociale
cohesie, niet vergeet dat er ook problemen kunnen ontstaan op buurtniveau. In sommige buurten is
geen samenlevingsopbouw aanwezig. Daar is het zeker nodig dat op een structurele manier over
participatie en probleemoplossing wordt nagedacht. In buurten waar samenlevingsopbouw wel
aanwezig is, blijft het belangrijk om hier aandacht aan te schenken. In deze buurten is het echter
mogelijk om terug te koppelen naar samenlevingsopbouw en men mag dit dan ook niet vergeten te
doen.
3. Sociale cohesie
3.1. Definiëring
In mijn literatuurstudie ga ik uit van de definitie van de Raad van Europa (2005), daar deze
veelomvattend is. Deze definitie legt zowel de nadruk op het vormen van netwerken, als op het recht op
participatie, toegang tot rechten voor iedereen… Volgens deze definitie is het van belang om rekening te
houden met alle stakeholders die in het proces betrokken zijn.
Als deze definitie naast de omschrijving van de buurtwerkers gelegd wordt, zien we dat de buurtwerkers
niet zo ver gaan. Zij leggen hoofdzakelijk de nadruk op het vormen van netwerken tussen mensen. Ze
geloven wel dat sociale cohesie een aantal gevolgen kan hebben, zoals preventie van problemen en een
veiligheidsgevoel.
Sociale cohesie betekent volgens hen het feit dat mensen samen ‘plakken’ in een geheel (Chan, To &
Chan, 2006). Chan, To & Chan (2006) geloven dat er drie criteria bestaan voor sociale cohesie, namelijk
vertrouwen, behulpzaamheid en mogelijkheid tot samenwerking tussen de bewoners/leden van de
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
65
gemeenschap, het hebben van een gedeelde identiteit of een gevoel er bij te horen in de samenleving en
ten slotte het feit dat deze voorgaande subjectieve gevoelens zich manifesteren in objectieve
gedragingen (Chan, To & Chan, 2006). Uit de interviews bleek dat deze drie elementen van groot belang
zijn voor de buurtwerkers. Naast deze drie criteria worden ook de drie elementen van binding die Raspe
& Foolen (2003, in de Boer et al., 2003) aanhalen teruggevonden.
Zij hebben het over drie elementen van binding, namelijk de vitaliteit die kan verbeteren door het
aanspreken van de aanwezige capaciteiten, het vertrouwen dat mensen kunnen krijgen doordat
verwachtingen ingelost worden en waardoor mensen relaties aangaan en ten derde de
verantwoordelijkheid die mensen opnemen voor hun buurt (Raspe & Foolen, 2003, in de Boer et al.,
2003). Het eerste element, namelijk de vitaliteit van een buurt, is iets dat meerdere malen terugkomt.
De buurtwerkers geven aan dat de buurt waarin ze werken leeft en dat mensen tevredener zijn over hun
buurt dankzij buurtactiviteiten. Ten tweede is vertrouwen belangrijk, wat minder eenvoudig te meten is.
Het feit dat volgens de buurtwerkers de mensen elkaar beginnen te kennen en dat vertrouwen uit
relaties voortvloeit, geeft wel aan dat de verwachtingen van mensen ingelost worden en dat de mensen
vertrouwen krijgen in buurtwerk en in elkaar. Tenslotte kan uit deze relaties voortvloeien dat bewoners
verantwoordelijkheid opnemen voor hun buurt. Dit is een zeer belangrijk element in buurtwerk. Zeer
veel buurtwerkers geven aan dat zij het belangrijk vinden dat de bewoners deze verantwoordelijkheid en
daarnaast ook engagement voor de buurt opnemen.
De opmerking van een buurtwerker dat sociale cohesie zou moeten omschreven worden als positieve
sociale cohesie is van groot belang. Sociale cohesie kan ook op een negatieve manier worden ingevuld.
Het kan zorgen voor uitsluiting en verdeling (Bernard, 1999; Forrest & Kearns, 2001; Kennett & Forrest,
2006) en kan net de basis vormen van misdaad, in plaats van misdaad te voorkomen (Pahl, 1991). Bij het
werken aan sociale cohesie mogen er geen aparte groepen gevormd worden, waardoor mensen
uitgesloten of geïsoleerd worden. Uit de interviews bleek wel dat de buurtwerkers steeds trachten een
zo divers mogelijk publiek aan te spreken.
3.2. Invulling sociale cohesie
De invulling die het buurtwerk aan sociale cohesie geeft, is een combinatie van een enge en een brede
invulling. De enge invulling legt vooral de focus op relaties, netwerken tussen mensen. Deze netwerken
worden zoveel mogelijk uitgediept om te komen tot gemeenschapsvorming (Soenen, 2006). Sociale
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
66
cohesie handelt dan over het alledaagse leven en het belang van routines hierin (Forrest & Kearns,
2001). De buurtwerkers stellen dat hun primaire doelstelling het vormen van netwerken is. Deze vorming
is volgens hen belangrijk omdat ze ervoor kan zorgen dat mensen bij elkaar terechtkunnen en zich
vertrouwd voelen in de wijk. Daarnaast kunnen deze netwerken er voor zorgen dat frustraties sneller
uitgesproken en uitgeklaard worden. Volgens het hoofd van het buurtwerk worden de gewone relaties al
te vaak onderschat en zouden ze meer kunnen opleveren dan men zou denken.
Naast het vormen van netwerken vinden de buurtwerkers het belangrijk dat de bewoners tot participatie
kunnen komen en dat de leefbaarheid vergroot dankzij de ontstane netwerken. Zij zien dit echter als een
secundaire doelstelling. Bij de invulling van de Raad van Europa (2005) komen participatie en verhoging
van de leefbaarheid op de eerste plaats. Het is hun bedoeling om de mensenrechten te verbeteren via
onder andere collectieve participatie en erkenning van de nood aan diversiteit. Deze invulling is dus
verschillend van die van het buurtwerk. Het gevolg van sociale cohesie wordt echter bij allebei op een
gelijkaardige manier beschreven. De Raad van Europa (2005) stelt dat sociale cohesie het gevoel kan
creëren erbij te horen, van vertrouwen en zekerheid en dat het de leefomstandigheden kan verbeteren
en cruciaal is voor de economische ontwikkeling. Naast participatie, wat buurtwerk eerder ziet als gevolg
van sociale cohesie dan als onderdeel ervan, geeft het buurtwerk ook de andere gevolgen aan die de
Raad van Europa aanhaalt. Enkel over het verbeteren van de economische ontwikkeling wordt niet
gepraat.
Een ander verschil tussen de invulling van de Raad van Europa en de invulling die buurtwerk geeft aan
sociale cohesie heeft betrekking op participatie. Daar waar de Raad van Europa (2005) het vooral heeft
over beleidsmatige participatie, focust het buurtwerk zich op participatie aan de organisatie van en
deelname aan activiteiten. De buurtwerkers vinden beleidsmatig participeren wel belangrijk. Zij vinden
dit enerzijds de taak van andere diensten en anderzijds denken zij dat het bijna niet mogelijk is om
bewoners beleidsmatig te laten participeren indien er nog geen sociale cohesie bestaat. Zij hebben het
idee dat de mate waarin participatie bestaat in fases verloopt, waarbij participatie aan activiteiten een
eerste stap is. Er wordt door de buurtwerkers echter nog zeer weinig aandacht geschonken aan
beleidsparticipatie. Zij verwijzen vooral naar andere diensten hiervoor (cf. supra).
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
67
Deel 7 Conclusie
Aan de basis van deze masterproef lag de vraag wat de invulling is van sociale cohesie in het buurtwerk
en of deze invulling een verenging inhoudt, enerzijds ten opzichte van de vroegere missie en anderzijds
tegenover de missie van samenlevingsopbouw.
We kunnen concluderen dat de invulling die in buurtwerk gegeven wordt aan sociale cohesie een
combinatie is van een enge en een brede invulling. De buurtwerkers willen hoofdzakelijk netwerken
tussen buurtbewoners versterken. Op dit vlak kunnen we dus de enge invulling terug vinden. Wat betreft
de brede invulling zien we een aantal gelijkenissen en een aantal verschillen met diegene die de Raad
van Europa (2005) geeft. Zo willen de buurtwerkers de leefbaarheid in de buurt verbeteren, preventief
tegen problemen optreden… aan de hand van sociale cohesie. Ze gaan echter niet zo ver als de Raad van
Europa. De Raad van Europa geeft ook nog economische vooruitgang en beleidsparticipatie aan als
elementen van sociale cohesie en de buurtwerkers zien dit niet onmiddellijk als element of gevolg van
sociale cohesie.
Als we dan kijken of de invulling van sociale cohesie enger geworden is ten opzichte van de vroegere
missie, zien we dat er zowel een verenging als een verbreding optreedt. Vooral op vlak van participatie
en het bereiken van kansarme groepen wordt de missie enger ingevuld. Er worden nu echter meer
bewoners bereikt en er kan ook een grotere sociale cohesie opgemerkt worden in de wijk.
We zien ook dat de missie van buurtwerk enger is dan deze van samenlevingsopbouw en dit vooral op
vlak van het structureel aanpakken van problemen.
We kunnen dus stellen dat er heel wat vooruitgang is ten opzichte van vroeger, maar dat men er nog
lang niet is. Het is belangrijk dat er blijft nagedacht worden over de missie en doelstellingen die men wil
bereiken. Door de missie af te zetten ten opzichte van die van samenlevingsopbouw, wordt het mogelijk
om de doelstellingen in een ander perspectief te zien.
Tenslotte zal ik nog een paar beperkingen van het onderzoek aangeven en een paar aanbevelingen doen
voor verder onderzoek en voor de praktijk.
Door de beperkte tijd was het niet mogelijk om alle buurtwerkers te bevragen. Ik trachtte dit zoveel
mogelijk te compenseren door een zo divers mogelijke groep buurtwerkers te bevragen. Dit was echter
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
68
niet altijd mogelijk, daar er in sommige buurten buurtfeesten of andere grote projecten op stapel
stonden en zij dus geen tijd hadden om mij te ontvangen. Daardoor heb ik niet uit elke buurtwerking een
buurtwerker kunnen bevragen. Daarnaast zou het interessant geweest zijn om medewerkers en
coördinatoren te bevragen. Dit zou echter een andere vragenlijst en dus een andere analyse gevraagd
hebben en dit bleek niet mogelijk.
Het was jammer dat ik dit onderzoek binnen een jaar niet kan herhalen. Het is namelijk zo dat men nu
opnieuw bezig is met het overdenken van de missie. Men is een werkgroep aan het oprichten, die tegen
volgend jaar vorm zou krijgen. Hierdoor zullen de buurtwerkers op dat moment al meer nagedacht
hebben over sociale cohesie. Dit zou echter ook een nadeel kunnen inhouden. Indien zij al een aantal
keer hadden samengezeten, zouden de antwoorden waarschijnlijk meer op elkaar afgestemd zijn. Het is
namelijk zo dat de buurtwerkers momenteel vrij onafhankelijk van elkaar antwoordden. Vermoedelijk
kreeg ik nu een oprechtere respons op mijn vragen.
Een laatste belangrijke beperking is het feit dat dit onderzoek beperkt was tot buurtwerk Gent. Het gaat
hier over een stedelijke buurtwerking die zich reeds als buurtwerk nieuwe stijl profileert. Dit zorgt er
voor dat ik slechts één bepaalde visie van het buurtwerk krijg. Indien ik verschillende buurtwerkingen
tegenover elkaar zou plaatsen, zou ik waarschijnlijk een meer divers en veralgemeenbaar resultaat
krijgen.
Tot slot wil ik graag een aantal aanbevelingen voor verder onderzoek en voor de buurtwerkers
meegeven. Allereerst zou men er goed aan doen om alle buurtwerkers, medewerkers en coördinatoren
te bevragen. Nu heb ik slechts acht buurtwerkers en het diensthoofd geïnterviewd. Hoewel ik tot een
interessante conclusie kwam, zou het een meerwaarde bieden om alle buurtwerkers, maar ook de
medewerkers en coördinatoren te bevragen. Deze hebben misschien een andere mening over dit
onderwerp. Vervolgens zou men deze respondenten kunnen vragen wat zij als uitkomst zien voor het
probleem. De onderzoeker kan dan bekijken in welke mate dit mogelijke oplossingen zijn.
In het buurtwerk is men constant bezig met het bevragen en aanpassen van de doelstelling. Een reflectie
door middel van onderzoek kan er voor zorgen dat bepaalde elementen, zoals beleidsparticipatie, niet
vergeten worden. Een herhaling van het onderzoek binnen een paar jaar zou nuttig zijn.
Aan de buurtwerkers wil ik allereerst meegeven dat ik het zeer interessant vind waarmee ze bezig zijn.
Daarnaast is het positief dat ze de werking voortdurend bevragen. Het zou goed zijn als de werkgroep
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
69
waarmee ze bezig zijn concreter gemaakt wordt en dat er zeker van elke buurtwerking een buurtwerker
betrokken wordt.
Vervolgens is het belangrijk dat ze niet alleen nadenken over wat sociale cohesie is, maar ook over wat
de mogelijke invullingen hier van zijn, wat oorzaken en gevolgen zijn van sociale cohesie…. Ten slotte
blijft participatie een belangrijk thema en zou het goed zijn als dit terug op de voorgrond verschijnt.
Bewoners hadden vroeger iets aan de bewonersgroepen, dus indien deze op een of andere manier terug
zou kunnen verwezenlijkt worden, zou dit waarschijnlijk een stap vooruit zijn.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
70
Bibliografie
Schriftelijke bronnen
Baarda, D., de Goede, M., & Teunissen, J. (2001). Hoe registreer en analyseer ik mijn gegevens? In D.
Baarda, M. de Goede, & J. Teunissen, Kwalitatief onderzoek (pp. 167-198). Groningen: Wolters-
Noordhoff.
Baert, H., Desmet, A., Bouverne-De Bie, M. & Verbeke, L. Handboek Samenlevingsopbouw in Vlaanderen
(pp. 357-376). Brugge: Die Keure.
Bernard, P. (1999). CPRN Discussion Paper. Social Cohesion: A Critique. Ottawa: Canadian Policy Research
Networks.
Blokland-Potters, T. (1998). Wat stadsbewoners bindt. Sociale relaties in een achterstandswijk. Kampen:
Kok Agora.
Boudry, L., Cabus, P., Corijn, E., De Rynck, F., Kesteloot, C., & Loeckx, A. (2003). De eeuw van de stad:
Over stadsrepublikeinen en rastersteden. Brugge: Die Keure.
Bouverne-De Bie, M. (2004). Sociale agogiek. Gent: Academia Press.
Bridge, G. (2002). The Neighbourhood and Social Networks. Bristol & Glasgow: ESRC Centre for
Neighbourhood Research.
Chan, J., To, H.-P., & Chan, E. (2006). Reconsidering social cohesion: developing a definition and
analytical framework for empirical research. Social Indicators Research , 75, 273-302.
Council of Europe. (2005). Concerted development of social cohesion indicators. Methodological guide.
Stasbourg: Council of Europe Publishing.
Craig, G. (2007). Community capacity-building: Something old, something new...? Critical Social Policy ,
27 (3), 335-359.
de Boer, N., Broekman, H., Kagie, P., Sprinkhuizen, A., & De Wild, J. (2003). Heel de buurt gebundeld. Een
staalkaart van vier jaar buurtgericht investeren. Utrecht: NIZW.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
71
Debosscher, T. (2007). Sociale cohesie in een interculturele context. Welwijs , 18 (1), 20-22.
Dekker, K., & Bolt, G. (2005). Social cohesion in post-war estates in the Netherlands: differences between
socioeconomic and ethnic groups. Urban Studies , 42 (13), 2447-2470.
Desmet, A., Baert, H., Bouverne-De Bie, M., & Verbeke, L. (Red.). (2008). Handboek Samenlevingsopbouw
in Vlaanderen. Brugge: Die Keure.
Destoop, L. (3 december 2007). Dienst Buurtwerk, thuis in je buurt. Gent.
Durose, C. (2009). Front-line workers and 'local knowledge': neighbourhood stories in contemporary UK
local governance. Public Administration , 87 (1), 35-49.
Forrest, R. (2004). Who Cares About Neighbourhoods? ESRC Centre for Neighbourhood Research.
Forrest, R., & Kearns, A. (2001). Social Cohesion, Social Capital and the Neighbourhood. Urban Studies ,
38 (12), 2125-2143.
Galster, G. (2001). On the nature of neighbourhood. Urban Studies , 38 (12), 2111-2124.
Hautekeur, G. (2005). Community Development in Europe. Community Development Journal , 40 (4),
385-398.
Heylen, K., Tratsaert, K., & Winters, S. (2007). Leefbaarheid en de rol van toewijzing in de Vlaamse sociale
huisvesting. Brussel: Departement Ruimtelijke Ordening, Woonbeleid en Onroerend Erfgoed.
Hipp, J. R., & Perrin, A. (2006). Nested Loyalties: Local Networks' Effects on Neighbourhood and
Community Cohesion. Urban Studies , 43 (13), 2503-2523.
House of Commons. (2004). Social Cohesion. Sixth Report of Session 2003-04. London: The Stationery
Office Limited.
Jenson, J. (1998). Mapping Social Cohesion: The State of Canadian Research. Ottawa: Canadian Policy
Research Networks.
Kearns, A., & Forrest, R. (2000). Social Cohesion and Multilevel Urban Governance. Urban Studies , 37 (5-
6), 995-1017.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
72
Kearns, A., & Parkinson, M. (2001). The significance of neighbourhood. Urban Studies , 38 (12), 2103-
2110.
Kennett, P., & Forrest, R. (2006). The neighbourhood in a European context. Urban Studies , 43 (4), 713-
718.
Kivisto, P. (2004). Key ideas in sociology. Second edition. California: Sage Publications.
Lees, L. (2000). A reappraisal of gentrification: towards a ‘geography of gentrification’. Progress in
Human Geography , 24 (3), 389-408.
Loopmans, M. (2008). Buurtbeleid en sociale cohesie: een Antwerpse sage. Opbouwwerk Brussel , 24
(93), 22-30.
Lowndes, V., & Sullivan, H. (2008). How low can you go? Rationales and challenges for neighbourhood
governance. Public Administration , 86 (1), 53-74.
Maso, I., & Smaling, A. (1998). Kwalitatief onderzoek: praktijk en theorie. Amsterdam: Boom.
Meegan, R., & Mitchell, A. (2001). 'It's not community round here, it's neighbourhood': neighbourhood
change and cohesion in urban regeneration policies. Urban Studies , 38 (12), 2167-2194.
Mercken, C. (2002). Een buurt vol verhalen: Integratie van generaties en culturen door
buurtreminiscentie. Utrecht: NIZW.
Middleton, A., Murie, A., & Groves, R. (2005). Social capital and neighbourhood that work. Urban Studies
, 42 (10), 1711-1738.
Noll, H.-H. (2002). Towards a European System of Social Indicators: Theoretical Framework and System
Architecture. Social Indicators Research , 58, 47-87.
Padmos, B. (2001). De scriptiesupporter. Een doeltreffende aanpak van je scriptie. Leuven: Garant.
Pahl, R. E. (1991). The search for social cohesion: from Durkheim to the European Commission. Archives
européennes de sociologie , 32 (2), 345-360.
Schuyten, G. (2004). Modellen van empirisch onderzoek 1. Kwalitatief onderzoek. Gent: Universiteit Gent.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
73
Segers, J. (1999). Methoden voor de maatschappijwetenschappen. Assen: Van Gorcum.
Shaw, M. (2008). Community development and the politics of community. Community Development
Journal , 43 (1), 24-36.
Smets, P. (2006). Living apart or together? Multiculturalism at a neighbourhood level. Community
Development Journal , 41 (3), 293-306.
Soenen, R. (2006). Het kleine ontmoeten. Over het sociale karakter van de stad. Antwerpen: Garant.
Van Dale. (2005). Praktijkwoordenboek Nederlands. Utrecht/Antwerpen: Van Dale Lexicografie.
Van Ruysseveldt, J., & van Hoof, J. (1996). Sociologie en de moderne samenleving. Maatschappelijke
veranderingen van de industriële revolutie tot in de 21ste eeuw. Amsterdam: Boom.
Veldboer, L. (2006). Op zoek naar de voorbeeldige middenklasse. Sociologie , 2 (3), 288-301.
Verhoeven, N. (2007). Wat is onderzoek? Praktijkboek methoden en technieken voor het hoger onderwijs.
Amsterdam: Boom onderwijs.
Vincke, J. (2004). Sociologie. Een klassieke en hedendaagse benadering. Gent: Academia Press.
Vorst, H. C. (1982). Gids voor literatuuronderzoek in de sociale wetenschappen. Amsterdam: Boom
Meppel.
Wilkinson, D. (2007). The multidimensional nature of social cohesion: psychological sense of community,
attraction, and neighboring. American Journal of Community Psychology , 40, 214-229.
Wilmot, S. (1997). Ethics of Community Care. London: Cassell.
Internetbronnen
Balthazar, T. (2008). Beleidsnota buurtwerk 2008-2013. Thuis in je buurt. Opgeroepen op 16 februari
2009, van
http://www.gent.be/docs/Departement%20bevolking%20en%20Welzijn/Dienst%20Buurtwerk/beleidsn
ota%20buurtwerk.pdf
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
74
Debruyne, P. (2009). Buurtwerk nieuwe stijl. Opgeroepen op 12 maart 2009, van
http://www.tienstiens.org/node/374
Katholieke Hogeschool Zuid-West-Vlaanderen, (2008). Strategische veiligheids- en preventieplannen: Het
instrument voor een stedelijk integraal veiligheidsbeleid?. Opgeroepen op 14 mei 2009, van
http://doks.katho.be/do/record/Get?dispatch=view&recordId=SKAT4028bb001930bd6501197f7f2d9f03
b4
Novy, A., Moulaert, F., & Beinstein, B. (2008). Existential field 12. Social cohesion and the city as a whole.
Opgeroepen op 31 Maart 2009, van Social polis:
http://www.socialpolis.eu/index.php?option=com_content&view=article&id=94:ef-12-social-cohesion-
and-the-city-as-a-whole&catid=112:existential-fields&Itemid=99
Samenlevingsopbouw. (2009). Wat doen we. Opgeroepen op 16 februari 2009, van
http://www.samenlevingsopbouw.be/site/portal.php?page=portal_watdoenwe
Samenlevingsopbouw Gent. (2003). Meerjarenplan 2003-2008. Opgeroepen op 11 maart 2009, van
http://samenlevingsopbouwgent.be/publicaties/Meerjarenplan2003-2008.pdf
Samenlevingsopbouw Gent. (2009). Samenlevingsopbouw in Vlaanderen: geschiedenis. Opgeroepen op
12 maart 2009, van http://samenlevingsopbouwgent.be/samen/geschiedenis.htm
Stad Gent. (2004a). Buurtwerking nieuwe stijl. Opgeroepen op 12 maart 2009, van
http://www.gent.be/gent.htm?id=VRAGENUUR&rec=115147
Stad Gent. (2004b). Buurtwerk nieuwe stijl. Dienst aan huis. Opgeroepen op 2 mei 2009, van
http://www4.gent.be/gent/bestuur/stadsmagazine/0412/pdf/09_10_STAD_DEC_2004.pdf
Stad Gent. (2009). Dienst Buurtwerk. Opgeroepen op 2 mei 2009, van
http://www.gent.be/eCache/THE/2/181.cmVjPTQzOTkz.html
Universiteit van Amsterdam. (2009). Encyclopedie van de Antropologie: mechanische solidariteit.
Opgeroepen op 14 April 2009, van
http://www2.fmg.uva.nl/encyclopedie_antropologie/index.cfm?doc=mechanische%20solidariteit
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
75
Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie. (2009). Sociaal kapitaal: investeren in gemeenschappen.
Opgeroepen op 15 april 2009, van http://www.vig.be/content/pdf/LG_sociaal_kapitaal.pdf
Vzw Parol. (2009). Doel. Opgeroepen op 26 februari 2009, van http://www.parol.be/
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
76
Bijlagen
I: Richtvragen interview 79
II: Twee voorbeelden van interviews
- Interview buurtwerker 80
- Interview diensthoofd buurtwerk 86
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
77
Richtvragen interview
Daar sociale cohesie centraal staat in de doelstelling van buurtwerk, leek het mij nuttig om dit eens te
onderzoeken. In mijn onderzoek ga ik op zoek welke invulling sociale cohesie krijgt in het buurtwerk.
1. Hoe lang bent u al buurtwerker?
2. Wat voor soort buurt werkt u hier in, kan u deze kort situeren?
3. Zijn er veel personen die naar het buurtwerk toe komen, die deelnemen aan de activiteiten van
buurtwerk?
4. Wat is volgens jou de doelstelling, de missie van buurtwerk?
5. Wat versta jij onder deze missie, op welke manier vul jij deze in?
De missie is: ‘Het versterken van de sociale cohesie in de Gentse aandachtswijken om zo de
levenskwaliteit van de bewoners te verhogen’.
6. Herken je deze missie in jullie werk?
7. Deze missie staat sinds enkele jaren centraal. Kan je je herinneren hoe het daarvoor was? Wat
stond toen centraal in jullie werking?
8. Wat versta je onder het begrip sociale cohesie, dat centraal staat in de missie?
9. Hoe werken jullie aan sociale cohesie, staan jullie activiteiten in het teken van sociale cohesie?
10. Zoniet, wat willen jullie dan wel bereiken met jullie activiteiten?
11. Wat tracht je te bereiken door te werken aan sociale cohesie?
12. Vind je het belangrijk dat je aan de hand van sociale cohesie ook tot meer participatie en
emancipatie van de bewoners kan komen, of wil je vooral aan de relaties tussen bewoners
werken?
13. Zie je effectief verbetering in de sociale cohesie? Heeft het buurtwerk effecten op de relaties
tussen bewoners?
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
78
Voorbeelden interview
Interview buurtwerker
Het interview zal gaan over de invulling van sociale cohesie in het buurtwerk. Ik ga eerst enkele
verkennende vragen stellen, om daarna meer specifiek in te gaan op sociale cohesie
Hoe lang bent u al buurtwerker en werkte u steeds in deze buurt?
Ik ben hier al 6 jaar buurtwerker. Daarvoor werkte ik in Sluizeken
Kan je de buurt eens situeren?
Dit is een buurt in ontwikkeling. Ze is in volle groei. Je hebt twee grote stukken van deze wijk. Deze wijk
is zeer groot en ik bedien maar een klein derde.
De andere kant van de spoorweg wat het sjieke van deze wijk en deze kant was de kansarme wijk,
minder migranten wel. Hier was een haven, die bloeide. Dat is afgetakeld met de teloorgang van de
Keizerspoort, maar die kleine woningen zijn wel gebleven. Er was een verouderde en verarmde
populatie. De laatste jaren is dit omgekeerd. Blijkbaar zijn de woningen in van deze wijk tegenover de
rest van Gent wel heel betaalbaar en er zijn veel nieuwe gezinnen komen wonen, tweeverdieners die
over het algemeen ook gestudeerd hebben, met kleine kinderen.
Ik heb dat vorig jaar ook gemerkt op een initiatief waarbij in een dertigtal straten straatrecepties worden
gehouden en dan kan je heel goed zien wat de doorsnede van de populatie is. Dan zie je dat er enorm
veel jonge mensen bijgekomen zijn.
Ook met de ontwikkeling van de arbeidssite, dat wat vroeger een fabrieksterrein, dat zijn allemaal
bedrijventerreinen geworden, ze gaan daar ook een nieuw park aan leggen. Dat is allemaal veranderd de
laatste vijf jaar. Ik ben net buurtwerker geworden als dit zich allemaal in gang heeft gezet.
Het is dus een interessante wijk, met een heel goede mix, maar heel weinig migranten. Er is nog een
restje oudere mensen.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
79
Zijn er veel mensen die naar het buurtwerk toekomen en deelnemen aan activiteiten?
Wat is veel… ik zal eerst het buurtwerk van vroeger eens situeren. Vroeger kozen wij ervoor om als
buurtcentrum ons als peiler in de wijk te plaatsen en de mensen naar ons toe te laten komen. Daar zijn
wij vijf jaar geleden radicaal mee gebroken. We hebben er echt voor gekozen om terug naar de mensen
toe te gaan, van ons in de wijk te positioneren, naar de straten, naar de plaatsen waar mensen aanwezig
zijn, want die vroegere keuze van die grote buurtcentra met al die activiteitjes op de klassieke leest
geschoeid, dat had niet altijd het gewenste resultaat. Af en toe had je een schot in de roos met die
activiteit, maar evengoed kon je er totaal naast zitten.
Met echt straatacties te gaan doen en de mensen er echt te betrekken in die nieuwe manier van werken,
die ondertussen eigenlijk al niet echt nieuw meer is, want ze is ondertussen al meer dan vijf jaar in
voege, hebben we echt wel ontdekt dat als je de mensen zelf laat participeren en je brengt het
buurtwerk naar hen toe, dat dat echt wel werkt. Die straatacties zijn op vijf jaar tijd enorm geboomd.
Waar dat vroeger eerder sporadisch was, is dat nu eerder ons manier van werken. Wij doen ook veel
meer huisbezoeken, kleine projecten, wijkoverschrijdend, waarbij we zoveel mogelijk mensen betrekken.
Mijn manier van werken is meestal zo dat ik een aanbod doe dat aanleunt bij iets dat hen zou kunnen
interesseren. Ik toets dat bij een aantal ankerpunten die ik heb in de wijk, diegene die het initiatief
sowieso steunen en dan test ik dat dus of dat iets zou kunnen zijn voor de buurt. Iedereen in buurtwerk
vult dat op zijn eigen manier in, ik geloof nogal in socio-culturele projecten. Vorig jaar is dat bijvoorbeeld
geresulteerd in een opvoering van een toneelstuk, waarbij alles behalve het schrijven van het stuk door
de buurtbewoners gedaan werd.
Als er een bewoner komt met een idee, kijk ik of er plaats voor is. We werken dus meer naargelang de
bewoners, dan dingen droppen in de wijk. Het is ook de bedoeling dat mensen in de wijk het zelf maken.
Het is niet meer zo dat wij met iets afkomen en je slikt het of slikt het niet. Het is beter dat ze zelf iets
aanbrengen, maar ze moeten daarvoor wel wat engagement aangaan en dat moet je hen een beetje
leren, een beetje stimuleren.
Wat is volgens u de missie van het buurtwerk en op welke manier vul je die in?
Ik ken die niet van buiten.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
80
De missie is ‘Het versterken van de sociale cohesie in de Gentse aandachtswijken om zo de levenskwaliteit
van de bewoners te verhogen’.
Eigenlijk zou die missie al wat bijgestuurd worden, want wat zijn aandachtswijken… Het is jammer dat je
daar nu mee afkomt, want moest je volgend jaar hetzelfde interview doen, dan zou die missie al
gewijzigd zijn. We zijn nu met de dienst aan het nadenken of die missie wel klopt, maar dat is nog in volle
voorbereiding nu. We zijn een paar keer daar voor samen geweest en in juni komt daar de eerste
neerslag van naar voor.
Aandachtswijken is een term die van vroeger komt, we zeiden wel aandachtswijken, wijken uit de 19de
eeuwse gordel, dan bestond het buurtwerk Gentbrugge niet, dat was geen 19de eeuwse wijk. We zijn er
van terug gekomen, want de echte kansarme die bereik je toch niet, die sluiten zichzelf een beetje op, in
die zin dat ze toch niet naar activiteiten komen, want die zijn zeer beschermd. Je gaat die ook
stigmatiseren als je die uit zijn kot gaat trekken. Er zijn ook wel veel andere mensen die behoefte hebben
aan buurtwerk, zonder dat dat echt duidelijk is. Ook de modale jan met de pet, de dokter, de
universitair… Die hebben altijd wel iets aan het buurtwerk. Daardoor hebben we ook een grote
verscheidenheid aan publiek, we werken niet alleen met jongeren, niet alleen met senioren en soms zal
dat eens iets zijn dat senioren naar toe gaan en soms zal de jonge tweeverdiener eens komen. Het hangt
er een beetje van af.
Wat versta jij onder sociale cohesie?
Bonding en bridging zoals ze zeggen. Iedereen is verschillend, maar in die verschillen vind je ook veel
gelijkenissen. Als je die draden die doorheen de wijk lopen van al die verschillende mensen kunt
samenbrengen rond 1 thema, zoals overmorgen doen wij iets rond de hondenbezitters. Je ziet die
mensen die hier wandelen met hun hond stoppen om met elkaar te babbelen, dus zo kwamen wij op het
idee om de hand als bindingsmiddel te gebruiken. Er zullen heel veel mensen met elkaar kennis maken
dankzij hun hond. Zo kunnen de mensen eens praten over hun hond, over de wijk…
De meeste van onze activiteiten zijn ontmoetingsactiviteiten, omdat wij dat nog altijd een van de
belangrijkste dingen vinden, mensen moeten elkaar meer ontmoeten. De meeste doen dat spontaan,
maar er zijn er dan die een zetje nodig hebben en zo kan je zoeken naar bepaalde interesses, dat
versterkt die sociale cohesie.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
81
Wat ik ook belangrijk vind is, dat als er een kern van sociale cohesie is, je dit probeert te continueren. Dat
is een beetje jammer, want de dingen die wij in gang steken, kunnen wij niet blijven opvolgen. Op een
bepaald moment moet je dat lossen. Dan is het aan de kracht van de groep om dat verder te zetten. Zo
willen mensen dat toneelstuk opnieuw spelen, maar er is geen budget voor en ik mag niet elk jaar
hetzelfde doen. Dan moet je zoeken naar middelen dat mensen zelf subsidies kunnen krijgen ofzo. In het
begin kan je dat nog wat ondersteunen, maar na een tijdje moet je dat loslaten. Dat is wel jammer, want
als er niet de juiste mensen inzitten om dat te trekken, dan verwatert dat.
Wil je met sociale cohesie tot netwerkvorming komen of wil je door die sociale cohesie ook mensen
aanzetten tot participatie aan het beleid, emancipatie, verbetering van de leefbaarheid…?
Ook, allemaal. Niet alles tegelijk natuurlijk, maar het kan er bij komen. In de eerste plaats moet je zorgen
dat die netwerken sterk genoeg zijn, dat is op zich al een opgave, participeren is nog een stapje verder.
Dat lukt deels, je merkt dat wel. Alles hangt af van mensen en als je een paar goede mensen hebt, dan
kan dat goed lukken. Zo zei een bewoner gisteren nog tegen mij dat een goede buur belangrijker is dan
familie. Familie woont wat verder, ik heb veel meer aan mijn buren, want dat worden dan vrienden en
dat vind ik schitterend, als je elkaars deur dan niet plat loopt, vind ik dat heel goed. Je merkt dat wel dat
die paar figuren die aan het zeel trekken, die trekken de rest mee en dat wordt dan zo’n beetje een
buurtcomité op zichzelf en als die dan van buurtwerken ook faciliteiten meekrijgen en ruimte en zaal en
ondersteuning… dan vinden ze dat heel leuk en willen ze nog een stapje verder gaan. Er is een straat die
uit zichzelf dit jaar al heel wat voorstellen heeft gedaan. Dat komt van een paar mensen.
Het hangt allemaal aan elkaar, een keer ze de smaak te pakken hebben, zeggen dat is leuk, we willen nog
eens iets zo doen, en dan komen ze zelf met een voorstel. Je moet er ook wel de tijd en ruimte voor
laten om ze zelf hun ding te laten doen, ook al lukt het niet van de eerste keer. Ik heb zelfs liefst dat er
kleine initiatieven vanuit straten komen dan dat wij het altijd moeten bedenken of organiseren. Het zou
natuurlijk leuk zijn moest dat in elke straat kunnen. Maar dankzij dat systeem van die multirecepties, ben
ik er toch in geslaagd van in een paar jaar tijd, van de 53 straten, toch 30 straten heb waar ik minstens
een ankerpunt heb dat ik kan aanspreken. Waar ik kan aanvragen of zij iets kunnen doen voor hun straat,
of zij willen gaan bussen, eens bij de mensen willen gaan aanbellen. Vroeger moest ik dat allemaal zelf
doen. Dat moet je zoeken, zo een paar ‘chiefs’ hebben van de straat.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
82
Voor zo een mensen is dat goed dat buurtwerk bestaat. Anderen liggen daar niet wakker van. Er zijn heel
veel mensen die ik tegenkom, die zeggen, ik weet dat wel zijn, maar mijn netwerk is groot genoeg en ik
heb nu al geen tijd. Die komen dan misschien wel eens om mee na te denken op een brainstorm ofzo,
dat zijn dan de denkers, die willen dan wel eens hun zeg doen.
Verbetert de leefbaarheid ook?
Materieel gezien is de leefbaarheid sowieso al verbeterd, maar daar heb ik geen verdienste aan, dat is de
stad Gent die daar verdienste aan heeft. De wijk is volledig vernieuwd.
Ik denk wel dat de leefbaarheid verbeterd is. Het is natuurlijk een klein druppeltje, maar als mensen
ergens terecht kunnen… Voor sommigen is dat ook een vrijetijdsbesteding. Zo hebben we twee keer in
de week, dinsdag- en donderdagnamiddag, het zijn natuurlijk bijna allemaal senioren, wordt er door
bewoners zelf, volledig zelfstandig, dat wordt dus niet meer gedragen door het buurtwerk, het is wel
ontstaan uit het buurtwerk van vroeger, nog altijd de cafetaria gedaan en komen zij kaarten, een taartje
eten… 1 keer in de maand maken ze ook iets klaar om te eten. Een kleine kern zo, die zie je dan alleen
maar op die dingen, die komen niet naar andere dingen. Er zijn er natuurlijk ook bij die naar alles komen.
Ik ben hier waarschijnlijk een van de enige buurtcentra die geen organisaties heeft. Dat heeft een
voordeel maar ook een nadeel, ik moet bijna alles zelf doen. We hebben enkel een jeugdorganisatie, een
kansarmenwerking, de KSA en een schooltje. Er zitten een heleboel wijkorganisaties net buiten de wijk.
En het OCMW zelf dat hier in het gebouw zit. Daar proberen we wel dingen mee te doen, maar ik kan
niet echt zeggen dat er veel zijn. In andere buren bulkt het van de organisaties zijn. Dat zou soms
makkelijk zijn, want zij kunnen uw programma ook opvullen.
Zie je dat de sociale cohesie effectief verbetert?
Dat denk ik wel, ik kan dat toetsen aan de wijze waarop ze mij herkennen. Als je met de mensen praat,
zijn er toch wel positieve signalen. Er gebeurt meer dan vroeger en er gebeuren anderen dingen. De
meeste mensen houden wel van die nieuwe stijl dat ze veel inbreng hebben enzo. Ik ga nog een stapje
verder gaan volgend jaar en meer infomomenten organiseren waarbij ze zelf hun ding mogen zeggen. Ik
ga proberen ze een stuk van de programmatie laten meebepalen. Dat is soms moeilijk, want je gaat echt
zeer veel verschillende meningen krijgen, dat gaat echt moeten gestuurd worden, maar ik geloof echt in
het principe van de democratie. Ik denk ook dat daar heel veel leuke ideeën uit kunnen voortvloeien. Het
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
83
is natuurlijk ook lastig, je moet met heel wat meer rekening houden. Als er zo een aantal zeggen, dat
zouden we echt zien zitten, misschien wel dingen waar ik niet zou op komen. Als er zo bijvoorbeeld 15
zeggen dat zij echt een rommelmarkt willen, dan organiseren we dat. Voor sommige mensen is dat een
goede bron van sociale cohesie. Als daar behoefte aan is, dan doe ik dat, maar dat kan je natuurlijk
alleen maar weten als je het hen vraagt. Maar je gaat misschien evenveel tegenstanders hebben.
We doen ook aan ludieke promotie zodat de mensen ons echt wel leren kennen.
Een nadeel is het OCMW hier in het gebouw, we hadden nooit gedacht dat dat in ons nadeel zou kunnen
werken. Mensen willen niet met het OCMW geassocieerd worden en komen niet naar het buurtwerk.
Vroeger dachten wij altijd dat je zoveel mogelijk organisaties in een gebouw moest steken, dan moeten
de mensen niet ver gaan, dan kan de doorstroom van het OCMW naar hier gebeuren en omgekeerd,
maar dat gebeurt dus niet. Vooral de senioren hebben daar problemen mee.
Het is hier trouwens ook geen goede locatie, het had centraal in de wijk moeten liggen.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
84
Interview diensthoofd buurtwerk
Het interview zal gaan over de invulling van sociale cohesie in het buurtwerk. Ik ga eerst enkele
verkennende vragen stellen, om daarna meer specifiek in te gaan op sociale cohesie
Was u vroeger buurtwerker en hoe lang bent u al hoofd van dienst buurtwerk?
Ik ben begonnen als buurtwerk in 1983, maar ik was daarvoor al twee jaar vrijwillig buurtwerk, maar in
praktijk verschilde de inhoud van het werk niet veel. Ik ben zo’n 16 jaar geleden verantwoordelijke
geworden voor de dienst. Eerst als stafmedewerker, dan als dienstchef en dan als directeur, al
naargelang de grootte van de dienst.
Zijn er veel mensen die naar het buurtwerk toekomen en deelnemen aan activiteiten?
Ik heb het gevoel dat de meeste mensen weten dat er buurtwerk is, maar of de mensen daarnaartoe
komen… Ik denk dat er nog altijd maar een klein ‘spieke’ bereikt wordt. Het is nu wel een verschil. Met
de huidige manier van werken is het niet zo dat de mensen naar het buurtwerk moeten komen, maar dat
er straatactiviteiten zijn en ik heb wel de indruk dat de opkomst op die straatactiviteiten vrij hoog ligt.
Daar participeert toch ongeveer de helft van de straat op een of andere manier aan.
Maar moest je een enquête doen in de wijk en vragen of ze iets te zien hebben met buurtwerk, want ik
weet zelfs niet of mensen altijd denken aan buurtwerk bij die straatactiviteiten, denk ik dat we met 20 %
zouden hoog scoren. Ik ben daar nog niet zo enthousiast over.
Wat is volgens u de missie van het buurtwerk en op welke manier vul je die in?
We gaan via sociale cohesie de leefbaarheid verhogen. We willen er voor zorgen dat door positieve
contacten en netwerken tussen buren mensen zich beter gaan voelen in de wijk, dat het aangenamer
wonen wordt, maar ook dat ze daardoor de binding met de buurt vergroten en meer
verantwoordelijkheid gaan nemen voor de buurt, zich meer met de buurt gaan identificeren. Als zij een
positief beeld hebben op de buurt, verhoogt dat ook het beeld dat zij op zichzelf hebben.
Het ander luik is dat als je je betrokken voelt op de buurt, voel je je ook betrokken op de samenleving en
het heeft dus ook een integratie-aspect.
Kan je iets vertellen over buurtwerk oude stijl ten opzichte van nu?
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
85
Het grote verschil is dat we puur vanuit het gebouw werkten en daar een groep bewoners op betrokken,
die mee een aantal activiteiten organiseren, waarmee je al vaste activiteiten krijgt, zoals
buurtmaaltijden, hobbynamiddagen…. Zo vaste dingen die altijd terugkomen.
Je bereikt daardoor snel een vaste groep die als vrijwilliger meewerkt en die toch een gesloten karakter
heeft. In praktijk zijn dit de jongbejaarden. Dat is ook de generatie die zich in continue dingen het meest
engageert. Het nadeel is dat die mensen activiteiten organiseren die zij zelf leuk vinden en ze trekken
dus ook dat soort achterban aan. Dat werd wel eens doorbroken door een buurtfeest en een activiteit
die buurtwerk zelf opzette, maar toch bleef dat bij een beperkte groep. Naast die
ontmoetingsmomenten had je ook een aantal groepen die mee dachten over de wijk, dat vind ik toch
wel jammer dat we dat nu wat kwijt zijn. Dat is een stuk naar gebiedsgerichte werking verschoven, maar
toch niet echt. We hadden een groep die werkte rond samenleving, in theorie bestonden deze die de
helft uit allochtonen bestond en de helft uit autochtonen, die samen naar oplossingen voor de
problemen zochten. Het idee van Temmerman (toen burgemeester) was dat als we samen een oplossing
zoeken, gaat het ook een oplossing zijn die voor beide partijen goed is. In praktijk is vergaderen in zo een
context voor allochtonen niet evident. Je had wel een groep die nadacht hoe de wijk rond intercultureel
samenleven verbeterd kon worden. Wat je ook vaak had, was een groep die rond propere wijk werkte en
je had ook een bewonersgroep die rond de plannen in de wijk meedacht, stadsplannen, verkeersituaties
die veranderden… Dat waren zo wat vaste groepen die ook een keer per maand samen kwamen.
In de oude stijl werkten wij met nogal vaste groepen, die samen iets voorbereidden of rond de
problematiek in de wijk werkten en vaste ontmoetingsaanbod. Heel sterk aanbodsgericht en heel sterk
vanuit het gebouw, behalve het buurtfeest ging vrijwel alles door in het gebouw. Behalve als je geen
gebouw had, zoals op Macharius, waardoor zij altijd zowat in de stijl werkten waarin wij nu werken.
Rond 2000 vonden wij dat wij een veel te beperkt publiek bereikten en zijn we gaan zoeken om dat open
te breken en zijn we meer outreachend gaan werken, meer de straat op. Ook veel meer gaan zorgen dat
het initiatief van de mensen zelf kwam, zodat wij het niet voor hen gaan organiseren, maar dat de
bewoners de dingen zelf gaan organiseren. Ook meer voor kleine gebieden van de wijk, niet voor heel de
wijk, maar ook voor een straat, een huizenblok…
Wat wij toen probeerden, wat de bewoners in de zaal deden, dat dit zelfstandig zou worden, dat werkte
niet echt, je moet daar nog altijd een zekere ondersteuning aan bieden. En toch ook blijven zoeken dat
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
86
we andere partners aantrokken die dingen in de zaal kwamen doen, waardoor we een aantal partners
een stek in huis gegeven hebben. Waar wij vroeger alleen het opbouwwerk en de interculturele sector
mee in huis namen, hebben we dat breder opengetrokken en hebben we ook sociaal-artistieke
projecten, een spelotheek... binnen gepakt in buurtcentrum en dat aanbod wat open getrokken. Dat is
echter niet helemaal gelopen zoals we gedacht hadden. We hadden eigenlijk gehoopt dat we meer
partners gingen vinden die een aanbod gingen doen in onze zalen. Zover staan we nog niet, er is nog wel
wat werk.
Ik vind nog altijd dat het centrum permanent zou moeten open zijn, dat er vanalles moet gebeuren, dat
er permanent onthaal zou zijn. Voor dat onthaal dachten we dat we dat konden delen met de mensen in
huis, maar dat is dus ook niet gelukt. Het omgekeerde is gebeurd, het OCMW is mee in het gebouw
getrokken en wij doen het onthaal van het OCMW, dus we hebben onszelf eerder belast dan het
omgekeerde.
Nu werken we dus vooral in de wijk zelf, daar gaat de meeste aandacht naar.
Was er ook geen individuele begeleiding vroeger?
Ja dat was ook een van de peilers.
Als je mensen nu dingen zelf laat doen, heb je dan niet het idee dat er vooral draagkrachtige mensen op
af komen?
Het klopt niet helemaal dat we de mensen het zelf laten doen. Enerzijds heb je mensen die met vragen
naar het buurtwerk komen en die we ondersteunen. Anderzijds gaat de buurtwerker ook naar straten
die hij minder kent en probeert via heel laagdrempelige dingen de bewoners te bereiken. Dat kunnen
huis aan huis huisbezoeken zijn, maar het kan evengoed zijn dat hij er een tafel zet en mensen uitnodigt
om bij te komen zitten. Ze zorgen dat ze contacten krijgen in de straat en dan gaan ze daar in die straat
mensen zoeken die samen iets willen opzetten in die straat. We gaan zelf naar de mensen toe om hen te
motiveren om iets op te zetten.
Blijft nog altijd dat als het een straat is waar de draagkrachtigen de activiteiten voorbereiden, dat naar
aanbod het aanbod niet verminderd is. Het buurtcentrum zat vroeger ook niet vol met die lagere klasse,
terwijl nu, als je het in eigen straat doet, ga je die mensen wel bereiken. Ze komen naar het aanbod, ook
al zullen ze misschien niet mee participeren. Je hebt ook graden van participeren. Allochtonen gaan
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
87
zelden trekker zijn van een initiatief, ze zitten soms wel eens in een voorbereidende groep, maar als er
dan gevraagd wordt om hapjes en drankjes te voorzien, gaan zij daar wel aan meedoen. Er zijn
verschillende vormen van participatie, je moet niet direct willen dat mensen trekker zijn.
Ik ben wel overtuigd dat wij nu een veel gemixtere groep bereiken dan vroeger. En ook dat we in aantal
meer mensen bereiken, maar de intensiteit van hen bereiken is wel lager.
Wat begrijp jij onder sociale cohesie?
Dat is voor mij de samenhang tussen mensen in de wijk, maar de positieve samenhang. De samenhang
die te maken heeft met meer dan weten hoe mensen eruit zien, maar ook bij elkaar terecht kunnen,
zonder dat te groot te maken. Je moet niet alle dagen bij elkaar koffie drinken. Maar toch een gevoel van
positieve verbondenheid tussen de mensen. Daarom moet je elkaar zelfs niet eens kennen. Je kunt
mensen kennen van ziens en het gevoel hebben van ja wij wonen in dezelfde straat dus we hebben een
zekere verbondenheid en als er zich dan eens iets voordoet, zul je die persoon sneller aanspreken omdat
je een gevoel hebt dat je er een verbondenheid mee hebt.
Wat wil je bereiken door te werken aan sociale cohesie? Echt enkel die netwerken of wil je dankzij die
netwerken ook komen tot mogelijkheden tot participatie, emancipatie, verbeteren van de leefbaarheid in
buurten?
De verschillende dingen samen. In eerste instantie, dat vind ik, maar ik heb de indruk dat we in het
coördinatieteam elk verschillende nadrukken leggen, is sociale cohesie belangrijk omdat je mensen een
draagvlak geeft, waardoor ze meer kansen krijgen om te functioneren. Ik ben er van overtuigd dat
mensen die zwakker zijn het moeilijker hebben om tot netwerken te komen die hen verder helpen in de
samenleving. Als wij hen kunnen, door op klein niveau de klassiekere netwerken te doorbreken en er
voor zorgen dat die zwakkere ook contacten krijgen met mensen die wel sterkere netwerken hebben en
hun zo kunnen meepakken, helpen, vind ik dat al een heel goede zaak als we dat bereiken.
Daarnaast is het ook zo dat die netwerken bedoeld zijn om de betrokkenheid op de buurt te verhogen en
de veiligheid in de buurt te verhogen. Te zorgen dat mensen elkaar rapper aanspreken bij overlast, dat
de zorg voor de wijk daardoor groter wordt en dat mensen zelf initiatieven gaan nemen om zelf
activiteiten op te zetten die het leuker maken in de wijk.
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
88
De twee sporen lopen samen, maar ik merk dat binnen de dienst de nadruk bij de ene meer ligt op het
emancipatorische en bij de andere meer op de burgerplicht.
Qua financiele steun hebben we ook de twee. We hebben het stedenfonds die het meer heeft over een
leefbare stad, het aangenaam wonen voor mensen en dan heb je het VECO die het vooral heeft over
veiligheid en dergelijke.
Het is goed dat we aan de slag gaan met mensen die zelf initiatieven opzetten, maar dat ons opdracht
eigenlijk is te gaan kijken waar mensen het niet zelf aan kunnen om die te ondersteunen. Dat vindt de
schepen. We moeten blijven zorgen dat dat luik voldoende opgenomen worden.
Zie je dat de sociale cohesie effectief verbetert?
Ik vind dat frappant, maar dat zal niet alleen buurtwerk zijn. Achteraf zien we wel dat we mee gegaan
zijn op een tendens. Alle steden zijn daar mee bezig, bijvoorbeeld Antwerpen met Opsinjoren. Je vindt
dat overal. Maar ik blijf het frappant vinden hoe fel het aantal initiatieven van de bewoners zelf, de
opkomst van het aantal bewoners blijft stijgen. 15 jaar geleden zou ik dat niet voor mogelijk geacht
hebben, dan hadden wij echt het beeld dat iedereen binnen bleef. Een gevoel van isolering. Nu merk je
dat je op zoveel dingen zoveel mensen krijgt, zoals op buurtfeesten, hoeveel mensen daar naartoe
komen.
Ik denk zeker dat wij daar in bijdragen, maar dat het niet alleen buurtwerk is die daar voor zorgt, ook niet
wijk aan zet, dat is daar wel zeker zo belangrijk in. Het feit dat de stad financiële mogelijkheden geeft om
te doen, helpt natuurlijk, maar je kan nog zoveel financiële mogelijkheden hebben, als mensen daar niet
op ingaan, dan zal het niet werken.
Je ziet echt wel een kanteling en wij hebben die mee ondersteunt en mee mogelijk gemaakt, maar die
kanteling was wel bezig. Wat mij wel ergert is dat dit zo weinig in de media komt, dat de media blijft de
nadruk leggen op de verzuring en de criminaliteit… terwijl je even goed de andere richting hebt. Ik vind
ook dat de tevredenheid van de mensen heel veel vergroot is, als je met mensen praat in de wijken, was
dat vroeger vooral klagen, terwijl je nu ook heel wat positieve geruchten hoort.
Wat mij ook opvalt, is dat veel meer jongere mensen betrokken zijn, terwijl we vroeger vooral met
jongbejaarden aan de slag gingen en dat je die jonge gezinnen niet bereikte. Ze hadden daar geen tijd
voor, want ze werkten en hadden kindjes, maar ze werken nu nog altijd en hebben nog altijd kindjes en
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
89
toch zijn het vaak net zij die initiatief nemen voor straatactiviteiten en dergelijke. Ik vraag mij wel af hoe
dat komt. Waar die kanteling vandaan komt.
Ik denk dat het wel belangrijk is dat er een dienst aanwezig is die in de volkswijken het op zich neemt, en
niet alleen vanuit het beleid uit, dan zou het niet draaien.
Ik ben overtuigd dat onze dienst zin heeft en moesten we er niet zijn, zou het zo vlot niet draaien, maar
ik ben ook overtuigd dat we meegaan in een tendens die al bestond, want dat het anders niet mogelijk
zijn dat wat we nu bereiken, we zouden bereiken.
Kan je nog wat meer vertellen over wat je denkt over participatie en hoe dit zou kunnen voortvloeien uit
sociale cohesie?
Verschil in participatie vroeger en nu vind ik dat vroeger het kader vast lag en dat binnen dat kader
mensen iets gingen doen, ze gingen wat meehelpen, het gaat iets verder. Wat we meer deden toen dan
nu was dat we met groepen meer nadachten over de wijk. Dat soort participatie is zogezegd
overgenomen door gebiedsgerichte werking, maar ik vind niet dat zij dat overgenomen hebben en daar
blijf ik echt wel op mijn honger zitten en vraag ik mij toch af of we niet moeten gaan zoeken of we dat
niet op een of andere manier terug moeten gaan doen, maar dan komen we in het vaarwater van
gebiedsgerichte werking. Gebiedsgerichte werking vind ik dat zijn informatie voorleggen aan mensen en
daar reactie op mogelijk maken, maar wat er dan met die reactie gebeurd, ben ik ook nog niet van
overtuigd. Ik vind trouwens dat wat zij verzamelen wat grote roepers zeggen is. Meer gebeurt daar niet
echt mee. En ook wat losse flodders, je hebt dan eens een wijkdebat en een paar bevragingen. Maar het
proces dat wij hadden met toch wel een paar bewonersgroepen, die echt meedachten over hun wijk, dat
mis ik. Die hielden echt zo het overzicht over de wijk.
Wat ik ook vind dat weggevallen is, maar dat is dan meer op vlak van organisaties. Vroeger was
buurtwerk de organisatie die het geheel van de wijk onder zich hield. Daar zat zowel dienstverlening, als
inspraak, als socio-culturele toestanden in, je had die mix. Nu is dat allemaal meer in vakjes gedeeld,
buurtwerk heeft zich teruggeplooid tot het mensen met elkaar in contact brengen rond bepaalde
thema’s maar heeft niet meer die koepelfunctie en daardoor is er niemand meer die het geheel bewaakt
en daardoor is er ook niemand meer die samen met bewoners het geheel bewaakt. Dus dat luik is weg,
echt mensen mee inspraak geven, laten participeren over hoe de wijk er verder moet uit zien, is weg
vind ik. Dat is niet meer wat het was. Wat we wel sterker doen, maar dan op kleinere entiteiten, is
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
90
mensen betrokkenheid geven op elkaar en op hun straat. Die participatie is dan groter en ligt minder
vast in een bepaald kader. Als je een activiteit organiseert, heeft de activiteit effect op hoe mensen later
met elkaar omgaan. Dat is in feite ook participeren. Je krijgt een ondersteuning die je vroeger wat
spontaner had, krijg je terug. Dat vind ik ook een vorm van participeren in het dagdagelijkse leven. Dat is
weer sterker in de wijken vind ik.
Het mee organiseren gebeurt ook nog altijd, maar het is eenmaliger, het is geen continu ding waarbij je
je engageert om bijvoorbeeld elke dinsdag de bar van het buurtcentrum open te houden. De
bewonersgroepen bestaan eigenlijk wel nog, maar het is niet meer zoals vroeger, het is een ander soort
participatie. Ik mis vooral het echt beleidsmatig participeren.
Zie je nu een mogelijke oplossing voor dit probleem?
Ik zou niet graag terugkeren naar de vaste groepen die we vroeger hadden. Ik denk dat je een mix moet
hebben. Misschien verloopt het gewoon in fases. Doordat wij nu op kleine entiteiten werken en meer
mensen bereiken, als je dus een groter draagvlak creëert en daar dan op zou verder bouwen om vaste
groepen samen te stellen die dan over de wijk gaan nadenken, maar er voor te zorgen dat er veel terug
gegaan wordt naar de totale wijk… Ik denk dat we naar een mix moeten gaan van participatie en dat de
fout is dat we altijd terechtkomen in een of twee vormen van participatie en dat de mix belangrijk is om
tot een echte vorm van participatie tot op een hoog niveau te kunnen komen.
Denk je dat de leefbaarheid vergroot dankzij de sociale cohesie?
Ja, als mensen tevredener zijn en fierder zijn op hun wijk, dan zeggen ze eigenlijk dat het voor hen
leefbaarder is geworden in de wijk. Ik hoor mensen fierder praten over volkswijken ook. Zo is er
bijvoorbeeld een blog van de Brugse Poort. Je ziet echt wel dat er initiatieven en spontane participatie
ontstaat. Dat vind ik wel het verschil met vroeger, maar dat heeft ook met Wijk aan Zet te maken. Dat
vind ik wel het voordeel als je zo open naar mensen toe gaat, dat dat een eerlijkere participatie is, dan
als het beleid dingen uit zet en daar dan mensen laat in participeren.
De vorm die wij nu gebruiken, laat de mensen veel meer participeren. Ook Wijk aan Zet, het feit dat je
zegt, je krijgt de middelen en je mag doen wat je zelf wil, dat is ook een gevecht geweest. Want een
aantal diensten zagen dat niet zitten, ze zeiden dat een aantal bewoners met een voorstel konden
komen die ingaat tegen de visie van de dienst. Dat kan omdat men gelooft vanuit gebiedsgerichte
Sofie De Neve De invulling van sociale cohesie in het buurtwerk
91
werking om te horen welk idee dat mensen daar zelf over hebben en op die manier de visie van diensten
te blijven beïnvloeden met hoe mensen zelf dat zien. Dat is wel een andere manier van denken, omdat
wij toch wel het gevoel hebben dat wij deskundig zijn en het beter weten. Dat is een spanning die we
vroeger in die gesloten groepen ook wel hadden. Er kwam bijvoorbeeld iemand een plan voorleggen
voor een parkje en dat mensen zeiden dat dat niet kon, want het was de voetgangersroute van mensen.
Er werd echter weinig naar geluisterd en dat blijft ook wel zo.
Denkkader
Er is een element dat ik nog niet gezegd had. Je haalt mensen uit de klassieke netwerken (netwerken van
gelijkgezinden, eigen soort) en dat door ons systeem, namelijk op kleine territoria netwerken installeren,
je tot netwerken komt die veel diverser zijn. Wij proberen mensen daardoor de vaardigheden te geven
om in een veel diversere samenleving te leven. En ook flexibeler van de ene naar de rol kunnen
overspringen, wat de mensen de dag van vandaag veel meer moeten doen. Vroeger zat je in een groep,
je werd in die groep geboren en stierf in die groep, van chiro, naar kav, naar… Nu verspringen mensen, ze
gaan naar verschillende organisaties… Dat vraagt van mensen heel wat flexibiliteit en dan is het wel goed
als je in je directe omgeving toch wel een netwerk hebt die u wat opvangt. Daarvoor heeft dat ook wel
veel belang.
Het is wel een engere doelstelling ten opzichte van vroeger. Mensen vinden dat emancipatie verdwenen
is. Ik stel mij hier echter vragen bij. Als ik vertel over inspraak in beleid, als dat emancipatie is, dan wel,
maar dat vind ik gewoon beleidsparticipatie, geen emancipatie. Ik vind mensen die zich goed voelen in
hun vel, een plek in de straat kunnen innemen, vind ik even belangrijke participatie. Ik geloof dat je nu
veel meer op maat aan empowerment doet, je doet het vanop het niveau waarop de mensen staan en je
pakt hen mee naar meer. Ik vind dat het belang van kleine, losse sociale contacten zelf in een
emancipatieproject zwaar onderschat wordt. Ik denk dat het een mix is. Ik denk dat mensen meer het
gevoel hebben van emancipatie als je hen meepakt in het doen, dan hen hoger mee te pakken.